Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Televisie Breedband Internet Vaste Telefonie

Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten 2014

Televisie Breedband Internet Vaste Telefonie

Maart 2011


Inhoudsopgave


Datum: Maart 2011 Status: Openbare definitieve versie

Copyright © 2011 A.T. Kearney en Telecompaper Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder verwijzing naar de auteursrechthebbenden.

1/136


Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Inhoudsopgave ............................................................................................................... 2 Inleiding ......................................................................................................................... 4 Samenvatting.................................................................................................................. 6 Uitgangspunten onderzoek........................................................................................... 10 Gehanteerde onderzoeksmethodiek ............................................................................. 18 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt....................................................................... 22 A. Ontwikkelingen op de gecombineerde communicatiemarkt ............................... 24 Ontwikkelingen in vraag van Consumenten ........................................................ 26 1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie ................ 26 2 Bundeling van drie vaste diensten ............................................................. 29 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten ................................................. 30 4 SOHO klanten met consumentenproducten .............................................. 31 Ontwikkelingen in Technologie ........................................................................... 33 5 Uitrol van glasvezel ................................................................................... 33 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen ................................... 35 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen ..................................... 36 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken..... 38 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile ...... 39 10 Over-the-top diensten ................................................................................ 39 Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen........................................................ 41 11 Vrijwillige openstelling van de kabel ........................................................ 41 12 Consolidatie van de markt ......................................................................... 41 13 Verbreding activiteiten door partijen (voor- en achterwaartse integratie) 43 14 Gebruik van bel-, surfen kijkgedrag door providers ............................... 44 15 Verkoop van infrastructuren (aan pensioenfondsen) ................................. 45 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten ................................. 46 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber ....................................... 46 Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij ....................................................... 48 18 Overheidsinvesteringen in telecom ........................................................... 48 19 EU agenda 2020......................................................................................... 49 20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek ........................ 50 Ontwikkelingen in de „macro omgeving‟ ............................................................ 52 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen ................. 52 2/136


22 23

Inhoudsopgave

Vergrijzing ................................................................................................. 52 Groei Nederlandse huishoudens ................................................................ 53

B. Ontwikkelingen op de Televisiemarkt ................................................................ 55 24 Real time kijkgedrag .................................................................................. 55 25 Verschoven kijkgedrag .............................................................................. 57 26 Interactief kijkgedrag ................................................................................. 57 27 Ontwikkeling van HD ................................................................................ 58 28 Belang / ontwikkeling van 3D ................................................................... 61 29 Tweede / derde televisie eenvoudig kunnen voorzien van televisiedienst 62 30 Integratie van televisie en internetcontent ................................................. 62 31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway .............................. 63 32 Over-the-top videodiensten ....................................................................... 64 33 Afschakeling analoge kabel ....................................................................... 66 34 Exclusieve content ..................................................................................... 67 35 Reclame-inkomsten ................................................................................... 68 C. Ontwikkelingen op de Breedbandmarkt .............................................................. 70 36 Toenemend belang van uploadsnelheid ..................................................... 70 37 Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS ........................................ 71 38 Mobiele apparaten die zowel WiFi als mobiele data gebruiken ................ 72 39 Markt voor „mobile broadband only‟ ........................................................ 73 D. Ontwikkelingen op de Vaste Telefoniemarkt ..................................................... 75 40 Over-the-top VoIP op vast ......................................................................... 75 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only .......................... 77 42 Videobellen ................................................................................................ 80 43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie .............................. 80 44 Prijsstructuur vaste telefonie ..................................................................... 84 45 Opkomst van social media ......................................................................... 84 2. Keuze van scenario‟s ............................................................................................... 85 Televisiemarkt.......................................................................................................... 86 Breedbandmarkt ....................................................................................................... 88 Vaste Telefoniemarkt ............................................................................................... 90 3. Beschrijving van scenario‟s in 2014 ........................................................................ 92 De gecombineerde communicatiemarkt .................................................................. 95 Televisiemarkt.......................................................................................................... 99 Breedbandmarkt ..................................................................................................... 107 Vaste Telefoniemarkt ............................................................................................. 114 Conclusie uit scenario‟s ......................................................................................... 120 Indicatoren voor ontwikkeling markt per scenario ................................................ 121 4. Outlook naar 2017.................................................................................................. 122 Bijlagen ...................................................................................................................... 124

3/136


Inleiding

Inleiding Achtergrond OPTA is onder andere belast met het toezicht op de markten voor vaste telefonie, breedbandinternettoegang en televisie. Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA relevante markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of een partij op een markt aanmerkelijke marktmacht heeft of zal behouden of krijgt. OPTA bepaalt vervolgens welke mededingingsproblemen zich mogelijk voordoen en kan passende verplichtingen opleggen om deze tegen te gaan. De Telecommunicatiewet vereist dat OPTA verwachtingen over marktontwikkelingen, marktverhoudingen en de noodzaak van eventuele opgelegde verplichtingen expliciet motiveert. Die motivatie baseert OPTA onder andere op een prospectieve marktanalyse. Voor televisie, breedband en vaste telefonie geldt dat er een groot aantal ontwikkelingen is dat niet noodzakelijkerwijs in dezelfde richting wijst, wat vooruitkijken lastig maakt. OPTA heeft om deze reden vastgesteld behoefte te hebben aan uitgewerkte scenario‟s waarin marktontwikkelingen worden gewogen, als input voor besluitvorming over eventueel op te leggen verplichtingen. Voor de periode 2011-2014 heeft OPTA de opdracht gegeven aan de combinatie A.T. Kearney / Telecompaper om deze prospectieve analyse op basis van scenarioplanningsmethodologie te maken. Waarom een scenariostudie Dit rapport is een scenariostudie, hetgeen een passende aanpak is, gezien het sterk veranderende karakter van de markten: een inschatting maken van de markten einde 2014 (vier jaar vooruit) is, gezien de toenemende veranderingen in het telecom landschap, niet eenvoudig. Vier jaar geleden zou een dergelijke studie bijvoorbeeld hebben moeten omvatten:  De uitrol van Eurodocsis 3 door kabelpartijen, waardoor capaciteit van de kabelinfrastructuur fors is toegenomen  De langzame uptake van IPTV tot aanvang 2010 en de versnelling in 2010  Het tot op heden nog niet actief zijn van over-the-top televisie partijen die tenminste de 10 meest bekeken zenders aanbieden  De voortdurende consolidatie in de sector  De sterke groei van digitale televisie  De na een periode van langzame groei versnelling van de uptake van HDtelevisie  De opkomst van ontwikkelingen als smartphones in combinatie met een applicatiemarkt met applicaties als Skype die mobiele telefonie een toenemende invloed laat hebben op de vaste en mobiele markten Ook voor de komende periode zijn grote veranderingen te verwachten. Er is een aantal ontwikkelingen waarvan het onzeker is of deze in de komende jaren in omvang sterk uitbreiden of „terugzakken‟.

4/136


Inleiding

Leeswijzer Dit rapport biedt OPTA een beschrijving van de meest relevante ontwikkelingen in eerder genoemde markten en uitgewerkte scenario‟s als resultante van deze ontwikkelingen. Toekomstige ontwikkelingen in de sector worden ook beïnvloed door regulering van OPTA: voor dit onderzoek is door OPTA aangegeven om uit te gaan van de bestaande regulering van de telecommarkten. Dit rapport doet geen uitspraken over eventueel additioneel op te leggen of te verminderen regulering door OPTA. Dit rapport start met een samenvatting van de resultaten en een uitleg van gehanteerde uitgangspunten en onderzoeksmethodiek. Hoofdstuk 1 geeft een overzicht van de meest relevante ontwikkelingen in de markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie en ontwikkelingen die van invloed zijn op één of meer van deze markten. Hoofdstuk 2 geeft weer op welke wijze de scenario‟s gekozen zijn die gehanteerd worden in dit rapport. Hoofdstuk 3 geeft een beschrijving (kwalitatief en kwantitatief) van de verschillende scenario‟s in 2014 en in hoofdstuk 4 wordt een beknopte outlook gegeven richting 2017.

5/136


Samenvatting

Samenvatting Doel van deze scenariostudie is om OPTA te voorzien van inschattingen van marktaandelen van marktpartijen voor de periode 2011-2014. De markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken. Hoe scenario’s tot stand zijn gekomen Dit rapport schets de ontwikkelingen van marktaandelen voor de onderzoeksperiode 2011-2014 op basis van verschillende mogelijke toekomstbeelden. Basis hiervoor zijn 45 ontwikkelingen die de markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie in sterke mate kunnen beïnvloeden richting 2014. Deze ontwikkelingen zijn gecategoriseerd aan de hand van twee criteria:  De te verwachten impact van de ontwikkeling: o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt  De mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden De ontwikkelingen die naar mening van A.T. Kearney / Telecompaper de meeste impact en de grootste onzekerheid met zich meebrengen zijn de volgende:  Bundels van vaste met mobiele diensten: worden vaste en mobiele producten door marktpartijen gebundeld aan eindgebruikers aangeboden en gaan deze in groten getale deze producten gebundeld afnemen?  Over-the-top videodiensten: Komen er over-the-top televisiediensten die tenminste de tien meest bekeken zenders omvatten en gaan veel consumenten deze diensten afnemen?  Over-the-top VoIP op mobiel en mobile-only: Dalen de kosten van mobiel bellen als gevolg van over-the-top voice diensten tot een zodanig laag niveau, dat op grote schaal vaste lijnen worden opgezegd door eindgebruikers?  Vraag naar breedband internetsnelheid en naar ‘Quality of Service’: In welke mate worden breedband snelheid en Quality of Service een belangrijk koopcriterium? En als dat zo is, in welke mate zijn diverse marktpartijen in staat om hieraan te voldoen? Het totaalbeeld voor de sector voor vaste diensten volgt uit een logische combinatie van de scenario‟s van de afzonderlijke markten, doordat de assen (nagenoeg) consistent zijn:  Bundelen van vaste met mobiele diensten is een grote onzekerheid met veel impact bij iedere markt  Het bieden van over-the-top diensten (televisiemarkt en vaste telefoniemarkt) en de vraag naar breedband internetsnelheid en QoS (breedbandmarkt) zijn ontwikkelingen die sterk met elkaar gecorreleerd zijn o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, is het waarschijnlijk dat eindgebruikers ook meer bekend zijn met en gebruik maken van over-the-top telefonie diensten

6/136

Samenvatting


o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, zullen snelheid en QoS van de breedbandverbindingen belangrijker worden om te kunnen voorzien in deze diensten Daarmee zijn de scenario‟s in alle drie de markten aan elkaar gerelateerd. Omdat dat zo is, hebben we de assen consistent gekozen: indien de markt zich in één van de markten naar een scenario rechtsboven beweegt, is het erg waarschijnlijk dat in de andere markten óók het scenario rechtsboven plaatsvindt. De combinatie van deze ontwikkelingen leidt tot vier scenario‟s voor de gecombineerde communicatiemarkt (zie figuur 1). Figuur 1: overzicht van de vier scenario’s voor de gecombineerde communicatiemarkt Er ontstaan over-the-top televisie- en telefoniediensten Garanderen snelheid en QoS is van groot belang

11 Meer keuze binnen

22 Maximale keuzevrijheid

de vaste markten

voor consumenten

Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten

Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten

44 Inerte consument

33

Maximale bundeling door partijen

Geen opkomst van over-the-top televisie- en telefoniediensten Snelheid en Qos krijgen geen groter belang

Marktomvang en marktaandelen 2014 Binnen ieder scenario ontwikkelen de omvang van de markt en de marktaandelen van de diverse marktpartijen zich anders. In figuur 2 is met groene pijlen weergegeven dat marktaandelen toenemen, met rode pijlen dat marktaandelen afnemen (indien beide staan vermeld, geeft dit weer dat er ontwikkelingen zijn die bijdragen aan daling en stijging, waardoor het netto effect een ongeveer gelijkblijvend marktaandeel is). Een tilde geeft aan dat de ontwikkelingen weinig invloed hebben en daardoor het marktaandeel ongeveer gelijk blijft.

7/136

Samenvatting


Figuur 2: samenvatting van marktaandelen partijen per scenario

11 Meer keuze

22 Maximale

binnen de vaste markten

Ontwikkeling totale markt

keuzevrijheid voor consumenten

1

33 Maximale

44

bundeling door partijen

Inerte consument

TV

BB

VT

TV

BB

VT

TV

BB

VT

TV

BB

VT

~





~





~





~





Partij

Ontwikkeling marktaandelen

KPN

























Ziggo





















~



UPC





















~



CanalDigitaal



Tele2





















~



T-Mobile / Online

























Vodafone

~

~

~













~

~

~

Over-the-top partijen



Overige partijen

~





~

~



~

~









 





De effecten op de marktaandelen variëren per mogelijk toekomstscenario. De bandbreedtes waarin marktaandelen van partijen te verwachten zijn, worden daardoor gevormd door de ondergrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het laagste is en de bovengrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het hoogste is. Dit resulteert in te verwachten marktaandelen per partij voor 2014 zoals weergegeven in figuur 3.

1

Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur

8/136

Samenvatting


Figuur 3: bandbreedte marktaandelen partijen in Q2 2010 en ultimo 2014

Marktaandelen Q2 2010

2

Marktaandelen ultimo 2014

TV

BB

VT

TV

BB

VT

KPN

15%-20%

40%-45%

60%-65%

11%-28%

34%-51%

47%-64%

Ziggo

40%-45%

20%-25%

15%-20%

29%-42%

14%-30%

11%-25%

UPC

25%-30%

10%-15%

5%-10%

18%-27%

4%-16%

3%-14%

CanalDigitaal

5%-10%

0%-5%

0%-5%

2%-12%

0%-5%

0%-5%

Tele2

0%-5%

5%-10%

5%-10%

0%-6%

3%-15%

2%-12%

T-Mobile / Online

0%-5%

0%-5%

0%-5%

0%-6%

2%-12%

1%-9%

Vodaf one

0%

0%-5%

0%-5%

0%-6%

0%-7%

0%-6%


0%

n/a

n/a

0%-15%

n/a

n/a

5%-10%

5%-10%

0%-5%

2%-11%

3%-15%

1%-9%

Overige partijen

De marktaandelen van de onderliggende infrastructuren ontwikkelen zich eveneens verschillend per scenario. Figuur 4 geeft daar een overzicht van. Figuur 4: marktaandelen per infrastructuur Q2 2010 en ultimo 2014

Marktaandelen Q2 2010 TV Kabel - Analoog Kabel - Digitaal

BB

VT

39%

20%-30%

37%

3

Marktaandelen ultimo 2014 TV

BB

VT

23%-47%

18%-42%

4%-12%

36%

44%-60%

Koper - PSTN

51%

58% Koper - VoB

19%-37%

2%-25%

43%-72%

20%-30%

27%-45%

15-25% Fiber

3%

0%-5%

Ether Satelliet Breedband (OTT)

1%-8%

2%-15%

1%-13%

4%-13% 5%-10%

2%-12%

0%

0%-15%

Zoals figuur 3 en 4 illustreren, kunnen de marktaandelen van partijen aanzienlijk anders uitvallen, afhankelijk van de richting die de markt opgaat. Het is dan ook van belang om te monitoren in welke richting de markt zich de komende jaren ontwikkelt.

2 3

Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur

9/136

Uitgangspunten onderzoek


Uitgangspunten onderzoek In dit hoofdstuk worden de belangrijkste uitgangspunten toegelicht die gebruikt zijn in dit rapport.

Afbakening markten De markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie worden gedefinieerd op basis van een generieke opbouw van de waardeketens binnen deze markten. De markt wordt vervolgens gedefinieerd door te kiezen welke schakels van de keten relevant zijn en welke partijen deze schakels invullen. Figuur 5 geeft de generieke opbouw van de waardeketens weer. Figuur 5: schakels in de waardeketens voor televisie, breedband internet en vaste telefonie Schakels in de waardeketens

PI AI

T

Partijen in de waardeketens

S

S

Partijen die services bieden

T

Partijen die toegang verlenen

AI

Partijen die actieve inf rastructuur beheren en verhuren

PI

Partijen die passieve inf rastructuur bezitten en verhuren

PI Partijen die passieve infrastructuur bezitten en verhuren Partij die de niet actieve componenten uit een COAX, DSL en glasvezel netwerk, zoals grondkabels, huisaansluitingen etc. exploiteert

T Partijen die toegang verlenen Partij die gemachtigd is toegang te verlenen tot het communiceren over het actieve netwerk

Voorbeelden van plek in de keten KPN, UPC

Youtube, Online, Reggefiber, Videoland, Tele2 CIF RTLgemist

      



Scarlet



  

AI Partijen die actieve infrastructuur beheren en verhuren Partij die alle componenten die het mogelijk maken te communiceren over de passieve componenten (zoals belichtingsapparatuur op glas) bezit en exploiteert

S Partijen die services bieden Partij die aan de eindgebruiker een service levert zoals televisie (een analoog of digitaal zenderpakket, VOD etc.), breedband internet of telefonie

Diensten geleverd via door provider beheerde frequentieruimte versus over-the-top geleverde diensten In dit rapport wordt onderscheid gemaakt tussen „over-the-top‟ diensten en diensten die gebruik maken van gereserveerde bandbreedte. Figuur 6 geeft dit onderscheid aan met een voorbeeld. Over een frequentiespectrum kunnen diverse diensten aan een eindgebruiker worden geleverd. Voorbeelden hiervan zijn analoge of digitale televisie en vaste telefonie via VoB. Daarnaast kan over dit spectrum een breedband internetverbinding aan de consument worden geleverd. De diensten die over een toegewezen deel van het spectrum plaatsvinden, worden in dit rapport beschouwd als diensten die gebruik maken van gereserveerde, door een provider beheerde bandbreedte. Over-the-top diensten worden gedefinieerd als diensten die over de

10/136



breedband internetverbinding aan de consument worden geleverd en dus geen gebruik maken van een vast, toegewezen en beheerd frequentiespectrum. Figuur 6: verdeling van diensten over frequentiespectrum

Breedband internet

Analoge televisie

Vaste telefonie

…MHz

Digitale televisie

…MHz

Internet toegangsdienst creëert mogelijkheid voor over-the-top diensten

Diensten waarvoor unieke frequentieruimte is toegewezen

Voorbeelden van diensten Diensten Breedband Televisie Telefonie

Diensten over toegewezen frequentie

Over-the-top diensten

Breedband zelf kent een toegewezen frequentie en biedt toegang tot internet waarover over-the-top diensten aangeboden worden • Kabeltelevisie en VOD van UPC

• VOD via Philips Net TV

• IPTV van KPN

• Televisie gemist dienst van RTL

• PSTN/ ISDN van KPN

• Vaste spraak dienst van Skype

• VoB van kabelaars

• Vaste spraak dienst van Apple (Facetime)

Niveau van afbakening Zoals figuur 5 illustreert, kan ieder van de markten op diverse niveaus worden afgebakend. In dit rapport hanteren wij het punt in de keten waar eindgebruikers „klant zijn‟ en op basis waarvan marktaandelen kunnen worden bepaald. In deze markten is dit de servicelaag, waar zich de partijen bevinden die met eindgebruikers contracten afsluiten voor het leveren van toegang en / of levering van diensten op gebied van televisie, breedband internet of vaste telefonie. OPTA refereert hier aan „retailmarkten‟. Ontwikkelingen op de overige, onderliggende lagen hebben uiteraard invloed op marktaandelen op de servicelaag. Om deze reden kunnen de ontwikkelingen die worden weergegeven in dit rapport betrekking hebben op ieder van de verschillende lagen in figuur 5. Dit onderzoek richt zich primair op de markt voor consumentenproducten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie. Aangezien in deze markten kleinzakelijke gebruikers eveneens consumentproducten afnemen en marktpartijen ook niet altijd zelf goed in staat zijn te bepalen of de klant een kleinzakelijke klant of consument is, wordt in dit onderzoek een definitie van de markten gehanteerd die aansluit bij de door OPTA in de marktmonitor bij partijen uitgevraagde definities.

11/136



Markt voor televisie De markt voor televisie wordt gedefinieerd als: de markt voor televisiediensten waarbij het aanbod minimaal de 10 meest bekeken televisiezenders bevat 4. In Nederland zijn dit de drie zenders van NPO (Nederland 1, 2 en 3), de vier zenders van RTL (RTL 4, 5, 7 en 8) en de drie zenders van SBS (SBS6, Net5 en Veronica), Deze definitie omvat televisiediensten van digitale en analoge kwaliteit evenals producten die via een beheerde frequentie als over-the-top worden geleverd. Om aan te sluiten bij door OPTA aan marktpartijen verstuurde marktmonitor wordt in dit rapport wanneer voor één abonnement of huishouden meerdere smartcards worden gebruikt, deze als één actieve aansluiting geteld. Het niet kunnen bieden van de tien meest bekeken zenders zal geen serieus alternatief bieden voor huidige televisiediensten, vandaar dat overige producten waarbij video wordt geleverd aan consumenten (bijv. Youtube, RTL gemist, Veamer, BlueshotsTV etc.) hierin niet worden meegenomen. Specifiek voor de markt van televisiediensten is naast de algemene waardeketen, zoals geschetst in figuur 5, eveneens de waardeketen van televisie in bredere zin van belang. Deze is gesimplificeerd weergegeven in figuur 7. Contentproducenten leveren series, films, sportbeelden en andere content aan omroepen en aggregatoren van content die deze via de „service providers‟ aan de eindgebruiker leveren: de kijker. Deze „service providers‟ zijn de partijen die daadwerkelijk de content bij de consument afleveren via een eigen netwerk of over-the-top via breedband internet en hun positie komt overeen met de „services‟ laag uit het model zoals geschetst in figuur 5. Naast deze partijen zijn adverteerders actief die via reclame een extra geldstroom in de waardeketen brengen. Producenten van consumentenelektronica leveren daarnaast consumentenelektronica aan de kijker. Figuur 7: gesimplificeerde weergave van de waardeketen van televisie in bredere zin Content producenten

Omroepen/ aggregatoren

Adverteerder

Service Providers

Kijker

Consumenten elektronica verkopers

Uiteraard is deze weergave sterk gesimplificeerd. In toenemende mate:  vervullen verschillende partijen in deze keten meerdere rollen tegelijk; als voorbeeld: Ziggo, UPC en KPN zijn „Netwerk operators / Service providers‟ voor de doorgifte van analoge en digitale zenders. Daarnaast zijn zij aggregatoren van content geworden door video-on-demand selecties aan te bieden  verschillen de verhoudingen tussen partijen; als voorbeeld: RTL en Ziggo hebben een leverancier – afnemer relatie voor doorgifte van het zenderpakket en content voor het on demand platform. Tegelijk zijn ze concurrenten voor het verkrijgen van video-on-demand content van content producenten en voor advertentie-inkomsten van adverteerders en concurreren ze om de gunst van de kijker als het gaat om gebruik van hun on demand platform 4

Bron: SKO Jaarverslag 2009

12/136





proberen branchevreemde partijen in de keten actief te worden; als voorbeeld: partijen als Google proberen via Google TV de rol van omroep / aggregator van content in te vullen proberen partijen andere partijen in de keten over te slaan door over-the-top (OTT) aan de kijker content te leveren; als voorbeeld: content producenten (bijv. Southpark studios) en omroepen (bijv. RTL via RTL gemist) bieden OTT content aan de kijker



De totale markt voor televisiediensten bestaat medio 2010 uit ~7,4 mln. Televisiediensten [De exacte marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 8, figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. Figuur 8: marktaandelen van aanbieders in % van totale televisiemarkt (midden van range is 5 weergegeven) 50%

40%

30%

20%

10%

0 KPN

Ziggo

Q2 2008

UPC

CanalDigitaal

YE 2008

Tele2

Q2 2009

Delta

YE 2009

CAIW

Overige partijen

Q2 2010

In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de ontwikkelingen die bijdragen aan mogelijke veranderingen en de effecten op partijen die televisiediensten aanbieden.

Markt voor breedband internet Voor het onderzoek naar de markt voor breedband internetaansluitingen is gekeken naar de retailmarkt. Hierbij gaat het om een breedbandaansluiting, die ook weer de basis kan vormen van telefoniediensten (zie volgende alinea) of over-the-top videodiensten (zie vorige alinea en ontwikkeling 32 „Over-the-top videodiensten‟. De waardeketen voor breedband internet is weliswaar eenvoudig (het bieden van toegang) en vandaar hier relatief beperkt beschreven, maar is wel de „basis‟ waarop andere producten kunnen worden geleverd. De totale markt voor breedband internetaansluitingen bestaat medio 2010 uit ~6,2 mln. diensten [De exacte 5

Bron: OPTA, dataset - omroep; OPTA schat in dat buiten deze televisieaantallen nog circa 200.000 kabelaansluitingen bij kleine kabelmaatschappijen bestaan, die OPTA niet meet in de marktmonitor

13/136



marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 9, figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. Figuur 9: marktaandelen van aanbieders in % van totale breedbandmarkt (midden van range is 6 weergegeven)

50%

40%

30%

20%

10%

0 KPN

Ziggo

Q2 2008

UPC

YE 2008

T-Mobile

Q2 2009

YE 2009

Tele2

Overige partijen

Q2 2010

Markt voor vaste telefonie Voor de markt voor telefonie definiëren we de markt als het totaal van vaste telefoonaansluitingen via toegewezen frequentieruimte. Het gaat hierbij om laagcapacitaire telefonieaansluitingen, zoals door OPTA in de „vragenlijst structurele monitoring markten‟ is gedefinieerd, waarbij twee mogelijkheden bestaan:  POTS: alle traditionele telefonie, waaronder in ieder geval PSTN, ISDN en analoge aansluitingen  VoB (Voice over Broadband), welke alleen kan worden geleverd indien de consument eveneens de beschikking heeft over een internetverbinding Laagcapacitaire aansluitingen omvatten hierdoor zowel consumenten als (klein)zakelijke klanten, waardoor het totaal aantal aansluitingen aanzienlijk hoger uitvalt dan sec de consumentenmarkt. Er zijn verschillende variaties in de markt mogelijk, op basis waarvan een telefoniedienst aan een eindgebruiker wordt geleverd. Figuur 10 geeft deze mogelijkheden weer. Deze mogelijkheden bepalen ook de wijze waarop wholesale in de waardeketen plaatsvindt (zie figuur 11). Volgens de door OPTA en in dit rapport gebruikte definitie vallen „CPS only‟ contracten onder KPN (de klant ontvangt twee facturen: één voor het gebruik en één voor de abonnementsfee van KPN). Bij de overige varianten wordt de aansluiting geteld onder de partij die de factuur aan de klant stuurt.

6

Bron: OPTA, dataset - breedband

14/136



Figuur 10: variaties aanbod vaste telefoniedienst door providers Variaties vaste telefonie

7

Omschrijving

PSTN via eigen netwerken

Analoge telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor één lijn.

ISDN via eigen netwerken

Digitale telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor meerdere lijnen op één aansluiting, de consumentenmarkt wordt afgebakend op maximaal twee lijnen

PSTN/ISDN via CPS

Wederverkoop van het gebruiksdeel van de vaste telefonieaansluiting waarbij de eindgebruiker de PSTN/ISDN aansluiting koopt van KPN en het gebruiksdeel van de CPS partij

PSTN/ISDN via WLR

Wederverkoop van PSTN/ISDN welke wholesale door een partij wordt afgenomen van KPN (aansluitingen gebruiksdeel) en waarbij de eindgebruiker zowel het aansluiting- als gebruiksdeel koopt van deze partij

VoB via eigen netwerken

VoIP is spraakcommunicatie over een pakketgeschakeld netwerk waarbij twee telefoons direct, dat wil zeggen zonder tussenkomst van een telefoniecentrale, met elkaar communiceren. VoB is een subgroep van VoIP en wel als de eindgebruiker met een gewone telefoon en via een gewoon telefoonnummer kan bellen en gebeld kan worden waarbij er maximaal twee spraakkanalen beschikbaar worden gesteld (definitie OPTA uit Structurele marktmonitor)

VoB via WBT en ULL

VoB over netwerkcapaciteit die via wederverkoop van toegewezen frequentieruimte verkregen wordt. Dit kan betrekking hebben op het laatste deel van het netwerk (ULL) of het gehele netwerk (WBT)

Figuur 11: mogelijkheden voor wholesale van vaste telefonie Wholesale van PSTN/ISDN CPS

Wholesale van kale capaciteit

Wholesale line rental (WLR)

Schakels in de waardeketens

S

Partijen die services bieden

T

Partijen die toegang verlenen

AI

Partijen die actieve inf rastructuur beheren en verhuren

PI

Partijen die passieve inf rastructuur bezitten en verhuren



Reselling PSTN retail product (alleen gebruiksdeel); KPN levert de aansluiting

Reselling PSTN retail product (aansluiting & gebruiksdeel); KPN heeft geen klantrelatie meer





= schakel waar wholesale plaatsvindt

Wholesale breedband toegang (WBT)

Unbundled local loop (ULL)

Huren van bandbreedte dat door een provider gebruikt kan worden voor services als breedband internet en telefonie

Huren van actieve infrastructuur (van wijkcentrale 1 tot meterkast)

  ISPs zonder eigen netwerk maken gebruik van verschillende vormen van wholesale

1: ODF voor glas, SDF voor VDSL en MDF voor DSL

De markt voor vaste telefoniediensten kan ook worden bekeken ongeacht of dit via toegewezen frequenties of over-the-top is, ongeacht of er voor wordt betaald en ongeacht of er een nummer wordt gebruikt (voor bepaalde versies van Skype en Apple Facetime wordt bijvoorbeeld een e-mailadres gebruikt als identificatiemiddel). In het scenario-onderzoek voor vaste telefonie zullen wij eveneens aandacht schenken aan het gebruik van telefoniediensten in ruimere zin. Bij de bepaling van marktaandelen sluiten wij echter bij eerdergenoemde definitie aan van vaste telefoonaansluitingen via toegewezen frequentieruimte, waardoor over-the-top voip geen deel uitmaakt van de te modelleren markt. De totale markt voor vaste telefonieaansluitingen bestaat medio 2010 uit ~7,1 mln. aansluitingen [De exacte marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 12, figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. 7

PSTN via ULL is eveneens een mogelijkheid, al vind dit erg beperkt plaats

15/136



Figuur 12: marktaandelen van aanbieders in % van totale vaste telefoniemarkt (midden van range is 8 weergegeven) 80% 70% 60% 50% 40% 30%

20% 10% 0 KPN

Ziggo

Q2 2008

UPC

YE 2008

T-Mobile

Q2 2009

YE 2009

Tele2

Overige partijen

Q2 2010

De gecombineerde communicatiemarkt De drie genoemde markten zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken aangezien de onderlinge afhankelijkheden zijn toegenomen. Traditionele communicatiepartijen als KPN zijn gegroeid richting de televisiemarkt en traditionele televisiepartijen zijn gegroeid richting communicatieproducten als breedband internet en telefonie. Daarbij worden deze producten steeds meer gebundeld aangeboden en zijn, bijvoorbeeld als gevolg van de onlangs verworven mobiele frequentie door de UPC / Ziggo combinatie, ook in de consumentenmarkt bewegingen richting het kunnen aanbieden van mobiele diensten. Dat wordt wel beschreven als „quadruple play‟, refererend aan de vier producten vaste telefonie, vast internet, televisie en mobiele telefonie. Wij spreken liever van een zestal producten, daar het naar alle waarschijnlijkheid voor de vaste operators niet alleen, of juist niet, gaat om mobiele spraak, maar ook of vooral om mobiele datadiensten. Bovendien geldt dat aanbieders van televisiediensten in toenemende mate geïnteresseerd zijn om meerdere schermen te bedienen en televisie (video) content niet alleen op de televisie in de woonkamer, maar ook op mobiele schermen aan te bieden. Aldus is een toekomst realistisch waarbij een „sixpack‟ met diensten wordt aangeboden, zoals weergegeven in figuur 13.

8

Bron: OPTA, dataset - vaste telefonie

16/136



Figuur 13: ontwikkeling van vast, mobiel en geïntegreerde producten

Richting van ontwikkeling kabel

Richting van ontwikkeling DSL

Productontwikkeling vast

Convergentie vast mobiel

Productontwikkeling mobiel

Televisie Televisie

Apparaat Apparaat en en locatie locatie onafhankelijke onafhankelijke televisie televisie dienst dienst

Televisie Televisie

Internet Internet

Apparaat Apparaat en en locatie locatie onafhankelijk onafhankelijk internet internet

Internet Internet

Spraak Spraak

Apparaat Apparaat en en locatie locatie onafhankelijke onafhankelijke spraak spraak

Spraak Spraak Richting van ontwikkeling Mobiel

Gebruik van IP als protocol is een belangrijke driver achter convergentie van vast mobiel

De concurrentie op deze markten startte met telefonie, waarbij andere partijen dan KPN vaste telefonie op het KPN netwerk aanboden en kabelbedrijven via managed IP telefonie in deze markt kwamen. De onderscheiding is de afgelopen jaren verschoven naar concurrentie op het breedbandinternetproduct. Telefonie en internet worden echter steeds meer commodities, dit in tegenstelling tot het televisieproduct. Een sterke verschuiving naar televisie als de volgende onderscheidende factor in een gebundelde propositie is reeds zichtbaar in marketinguitingen van partijen. Wij zullen daarom in dit onderzoek eveneens de totale gecombineerde markt van vaste communicatie beschouwen en hierbij de impact op de drie onderliggende markten bepalen van de diverse vormen van bundeling en de ontwikkeling van mobiele communicatie.

Te onderzoeken termijn Het onderzoek richt zich primair en in detail op de ontwikkeling van waardeketens en marktaandelen tot en met 2014. Daarnaast zal een beknopte visie worden gegeven op ontwikkelingen tot en met 2017.

Resultaat van dit onderzoek Het onderzoek levert toekomstbeelden en inzicht in de meest waarschijnlijke toekomstige ontwikkelingen van de waardeketen per markt. Op basis daarvan wordt een inschatting gemaakt van de marktaandelen van marktpartijen per markt.

17/136


Gehanteerde onderzoeksmethodiek

Gehanteerde onderzoeksmethodiek Scenarioplanning Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van scenarioanalyse. Scenarioanalyse is een methodiek die goed past bij de door OPTA geschetste problematiek omdat de toekomst onzeker is: in plaats van één set aannamen te maken over de ontwikkelingen van de markt worden op basis van de grootste onzekerheden een viertal mogelijke toekomstscenario‟s per markt gecreëerd waarop beleid kan worden gemaakt, zoals weergegeven in figuur 14. Figuur 14: proces van scenarioplanning voor OPTA A. A. Marktontwikkelingen Marktontwikkelingen Opleggen Opleggen verplichtingen verplichtingen OPTA OPTA indien indien noodzakelijk noodzakelijk

Waarschijnlijk Waarschijnlijk heid heid en en impact impact van van krachten krachten E. E. Monitoren Monitoren van van markten markten

B. B. Drijvende Drijvende krachten krachten en en onzekerheden onzekerheden

Monitoring Monitoring agenda agenda

D. D. Bepalen Bepalen leading leading indicators indicators

Opleggen Opleggen verplichtingen verplichtingen OPTA OPTA indien indien noodzakelijk noodzakelijk C. C. Mogelijke Mogelijke toekomstbeelden toekomstbeelden 44 scenario’s scenario’s gebaseerd gebaseerd op op drijvende drijvende krachten krachten

Uit de marktontwikkelingen (A) worden de meest belangrijke drijvende krachten en onzekerheden (B) gedestilleerd, die de basis vormen voor mogelijke toekomstbeelden / scenario‟s (C). Deze scenario‟s stellen OPTA in staat te bepalen welke „leading indicators‟ (D) er zijn indien een markt zich in deze richting begeeft. Deze „indicators‟ geven OPTA de mogelijkheid tijdig te zien wanneer de markt op weg is naar een bepaalde toekomst (E). Aangezien OPTA in principe voor de aankomende drie jaar beleid wenst vast te stellen, kan OPTA onder meer op basis van de bandbreedtes van kwantitatief doorgerekende marktaandelen:  bepalen of het opleggen of afzwakken van verplichtingen noodzakelijk is  gedurende de reguleringsperiode aan de hand van „leading indicators‟ volgen of de werkelijkheid de voorspelde ontwikkeling volgt en indien nodig opgelegde verplichtingen aanpassen Aangezien het monitoren en opleggen van eventuele verplichtingen een taak van OPTA zelf is, focust dit onderzoek zich op de donkerblauwe stappen van figuur 14. Dit rapport beschrijft de meest belangrijke ontwikkelingen in de markten voor televisiediensten, breedband internet en vaste telefonie. A.T. Kearney / Telecompaper 18/136



heeft voor ieder van deze ontwikkelingen een inschatting gemaakt van wat in iedere markt de grootste onzekerheden en / of drijvende krachten zijn9 en op basis van de uitersten van deze drijvende krachten een viertal scenario‟s per markt geschetst. Om te komen tot een keuze voor deze drijvende krachten zijn de ontwikkelingen gescoord op een tweetal assen: impact van de kracht en de onzekerheid omtrent het zich voordoen van die kracht (zie illustratie in figuur 15 en verdere uitleg in hoofdstuk „Ontwikkelingen in de Telecommarkt‟). Figuur 15: keuze van de meest belangrijke krachten •

•

•

De toekomst is nooit met zekerheid te voorspellen; door over extremen na te denken kan er op geanticipeerd worden en kunnen voortekenen in de gaten worden gehouden Verzamelen van de langetermijnonzekerheden en deze indelen naar impact en waarschijnlijkheid geeft een eerste beeld van de mogelijke toekomst

Hoog

Onzekerheid

De ontwikkelingen met de hoogste impact en hoogste onzekerheid zijn de drivers waarop scenario’s worden ontwikkeld (zie oranje vlak)

Laag Laag

Impact

Hoog

De vier scenario‟s per markt (de toekomstbeelden) zijn bepaald door de uitersten van de twee meest belangrijke drivers per markt op een assenstelsel te plaatsen. Deze scenario‟s zijn zowel kwalitatief als kwantitatief uitgewerkt, waarbij OPTA met name geïnteresseerd is in de effecten op marktaandelen in de verschillende scenario‟s. De effecten op de marktaandelen variëren per mogelijk toekomstscenario. De bandbreedtes waarin marktaandelen van partijen te verwachten zijn, worden daardoor gevormd door de ondergrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het laagste is en de bovengrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het hoogste is. De bepaling van de per scenario te verwachten marktaandelen heeft plaatsgevonden op basis van de door OPTA uit de marktmonitor verzamelde dataset gecombineerd met kennis en cijfers van A.T. Kearney en Telecompaper. Gezien de vertrouwelijkheid van deze marktcijfers, zullen deze in dit rapport slechts in bandbreedtes worden gepresenteerd.

9

Zie voor uitleg van deze inschatting hoofdstuk ‘Ontwikkelingen in de Telecommarkt’

19/136



Betrokkenheid marktpartijen OPTA, A.T. Kearney en Telecompaper hechten waarde aan input van marktpartijen binnen dit onderzoek. Op verschillende momenten is marktpartijen daarom om input gevraagd op de ontwikkelingen binnen de verschillende markten (eind november 2010) en op een conceptversie van dit rapport (medio januari 2011). Marktpartijen zijn op de volgende wijze betrokken:  Marktpartijen zijn in de gelegenheid gesteld via een gesloten vragenlijst een visie te geven op ontwikkeling van marktaandelen, prijsontwikkeling, substitutie etc. in de diverse markten. Bij deze vragenlijst hebben marktpartijen de mogelijkheid gekregen en benut om een additionele toelichting / extra achtergrondinformatie te geven bij de ingevulde vragenlijst. De vragenlijst is verstuurd naar 29 marktpartijen en 17 marktpartijen hebben input geleverd. De vragenlijst is breed uitgestuurd: naast de reguliere aanbieders zijn ook nieuwe spelers (in de waardeketen) gevraagd om de vragenlijst te beantwoorden10  Na ontvangst van de vragenlijst en toelichting van marktpartijen hebben A.T. Kearney en Telecompaper van 15 partijen additionele schriftelijke en telefonische toelichting mogen ontvangen ter verduidelijking van de antwoorden op specifieke vragen of additionele door partijen naar voren gebrachte onderwerpen.  De openbare versie van het concept eindrapport is naar 29 marktpartijen verstuurd met de mogelijkheid feedback te geven op de inhoud. 8 van de 29 marktpartijen hebben gebruik gemaakt van de mogelijkheid om feedback te leveren op het conceptrapport.  Voor zowel de vragenlijst en bijbehorende additionele toelichting als de reacties op het eindrapport door marktpartijen geldt dat deze vertrouwelijk en daardoor niet openbaar zijn o A.T. Kearney en Telecompaper hebben deze garantie vooraf aan marktpartijen verstrekt o Diverse marktpartijen hebben deze beperking als voorwaarde gesteld medewerking te verlenen aan dit rapport  Dit rapport is tot stand gekomen door een combinatie van openbare rapporten en onderzoeken, een vertrouwelijke dataset van OPTA, input van marktpartijen, discussies met OPTA en eigen kennis en ervaring van A.T. Kearney en Telecompaper. Als gevolg van bovenstaande vertrouwelijkheid zijn door A.T. Kearney en Telecompaper alle inputs en opmerkingen van marktpartijen meegewogen in de totstandkoming van dit rapport, maar wordt hier niet direct naar verwezen noch openbaar gemaakt, tenzij bijvoorbeeld in algemene zin kan worden geconcludeerd „dat alle marktpartijen aangeven dat…‟.  Het commentaar van marktpartijen is ruwweg als volgt te categoriseren: o Opmerkingen met betrekking tot de gehanteerde methodiek (enkele partijen zijn voorstander van de gehanteerde aanpak, enkele partijen hadden op bepaalde delen een andere insteek gezien): dit heeft niet geleid tot een aanpassing van dit rapport 10

Zie bijlage van dit rapport voor een overzicht van aangeschreven partijen

20/136



o Opmerkingen direct gericht aan OPTA (bijvoorbeeld over de wijze waarop OPTA om dient te gaan met dit rapport): deze opmerkingen en suggesties zijn beschikbaar gesteld aan OPTA o Opmerkingen met betrekking tot de scope van dit onderzoek (bijv. suggestie om de zakelijke markt wel mee te nemen en de suggestie om de impact van veranderende regulering door OPTA te onderzoeken, etc.): deze suggesties vallen buiten de scope van dit onderzoek zoals gevraagd en overeengekomen met OPTA en zijn derhalve niet meegenomen o Opmerkingen met betrekking tot de inhoud  die aanscherping vraagt: deze zijn verwerkt  die verduidelijking vraagt: deze zijn verwerkt  die de mening / duiding / kleuring van een marktpartij van feitelijkheden weergeeft (diverse marktpartijen geven aan inschattingen van A.T. Kearney en Telecompaper ofwel te ondersteunen, dan wel te betwijfelen): deze suggesties en opmerkingen zijn niet meegenomen bij het eindrapport

21/136


1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt


22/136



1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt In dit hoofdstuk worden voor ieder van de markten en de gecombineerde markt de belangrijkste ontwikkelingen beschreven en welke impact deze ontwikkelingen hebben op de omvang van de markt en de marktaandelen. Veel van deze ontwikkelingen lenen zich voor een studie op zichzelf en daarom is het onmogelijk in dit rapport uitputtend te zijn in de beschrijvingen van de ontwikkelingen. Voor dit onderzoek is het relevant een overzicht te geven van de belangrijkste ontwikkelingen en voor deze ontwikkelingen een inschatting te maken van:  De te verwachten impact van de ontwikkeling: o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt  De mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden Deze inschatting leidt tot vier groepen ontwikkelingen: 1. Ontwikkelingen die een grote impact hebben en waarvan het onzeker is wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen bepalen de assen op basis waarvan toekomstscenario‟s worden gedefinieerd 2. Ontwikkelingen die een grote impact hebben en waarvan met redelijke zekerheid kan worden weergegeven wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen worden in ieder scenario voor de markt meegenomen 3. Ontwikkelingen die geen grote impact hebben en waarvan onzeker is wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen zijn van minder belang voor de scenario‟s in de markt 4. Ontwikkelingen die geen grote impact hebben en waarvan met redelijke zekerheid kan worden weergegeven wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen zijn van minder belang voor de scenario‟s in de markt Voor de gecombineerde communicatiemarkt en per afzonderlijke markt wordt per ontwikkeling de huidige situatie beschreven en wordt de mogelijke impact bepaald op marktomvang en marktaandelen in 2014 en de onzekerheid die daarover bestaat. Het doel hiervan is een inschatting te maken van de categorisatie van ieder van de initiatieven in één van deze vier groepen. Om te komen tot een overzicht van de meest belangrijke ontwikkelingen is rekening gehouden met alle mogelijke ontwikkelingen, waaronder ontwikkelingen op het vlak van wetgeving, politiek, maatschappij, andere industrieën en technologie. Het bepalen van de impact en onzekerheid is in de snel veranderende telecommarkt niet eenduidig of eenvoudig. Ter illustratie geeft figuur 16 voor enkele telecomproducten de penetratieontwikkeling weer (% van Nederlandse huishoudens / consumenten met het product of dienst). Voor bijna alle ontwikkelingen geldt dat deze zich als een S-curve ontwikkelen: indien een product of dienst wordt geïntroduceerd, komt penetratie langzaam op gang, waarna óf een versnelde groei optreedt óf juist een afnemende penetratie als het product niet aanslaat in de markt (denk terug aan bijvoorbeeld WAP). Aan het einde van de levenscyclus van een product neemt over het algemeen de penetratie af, waarna het product volledig uit de

23/136



markt kan verdwijnen (bijvoorbeeld telegrafie als voorloper van vaste telefonie (niet in figuur opgenomen)). Figuur 16: voorbeelden van penetratie telecomproducten

11

100%

…heeft een mobiele telefoon …heeft breedband

80%

…heeft digitale televisie …heeft mobiel internettoegang

60%

…maakt gebruik van WAP services (EU-15)

40% 20% 0 1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

A.T. Kearney en Telecompaper realiseren zich dat gemaakte inschattingen door individuele marktpartijen anders kunnen worden gewogen. Afhankelijk van de huidige positie van een marktpartij zijn er belangen om ontwikkelingen op een andere wijze te waarderen. De inschattingen die door A.T. Kearney / Telecompaper worden gemaakt zijn gebaseerd op ons professioneel oordeel op basis van diverse rapporten, inschattingen en input van marktpartijen gedurende de totstandkoming van dit rapport, door OPTA verschafte cijfermaterialen en A.T. Kearney / Telecompaper ervaring en expertise.

A. Ontwikkelingen op de gecombineerde communicatiemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de relevante en meest belangrijke ontwikkelingen die van invloed zijn op de gecombineerde communicatiemarkt voor vaste telecomdiensten of op in ieder geval meer dan één afzonderlijk vast product (televisie, breedband, vaste telefonie). Figuur 17 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de communicatiemarkt, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van:  De impact op de markt en marktaandelen  De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling  De belangrijkste redenering De ontwikkelingen zijn geclusterd in een vijftal groepen:  Ontwikkelingen in vraag van Consumenten  Ontwikkelingen in Technologie  Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen  Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij  Ontwikkelingen in de „macro omgeving‟

11

Bron: diverse rapporten SKO, SPOT;,CBS, TNO, A.T. Kearney analyse

24/136



Figuur 17: overzicht van ontwikkelingen op de totale communicatiemarkt

Ontwikkeling totale communicatiemarkt

Impact

Onzekerheid

Redenering

Vraag consument Technologie

1

Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie

Marktgroei stagneert en concurrentie wordt sterker

2

Bundeling van drie vaste diensten

Tweederde van huishoudens neemt reeds gebundelde producten af; trend zet door

3

Bundelen van vaste met mobiele diensten

Mogelijke toetreding van mobiele partijen die snel marktaandeel kunnen winnen

4

SOHO klanten met consumentenproducten

Gedrag wijkt niet significant af van dat van consumenten

5

Uitrol van glasvezel

Markaandeel van glasvezel groeit tot 5 à 9% in 2014

6

Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen

Bij toename gevraagde snelheid kan kabel beter dan DSL leveren

7

Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen

Idem, waarbij DSL minder eenvoudig kan leveren dan kabel of glasvezel

8

Ontwikkeling hoge capaciteit / hoge snelheid mobiele netwerken

Geen landelijk dekkend LTE netwerk met impact op de markt voor vaste producten

9

Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile

Geen uitrol verwacht voor 2014

10 Over-the-top diensten

N/A

N/A

11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt

Impact en onzekerheid worden besproken per deelmarkt Als impact groot is, zullen kabelaars geen vrijwillige openstelling overwegen

N/A

N/A

Consolidatie wordt voorgelegd aan NMA

Beleid marktpartijen Politiek/ Maatschappij Macro omgeving

13 Verbreding van activiteiten door partijen

Markt wordt reeds gedomineerd door geïntegreerde bedrijven

14 Gebruik van bel-, surfen kijkgedrag door providers

Strenge privacyregels voor gebruik op individueel klantniveau

15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen

Door grote investeringen, redelijke zekerheid dat dit niet plaats vindt

16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten

Vrijwillige scheiding voor 2014 niet te verwachten

17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber

Niet te verwachten voor 2014

18 Overheidsinvesteringen in telecom

Hoge impact op beperkt lokaal niveau door gesubsidieerde uitrol glasvezel

19 EU agenda 2020

Nederland loopt qua ontwikkeling vooruit op Europese wetgeving

20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek

In lijn met consumentenbescherming door politiek waarbij vooral DSL nadeel ervaart

21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen

Telecomdiensten zijn basisbehoeften, wel prijsdruk door toenemend switchgedrag

22 Vergrijzing

Voorspelbare ontwikkeling met langzame afname van aantal digibeten

23 Groei Nederlandse huishoudens

Beperkte groei verwacht

= Lage mate van impact of onzekerheid = Hoge mate van impact of onzekerheid

25/136



Ontwikkelingen in vraag van Consumenten 1

Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie

De drie markten hebben een lange historie, waarbij de adresseerbare markt alleen nog groeit door groei van de bevolking, de verkleining van het gemiddelde huishouden en de toename van het aantal tweede woningen. De ontwikkeling van de televisiemarkt is weergegeven in figuur 18 [de exacte marktverdeling is vertrouwelijk; figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. De jaar-op-jaargroei van de televisiemarkt is circa 1%12 bij een penetratie van 101%. Binnen de televisiemarkt heeft de overgang van analoge naar digitale televisie migratie tot gevolg. Dit kan zonder dat van aanbieder wordt gewisseld, maar maakt abonnees ook bewuster dat ze een nieuwe aanbieder kunnen zoeken en kunnen switchen. Bij dezelfde partij van analoog naar digitaal migreren kan alleen bij de kabelpartijen. Het aandeel televisiediensten dat wordt geleverd over de kabel neemt af en bedraagt ~73% medio 2010. Hierbij wordt circa de helft geleverd via analoge televisie en de andere helft via digitale + analoge televisie13 (in dit geval blijft het analoge signaal geleverd aan de eindgebruiker). Digitale televisie via DSL en fiber (IPTV) heeft een marktaandeel bereikt van [VERTROUWELIJK]. DVB-T (Digitenne) is gegroeid naar een marktaandeel van [VERTROUWELIJK] medio 2010, met als grote voordeel voor de eindgebruiker dat hiervoor geen bekabeling hoeft te worden aangelegd in huis en ook buiten de woning kan worden gebruikt. DVB-S (Satelliet) heeft een marktaandeel van [5-10%] medio 2010. Figuur 18: verdeling televisiemarkt naar infrastructuur en totaal geleverde televisiediensten in de 14 Nederlandse markt (x 1.000) 1,0%

7134

7282

7296

7350

7353

1341

1492

1638

1792

1865

1549

1782

4244

YE 07

1979

4008

3679

Q2 08

YE 08 Overige inf rastructuren

12 13 14

2248

3310

Q2 09 Kabel digitaal

7426 (100%)

2013 (27%)

2491

2664 (36%)

2997

2749 (37%)

YE 09

Q2 10

Kabel analoog

Bron: OPTA, dataset - omroep M.u.v. CAIW en Rekam Bron: OPTA, dataset - omroep

26/136



Vaste telefonie is een krimpende markt op basis van gebruik, zie figuur 19. De totale markt inclusief over-the-top partijen is de afgelopen tweeënhalf jaar met ~4% afgenomen, de markt voor vaste telefonie over gereserveerde frequentieruimte daarbinnen nog meer (minus ~12%). Figuur 19: maandelijks aantal belminuten vaste telefonie op retailaansluitingen en Skype (x 1.000.000) 15 in de Nederlandse markt 2.173 (100%) 60 (3%)

-4%

2.083 (100%)

-12%

225 (11%)

2.113 (97%)

Skype (connected users)

1.858 (89%)

Vaste telefonie (exclusief smalband)

YE 2007

Q2 10

Figuur 20: vaste telefonie retailaansluitingen via gereserveerde frequentieruimte (x 1.000)

16

-1,8%

7.372 (100%)

2.378 (32%)

4.994 (68%)

YE 07

7.311 (100%)

7.279 (100%)

7.281 (100%)

2.903 (40%)

3.148 (43%)

4.642 (63%)

4.376 (60%)

4.134 (57%)

3.854 (53%)

3.623 (51%)

Q2 08

YE 08

Q2 09

YE 09

Q2 10

2.669 (37%)

VoB Totaal

7.218 (100%)

3.364 (47%)

7.148 (100%)

3.525 (49%)

PSTN/ISDN

Het aantal aansluitingen voor vaste telefonie via gereserveerde frequentieruimte neemt licht af, zie figuur 20. Kabeltelefonie maakt hierin nog altijd een groei door wat ten koste lijkt te gaan van PSTN-abonnees. Een deel van de kabeltelefoonlijnen wordt inactief verondersteld, aangezien deze meegeleverd worden met een triple play, waarbij de klant bij aankoop niet primair geïnteresseerd was in de telefoonlijn, maar deze additioneel verkregen heeft bij een TV- of breedbandaansluiting. Dat is ten dele 15 16

Bron: Skype ‘IPOP prospectus’, 30 juni 2010; OPTA, ‘Openbare rapportage vaste telefonie Q2 2010’ Bron: OPTA, dataset - vast telefonie

27/136



een verklaring voor het feit dat het aantal belminuten sterker daalt dan het aantal aansluitingen (zie ook ontwikkeling 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only). Breedband is de jongste van de drie markten en vertoont nog autonome groei van circa 5% jaar-op-jaar door de omzetting van dial-up abonnementen, een groeiende penetratie en een lichte groei van het aantal huishoudens, zie figuur 21. Breedband over kabel bleef de afgelopen jaren stabiel op 39%. Breedband over koper groeide in absolute zin tot medio 2009 en stabiliseerde het afgelopen jaar. Breedband over glas is nog beperkt in marktaandeel met ~3%. Binnen de breedbandmarkt viel de afgelopen jaren op dat de aangeboden snelheden voortdurend werden verhoogd, vaak zonder dat de prijs meesteeg. Figuur 21: breedband retailaansluitingen (x 1.000)

17

4,6%

5.465 (100%)

5.626 (100%)

6.113 (100%) 134 (2%)

6.235 (100%) 157 (3%)

5.784 (100%)

5.958 (100%) 104 (2%)

2.211 (38%)

2.250 (38%)

2.351 (38%)

2.452 (39%)

3.628 (59%)

3.626 (58%)

YE 09

Q2 10

2.141 (39%)

2.198 (39%)

3.323 (61%)

3.428 (61%)

3.573 (62%)

3.604 (60%)

YE 07

Q2 08

YE 08

Q2 09

Breedband over glas

Breedband over kabel

Breedband over koper

Concluderend kan gesteld worden dat alle drie de markten een zekere mate van verzadiging bereikt hebben. De penetratie gemeten in huishoudens is thans 100,6%18 voor televisie, 97%19 voor vaste telefonie over gereserveerde frequentieruimte en 84%20 voor breedband. De onzekerheid dat de markt verzadigt schat A.T. Kearney / Telecompaper laag: het is duidelijk dat de markt verzadigd is en verdere groei van marktaandelen ten koste moet gaan van het marktaandeel van andere partijen. De impact op de totale markt schat A.T. Kearney / Telecompaper beperkt aangezien de verwachting is dat deze marginaal groeit.

17

Bron: OPTA, dataset - breedband Bron: OPTA, Dataset Omroep Bron: OPTA, Dataset Vast 20 Bron: OPTA, Dataset Breedband 18 19

28/136


2


Bundeling van drie vaste diensten

Het bundelen van diensten voor televisie, breedbandinternet en vaste telefonie in dual en triple play proposities is populair gebleken, waarbij aanbieders verschillende bundels samenstellen. Vooral de triple play heeft veel abonnees en neemt toe (medio 2010 ruim 2,2 miljoen, zie figuur 22) waarbij aanbieders het voordeel zoeken van een verhoogde ARPU en een lagere churn. Figuur 22: ontwikkeling van maximum dual en triple play bundels met vaste producten

21

2.400

Triple play (rtv + vaste telefonie + breedband)

2.100

Dual play (vaste telefonie + breedband)

1.800 1.500 1.200 900

Dual play (rtv + breedband)

600 300 0 YE 2008

Dual play (rtv + vaste telefonie) H1 2009

YE 2009

H1 2010

Diverse partijen voegen momenteel televisiediensten toe om een volledige triple play te kunnen aanbieden. Bijvoorbeeld:  Online Breedband werkt hierbij samen met zowel KPN als met CanalDigitaal  KPN biedt met het DVB-T platform inmiddels televisiediensten aan vijf wholesaleklanten: KPN Retail en Telfort (die de merknaam Digitenne hanteren), EDPnet, Scarlet en Online Breedband  Glashart Media (onderdeel van Reggefiber) biedt televisiediensten aan om tot een triple play te komen De meeste (grote) partijen in de markt bieden reeds televisie, breedband internet en vaste telefonie gebundeld aan. Reeds 69% van de huishoudens neemt een combinatie van meerdere vaste producten bij dezelfde partij af en de consument is dus ook bereid deze af te nemen22. Enkele partijen zijn minder goed in staat over het eigen netwerk een triple play aan consumenten aan te bieden (bijvoorbeeld CanalDigitaal als satellietpartij, hoewel ook CanalDigitaal heeft aangekondigd zelf een triple play aan te gaan bieden vanaf Q1 201123 en ook voor satelliet inmiddels retourgeschikte STBs, schotels en satellieten zijn). De impact van voortzetting van bundeling op de markt schat A.T. Kearney / Telecompaper redelijk groot: Het aanbieden van alle vaste producten vindt reeds door bijna alle marktpartijen plaats en kan door combinatie van infrastructuren / wederverkoop door alle partijen gerealiseerd worden. Het is dus te verwachten dat de bundelingstrend van vaste producten toe zal nemen. De onzekerheid dat diensten gebundeld worden aangeboden schatten wij daarmee laag. 21 22

23

Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’ Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’ en CBS: aantal huishoudens per 12 augustus 2010: 7.386 miljoen Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘CanalDigitaal starts own triple-play package’, 9 december 2010

29/136


3


Bundelen van vaste met mobiele diensten

Het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten heeft nog slechts beperkt ingang gevonden. Partijen die in staat zijn via het eigen netwerk zowel de drie vaste producten als mobiele telefonie / mobiele data aan te bieden zijn KPN, T-Mobile (via Online) en Tele2 en door het verkrijgen van een mobiele frequentie is dit sinds kort eveneens eenvoudiger geworden voor de UPC / Ziggo combinatie, hoewel voor het bieden van een volledige mobiele propositie over eigen frequentie ook spectrum in een lagere frequentieband nodig zou zijn. Andere partijen in de markt kunnen dit eveneens door wholesale inkoop en / of het starten van een MVNO. De kansen van het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten zijn vooralsnog onduidelijk: In Groot-Brittannië laat Virgin Media zien als kabelbedrijf annex MVNO een bescheiden en traag groeiende penetratie van de afname van vaste en mobiele producten te kunnen realiseren, die per 30 september 2010 11,5% van de klantenbasis betrof24. Toch lijkt er op voorhand een behoorlijke „addressable market‟ voor het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten te bestaan. Eén van de argumenten om deze gezamenlijke propositie niét te bieden, is het argument dat vaste producten worden verkocht aan huishoudens en mobiele producten aan individuen. Dit argument lijkt echter aan waarde in te boeten: er zijn verschillende groepen waarvoor dit onderscheid niet of marginaal geldt. Hierbij kan gedacht worden aan alleenstaanden (~36% van huishoudens25), of bijvoorbeeld gezinnen met jonge kinderen (zie bijvoorbeeld de T-Mobile family propositie). Ondanks de vermeende potentie en de jarenlange discussie in de markt over dergelijke proposities, is de penetratie van het gecombineerd afnemen van mobiele en vaste producten niet significant toegenomen de afgelopen jaren en stabiliseert het nu op 10%26. Overigens gaat het hierbij zelden om een commercieel aangeboden bundeling van producten, maar veelal een „toevallige‟ afname van mobiele en vaste producten bij dezelfde partij die op verschillende verkoopmomenten zijn afgenomen.

24

Bron: Virgin Media, persbericht ‘Third quarter 2010 results’, 27 oktober 2010 Bron: CBS, Statline 26 Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’ 25

30/136



Figuur 23: eindgebruikers met mobiele en vaste producten bij één partij

27

850 800 750

Totaal aantal bundels inclusief mobiel

700 400 350

Triple play (vaste & mobiele telefonie + breedband)

300 250

Dual play (vaste & mobiele telefonie)

200 150

Quadruple play (rtv + vaste & mobiele telefonie + breedband)

100

Dual play (rtv + mobiele telefonie) Dual play (breedband + mobiele telefonie)

50

Triple play (rtv + vaste & mobiele telefonie) 0 YE 2008

H1 2009

YE 2009

H1 2010

Het technisch combineren van vast en mobiel is in de zakelijke markt een bekend fenomeen. In de consumentenmarkt is deze koppeling nog niet gemaakt voor telefoniediensten. Deze koppeling is wel zichtbaar bij mobiel datagebruik van smartphones28 waarbij dataverkeer van een smartphone (via WiFi) via een vast netwerk en via een mobiel netwerk wordt verwerkt. Directieleden van de grotere in de Nederlandse markt actieve marktpartijen hebben reeds gehint in 2011 met gecombineerde proposities te komen29; enkele partijen bieden deze reeds aan. Daar staat tegenover dat de onzekerheid van de uptake door consumenten hoog is: de uptake is er, maar nog relatief beperkt. Daarnaast zijn de business modellen anders: bij verkoop van vaste producten geldt het model van een korting bij het afnemen van meerdere producten. Bij verkoop van mobiele telefonie speelt de subsidie op handsets een belangrijke rol. A.T. Kearney / Telecompaper schat de potentiële impact van toenemende bundeling van vaste met mobiele producten als groot: de mobiele operators Vodafone en TMobile zouden op basis hiervan kunnen besluiten verdergaand te investeren in vaste netwerken / proposities en in het geval van Vodafone de grote mobiele klantenbase te bewegen in het afnemen van vaste producten. Omgekeerd hebben Ziggo en UPC zich met de gezamenlijk verworven mobiele frequentie een mogelijkheid gecreëerd tot het kunnen bieden van een vaste met mobiele propositie op basis van een eigen netwerk. Onduidelijk is of marktpartijen met dergelijke gecombineerde aanbiedingen succesvol zullen zijn en de consument bereid is op een gecombineerde wijze vaste en mobiele producten af te nemen.

4

SOHO klanten met consumentenproducten

Aangenomen mag worden dat in het SOHO-segment (Small Office / Home Office zakelijke klant) veel consumentenproducten worden verkocht. Het groeiende 27

Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’ Zie ontwikkeling 38: ‘Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken’ 29 Bron: Telecom Time Congres 14 december 2010 28

31/136



subsegment van ZZP-ers neemt vermoedelijk in de meeste gevallen een consumentenproduct af, zoals een triple play, waarbij de televisiedienst privé wordt gebruikt. Volgens het CBS waren er in 2008 ~735.000 bedrijven met 1 tot 5 werknemers. SOHO klanten onderscheiden zich vooral van „reguliere‟ consumenten door afname van relatief „zwaardere‟ breedband internet en telefonie abonnementen. Daarnaast hebben zij een aanvullende vraag naar producten als service levels, pinbetaling lokaal, beveiliging, hosting services, data storage etc. Met de marktpartijen30 schatten wij echter in dat het gedrag van deze partijen niet wezenlijk afwijkt van consumenten en derhalve verwachten wij geen additionele impact op de marktaandelen van deze groep.

30

Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

32/136



Ontwikkelingen in Technologie 5

Uitrol van glasvezel

Reggefiber, de joint venture van Reggeborgh en KPN, is de belangrijkste partij op de markt voor uitrol van Fiber to the Home (FttH glasvezel) met een aandeel van circa 93% op de passieve infrastructuur laag31,32. Reggefiber is door OPTA in 2008 aanmerkelijke marktmacht (AMM) toegekend33. Onderdeel van de regulering is een strikte scheiding van drie lagen: passieve componenten (ducts, vezels, huisjes), actieve apparatuur (zowel in de centrale als bij de eindgebruiker thuis) en de toegangs- en dienstenlaag. Deze structuur heeft geresulteerd in enkele partijen als OONO, Teleplaza en GlasOperator welke ODFdiensten afnemen bij onder meer Reggefiber en uitsluitend actief zijn op de actieve laag. Daarnaast is het aantal dienstverleners (met en zonder eigen actieve apparatuur) sinds 2008 gegroeid. Nieuwkomers in 2010 waren Tweak, Plinq en KinkXL. Passieve infrastructuur De doelstelling van de Reggefiberpartners is in 2012 een totaal van 1,1 à 1,3 miljoen connected te bereiken. Reggefiber heeft daarnaast de lange-termijndoelstelling kenbaar gemaakt om in 2020 een verglazing van 80% van Nederland te bereiken. Naast Reggefiber is nog een aantal andere partijen actief op de FttH-markt die passieve infrastructuur aanleggen of hier plannen toe hebben:  CIF, het fonds dat door Bouwfonds wordt beheerd en tevens middelen bevat van een aantal pensioenfondsen, heeft als doel kabelnetwerken te verglazen en heeft de netwerken verworven van CAIW, Krimpen aan den IJssel en Loenen aan de Vecht. CIF volgt een vergelijkbare strategie als Reggefiber: het legt FttH-netwerken aan en stelt deze open voor diverse huurders.  Universiteiten leggen „fiber to the dormitory‟ aansluitingen aan, welke gefaciliteerd worden door SURFnet voor backhauldiensten.  Kabel Noord, CAI Harderwijk en SKV Veendam hebben FttH in hun roadmap opgenomen, maar leggen vooralsnog eerst een Docsis3 netwerk aan34.  Jelcer is een nieuwkomer die vanaf 2011 FttH wil aanleggen, waarbij het rioolsysteem als drager gebruikt zal worden. Doel hiervan is tot forse besparingen te komen op de kosten van graafwerk, immers de grootste post bij de aanleg van FttH. De Britse i3 Group heeft een vergelijkbare technologie (bestemd voor toepassing in waterleidingsystemen) en is actief in onder meer Bournemouth, wat met het oog op de haalbaarheid een belangrijke ontwikkeling is voor Jelcer.

31 32

33 34

Bron: Telecompaper, Rapport FttH NL 2010, Tim Poulus, april 2010 Hierin worden andere aansluitvormen als FttC met VDSL over de koperen aansluitlijn niet meegeteld; dit onderscheid is van belang omdat KPN in publicaties de aantallen in bepaalde gevallen bij elkaar voegt tot ‘Fttx’; Ook andere partijen, zoals Lijbrandt (Hillegom), Lomboxnet (Utrecht) en Kabeltex zijn actief met FttC Bron: OPTA, Ontwerp Beleidsregels tariefregulering ontbundelde glastoegang, 24 november 2008 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘SKV Veendam: Docsis 3 in februari, maar ook EttH en FttH’

33/136



Actieve apparatuur De gebruikelijke keuze voor actieve apparatuur is actief ethernet over point-to-point netwerken, waarbij het uitgangspunt is dat voor de directe verbinding naar de abonnee een maximale toekomstvastheid wordt gegarandeerd (en eventuele meerkosten ten opzichte van een PON-netwerk voor lief worden genomen). Andere keuzes zijn ook mogelijk:  GPON: waarbij eindgebruikers een bandbreedteaanbod delen (shared) en waarbij deze asymmetrisch is (keuze van bijvoorbeeld OONO)  WDM-PON: een nieuwe generatie PON-technologie en waarschijnlijk de opvolger van GPON; WDM-PON leidt tot een grotere snelheid, alsmede tot symmetrie en een „dedicated‟ (in plaats van shared) verbinding35, hetgeen de nadelen van GPON moet wegnemen. Marktschattingen indiceren dat WDMPON pas op een termijn van drie tot vijf jaar kostenefficiënt toegepast kan worden36 Verdere uitrol van glasvezel in Nederland is erg waarschijnlijk en nieuwe technieken kunnen eraan bijdragen dat de kosten per aansluiting dalen. De doorgezette huidige trend van uitrol komt ruwweg overeen met de inschatting van marktpartijen en komt uit op ~1,537 miljoen huishoudens connected in 2014 (zie figuur 24). De ambitie van Reggefiber is 1,1 tot 1,3 mln. connected huishoudens in 2012. Het aantal FttH connected huishoudens wordt geschat tussen de 1,2 en 1,8 mln. in 2014. Figuur 24: ontwikkeling connected FttH aansluitingen (aantal connected huishoudens x 1.000.000)

2,0

1.8 Maximum Inschatting marktpartijen

1,5

Minimum 1,0

1.2

0,5 Schatting ontwikkeling richting 2014 0,0 YE 2008 YE 2009 YE 2010 YE 2011 YE 2012 YE 2013 YE 2014

Het aantal breedbandabonnees dat overstapt van DSL of Kabel naar Fiber ten opzichte van homes connected bij de aanleg van Fiber is stabiel op 35%3839. De verwachting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat deze ratio ongeveer stabiel blijft in de periode tot 2014, een aanname die ondersteund wordt door input van marktpartijen die deze inschatten op ~30%40. Een combinatie van uitrol van glasvezel uit figuur 24 en 30 tot 35% van de huishoudens die overstappen op die infrastructuur, leidt tot een groei tot 2014 van breedband glasvezelabonnees tussen de 370k (~5% van de markt) 35

36 37 38 39 40

Bron: Telecompaper, Research Brief ‘FttH networking: Active Ethernet versus Passive Optical Networking and point-to-point vs. point-to-multipoint’, Tim Poulus, 17 november 2010 Bron: Huawei, whitepaper ‘Next-Generation PON Evolution’, anon., 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek Bron: OPTA openbare rapportage breedband KPN rapporteert een lagere verhouding in de toelichting op de Q4 2010 cijfers gebaseerd op ‘homes passed’ Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

34/136



en 650k (~9% van de markt), op basis waarvan A.T. Kearney / Telecompaper de impact op de markt en marktaandelen als middelmatig kwalificeert. Figuur 25: combinatie van minimum en maximum ontwikkeling aantal FttH abonnees (x 1.000 huishoudens)

700

650 Maximum

600 500 370

400

Minimum

300 200 100

Schatting ontwikkeling richting 2014

0 YE 2008 YE 2009 YE 2010 YE 2011 YE 2012 YE 2013 YE 2014

6

Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen

De kabel biedt momenteel bijna landelijk de mogelijkheid van 120 Mbps asymmetrisch met 10 Mbps in de uplink aan, zie figuur 26 voor de historische ontwikkeling van de downloadsnelheid. Mogelijkheden voor opwaardering van de downlink zijn er in ruime mate door toepassing van diverse technieken, zoals:  Upgraden van het netwerk door bijvoorbeeld node splitting  Uitschakelen van analoge kanalen waardoor spectrum vrijvalt dat hergebruikt kan worden voor breedband. Kanalen kunnen door gebruik te maken van Docsis3 technologie worden gebundeld. Een voorbeeld hiervan is het Portugese Zon Multimedia dat door het bundelen van acht kanalen, een maximum bereikt van 360 Mbps in de downlink41.  Overschakelen op SDV (switched digital video) of IPTV; toepassing hiervan is nog niet aangekondigd, maar zal een grote efficiencyslag betekenen. Op dit moment wordt het grootste deel van de kabel benut om alle TV-kanalen af te leveren in de huiskamer, met SDV en IPTV is dit niet meer nodig: alleen het kanaal dat geselecteerd wordt, behoeft dan nog te worden afgeleverd. Verder is DVB-C2 een ontwikkeling die zorgt voor efficiënter spectrumgebruik, wat een winst van ~60% zou kunnen opleveren42.  Een radicale oplossing voor de kabel is om een aantal van deze mogelijkheden over te slaan: Kabeltex heeft besloten Docsis3 over te slaan en in plaats daarvan gefaseerd FttC uit te rollen. Door de gekozen netwerktopologie (evenveel vezels per straatkast als er huishoudens op aangesloten zijn) kan in de toekomst FttH uitgerold worden43.

41

Bron: Telecompaper, ‘Zon launches new Zon Fibre 360 Mbps service’, 23 november 2010 Bron: Telecompaper, ‘ Kabel Deutschland completes DVB-C2 field test‘, 8 september 2010 43 Bron: Telecompaper, ‘Kabeltex slaat Docsis 3 over en legt FTTC aan’, 19 november 2010 42

35/136



Figuur 26: ontwikkeling maximum downloadsnelheid (Mbps) kabel

44

140 120 100

Uitrol DOCSIS 3

80 60 40 20 0 Q12004

Q12005

Q12006

Q12007

Q12008

Q12009

Q12010

Ook de uplink kan opgewaardeerd worden, met een symmetrisch aanbod als mogelijkheid: SKV Veendam en Solcon komen in 2011 met een aanbod van 100/100 Mbps over het netwerk van CAI Harderwijk:  Solcon voert momenteel reeds een test uit (Nov.-Dec. 201045), waarbij de uplink vertrouwt op een hoge overboekingsfactor46  SKV Veendam komt met een symmetrisch aanbod van 100 Mbps over Docsis347 Als het in de markt nodig is om de snelheid op te voeren is hier door de kabel relatief eenvoudig aan te voldoen, hetgeen in lijn is met de verwachting van marktpartijen dat in de periode tot 2014 de maximum downloadsnelheid zal oplopen tot ~175 Mbps48. Dit wordt ondersteund door de diverse eerder genoemde methoden die voorhanden zijn om snelheden van de kabelinfrastructuur verder te vergroten. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht daarom dat met redelijke zekerheid kan worden gesteld dat de kabelinfrastructuur in toenemende mate additionele snelheid kan bieden. De impact hiervan schat A.T. Kearney / Telecompaper in als medium: ten opzichte van DSL49 bieden de mogelijkheden voor opwaardering een voordeel, ten opzichte van fiber is het voordeel niet aanwezig aangezien A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat hogere snelheden op fiber eenvoudiger kunnen worden gerealiseerd.

7

Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen

Koperlijnen kunnen meer bandbreedte bieden door xDSL-technologie toe te passen. ADSL2+, goed voor maximaal 24 Mbps, heeft een dekking van ~60% van de bevolking50 en wordt in verstedelijkte gebieden vervangen door VDSL2-technologie. KPN heeft op dit moment een VDSL2-netwerk in straatkasten, met een dekking van 464.000 woningen. Dit netwerk wordt uitgebreid met VDSL2-technologie vanuit buitenringlocaties, met een verwachte dekking van minimaal 600.000 huishoudens,

44

Bron: Telecompaper, rapporten voor OPTA, 2008 en 2010 Bron: Telecompaper, ‘CAI Harderwijk test 100/100 Mbps over kabel’, 5 november 2010 46 Bron: Telecompaper, ‘CAI Harderwijk test 100/100 Mbps over kabel’, 5 november 2010 47 Bron: Telecompaper, ‘SKV Veendam: Docsis 3 in februari, maar ook EttH en FttH‘, 2 december 2010 48 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 49 Zie ontwikkeling 7: ‘Mogelijkheden voor DSL om snelheid te verhogen’ 50 Bron: KPN rapportage Q4 2009, 26 januari 2010 45

36/136



dat in Q2 van 2011 klaar moet zijn51. Met VDSL2 zijn hogere snelheden haalbaar (30 tot 50 Mbps), maar het verval met toenemende afstand tot de centrale is groter dan bij ADSL2+ zoals geïllustreerd in figuur 27. Reële downloadsnelheden van 30 to 50 Mbps zijn daardoor beperkt tot slechts een deel van de bevolking. Overigens zullen technologieën als „vectoring‟, pair bonding, phantom mode etc. (zie onder) het bereik de komende jaren kunnen vergroten. Zo kondigde Adtran aan te verwachten de performance van VDSL2 met deze technologie te kunnen verbeteren tot 50 Mbps down en 20 Mbps up over een enkel koperpaar over een afstand tot 2.000 voet (610 meter)52. Figuur 27: huidig maximaal theoretisch haalbare Mbps infrastructuren t.o.v. afstand tot de wijkcentrale

53

Mbps 300

VDSL2 Vectored

250 VDSL2 Bonded

200 150

VDSL2

100

ADSL2+ Bonded

PON (10G split 128/2.5G split 32)

ADSL2+

PON (1G split 32)

50 0

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

Kilometer vanaf de wijkcentrale

Welke snelheden DSL in staat is te bieden in de komende jaren wordt beïnvloed door toenemende technologische vooruitgang: In de loop van 2010 zijn diverse hardwareleveranciers erin geslaagd met DSL meer dan de bovengenoemde snelheden te realiseren. Zij passen hierbij een aantal technieken toe om DSL op te waarderen:  Pair bonding waarbij twee of vier koperparen worden gebruikt  Vectoring: ruisonderdrukking door interferentie  'Phantom DSL' waarbij bij pair bonding een virtueel derde koperpaar wordt gecreëerd  Dynamic spectrum management waarbij cross-talk wordt geëlimineerd De snelheden die hiermee gerealiseerd zijn in proefopstellingen lopen op tot meer dan 800 Mbps54. Een voorloper op het gebied van hoge-snelheids-DSL lijkt Bezeq (de Israëlische incumbent) te zijn. Samen met Nokia Siemens Networks wordt een VDSL-netwerk gebouwd, dat tot doel heeft snelheden tot 200 Mbps in de downlink aan te bieden55. KPN geeft dan ook aan in de toelichting op de tweede kwartaal 2010 51 52

53

54

55

Bron: additionele toelichting perswoordvoerder KPN bij kwartaalcijfers Bron: Connected Planet, nieuwsbericht ‘Adtran planning to boost FTTN bandwidth using vectoring’, 2 december 2010 Bron: Ikanos ‘Broadband 2.0: How technology and economics make copper ideal for the next wave of advanced services’, 2010 Bron: Nokia Siemens Networks, persbericht ‘Nokia Siemens Networks world record copper DSL speeds’, 25 oktober 2010 Bron: NSN persbericht ‘Bezeq now ultra-fast with its broadband in Israel’, 11 oktober 2010

37/136



cijfers dat bandbreedtes die geboden worden over de koperinfrastructuur nog genoeg zullen zijn voor de meeste klanten op de middellange termijn56. Uiteraard is de vraag in hoeverre de behaalde testresultaten repliceerbaar zijn onder marktcondities: prestaties die worden behaald zijn niet direct te vertalen naar de Nederlandse situatie in het KPN netwerk. Een techniek als vectoring is bijvoorbeeld minder eenvoudig toepasbaar bij een ontbundelde locatie. Daarnaast blijkt nu reeds dat daadwerkelijk gerealiseerde DSL snelheden gemiddeld ~50% zijn van de maximaal verkochte snelheid (zie ontwikkeling 20). Daarbij komt dat DSLtechnologie een verval laat zien met toenemende afstand tot de centrale (zie ook ontwikkeling 27: Ontwikkeling van HD) en dat de aangeboden snelheden asymmetrisch zijn. Eveneens zullen investeringen in het DSL netwerk door andere partijen dan KPN worden beïnvloed door de investeringsbereidheid van KPN (indien KPN (aankondigt) minder te investeren in het DSL netwerk, zal dit voor andere DSL partijen eveneens remmend werken en vice versa). Voor de periode tot 2014 schat A.T. Kearney / Telecompaper in dat het vrij zeker is dat DSL in geen enkele vorm (xDSL), commercieel geëxploiteerd, hogere snelheden zal halen dan 40 à 50 Mbps in Nederland. De impact op marktaandelen schatten wij redelijk hoog, aangezien dit voor DSL aanbieders een duidelijk nadeel kan zijn ten opzichte van glasvezel en kabel.

8

Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken

Op dit moment zijn in Nederland tweede en derde generatie mobiele netwerken in gebruik. De basis van beide (GSM voor 2G, UMTS voor 3G) is onderhevig aan doorontwikkeling, met GPRS en EDGE als technologieën voor 2G en HSPA en LTE voor 3G. HSPA is nog niet aan het einde van zijn levenscyclus en biedt in Nederland thans maximale snelheden van 14 Mbps. Internationale ontwikkelingen wijzen echter al vooruit naar 28, 42 en 84 Mbps57. LTE dient zich aan met een commerciële lancering van een aantal netwerken in onder andere Zweden, Finland en Uzbekistan58. Ook in de VS is LTE gelanceerd per 5 december 201059. In Nederland deed Tele2 in juli 2010 een LTE-test en KPN heeft bekendgemaakt in februari 2011 LTE te gaan testen60. De 4G-standaard als opvolger van 3G is in november 2010 geratificeerd door de ITU onder de naam IMT-Advanced61. Twee technologieën mogen zich sindsdien afficheren als 4G: LTE-Advanced en WiMax 2 (door de IEEE gestandaardiseerd als 802.16m). De doelstelling is downloadsnelheden te bewerkstelligen tot 100 Mbps in beweging en tot 1 Gbps voor stationaire gebruikers62.

56 57 58 59 60

61 62

Bron: Toelichting KPN op Q2 2010 cijfers, 27 juli 2010, presentatie pagina 39 en verder Bron: Telecompaper bericht ‘Turkcell to offer 3G speeds of 42.2 Mbps later this year’, 12 maart 2010 Bron: o.a. Ericsson, persbericht ‘Nationwide 4G/LTE rollout for TeliaSonera in Norway and Sweden’, 13 jan. 2010 Bron: Telecompaper, ‘Verizon to launch LTE network on 5 December’, 2 december 2010 Bron: Tele2, persbericht, ‘Eerste 4G mobiel netwerk in Nederland, 15 juli 2010; KPN, persbericht, ‘KPN test LTE’, 1 december 2010 Bron: 4G Americas, persbericht ‘4G Americas Applauds 3GPP and ITU’, 23 november 2010 Bron: ITU-R, ‘Requirements related to technical performance for IMT-Advanced radio interface(s)’, report M.2134, november 2008

38/136



Commercieel gebruik van LTE mag in Nederland niet verwacht worden op korte termijn. Tele2 heeft weliswaar een test gedaan en spectrum in de 2,6 GHz band verworven, maar van een eigen netwerk is voorlopig geen sprake. Eerst wil de onderneming spectrum in lagere banden verwerven (800, 900 MHz)63. De visie die nu ter besluitvorming voorligt aan de Tweede Kamer zou bij deze veiling de 800 Mhzband (het digitale dividend) toevoegen aan de veiling van de 900 en 1800 Mhzbanden begin 2012. Een derde van die band is daarbij gereserveerd voor nieuwkomers in de markt. Bij een veiling in 2012 is een uitrol van LTE op zijn vroegst in 2013 / 2014 te verwachten. De andere operators maken evenmin aanstalten voor commerciële uitrol en een enkeling start met testen (zoals KPN aankondigde voor 2011). Een reden is dat HSDPA eerst in stappen opgewaardeerd kan worden tot het maximum van 84 Mbps. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom dat er eind 2014 geen landelijk dekkend LTE netwerk beschikbaar is met „serieuze‟ proposities die impact hebben op de gecombineerde markt voor vaste producten.

9

Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile

Nederland lijkt, in tegenstelling tot andere landen weinig behoefte te hebben aan vaste draadloze verbindingen. De redenen hiervoor zijn de hoge bevolkingsdichtheid en het feit dat zowel de koperinfrastructuur als de kabel vrijwel landelijke dekking hebben. In het buitenland worden vaste draadloze verbindingen ingezet waar traditionele infrastructuur niet of nauwelijks aanwezig is: opkomende markten en buitengebieden. KPN heeft de bevolkingsdekking van het UMTS / HSDPA-netwerk in het tweede kwartaal van 2010 naar 100% gebracht, van 99% eind 2009 64. Daardoor heeft een vast draadloos netwerk op de Nederlandse markt de facto weinig kans van slagen in de slag met vast en mobiel. Vaste draadloze verbindingen hebben wel een positie verworven op de zakelijke markt, waar bijvoorbeeld Tele2 een landelijk dekkend netwerk heeft, gebaseerd op punt-puntverbindingen naar een 25-tal zendmasten die uitzenden in hoge frequentiebanden. Daarmee kan tot 800 Mbps worden aangeboden65. Voor de consumentenmarkt lijkt een dergelijke oplossing, bijvoorbeeld WiMax (802.16d), een gepasseerd station, nu mobiele netwerken (vrijwel) landelijke dekking aanbieden en aangeboden downloadsnelheden verder verhogen. ~90% van de marktpartijen schat de kans op het ontstaan van een partij die een wireless local loop (WLL) netwerk met een significante geografische schaal (dekking >5% van de bevolking) aanbiedt in 2014 onwaarschijnlijk tot erg onwaarschijnlijk66. A.T. Kearney / Telecompaper deelt deze inschatting.

10 Over-the-top diensten De komst van internet heeft een overvloed aan applicaties mogelijk gemaakt die via een breedbandinternetaansluiting kunnen worden aangeboden (zowel vast als mobiel). Aangezien deze niet van speciale infrastructuur gebruikmaken, maar over iedere 63 64 65 66

Bron: Telecompaper, artikel ‘Tele2 Nederland laat verslechterende performance zien’, 20 oktober 2010 Bron: kwartaalrapportages KPN Bron: Telecompaper, Company Profile Tele2 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

39/136



willekeurige „always-on‟ breedbandinternetaansluiting beschikbaar zijn, worden deze diensten omschreven als „over-the-top‟ (OTT) diensten. De term is waarschijnlijk een verwijzing naar de Eerste Wereldoorlog, waar tegenover het vechten in de loopgraven een andere strategie ontstond om terrein te winnen: „over the top‟. OTT diensten kunnen bestaan uit voice-over-IP (VoIP) en televisie-over-IP, die kunnen concurreren met telefonieaansluitingen en televisiediensten die gebruik maken van gereserveerde frequentieruimte (zoals kabeltelevisie). Impact van OTT partijen op de markten voor televisie en vaste telefonie worden besproken als aparte ontwikkelingen bij ieder van die markten.

40/136



Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen 11 Vrijwillige openstelling van de kabel In 2010 werd WLR-C (wholesale line rental cable) regulering van kracht 67 die kort na de start van commerciële toepassing door het CBb werd verworpen 68. OPTA werkt aan een nieuwe marktanalyse om te beoordelen of WLR-C alsnog opgelegd kan en moet worden69. De doelstelling van WLR-C was en is de concurrentie op de televisiemarkt te vergroten en nieuwkomers door middel van analoge televisie een opstap in de markt te verlenen. WLR-C was voorts beperkt tot de kabeloperators Ziggo en UPC. Naast deze verplichting omtrent analoge televisie heeft OPTA eveneens aangegeven te wensen dat alternatieve aanbieders hun eigen digitale televisiepakket moeten kunnen aanbieden over de kabel70. Gegeven het feit dat één aanbieder (Tele2) enige tijd commercieel actief is geweest met de wederverkoop van analoge televisie („kabeltelevisie‟), is voor een groep klanten (enkele duizenden) een potentieel onduidelijke situatie ontstaan. Dat is voor Tele2 en Ziggo reden om voor deze klanten, en mogelijk ook in ruimere zin voor alle partijen, een aanvaardbare oplossing te kiezen. Mogelijk leidt dit ertoe dat kabeltelevisie, vooralsnog zonder regulering, op afzienbare termijn opengesteld wordt voor derden. Het standpunt van Ziggo en UPC is dat infrastructuurconcurrentie de voorkeur heeft. Dat impliceert een keuze tegen „open access‟. In beginsel is een heroverweging niet uitgesloten, gelet op bovenstaande en het succes dat KPN boekt met het toelaten van concurrenten op het netwerk. Niet alleen het PSTN en het DSL-netwerk kennen een fors aantal wholesaleklanten, ook voor de televisiediensten (zowel DTT als IPTV) heeft KPN een wholesale-aanbod. Mogelijk besluiten Ziggo en / of UPC tot partnering om het huidige verlies van analoge abonnees op te vangen, waardoor deze indirect, als abonnees van wholesale-afnemers, behouden kunnen worden voor de kabel. De inschatting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat het vrijwillig openstellen van de kabel geen grote impact heeft op de marktaandelen, aangezien kabelpartijen de kabel niet zullen openstellen indien dit een grote impact heeft op hun positie. A.T. Kearney / Telecompaper schat de onzekerheid van vrijwillige openstelling als hoog, aangezien er diverse argumenten voor en tegen zijn voor de kabelpartijen tot het nemen van dit besluit.

12 Consolidatie van de markt In ontwikkeling 12 wordt consolidatie van de markt beschreven (overnames van spelers van „dezelfde soort‟ (bijv. tal van ISP‟s door KPN). In ontwikkeling 13 wordt uitbreiding in verticale (bijvoorbeeld een infrastructuurpartij die een dienstverlener 67

Bron: OPTA, persbericht ‘OPTA stelt definitieve maatregelen en tarieven voor de kabelmarkt vast’, 10 maart 2010 Bron: OPTA, persbericht ‘Rechter vernietigt kabelbesluiten OPTA’, 18 augustus 2010 Bron: OPTA, persbericht ‘OPTA start per direct nieuw onderzoek televisiemarkt’, 31 augustus 2010 70 Bron: OPTA, persbericht ‘OPTA wil keuze op de kabel voor de consument’, 5 augustus 2008 68 69

41/136



overneemt) of horizontale zin (bijvoorbeeld een satelliet partij wordt overgenomen door een kabelpartij) beschreven. De Nederlandse telecommarkt heeft een fase van consolidatie doorgemaakt:  Het aantal onafhankelijke (ontbundelende) ISP‟s is sterk teruggelopen, met name door de overname van ISP‟s door KPN  Na consolidatie van de kabelmarkt (Ziggo heeft Multikabel, @Home en Casema samengevoegd), is het aantal televisieaanbieders juist toegenomen (Tele2, KPN, Online etc.) en kan door mogelijke opkomst van over-the-top partijen mogelijk weer meer versnippering optreden  De markt voor vaste telefonie is geconsolideerd  In de mobiele markt: o is het aantal MNO‟s gereduceerd van vijf naar drie spelers (T-Mobile, Vodafone, KPN), maar lijkt dit aantal nu weer te kunnen toenemen door partijen als Tele2 en de Ziggo / UPC combinatie o is een groot aantal MVNO‟s overgenomen door MNO‟s en ontstaan er eveneens nieuwe spelers Figuur 28: voorbeelden van overnames door telecompartijen en consolidatie Moederorganisatie

KPN

Voorbeelden van gepleegde overnames en consolidatie Vast • XS4All • Demon Internet • Cistron • hcc!net • Freeler • Trefpunt • Speedlinq • Enertel (exclusief Enertel Wireless) • Tiscali NL • Reggefiber (41% plus call opties)

Mobiel • Telfort • Mobile Vikings • Ortel Mobile • Debitel NL • Yes Telecom

Hotspots • Attingo • HubHop

Diensten • E-Zorg • IPT Medical Services • eYeDisplay • NN Solutions

Winkels • Kral • t for telecom

ICT • Getronics, • ApplicationNet, • Talk & Vision (51% met call optie)

Vodafone

• TNF (thans Vodafone Enterprise Solutions)

T-Mobile

• Orange (inclusief het huidige Online)

Ziggo

• Multikabel • @Home • Casema

UPC

• A2000 (Amsterdam) • Eneco K&T • CAI Alkmaar

Tele2

• Versatel • BBned

Broadcast services • Nozema

In totaliteit bezien wordt de Nederlandse telecommarkt in hoofdzaak beheerst door een zestal spelers, met een gezamenlijk aandeel van ongeveer 90% 71. Een selectie van de overnames door hen gepleegd, wordt gegeven in figuur 28. Dit beeld is overigens door de dynamiek in de markt voortdurend (ook gedurende het schrijven van dit document) aan wijziging onderhevig: KPN heeft bijvoorbeeld recent Atlantic Telecom toegevoegd aan de lijst met overnames72.

71

72

Bron: Telecompaper, Research Brief ‘Financial comparison Q3-2010 of the big six Dutch telecom providers’, Tim Poulus, 2 december 2010 Bron: KPN persbericht ‘KPN neemt Atlantic Telecom over’, 21 december 2010

42/136



Opvallend is daarnaast dat een aantal buitenlandse partijen de Nederlandse consumentenmarkt de rug heeft toegekeerd: France Télécom (door de verkoop van Casema, Orange en Wanadoo), BT (verkocht Telfort), Telecom Italië (door de verkoop van BBned aan Tele2) en BSkyB (verkoop van Easynet). Vooralsnog zijn de tekenen van verdere consolidatie onduidelijk, maar het ligt voor de hand dat een aantal multinationaal actieve aanbieders in het kader van portfoliomanagement een keuze wil maken voor de Nederlandse markt: ofwel de Nederlandse activiteit van de hand doen, ofwel via een overname de huidige positie verstevigen. Dit geldt bijvoorbeeld voor Tele2, Vodafone en Liberty Global. Consolidatie treedt logischerwijze op bij een hoge mate van versnippering. Op de breedbandmarkt is dat proces al achter de rug, waarbij KPN de meeste partijen heeft ingelijfd. Deze versnippering is nu zichtbaar bij de open glasvezelnetwerken van Reggefiber, waar inmiddels circa tien aanbieders op actief zijn. Een aantal landelijke brands is vooralsnog afwezig op glasvezel (Tele2, Online Breedband, Telfort, XS4All etc.) waardoor het aantal aanbieders nog verder zou kunnen groeien. Consolidatie ligt ook op glasvezel voor de hand. Daarnaast bestaat de mogelijkheid dat KPN het belang in Reggefiber uitbreidt naar 100%. In dat geval kan een extra inspanning worden verwacht van KPN om deze infrastructuur succesvoller te maken. Op de markt voor TV-aanbieders is op korte termijn een uitbreiding van het aantal aanbieders mogelijk op basis van OTT aanbod of op basis van wholesale van TVdiensten. Dit zou vervolgens kunnen worden gevolgd door een periode van consolidatie, zoals ook te zien was bij breedbandaanbieders. Verdere consolidatie van de telecommarkt hangt af van keuzes van individuele partijen en toetsing door de NMa. Consolidatie is een ontwikkeling die op het moment dat deze zich aandient, vraagt om een update van dit prospectief onderzoek en is daarom geen onderdeel van de scenariostudie.

13 Verbreding activiteiten door partijen (voor- en achterwaartse integratie) De markt wordt vooralsnog beheerst door verticaal geïntegreerde partijen ondanks dat er op fiber en koper eveneens wholesale plaatsvindt. Dat is niet alleen een consequentie van regelgeving, maar ook van commerciële interesse van eigenaren van netwerkassets. Op de telefoniemarkt heeft carrier (pre)select (CS en CPS) geleid tot de opkomst van diverse resellers. Voor Tele2 betekende dat een succesvolle marktentree, waarbij vervolgens de „ladder of investment‟ betreden is. De onderneming breidt zijn infrastructuurpositie uit met actieve apparatuur, zowel op de mobiele markt, waar Tele2 als MVNO is gestart en frequentierumte heeft verworven, als op de breedbandmarkt. Ook voor andere MVNO‟s en aanbieders van CS en CPS-diensten betekent dit een mogelijke route naar concurrentie die steeds meer op eigen infrastructuur gebaseerd is. Vooralsnog echter wijst niets er op dat één of meer bestaande aanbieders een dergelijke strategie hebben voor DSL. In tegendeel: het

43/136



recente verleden, met overnames door KPN73, laat zien dat er al sprake is van een zekere „shake-out‟. De FttH-markt kent bijna een volledige scheiding van infrastructuur en diensten. Partijen die als dienstverlener actief zijn, kunnen op enig moment besluiten achterwaarts te integreren door de rol van actieve operator op zich te nemen. En voor operators geldt: zij kunnen voorwaarts integreren door een dienstverlenend bedrijf te starten. De ontwikkelingen op dit vlak schat A.T. Kearney / Telecompaper als onzeker, maar deze hebben een middelmatige impact op de markt indien ze zich voordoen. Dit met uitzondering van het intensief samenwerken of consolideren van broadcasters en TVdistributeurs, hetgeen beschreven wordt in het deel over de Televisiemarkt.

14 Gebruik van bel-, surfen kijkgedrag door providers Operators beschikken in potentie over waardevolle databases met gebruiksgegevens van hun klanten. Zij kunnen daarmee gericht aanbiedingen doen en gericht adverteren („targeted advertising‟). Het gebruik van deze data voor commerciële doeleinden is echter aan strenge privacy-regels gebonden. Gegevens over bel- en surfgedrag zijn daardoor vrijwel onbruikbaar in commerciële zin. Gegevens over de locatie en de „presence‟ (beschikbaarheid) van de abonnee zijn eventueel wel bruikbaar, bijvoorbeeld bij het routeren van een inkomend telefoongesprek naar een toestel dat aan staat. Op geaggregeerd (geanonimiseerd) niveau zijn deze gegevens wel bruikbaar, maar verdwijnt een groot deel van het commerciële nut. Immers, de data lenen zich in beginsel juist voor gepersonaliseerd benaderen van klanten. Wat kijkgedrag betreft ligt er wel een mogelijkheid deze te benutten voor het benaderen van klanten. „Recommendations engines‟, zoals uiteenlopende partijen als Apple (iTunes) en Amino Communications (de TV Genius, geïnstalleerd op set-top boxen) in de markt zetten, doen aanbevelingen op basis van persoonlijke content en videoconsumptie. Dat hierdoor de privacy niet geschonden wordt, hangt samen met het feit dat het hier om volledig geautomatiseerde systemen gaat (zonder menselijke, redactionele tussenkomst) en dat de data niet in een centrale database terechtkomt. Mobiele telefonie, het internet en de combinatie van beide geeft zicht op een nieuwe generatie van diensten die klantgedrag in ruime zin exploiteren. „Location-based services‟ maken gebruik van netwerkgegevens, waardoor de locatie van de gebruiker, zowel bij vaste als mobiele verbindingen, vastgesteld kan worden. Google Latitude is hiervan een voorbeeld. De privacy wordt beschermd door het feit dat de dienst een „opt-in‟ karakter heeft, wat op zichzelf overigens een onvoldoende waarborg is. Zoveel werd duidelijk door klachten over Facebook, dat weliswaar de mogelijkheid bood tot „opt-in‟ en „opt-out‟, maar dit onvoldoende gebruiksvriendelijk maakte74.

73 74

Zie ontwikkeling 12 ‘Consolidatie van de markt’ Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘Facebook CEO announces new privacy settings’, 24 mei 2010

44/136



A.T. Kearney / Telecompaper schat dat het succesvol uitnutten van deze informatie geen directe invloed heeft op marktaandelen, grootte van de markt of drempels om de markt te betreden. A.T. Kearney / Telecompaper schat derhalve zowel de impact als de onzekerheid relatief laag in: er zullen partijen zijn die deze functionaliteit proberen te bieden, maar de impact zal naar onze verwachting beperkt zijn.

15 Verkoop van infrastructuren (aan pensioenfondsen) In andere industrieën is verkoop of het niet (volledig) in eigendom hebben van infrastructuur, bijvoorbeeld in de vorm van een „sale and lease-back‟ constructie, gebruikelijk. Denk bijvoorbeeld aan gebouwen of fabrieksterreinen bij industriële ondernemingen, vliegtuigen voor vliegtuigmaatschappijen, masten en torens voor mobiele operators. Voor vaste telecominfrastructuren geldt dat deze in eigendom zijn van verticaal geïntegreerde bedrijven: KPN heeft eigendom over het kopernet en DTT, kabelaars over de HFC (Hybrid, Fiber Coax) infrastructuur etc. Ook in de vaste telecommarkt zou een splitsing van eigenaarschap en gebruik van de infrastructuur een rol kunnen gaan spelen. Met de koop van CAIW is op dit gebied een eerste stap gezet door het Communication Infrastructure Fund (CIF): CIF is een relatieve nieuwkomer op de Nederlandse telecommarkt en richt zich uitsluitend op de exploitatie van infrastructuur, zowel voor vaste als mobiele netwerken. Het fonds omvat middelen van Bouwfonds (Rabobank) en een drietal grote pensioenfondsen (APG, PGGM, PfV) van in totaal ~1 miljard euro75. Doel van CIF is netwerken te acquireren om die vervolgens te verglazen. Daarbij worden de technologische en topologische keuzes die Reggefiber heeft gemaakt eveneens gebruikt: actief ethernet over point-to-point verbindingen. Inmiddels heeft CIF een aantal kabelbedrijven overgenomen: CAIW en de kabelbedrijven van Krimpen a/d IJssel en Loenen a/d Vecht. Centraal in de visie van CIF staan:  focus op passieve infrastructuur  scheiding van passieve infrastructuur, actieve apparatuur en diensten  een rol voor pensioenfondsen als aangewezen potentiële eigenaars van de passieve infrastructuur Gebaseerd op het beschikbare vermogen mag aangenomen worden dat CIF interesse heeft in verdergaande acquisities. 8% van de kabelmarkt in Nederland wordt bediend door relatief kleine operators, de rest door UPC en Ziggo. Het is niet uitgesloten dat CIF mogelijkheden zal onderzoeken om niet alleen de genoemde „8%‟, maar ook infrastructuur van de andere netwerkoperators als KPN, Reggefiber, Ziggo en UPC te acquireren. Daarvoor is de fondsomvang vooralsnog ontoereikend76. Er zijn echter ook mogelijkheden denkbaar waar CIF in combinatie met partners een gezamenlijk bod uitbrengt. Echter in dat geval moet én de bereidheid zijn bij huidige netwerkeigenaren om te verkopen, én het benodigde kapitaal aangetrokken kunnen worden.

75 76

Bron: Telecompaper achtergrondartikel ‘CIF: eerst goed verglazen, dan verder groeien’, 8 oktober 2010 Bron: Telecompaper Research Brief ‘Ziggo IPO could target a EUR 7.3 billion valuation’

45/136



A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact op marktaandelen en de totale markt als hoog, maar de onzekerheid laag in: voor de periode tot 2014 achten wij deze ontwikkeling op grote schaal onwaarschijnlijk.

16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten Energiebedrijven zijn in Nederland gesplitst in netwerkbedrijven en retailbedrijven en zoals uit voorgaande ontwikkeling blijkt, is scheiding van infrastructuur en diensten ook een belangrijk thema op de internationale telecommarkten. Er zijn echter maar weinig operators die openlijk een beleid voeren dat hiervan uitgaat. Toch zijn er voorbeelden zichtbaar:  Reggefiber, hoewel om praktische redenen verticaal geïntegreerd, is een voorbeeld van een partij die dit model nastreeft  Het Canadese Axia NetMedia dat in diverse landen FttH-projecten leidt eveneens  In Nieuw-Zeeland is een voorbeeld zichtbaar van een semi-vrijwillige scheiding: het nationale breedbandplan („Ultra-Fast Broadband Initiative‟) van de overheid eist van potentiële uitvoerders dat zij structureel gescheiden zijn, wat voor Telecom New Zealand reden was om „vrijwillig‟ deze scheiding in de organisatie door te voeren77 Bij KPN is functionele scheiding doorgevoerd, terwijl elders in de wereld de stap naar structurele scheiding van infrastructuur en diensten gezet wordt (o.a. Australië, Nieuw-Zeeland, Singapore), zodat een dergelijk scenario voor KPN niet uitgesloten is: KPN heeft de afgelopen jaren een belangrijke omslag gemaakt. Waar Ad Scheepbouwer in 2003 zijn wholesaleklanten omschreef als parasieten 78, worden nu netwerken vrijwillig opengesteld voor wholesale (bijv. DVB-T en IPTV). Voor Reggefiber geldt hetzelfde, waarbij de drie lagen (passief, actief, diensten) door verschillende bedrijfsonderdelen beheerd worden. Voor kabelpartijen lijkt structurele scheiding verder weg, tenzij een overname van het netwerk van Ziggo en / of UPC door CIF zou plaatsvinden (zie ontwikkeling 15: „Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen‟). De impact op de markt van scheiding van infrastructuur en diensten schat A.T. Kearney / Telecompaper groot, maar A.T. Kearney / Telecompaper schat de kans klein dat deze ontwikkeling zich voor 2014 voordoet.

17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber De afgelopen jaren zijn diverse nieuwkomers actief geworden op de actieve laag van glasvezelnetwerken: met name OONO, Teleplaza en GlasOperator. Zij voegen zich bij de bestaande operators van de actieve laag: KPN, Reggefiber, Solcon en BBned (inmiddels overgenomen door Tele2). Solcon en BBned treden slechts op kleine schaal op als operator. In beginsel zou de komst van de nieuwe operators, niet gelieerd aan KPN of Reggefiber, de concurrentie 77 78

Bron: Telecompaper nieuwsbericht ‘Telecom NZ outlines demerger, fibre proposal’, 2 augustus 2010 Bron: Volkskrant ‘KPN, Opta en 'gekke Henkie'’, 9 augustus 2003

46/136



kunnen vergroten. Bepalend voor hun succes zijn prijsstelling, de breedte en kwaliteit van de serviceportfolio en het geografische bereik. Bij de nieuwkomers is het onwaarschijnlijk dat zij de financiële slagkracht hebben om het op deze punten voor ISP‟s aantrekkelijker te maken de FttH-markt te betreden ten opzichte van het afnemen van diensten (WBA) bij KPN of Reggefiber. Indien ISP‟s menen hun business case voor het aanbieden van FttH-diensten niet rond te krijgen, bestaat er in theorie nog een andere route: Door het creëren van een samenwerkingsverband zouden enkele grotere partijen (Tele2, Vodafone, T-Mobile / Online) de schaalgrootte kunnen behalen die nodig is om de business case wel rond te krijgen. Zij zouden daardoor gezamenlijk ODF-toegang kunnen inkopen bij Reggefiber tegen gunstiger tarieven en vervolgens ook de WBA-tarieven voor elkaar kunnen verlagen. Door de beperkte omvang van de nieuwkomers en de ogenschijnlijk geringe kans voor een industriebrede samenwerking van partijen als Tele2, Vodafone en T-Mobile / Online schat A.T. Kearney / Telecompaper dat de waarschijnlijkheid van deze ontwikkeling klein is, al zou de impact groot kunnen zijn.

47/136



Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij 18 Overheidsinvesteringen in telecom Privatisering en liberalisering hebben ervoor gezorgd dat de telecommarkt volledig in handen is van private ondernemingen. De overheid heeft zijn laatste belang in KPN in 2006 verkocht. Vanuit diverse invalshoeken is echter een hernieuwde roep om overheidsbemoeienis ontstaan met als leidend thema: de aanleg van next-generation access (NGA) netwerken (waarbij de keuze van technologie (glasvezel, HFC met Docsis3, koper met VDSL2 of mogelijk zelfs draadloos of mobiel) nog ingevuld moet worden). De vragen die daarbij gesteld worden zijn o.a.:  Is het aanleggen van NGA-netwerken nodig?  Wordt er voldoende geïnvesteerd in NGA? Is het investeringstempo voldoende?  Is de keuze voor bestaande infrastructuur (bijvoorbeeld VDSL, HFC) voldoende, of is een overgang naar FttH gewenst? Hoe moet omgegaan worden met de „legacy‟ infrastructuur van KPN en de kabel?  Ontstaat er een „digital divide‟ tussen verschillende inkomensgroepen of tussen verschillende geografische gebieden?  Moet de overheid bijspringen door breedband in buitengebieden mede te financieren?  Moet de overheid zich bemoeien met de ontwikkeling van nieuwe diensten om de aanleg van NGA te rechtvaardigen?  Moet het netwerk opengesteld worden voor onafhankelijke dienstenaanbieders? Zo ja, op welk netwerkniveau? Hoe moet één en ander gereguleerd worden?  Is het effect van NGA op het BNP voldoende om overheidsbemoeienis te rechtvaardigen?  Is het „spill-over‟ effect op andere sectoren van dien aard, dat overheidsbemoeienis te rechtvaardigen is (dergelijke voordelen vallen immers buiten de telecomsector)?  Is het groene karakter van NGA-netwerken voldoende reden voor de overheid om zich ermee te bemoeien?  Moet voorkomen worden dat buitenlandse partijen kritieke infrastructuur bezitten?  Etc. Tot beantwoording van deze vragen zijn de afgelopen jaren door tal van instanties (zoals TNO en PWC)79 rapporten geschreven. Een unaniem antwoord op deze vragen is niet te geven en meningen zijn afhankelijk van de politieke bril waarmee naar dit vraagstuk wordt gekeken. Alleen als het gaat om buitengebieden lijkt er consensus te bestaan over het gewenst zijn van een rol van de overheid. Overigens moeten hierbij Europese regels in acht worden genomen om staatssteun uit te sluiten. De afkeuring van het glasvezelnetwerk in Appingedam en de goedkeuring in Amsterdam geven richting in deze kwestie, waarbij het MEIP (market economy investment principle, zie 79

Bron: Ministerie van Economische Zaken, ‘Breed aan het net, gemeenten aan zet!’, 16 maart 2010

48/136



Europese Commissie, „Mededeling van de Commissie aan de Lid-Staten‟, 13 november 1993) leidend is. In Nederland is een aantal mogelijke trajecten te verwachten waarvan het vooralsnog onzeker is of deze doorgang zullen vinden:  Op 17 november 2010 vergaderde de provincie Overijssel over een statenvoorstel om alle 478.00080 huishoudens aan te sluiten op breedband, met als randvoorwaarden dat het netwerk open, toekomstvast en provinciedekkend zou moeten zijn. Besloten is drie pilots nader uit te werken: Zwolle, Steenwijkerland en Hardenberg-Twente81  De provincie Limburg, die net als Overijssel middelen ontvangen heeft door de verkoop van haar belang in energiemaatschappij Essent, heeft vergelijkbare plannen82 voor de 504.00083 particuliere huishoudens A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact als medium: voor de genoemde specifieke regio‟s kunnen marktaandelen significant gaan verschuiven, maar ten opzichte van de gehele Nederlandse markt is de impact aanzienlijk beperkter, zeker voor de periode tot 2014.

19 EU agenda 2020 In maart 2010 presenteerde de Europese Commissie zijn Europe 2020 programma op basis van de volgende doelstellingen: verhoog de werkgelegenheid en de investeringen in R&D, beperk de klimaatverandering en het gebruik van energie, verbeter het onderwijs en beëindig de armoede. Daarbij werden drie prioriteiten gesteld: slimme groei (kennis en innovatie), duurzame groei (groen en efficiënt) en inclusieve groei (werkgelegenheid en cohesie). Dit leidde tot zeven initiatieven, waarvan de Digital Agenda er één was84. De Digital Agenda heeft als meest belangrijke onderwerpen:  Breedband (minimaal 5 Mbps) moet in 2013 universeel beschikbaar zijn  Breedband met minimaal 30 Mbps moet universeel beschikbaar zijn in 2020, waarbij minimaal 50% van de bevolking toegang moet kunnen hebben tot 100 Mbps  Overheidssteun voor achterstandgebieden om bovenstaande te realiseren De Digital Agenda is nader ingevuld met een zestal actiegebieden: supersnel internet; één digitale markt voor heel Europa, een duurzame digitale maatschappij, vertrouwen en veiligheid, onderzoek en innovatie, open standaarden en interoperabiliteit. In mei 2010 werd nog aan de Digital Agenda toegevoegd dat in 2015 de prijs van data roaming teruggebracht moet zijn tot nationale niveaus85.

80 81

82 83 84

85

Bron: CBS Bron: provincie Overijssel, persbericht ‘Overijssel verkent mogelijkheden snel internet voor iedereen’, 19 november 2010 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘Provincie Limburg gaat voor glasvezel’, 28 januari 2010 Bron: CBS Bron: EU. Mededeling van de Commissie ‘Europa 2020, Een strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei’, 3 maart 2010; toespraak Neelie Kroes, ‘Een digitale agenda voor Europa’, 18 maart 2010; rapport ‘On a new Digital Agenda for Europe: 2015.eu’, 25 maart 2010 Bron: EU, persbericht ‘Digital Agenda for Europe: what would it do for me?’, 19 mei 2010

49/136



In september 2010 werden aanbevelingen aan NRA‟s (national regulatory agencies, zoals OPTA) toegevoegd. De belangrijkste zijn86:  NGA-netwerken moeten uitgesloten worden van „regulatory holiday‟s‟, maar „light-touch‟ regulation verdient de voorkeur waar de concurrentie sterk is  De financiële bijdrage via PPP‟s (private public partnerships) dient te worden gestimuleerd en gestreefd moet worden naar spectrumharmonisatie Nederland voldoet nu al (grotendeels) aan de doelstellingen die de Europese Commissie voorstelt voor 202087. 120 Mbps is al in grote delen van het land beschikbaar. De impact en onzekerheid schat A.T. Kearney / Telecompaper daarom in als laag.

20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek Service providers hebben een lange historie van complexe tarifering, waarbij het voor de consument vaak lastig is door de bomen het bos te zien. Enerzijds profiteren de aanbieders hiervan, omdat het gebrek aan transparantie tot hogere tarieven kan leiden en tot de verkoop van meer minuten of MB‟s dan de consument nodig heeft. Anderzijds hangt de complexiteit ook samen met het grote aantal variabelen in het aanbod waarmee aanbieders trachten zich te onderscheiden door voor een bepaalde doelgroep een optimaal aanbod te creëren. Enkele van deze variabelen zijn:  prijs per seconde of per minuut  al of niet gratis onderling bellen  al of niet een set-up fee  al of niet een eenmalige fee  prijs per MB of flat rate  differentiatie naar snelheid  wel of geen promotionele prijs voor een aanvangsperiode  gratis of tegen een verhuurtarief beschikbaar stellen van hardware  hoogte van subsidie afhankelijk van tariefplan Op het gebied van breedband speelt naast prijszetting het verschil tussen de geadverteerde snelheid en de werkelijke snelheid en de snelheid zoals die door de abonnee ervaren worden een rol. Meestal wordt de theoretische maximumsnelheid aangeboden, maar in het xDSL-segment kiezen aanbieders er bijvoorbeeld voor ADSL aan te prijzen met een snelheid „tot 20 Mbps‟. Als er, bijvoorbeeld door nieuwe richtlijnen geïnstigeerd door de politiek of als gevolg van concurrentie, een beweging ontstaat naar het adverteren van werkelijke in plaats van theoretisch maximale snelheden, kan dit een impact hebben op de markt. Uit onderzoek88 blijkt dat het verschil tussen werkelijke en verkochte snelheden bij de xDSL aanbieders het grootst is, ondanks het feit dat dikwijls een snelheid wordt geadverteerd die onder het theoretische maximum ligt. ADSL-aanbieders behalen tussen de 45 en 50% van de verkochte snelheid en VDSL-aanbieders (KPN, 86

87

88

Bron: EU, persbericht ‘Broadband: Commission sets out common EU approach on ultra-fast broadband networks’, 20 september 2010 Bron: Research brief Telecompaper ‘Netherlands still top in Europe with most homes passed by 50+ Mbps’, 16 november 2010 Bron: Telecompaper, rapport Broadband Speeds Netherlands, 19 november 2010

50/136



XS4ALL) 35 à 40%. Bij kabel- en glasaanbieders is dit verschil kleiner en is de te verwachten commerciële impact van adverteren met werkelijke snelheden daarom ook minder: UPC realiseerde gemiddeld een verhouding van werkelijk en geadverteerde snelheid van ~70% en Ziggo realiseerde in de lagere pakketten 86% van de geadverteerde snelheid. Het is niet uitgesloten dat de politiek de komende jaren druk zal uitoefenen op meer transparantie in prijzen en adverteren van daadwerkelijke performance, waarbij DSL partijen meer nadeel ondervinden dan kabelpartijen en glasvezelpartijen. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom zowel kans als impact als medium.

51/136



Ontwikkelingen in de ‘macro omgeving’ 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen De economische crisis heeft de telecomsector niet onberoerd gelaten. Telecom is tot op zekere hoogte a-cyclisch („communiceren doen we altijd‟), maar op de zakelijke markt zijn wel degelijk de effecten voelbaar van een stagnerende economie89. KPN merkte bij de derdekwartaalcijfers onder meer op: “Getronics’ revenues showed an improving trend, but economic conditions and competition remained challenging…in a challenging competitive environment, Q3 2010 revenues and other income for the Business Segment were down 4.2% y-on-y.”. Zowel Getronics als KPN‟s Business divisie behaalde voor het laatst in Q1 2009 een positieve omzetgroei. KPN neemt in het laatste kwartaalbericht dan ook de volgende paragraaf op: “Following the economic downturn in 2009, which mainly affected the business markets in which KPN operates, no signs of economic recovery were visible in the Netherlands in 2010. The Business Segment and Getronics experienced continued pressure on prices and a lower order intake, due to customers postponing investment decisions. There are at present no signs of further deterioration. However, if circumstances worsen, future operating results could be adversely affected, particularly relative to current expectations, and jeopardize KPN’s objective of achieving sound financial performance.” Op de consumentenmarkt is het effect van de economische crisis kleiner. Bellen en breedband zijn essentieel geworden. Crisis of niet, de iPhone en andere (dure) smartphones zijn juist de afgelopen jaren uiterst populair geworden. De markt voor mobiel breedband vertoont een hoge groei en het aantal beschikbare applicaties loopt in de vele duizenden, zo niet honderdduizenden. Tegelijkertijd echter biedt nieuwe technologie mogelijkheden aan de abonnee om te bezuinigen op de totale besteding aan communicatiediensten. Over-the-top VoIP zoals Skype is een voorbeeld, maar ook de migratie van analoge naar digitale televisie. Eindgebruikers waarderen hun kabelabonnement op, maar een niet onaanzienlijk deel maakt gebruik van de gelegenheid om over te stappen naar een goedkoper alternatief bij met name KPN (Digitenne, IPTV) of Tele2 (IPTV). Medio 2010 hadden de nieuwkomers op de televisiemarkt (aanbieders van ethertelevisie en IPTV, inclusief FttH-providers) gezamenlijk [VERTROUWELIJK] miljoen abonnees, ofwel [VERTROUWELIJK]%90 van de markt. Ten opzichte van andere ontwikkelingen schat A.T. Kearney / Telecompaper deze ontwikkeling relatief laag in qua impact en onzekerheid.

22 Vergrijzing De huidige bevolkingsopbouw91 (zie figuur 29) laat pieken zien bij de leeftijden 40, 45 en 63. Globaal gezien laten de leeftijden 35 tot en met 63 een duidelijke 89

Bron: KPN, bericht ‘Q3 results 2010’, 26 oktober 2010 Bron: OPTA, dataset - omroep 91 Bron: CBS 90

52/136



oververtegenwoordiging zien. Dat geldt specifiek voor de groep van 63-jarigen (237.000 mensen), die het aantal 64-jarigen opvallend sterk overtreffen (169.000). Dit betekent dat vanaf 2012 het aantal 65-plussers sneller zal gaan toenemen dan we de afgelopen jaren gewend waren. Tegelijk vertoont de levensverwachting nog altijd een opgaande tendens92: Had een 65-jarige in 2000 nog een levensverwachting van 13,7 jaar, in 2009 was dat inmiddels toegenomen tot 17,0 jaar. Figuur 29: bevolkingsopbouw in 1.000 Nederlanders Leeftijd 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 200

150

100

50

0

Mannen x 1.000

0

50

100

150

200

Vrouwen x 1.000

Vergrijzing kan op zichzelf verschillende effecten hebben op de telecommarkt:  een toenemend aantal vrije uren, dus meer tijd voor communicatie en mediaconsumptie  een groeiende behoefte aan zorg dat de vraag naar toepassingen als e-health doet toenemen  een groeiende behoefte aan eenvoudig bedienbare toestellen  etc. Hierbij zal, naarmate de tijd verstrijkt, de groep 65+ers naar verhouding steeds minder „digibeten‟ bevatten doordat de in deze groep instromende individuen in toenemende mate met technologie hebben leren omgaan. Deze ontwikkeling kan leiden tot een toename van het gebruik van telecomproducten, maar ten opzichte van andere ontwikkelingen schat A.T. Kearney / Telecompaper deze ontwikkeling relatief laag in qua impact en onzekerheid.

23 Groei Nederlandse huishoudens Volgens gegevens van het CBS telt Nederland 16,57 miljoen inwoners en 7,39 miljoen huishoudens (augustus 2010). Extrapolatie van deze gegevens met de aanname van een licht terugvallende bevolkingsgroei en een lichte daling van de 92

Bron: CBS

53/136



grootte van het gemiddelde huishouden leidt tot een voorspelling van 16,64 miljoen inwoners en 7,43 miljoen huishoudens eind 2010 en 16,78 miljoen inwoners en 7,55 miljoen huishoudens eind 2014. De groei van inwoners en huishoudens zorgt ervoor dat de markten licht blijven groeien, zij het met minder dan 0,5% per jaar. De onzekerheid en impact zijn daarom laag.

54/136



B. Ontwikkelingen op de Televisiemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de televisiemarkt. Figuur 30 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de markt voor televisiediensten, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van:  De impact op de markt en marktaandelen  De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling  De belangrijkste redenering Figuur 30: overzicht van ontwikkelingen op de markt voor televisiediensten

Ontwikkeling televisiemarkt

Impact

Onzeker -heid

Redenering


24 Real time kijkgedrag

Afname van real time kijktijd leidt niet direct tot stopzetten van televisiedienst

25 Verschoven kijkgedrag

Geen reden om televisiedienst op te zeggen en is door alle partijen in te vullen

26 Interactief kijkgedrag

Nieuwe en infrastructuurspecifieke dienst die marktaandelen kan doen verschuiven

27 Ontwikkeling van HD

HD is voor alle partijen beschikbaar en over alle infrastructuren leverbaar

28 Belang / ontwikkeling van 3D

In periode tot 2014 beperkte invloed, momenteel in ‘early adopters’ fase

29 Eenvoudig kunnen voorzien van 2e en 3e televisie van televisiedienst

Oplossingen voor andere partijen dan kabelaars worden relatief goedkoper

30 Integratie van televisie en internetcontent

Invloed met name op apparatuur en minder op de televisiedienst zelf

31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway

N/A

N/A

Technologische basis voor ontwikkeling 32 ‘Over-the-top videodiensten’

Beleid Macromarktpartijen omgeving

32 Over-the-top videodiensten

Rol van contentpartijen maakt ontstaan nieuwe televisiepartijen onvoorspelbaar

33 Afschakeling analoge kabel

Indien impact groot is, zullen kabelaars geen afschakeling overwegen

34 Exclusieve content

Exclusieve content biedt concurrentievoordeel maar is onwaarschijnlijk

35 Reclame-inkomsten

Minder invloed op aanbieders van televisiediensten, wel op broadcasters


24 Real time kijkgedrag Er zijn ruwweg drie vormen van televisiekijken mogelijk, die we hier achtereenvolgens zullen bespreken:  Real time kijken naar een broadcast signaal  Verschoven kijkgedrag (time-shifted of opgenomen en later afgespeelde broadcast content)  Interactief kijkgedrag (zoals on-demand content) 55/136



Broadcast televisie bepaalt nog altijd het overgrote deel van de kijktijd op het televisiescherm. Stichting Kijkonderzoek geeft aan dat in 2009 de gemiddelde kijktijd 184 minuten per dag bedraagt voor personen van zes jaar en ouder 93. Deze vorm van lineair TV-kijken dankt zijn populariteit aan een aantal zaken:  een sterke traditie  de inactieve houding van de gemiddelde kijker („couch potato‟), versus de meer actieve houding die nodig is voor internet- en on demand-content  het sociale aspect van broadcast televisie, hetgeen kijken tot een „shared experience‟ maakt, niet alleen voor gezinsleden of huisgenoten, maar ook voor collega‟s die de dag erna hun ervaringen uitwisselen  het feit dat broadcast televisie zich uitstekend leent voor live televisie (sportwedstrijden, verkiezingen, evenementen, etc.) en de toenemende aandacht voor live televisie, met de NOS als aanjager door veel liveuitzendingen94  innovatie in de vorm van programmaformats die zich goed lenen voor lineair kijken (reality TV, talentenjachten etc.)  etc. Wanneer echter gekeken wordt naar de consumptie per leeftijdsgroep (zie figuur 31) wordt duidelijk dat er twee andere factoren spelen:  Jongere kijkers kijken significant minder lineaire televisie dan kijkers boven de 50 jaar  Jongere kijkers gaan daarnaast jaar-op-jaar ook in toenemende mate minder lineair kijken Indien deze trend zich voortzet, mag dus op termijn een overall daling van de lineaire kijktijd worden verwacht. Figuur 31: overzicht lineaire videoconsumptie per dag per leeftijdscategorie (minuten)

95

0,4% 0,2% -4,6% -2,2%

-2,2%

-7,8% 225 222 225

116 112 113

122 112 112

6-12

13-19

167 160 159

184 183 180

20-34

35-49

2007

2008

50-64

254 257 255

65+

2009

93

Bron: SKO, jaarverslag 2009 Bron: iMMovator, ‘NOS: kleine stap van live tv naar realtime web’, 10 juni 2010 95 Bron: Jaarverslagen SKO 2007, 2008, 2009 94

56/136



Het is lastig te kwantificeren welke impact andere wijze van videoconsumptie heeft op het real-time kijken naar broadcast-televisie. Een afname ligt voor de hand, maar A.T. Kearney / Telecompaper verwacht niet dat een eventuele afname in kijktijd voldoende is om te leiden tot een significante afname van het aantal consumenten met een televisiedienst in 2014.

25 Verschoven kijkgedrag Uitgesteld kijken (bijna-live door gebruik van de pauzefunctie in interactieve TV; het bekijken van opgenomen programma‟s binnen zes dagen na opname) bepaalde in 2009 maximaal 1,6 % van de kijktijd. Voor bezitters van een harddiskrecorder maakte uitgesteld kijken maximaal 4,9 % van de kijktijd uit96 („maximaal‟, omdat een deel van de hier genoemde tijd besteed wordt aan VOD of eigen video-opnames). Niettegenstaande de belangrijke rol van broadcasttelevisie wordt de consument door operators steeds beter in de gelegenheid gesteld zelf te bepalen wat en wanneer hij kijkt. Het is vooral de beschikbaarheid van een opnamemogelijkheid die hieraan bijdraagt, inclusief de mogelijkheid live televisie te pauzeren (gebaseerd op de opnamemogelijkheid van de met een harddisk uitgeruste STB / DVR). Alle operators zijn in staat dit aan te bieden, omdat een DVR ongeacht de technologie aangesloten kan worden. Voor adverteerders is dit in beginsel geen goed nieuws. Bij het kijken van opgenomen of gepauzeerde content ligt „ad skipping‟ (reclames „doorspoelen‟) voor de hand. Voor omroepen, operators en content aggregatoren ontstaat hierdoor een prikkel om betaalde diensten zoals VOD onder de aandacht te brengen. Indien verschoven kijkgedrag van toenemend belang wordt voor eindgebruikers verwacht A.T. Kearney / Telecompaper dat dit een beperkte impact heeft op de marktaandelen of de totale televisiemarkt aangezien dit geen reden is minder gebruik te maken van televisiediensten en alle infrastructuren en partijen in staat zijn deze behoefte in te vullen.

26 Interactief kijkgedrag De vrijheid van de kijker om zelf te bepalen wat en wanneer (en waar) hij kijkt, wordt vergroot door interactieve televisie. Het percentage huishoudens met interactieve televisiediensten bedraagt op dit moment ~27%97 van het totaal. Kabeloperators en aanbieders van IPTV kunnen hun abonnees hierin potentieel faciliteren, maar digitale ethertelevisie (DVB-T) en satelliet-televisie (DVB-S) aanbieders zijn vooralsnog niet in staat om op basis van tweewegverkeer interactieve TV en VOD aan te bieden over hun eigen infrastructuur. Indien interactief kijken in toenemende mate populair wordt, kan eveneens verwacht worden dat de kijktijd van broadcast-televisie onder druk komt te staan: Uit onderzoek van het Ericsson ConsumerLab blijkt dat in de wereldwijde TV-markt 70% van de eindgebruikers minimaal eens per week opgenomen content bekijkt (inclusief 96 97

Bron: SKO, jaarverslag 2009 Bron: SPOT TV jaarrapport 2010

57/136



materiaal op een PC) en 50% bekijkt minimaal eenmaal per week webcontent op een ander scherm dan de computer98. A.T. Kearney / Telecompaper schat in dat eindgebruikers in toenemende mate interactief kijken zullen kiezen ten opzichte van real live kijkgedrag en verschoven kijkgedrag. Marktpartijen verwachten eveneens een toename van de penetratie van interactieve televisiediensten in 201499. De mate waarin is echter de grote onzekerheid: indien eindgebruikers in toenemende mate interactiviteit vragen in hun televisiedienst zijn infrastructuren die dit niet (kunnen) ondersteunen in het nadeel. Op dit moment betreft dat DVB-T en DVB-S. Ditzelfde nadeel ondervinden kabelpartijen bij hun analoge abonnees of in het geval de huidige STB niet tweeweggeschikt is. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom de impact op marktaandelen als medium en de onzekerheid als relatief hoog.

27 Ontwikkeling van HD Het aanbieden van HD wordt door enkele marktpartijen als belangrijke onderscheidende factor gezien op de televisiemarkt. Een zekere wedloop is ontstaan in de omvang van het pakket HD-kanalen. DVB-T blijft hierin vooralsnog achter, maar met DVB-T2 zullen ook Digitenne en zijn resellers (EDPnet, Scarlet, Online Breedband) in staat zijn HD-content aan te bieden (DVB-T2 is ~50% efficiënter100, waardoor het aanbieden van een pakket van bijvoorbeeld 10 HD en diverse SD zenders mogelijk wordt). De meeste HD-zenders worden aangeboden door CanalDigitaal die al enkele tientallen zenders in HD-kwaliteit aanbiedt (zie figuur 32). Drijvende krachten achter deze overgang van SD naar HD is de voortschrijdende technologie. Deze komt tot uiting in het aanbod van HD televisies (full HD en HD ready) en beschikbaarheid van HD content. Schattingen over de penetratie van HDtelevisies medio 2010 variëren tussen de ~45 en 70% van de Nederlandse huishoudens afhankelijk van de meetmethode101. Het aantal HD abonnementen ligt vermoedelijk een stuk lager, zo heeft circa 6% van de Ziggo klanten momenteel een HD-pakket102. Het aanbieden van een HD-stream over IP vereist een downloadsnelheid van ongeveer 8 Mbps103. Om een huishouden te kunnen voorzien in het tegelijkertijd kijken naar televisie in HD kwaliteit op één scherm, het kijken (of opnemen) van televisie in SD kwaliteit op één of twee andere toestellen, bellen over een vaste lijn en gebruik van internet, wordt geschat dat een gerealiseerde (is over het algemeen minder dan de verkochte snelheid) verbinding van ~16 Mbps noodzakelijk is104.

98 99 100

101 102 103 104

Bron: Ericsson ConsumerLab, ‘Consumer study shows changing TV behavior’, 25 augustus 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek Bron: ‘South African broadcasters announce trials of DVB-T2; http://www.digitaltvnews.net/content/?p=16511&utm_source=feedburner&utm_medium=email&utm_campaign=F eed:+DigitalTvNews+(Digital+TV+News), 16 September 2010 Bron: SPOT, Televisierapport 2010 en Telecompaper consumentenpanel H2 2010 Bron: SPOT, Televisierapport 2010 Bron: Sony, bij de lancering van Google TV, 12 oktober 2010 en ITU Bron: ITU website

58/136



Figuur 32: selectie van marktpartijen die HD aanbieden en aantal HD-zenders

Selectie van partijen die televisiediensten aanbieden

Aangeboden HD zenders #

Zenders

30

• • • • • • •

NPO (3) RTL (4) SBS (3) België 1-2 Film 1 Sport 1 Overige internationale zenders (16)

21

• • • • • • • •

NPO (3) RTL (4) SBS (3) België 1-2 Film 1 Sport 1 Eredivisie Live Overige internationale zenders (6)

14

• • • • •

NPO (3) RTL (4) SBS (3) België 1-2 Overige internationale zenders (2)

Ziggo

13

• • • • • •

NPO (3) SBS (3) Film 1 Sport 1 Eredivisie Live Overige internationale zenders (4)

Tele2

3

• NPO (3)

CanalDigitaal

UPC

KPN (interactieve TV)

De overgang naar HD stelt de nodige eisen aan kabel- en DSL-netwerken. Kabel Kabelpartijen verminderen het aantal analoge kanalen om ruimte te creëren voor meer breedbandig internet en digitale doorgifte van kanalen (voor SD, HD en potentieel 3D). Deze HD-kanalen kunnen in het volledige verzorgingsgebied gelijktijdig geleverd worden. DSL De eerder genoemde te garanderen minimale capaciteit kan in technische zin in 2014 naar verwachting door DSL aan minimaal 85% van de Nederlandse huishoudens geleverd worden: Indien de actuele geleverde snelheid van DSL circa 50% van de verkochte snelheid / theoretisch maximum snelheid bedraagt105 en de totaal benodigde minimale capaciteit ~16 Mbps is, zal een „verkochte‟ snelheid in 2014 rond de 32 Mbps moeten liggen. Inschatting is dat ~85%106 van de huishoudens dicht genoeg bij de MDF locatie ligt om voldoende bandbreedte te ontvangen om de gevraagde minimale capaciteit te ontvangen op basis van de huidige verwachting van

105 106

Bron: Telecompaper, Dutch Broadband Speeds Q3 2010 Indien huishoudens gelijkelijk verdeeld zijn over Nederland wordt 30 Mbps bij minimaal ~87% van de huishoudens gerealiseerd (indien 60% binnen 2,5 kilometer ligt, ligt ~85% binnen 3,0 kilometer (Oppervlakte van cirkel met diameter 2,5 kilometer is ~19,6 km 2 (pi x RR); Oppervlakte van cirkel met diameter 3,0 kilometer is ~28,3 km2; Verhouding is 1,44; 1,44 * 60% = 87%)

59/136



VDSL2 vectored107 (toename van technologische mogelijkheden laat deze curve hoger uitvallen, beperkingen van het Nederlandse kopernetwerk juist weer lager)  Op basis van VDSL2 vectored kan tot 2,5 kilometer van de MDF locatie ~50 Mbps geleverd worden; op 3,0 kilometer is dit ~30 Mbps, zie figuur 27  ~60% van de huishoudens ligt binnen 2,5 kilometer van de MDF locatie108 Op dit moment is dit nog niet de standaard en additionele upgrades van het netwerk zullen hiervoor nodig zijn. Overigens is het te verwachten dat hierbij een combinatie van oplossingen (vectoring, pair bonding etc.) zal worden gehanteerd. Daar staat tegenover dat te verwachten ontwikkelingen in compressietechnologie niet zijn meegenomen. Belgacom heeft aangegeven als gevolg van ontwikkelingen in compressietechnologie voor HD vanaf 2011 een reductie van ~8 naar ~5,3 Mbps te verwachten109. Recente publicaties van KPN ondersteunen dat het bieden van HD via DSL op korte termijn haalbaar is: KPN geeft in de toelichting op de halfjaarcijfers 2010 aan door VDSL uitrol tot de MDF locatie een IPTV dekking van 80% te realiseren met HDTV coverage van 70%, welke toe zal nemen tot 88% IPTV dekking na Q2 2011110. Dat het behalve technisch ook commercieel en in de praktijk mogelijk is om televisie (ook in HD kwaliteit) over DSL te leveren, is zichtbaar in België: Belgacom heeft in België met IPTV een marktaandeel van ~20% gerealiseerd en kan via DSL ~87% van de huishoudens van een televisiesignaal voorzien waarvan ~73% in HD kwaliteit111. Belgacom heeft hierbij een uitrol tot de straatkast (in plaats van de MDF) als uitgangspunt genomen. Het all-IP plan van KPN uit 2005 voorzag ook in een soortgelijk idee om DSL uit te rollen naar de straatkast112. In die vorm is het plan vooralsnog niet uitgevoerd. Full-HD kwaliteit staat voor een resolutie van 1.080 lijnen en bij een 16:9 beeldverhouding komt dat neer op 2,1 megapixels (vergelijkbaar met de resolutie van Blu-ray discs). Voor de toekomst dient een mogelijke opvolger qua resolutie zich aan in de vorm van „4K‟, maar deze is waarschijnlijk alleen relevant voor bioscopen en professionele toepassingen. Deze nieuwe standaard beschrijft 4.096 lijnen, wat tot 13 megapixels leidt. Het aanbieden van 4K stream vraagt aanzienlijk meer: in ongecomprimeerde vorm is daarvoor een connectie nodig van 8 Gbps113. Compressietechnologie is echter ook onderhavig aan voortdurende verbetering, waardoor deze eisen mogelijk beperkter kunnen zijn. De verwachting is dat met Jpg2000 de benodigde connectie omlaag kan worden gebracht tot net onder de 1 Gbps. Duidelijk is wel dat een grotere beeldkwaliteit zal leiden tot zwaardere netwerkeisen. 107

108 109 110 111

112 113

Ontwikkeling 7 beschrijft de te verwachten technische toename van snelheden en bijbehorende beperkingen in de praktijk Bron: OPTA, Besluit wholesale omroepmarkt UPC Bron: Presentatie Scott Alcott, EVP Belgacom ‘Belgacom Network Strategy’, 5 juli 2010 Bron: Toelichting KPN op Q2 2010 cijfers, 27 juli 2010, presentatie pagina 41 en verder Bron: Belgacom, Kwartaalverslag Q3 2010, 29 oktober 2010; Telenet, persbericht en presentatie derdekwartaalresultaten, 28 oktober 2010; Brutele jaarverslag 2009, pagina 24, Interview Didier Bellens in 'Ondernemers' (http://bgpa-nl.skynetblogs.be/archive/2010/06/14/interview-didier-bellens-in-ondernemers.html) Bron: KPN persbriefing ‘Op weg naar ‘Alle IP’, de klant maakt de dienst uit’, 18 november 2005 Bron: CineGrid, presentatie Mediapark Jaarcongres, Frank Kresin, 9 juni 2010

60/136



A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat de 4K standaard de komende jaren nog geen gemeengoed zal worden in de huiskamer en HD (in ieder geval op één scherm) via iedere infrastructuur geleverd kan worden. Impact op marktaandelen en onzekerheid zijn daarmee relatief laag.

28 Belang / ontwikkeling van 3D De ontwikkeling van 3D is vooral door de film Avatar van James Cameron in een stroomversnelling terecht gekomen. Momenteel is een 3D-versie leidend die het gebruik van een actieve bril veronderstelt, maar een brilloze versie is bij diverse producenten in ontwikkeling114. Dit alles heeft ertoe geleid dat de grote TV-merken met 3D-televisies en -spelers op de markt zijn gekomen, maar de vraag is nog hoe groot de adresseerbare markt werkelijk is. Op dit moment heeft 2% van de Nederlandse huishoudens een 3D-TV. De meest optimistische inschatting voorspelt een marktaandeel van 36% in 2013115. Mogelijk kan gaming een aanjager zijn voor 3D, maar dat heeft alleen een indirecte impact op de televisiemarkt, doordat dit de penetratie van 3D-toestellen zou kunnen verhogen. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat 3D de komende jaren geen significante differentiator zal zijn in de markt:  de kosten van het maken van content nemen significant toe  de kosten van doorgifte nemen eveneens significant toe (door extra noodzakelijke bandbreedte)  de consument ervaart het moeten gebruiken van actieve brillen en relatief dure 3D televisies nog als een bezwaar, al werken partijen in de markt aan een opzet met passieve brillen116  het is onduidelijk wie er gaat betalen voor deze additionele kosten o het is onduidelijk of de consument wil betalen voor doorgifte van een 3D-signaal t.o.v. SD of HD content o het is onduidelijk of service providers extra willen betalen voor 3Dcontent (bijvoorbeeld als differentiërende factor) A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat het doorbreken van het kip-ei probleem een te belangrijke belemmering voor de komende drie jaar is (zoals dat ook lange tijd gegolden heeft voor de doorbraak van HD): de consument wil pas voor 3D betalen (als hij dat al wil) zodra hij voldoende goede programma‟s in 3D ontvangt en de contentproducenten zullen 3D pas maken indien ervoor wordt betaald door een voldoende grote groep consumenten. Daarmee schat A.T. Kearney / Telecompaper de impact en onzekerheid voor de periode tot 2014 als laag.

114 115 116

Bron: Toshiba, ‘Toshiba Mobile Display develops 21-inch autostereoscopic high-definition display’, 27 april 2010 Bron: SPOT, Televisierapport 2010 Bron: Vizio, persbericht, ‘Vizio 65 inch Theater 3D Razor LED HDTV and battery-free eyewear’,20 dec 2010

61/136



29 Tweede / derde televisie eenvoudig kunnen voorzien van televisiedienst Het kunnen voorzien van een tweede of derde signaal aan een eindgebruiker is belangrijk voor aanbieders van televisiediensten, doordat in een huishouden op meerdere schermen parallel televisie kan worden gekeken naar verschillende zenders. Voor kabelbedrijven (met uitzondering van CAIW en Rekam) is dit relatief eenvoudig, aangezien het analoge signaal ook bij afname van digitale televisie wordt geleverd en hierdoor andere televisies kunnen worden voorzien van een signaal waarvoor geen additionele hardware nodig is. Aanbieders werkend via andere infrastructuren moeten de 2e en 3e televisie ook van additionele hardware (digitale ontvanger, set-top box) voorzien. Eenvoudige digitale ontvangers en set-top boxen worden steeds goedkoper. De trend is echter meer uitgebreide apparatuur aan de consument te leveren (zie ook ontwikkeling 31 „Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway‟), waardoor de kostprijs van de geleverde apparatuur ongeveer gelijk blijft. Het kunnen voorzien van meerdere televisies van een televisiesignaal wordt hierdoor voor andere spelers dan kabelpartijen toenemend eenvoudiger: hardware die nodig is om een signaal binnenshuis draadloos te streamen naar andere televisies, het combineren van verschillende infrastructuren (bijv. IPTV en DVB-T in één stuk hardware) of het leveren van een eenvoudige digitale ontvanger of recorder wordt toenemend eenvoudiger en goedkoper, waardoor de natuurlijke voorsprong die kabelpartijen op dit vlak hadden langzamerhand verdwijnt. A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact van deze ontwikkeling op de markt als medium en schat het voortzetten van deze ontwikkeling als vrij zeker.

30 Integratie van televisie en internetcontent De „next-generation‟ STBs en connected televisies zijn in staat content uit diverse bronnen (broadcast, VOD, internet, hard-disk, computer etc.) naar de televisie te brengen. Dat is echter niet wat we hier verstaan onder integratie: wij doelen hier op het gezamenlijk gebruiken van content of functionaliteiten van televisie en internet als:  de rode knop: “druk nu op de rode knop om bijvoorbeeld te stemmen in een spelshow”  een „companion website‟ bij een TV-programma, waarbij beide „split-screen‟ of „picture-in-picture‟ zichtbaar zijn (bijvoorbeeld bij sportuitzendingen waarbij via een gesynchroniseerde website achtergronden getoond kunnen worden)  etc. Aangenomen mag worden dat op dit terrein de nodige innovatie kan worden verwacht. In tegenstelling tot interactief kijkgedrag schat A.T. Kearney / Telecompaper echter dat de onzekerheid hoog is, maar dat de impact op marktaandelen, indien deze ontwikkeling zich sterk doorzet, relatief gering is.

62/136



31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway De set-top box (STB) is sterk in ontwikkeling, waarbij de functionaliteit steeds verder wordt uitgebreid. Het oorspronkelijke doel, het omzetten van een digitaal in een analoog signaal, is allang voorbijgestreefd. Uitbreidingen op de traditionele STB betreffen onder meer:  Toevoeging van een hard-disk, waardoor een PVR („personal video recorder) of DVR (digital video recorder) ontstaat (zie bijvoorbeeld UPC of KPN met IPTV)  Toevoeging van een USB-ingang om content van een extern apparaat zoals computer of fototoestel naar de TV te brengen  Toevoeging van een breedbandingang (Ethernet, WiFi) om ook internetcontent naar de TV te brengen  Toevoeging van „place-shifting‟ technologie (zoals Sling aanbiedt) om de content, via een breedbandverbinding, op ieder willekeurig „connected device‟ te kunnen consumeren  Toevoeging van een femtocell, waarvan de Neufbox Evolution van SFR (Franse operator) een voorbeeld is117 Diverse mogelijkheden ontstaan voor de toekomst:  alle functionaliteit in de televisie (zoals CI+)  alle functionaliteit in het netwerk  functies worden van een service provider afgenomen over het internet  het kabelbedrijf Cablevision (New-York) is een vroege pionier van de RS-DVR (RS = remote storage), waarbij de harddisk vervalt en de opslag plaatsvindt in het netwerk118  alle functionaliteit in een mediaserver thuis  het is mogelijk dat de STB dermate „intelligent‟ wordt, dat inbouw in de TV onwenselijk wordt vanwege de meerkosten  in dit geval is een omgekeerde beweging mogelijk: centralisering van de STB in de meterkast, waardoor de box de functie van „media server‟ krijgt  alle functionaliteit gecombineerd in een spelcomputer Er is dus een strijd van diverse typen partijen die een eigen gateway willen plaatsen:  partijen die videocontent leveren  partijen die eveneens de infrastructuur leveren (UPC, Ziggo, KPN etc.)  niet aan infrastructuur gebonden partijen die losse verkoop van deze gateways willen realiseren: o Service Providers die ook diensten (OTT) aanbieden, zoals Google of Apple o Fabrikanten die hardware willen verkopen (bijv. Logitech) en daar mogelijk pre-installed software en widgets bij leveren Indien netwerkgebonden service providers succesvol zullen worden met het plaatsen van hun STBs in de markt, vermindert dit de kansen van Over-the-Top partijen en 117 118

Bron: Light Reading, ‘SFR to bolt femtos on home gateways’, 17 november 2010 Bron: Light Reading, ‘Cablevision trademarks mobile, RS-DVR brands’, 30 november 2010

63/136



vergroot dat de overstapdrempels van klanten naar andere partijen. Indien niet aan infrastructuur gebonden partijen succesvol zullen worden, vergroot dit de kans van Over-The-Top Video providers. Deze ontwikkeling beïnvloedt direct ontwikkeling 32 „Over-the-top Videodiensten‟ en wordt daarom niet afzonderlijk gescoord.

32 Over-the-top videodiensten Op de televisiemarkt is nog geen OTT-partij actief die de tien meest bekeken kanalen aan de consument levert. Wel hebben eindklanten in toenemende mate de mogelijkheid videocontent van het internet op de televisie te bekijken. De software (besturingssysteem), ingebouwd in televisies, set-top boxen en Blu-ray spelers, maakt dit mogelijk. Een videodienst als YouTube is daarom op het televisiescherm te bekijken en de komst van Google TV wordt erdoor mogelijk. Op dit moment geldt over-the-top video als een aanvulling op lineaire televisie en de twee bestaan naast elkaar. Iedere minuut die besteedt wordt aan bijvoorbeeld Google TV, kan echter niet besteed worden aan broadcast TV. Mogelijk neemt de kijktijd van lineaire televisie daardoor af. Eindklanten zullen hun televisiedienst hierdoor naar verwachting niet opzeggen: Om als substituut gezien te worden is het ter beschikking hebben van de tien meest bekeken zenders essentieel, evenals de kwaliteit waarin de video wordt aangeboden. Het succes van over-the-top video en het effect ervan op televisiediensten hangt sterk af van de vraag of over-the-top partijen deze content kunnen acquireren en of breedbanddiensten voldoende kwaliteit bieden. Beschikbaarheid content In Nederland is er een scheiding tussen broadcaster en bezitters van infrastructuren. Eveneens is de meest populaire lineaire content van verschillende partijen (NPO, RTL en SBS) beschikbaar op meerdere infrastructuren (bijv. KPN en Tele2 leveren televisiediensten over DSL en DVB-T, UPC en Ziggo en kleinere kabelpartijen leveren deze diensten over de kabel en CanalDigitaal levert via satelliet). Bijvoorbeeld in de VS is de situatie anders en zijn er combinaties van partijen die zowel kabel- en/of satellietinfrastructuur bezitten evenals een populaire broadcaster en content. Mede hierdoor is het voor Google lastig gebleken om de contentindustrie te overtuigen van doorgifte via Google TV119. De eerste tekenen dat het mogelijk is de contentrechten te verwerven zijn er in Nederland echter wel: Iphion heeft voor een test in de regio Eindhoven de rechten verworven om een televisiedienst inclusief de tien meest bekeken kanalen aan de eindgebruiker over-the-top te kunnen leveren120. Ondanks de ogenschijnlijk onafhankelijke positie van contentpartijen in Nederland is het onzeker of zij hun content de komende jaren ter beschikking zullen stellen aan over-the-top partijen. Indien één van deze drie contentpartijen zijn content niet beschikbaar wil stellen, is het potentiële succes van een over-the-top partij gering. De opkomst van meerdere partijen die televisiediensten willen leveren, zou de positie van broadcasters als SBS en RTL versterken.

119 120

Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘Ook Viacom blokkeert toegang Google TV’, 23 november 2010 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘Iphion biedt begin 2011 TV-over-IP aan in Eindhoven’, 3 december 2010

64/136



Kwaliteit breedbanddienst Over-the-top televisiediensten vragen breedbandverbindingen die in staat zijn zonder hapering videosignalen door te geven. Door de huidige opzet van netwerken, waarbij sprake is van overboeking binnen het netwerk (aansluitlijn bij kabel en backbone bij alle infrastructuren) kan dit mogelijk een probleem worden. Tot op heden bestaat het internetverkeer grotendeels uit downloads (internetpagina, bestand, muziek, film), gevolgd door een periode waarin de content geconsumeerd wordt en de consument gedurende de feitelijke weergave off-line is. Hierdoor kunnen „shared‟ netwerken de vraag goed aan en kunnen hoge overboekingsfactoren worden toegepast. Het internetgebruik migreert echter meer en meer naar het consumeren van „streaming‟ video, zoals dat ook bij een over-the-top televisiedienst het geval zou zijn. De verbinding moet daarbij volcontinu data aanleveren, waarbij een HD stream circa 8 Mbps vraagt121 en overboeking steeds verder beperkt zal moeten worden. De verwachting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat dit voor glas geen probleem op zal leveren. Voor zowel kabel als DSL kan dit echter in de aansluitlijn en de backbone problemen geven. Gebrek aan netwerkcapaciteit kan hierbij het potentiële succes van over-the-top verkleinen. Kabel- en DSL-partijen hebben hierbij een drietal mogelijkheden: 1. Accepteren dat de algehele prestaties van het netwerk afnemen 2. Verrichten van additionele investeringen in het netwerk: o voor kabel zowel in de last mile als in de backbone o voor DSL in de last mile van huishoudens die meer dan ~1,2 kilometer van de wijkcentrale gelokaliseerd zijn122 alsmede in de backbone 3. Negeren van het principe van netneutraliteit: o door deze verkeersstromen lagere prioriteit te geven123 o door afspraken te maken met de over-the-top partijen over het ter beschikking stellen van gereserveerde bandbreedte Een over-the-top videodienst die de tien meest bekeken kanalen aan de consument levert, kan potentieel door verschillende partijen worden geboden: o Wereldwijde spelers (Google, Apple) o Lokale partijen die nog geen positie hebben in de markt o Broadcasters die hiermee direct een relatie met de consument opbouwen o Huidige televisie providers die hierdoor via de eigen of juist via de infrastructuur van een andere partij hun OTT dienst aanbieden o Etc. A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact, evenals de onzekerheid van de opkomst van over-the-top partijen op de marktaandelen in de televisiemarkt groot. A.T. Kearney / Telecompaper is van mening dat contentpartijen die de top tien zenders bezitten hier een sleutelrol in spelen: op het moment dat zij content leveren 121

122 123

Bron: Sony, persbericht ‘Sony redefines home entertainment with the world’s first HDTV powered by Google TV’, 12 oktober 2010 Zie ontwikkeling 7 ‘Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen’ Op dit moment is er geen regelgeving omtrent netneutraliteit waarop een beroep kan worden gedaan; het lijkt echter niet ondenkbaar dat overheden / toezichthouders additionele weten regelgeving opnemen zodra er partijen zijn die structureel dit principe negeren

65/136



aan een over-the-top partij kan deze partij een televisiedienst leveren aan eindklanten via een breedbanddienst. Bij toenemend succes kan dit voor aanbieders van breedbanddiensten capaciteitsproblemen opleveren in het netwerk. Zij moeten er op dat moment voor kiezen om de capaciteit te verhogen of om tot een andere werkbare oplossing te komen met over-the-top partijen.

33 Afschakeling analoge kabel Analoge televisie via de kabel biedt voor consumenten het voordeel dat een kastje in welke vorm of soort bij de televisie niet nodig is (een splitter en versterker zijn voldoende om op meerdere televisies te kunnen kijken). Kabelpartijen (m.u.v. CAIW en Rekam) zijn de enige partijen die analoge televisie aanbieden, waarbij kabelpartijen trachten een zo groot mogelijk deel van de eindgebruikers te migreren naar digitale televisie. De belangrijkste redenen voor kabelpartijen om afschakeling van analoge televisie te overwegen zijn:  Digitale televisie maakt efficiënter gebruik van spectrum, zodat meer kanalen kunnen worden aangeboden. Door afschakeling van analoge televisie valt spectrum vrij dat gebruikt kan worden voor meerdere kanalen, meerdere HDof 3D-kanalen of breedband internet  Digitale televisie biedt mogelijkheden voor nieuwe inkomstenbronnen, zoals VOD en interactieve applicaties  Storing als gevolg de komende ingebruikname van het „digitale dividend‟ leidt er mogelijk toe dat er minder spectrum beschikbaar is voor kabelpartijen CAIW is een voorloper door al in oktober 2010 het analoge signaal af te schakelen 124. Om één van de voordelen van kabeltelevisie (op gemakkelijke wijze een televisiesignaal naar een tweede (of derde) televisie brengen) intact te houden heeft CAIW een DVB-T signaal standaard op de kabel gezet en klanten hiervoor een goedkope converter aangeboden. Een land dat reeds volledig analoge televisie heeft afgeschakeld is Finland, waar in 2007 analoge ethertelevisie en in 2008 analoge kabeltelevisie is gestopt. Ondanks uitgebreide communicatie hieromtrent aan eindconsumenten, bleek het niet mogelijk alle inwoners voor de afschakeling te bewegen een digitaal abonnement te nemen125 en zijn de laatste eindgebruikers pas na afschakeling gemigreerd naar een digitaal product. Kabelpartijen staan de komende jaren voor de volgende keuzemogelijkheden: 1. Analoog aanbod laten zoals het nu is (~30 zenders) 2. Analoog aanbod kleiner maken, zodat spectrum vrijkomt 3. Analoog aanbod via alternatief aanbieden (zoals CAIW met DVB-T) 4. Analoog signaal afschakelen

124 125

Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘Caiway telt af naar 10 oktober’, 8 oktober 2010 Bron: ‘Analogue TV going the way of the dodo’; http://www.cbc.ca/news/background/tech/analogue-tv.html, 31 augustus 2007

66/136



Het lijkt onwaarschijnlijk dat kabelpartijen het huidige analoge pakket onaangepast laten richting 2014, gezien de toenemende vraag naar spectrum. De mogelijkheid het aanbod kleiner te maken, lijkt realistischer. Het is echter erg onzeker of kabelbedrijven over zullen gaan op optie 3 of 4. Voor de komende jaren biedt analoge TV een belangrijk verkoopargument voor de meeste kabelbedrijven en voor TV-aanbieders op FttH (KPN uitgezonderd, dat via FttH alleen digitale TV aanbiedt), aangezien additionele televisietoestellen daarmee eenvoudig voorzien zijn van een pakket met televisiezenders. A.T. Kearney / Telecompaper schat de onzekerheid van het afschakelen van analoge kabel als hoog, maar de impact op markten marktaandelen laag: kabelpartijen zullen zelf een afweging maken van de impact op hun marktpositie en indien deze impact groot is (in negatieve zin) zullen ze hier niet toe overgaan.

34 Exclusieve content Door de entree van nieuwkomers op de televisiemarkt (Tele2, KPN etc.) is een zekere focus ontstaan op content als differentiator. Voordien speelde dit minder een rol doordat de kabelbedrijven niet met elkaar concurreren, terwijl de satelliet met zijn uitgebreide aanbod vooral bepaalde niches bedient / bediende (immigranten, filmliefhebbers, locaties zonder kabelaansluiting etc.). Mogelijkheden tot differentiatie in de televisiemarkt zijn bijvoorbeeld:  kwaliteit: HD en 3D126  kwantiteit van het aanbod (één die met name satelliet in de kaart speelt, met meer dan 400 kanalen)  exclusiviteit van content Contentproducenten of broadcasters streven in beginsel naar een zo groot mogelijk publiek omdat hierdoor de waarde van hun product gemaximaliseerd wordt. Het valt echter niet uit te sluiten dat zij met aanbieders exclusieve contracten sluiten, waarbij het negatieve effect van de beperkte exposure gecompenseerd moet worden door de contractvoorwaarden. Voorbeelden hiervan zijn al te vinden op de Nederlandse markt: de kabelsector heeft bijvoorbeeld de afgelopen jaren exclusieve toegang tot BBC 1 en 2 gehad. Een ander voorbeeld is Disney Channel, dat alleen te zien is bij UPC. Een andere route naar exclusieve content is deze zelf produceren. UPC heeft via het gezamenlijk moederbedrijf Liberty Global via Chellomedia de beschikking over een portfolio van ~45 kanalen. Daarvan wordt een deel via joint ventures geëxploiteerd met o.a. CBS, MGM en Scripps. Ook Film1 en Sport1 maken deel uit van de portefeuille. De laatste twee zijn, net als Eredivisie Live, te zien op de meeste platforms, maar zouden aantrekkelijk kunnen zijn voor een exclusieve samenwerking met een operator. Het creëren van een nieuwe partij als bijvoorbeeld Youview is ook een mogelijkheid. Youview (voormalig bekend als project Canvas) is een samenwerkingsverband van 126

Zie ontwikkelingen 27: ‘Ontwikkeling van HD’ en 28: ‘Belang/ontwikkeling van 3D’

67/136



een aantal contentpartijen en bezitters van infrastructuren om televisiediensten aan te bieden in Groot-Brittannië. De dienst maakt het mogelijk via een box vanuit diverse bronnen content te kiezen (gratis content, catch up tv, on demand video). Vooruitstrevend ten opzichte van andere boxen is de mogelijkheid voor derden om applicaties te ontwikkelen die via deze box gebruikt kunnen worden. Ten slotte valt een fusie of overname van een operator met een contenteigenaar niet uit te sluiten. Vanuit de operator kan dit gemotiveerd worden om de hand te kunnen leggen op exclusieve content. In geval een grote partij als RTL of SBS door een overname nog uitsluitend op één platform te zien zou zijn, kan dit echter leiden tot politieke bezwaren of zelfs een antitrustzaak. De vraag is of exclusieve content, niet bestaande uit de zenders van de NPO, RTL of SBS, een grote invloed zal hebben op de providerkeuze van de consument. Immers, de meeste kijktijd besteedt de consument aan de tien kanalen van NPO, RTL en SBS, met Eredivisie Live, Film1 en Sport1 als „runners up‟. A.T. Kearney / Telecompaper schat dat de impact van het exclusief verkrijgen van de RTL-zenders of de SBSzenders een grote impact zou hebben op de marktaandelen van alle spelers. A.T. Kearney / Telecompaper acht het echter vrij zeker dat deze ontwikkeling in de periode tot 2014 niet plaats gaat vinden gezien de politieke, maatschappelijke en juridische obstakels.

35 Reclame-inkomsten Reclame is voor broadcasters en veel internetbedrijven de belangrijkste inkomstenbron. In de mediawereld geldt reclame in veel gevallen als noodzakelijke inkomstenbron, waarbij voortdurend naar diversificatie wordt gezocht om de afhankelijkheid ervan te verkleinen, gelet op het cyclische karakter ervan. Voor adverteerders stelt reclame het klassieke probleem: “Half the money I spend on advertising is wasted; the trouble is I don’t know which half”127. Reclame wordt door het merendeel van de consumenten immers als hinderlijk ervaren en weggedrukt indien mogelijk. „Targeted advertising‟ biedt mogelijk een oplossing voor dit probleem: gerichte reclame kan als minder hinderlijk of zelfs als nuttig worden ervaren, zolang de gebruiker niet het gevoel heeft dat de privacy geschonden wordt. Voor telecomaanbieders heeft reclame een andere status, namelijk die van interessante extra inkomstenbron. Op de markt voor mobiele telefonie wordt ermee geëxperimenteerd, waarbij een tegoed (minuten, SMS-jes) verkregen kan worden in ruil voor het ontvangen van advertenties. Daarbij gaat het meestal om gerichte advertenties, waarbij van de gebruiker gevraagd wordt een vragenlijst in te vullen op basis waarvan de advertenties gericht worden afgevuurd. In beginsel zou dit model ook toepasbaar kunnen zijn op andere diensten (vaste telefonie, breedband en televisie), met toegang of korting in ruil voor het onderwerpen aan reclameboodschappen. In de televisiemarkt kan met name op twee wijzen geadverteerd worden door de provider:

127

Bron: John Wanamaker (1838-1922), pionier van het warenhuisconcept

68/136


 


rondom de lineair aangeboden content, indien de operator in staat is via „ad insertion‟ de advertenties (in specifieke delen) van de footprint te variëren rondom het niet-lineaire kijken: de operator kan de aangeboden VOD-streams vergezeld doen gaan van reclames.

Reclame heeft een significante impact op de winstgevendheid van broadcasters als RTL of SBS. Voor aanbieders van televisiediensten is dit vooralsnog zeer beperkt. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat advertentie-inkomsten een andere rol kunnen gaan spelen voor partijen, maar de komende jaren geen doorslaggevende, en schat derhalve de impact laag en onzekerheid middelmatig.

69/136



C. Ontwikkelingen op de Breedbandmarkt Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de breedbandmarkt. Figuur 33 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de markt voor breedbanddiensten, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van:  De impact op de markt en marktaandelen  De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling  De belangrijkste redenering Figuur 33: overzicht van ontwikkelingen op de markt voor breedbanddiensten

Ontwikkeling breedbandmarkt

Impact

Onzekerheid

Redenering


36 Toenemend belang van uploadsnelheid

Diensten die hoge uploadsnelheid vragen, niet verwacht voor 2014

37 Vraag naar breedband internetsnelheid en ‘quality of service’

Noodzaak QoS onzeker, mogelijkheid om QoS te leveren verschilt per infrastructuur

38 Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken

Leidt tot toename belang vaste breedbandverbinding en -penetratie

39 Markt voor ‘mobile broadband only’

Tot 2014 geen substituut voor vast en geen logische commerciële strategie


36 Toenemend belang van uploadsnelheid Door de opkomst van YouTube, Gemist-diensten en andere „streaming video‟ services wordt het downloadverkeer steeds asymmetrischer. Het belang van upload neemt alleen toe indien er nieuwe diensten ontstaan die vooralsnog niet zichtbaar zijn de komende jaren. Alternatief kan het belang van uploadsnelheid ook toenemen door een eventueel massaal veranderd gedrag van de consument om vele activiteiten in de cloud af te handelen. Vooralsnog zien we niet dat binnen de gestelde periode van 2011-2014 dit door een grote groep consumenten wordt opgepakt. Het „belang‟ van uploadsnelheden zal vermoedelijk niet door kabelbedrijven en / of DSL partijen onder de aandacht van de consument worden gebracht: FttH partijen hebben hier een voordeel en zullen mogelijkerwijs dit argument aanvoeren en / of diensten op dit vlak stimuleren en ontwikkelen. Indien deze ontwikkeling zich zou voltrekken, heeft FttH een concurrentievoordeel ten opzichte van DSL en Kabel. Overigens staat kabelpartijen in beginsel niets in de weg om ook symmetrische verbindingen aan te bieden, al is dit niet de praktijk (een uitzondering is Solcon, dat128 een 100/100 Mbps dienst test op het HFC-netwerk van CAI Harderwijk).

128

Zie ontwikkeling 7: ‘Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen’

70/136



De impact van deze ontwikkeling kan potentieel hoog zijn, maar A.T. Kearney / Telecompaper schat de kans gering dat deze vraag zich sterk zal ontwikkelen voor 2014.

37 Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS Snelheid van de breedbandverbinding is tot op heden een belangrijk, zo niet het meest belangrijke onderdeel van de propositie bij de verkoop van losse aansluitingen en gebundelde diensten. Zowel aan de vraag- als aanbodzijde zijn ontwikkelingen zichtbaar. Aan de vraagzijde bestaat de mogelijkheid dat er een plafond bereikt is. De kabelpartijen bieden 120 Mbps bijna landelijk aan, VDSL biedt maximaal circa 50 Mbps met een kleiner bereik en FttH biedt lokaal 200 Mbps. De vraag naar hoge snelheden lijkt vooralsnog af te vlakken: Uit onderzoek blijkt129 dat het deel van de bevolking dat binnen een termijn van vier jaar denkt minimaal een 50 Mbps breedbandverbinding nodig te zullen hebben nog geen 20% bedraagt. Dit is voldoende om op dit moment te voldoen aan vereisten voor karakteristiek internetgebruik (mailen, surfen, chatten etc.), (video-) telefonie, bellen, gaming, en streaming video. In situaties waarin een huishouden meerdere activiteiten parallel uitvoert: op diverse schermen streaming video kijkt, video content opneemt, een film download etc., zijn wel hogere snelheden noodzakelijk. Het is mogelijk dat met name de combinatie van apparatuur met een breedbandverbinding („connected devices‟) als computers, laptops, smartphones, netbooks, tablets, televisies, set-top boxes, Blu-ray spelers, game consoles etc. deze vraag zullen stimuleren. Recente studie over de Amerikaanse markt laat zien dat de verwachting is dat het gemiddelde huishouden in 2014 tussen de 5 à 10 van dergelijke „connected devices‟ zal hebben130. Een gemiddeld huishouden heeft echter ~2,2 inwoners, waarbij het voor de hand ligt dat iedere bewoner tegelijk maximaal één device intensief gebruikt (en wellicht parallel nog iets opneemt via een DVR). Onze inschatting is dat het een uitzondering zal zijn dat een aanzienlijk aantal van dergelijke devices gelijktijdig worden gebruikt in één huishouden. Voor die uitzonderlijke huishoudens zou het nu al in de markt verkrijgbare meest breedbandige product via glasvezel of kabel volstaan. Wij verwachten, net als marktpartijen131, dat andere items naast de snelheid van de verbinding aan belang zullen winnen in de propositie naar de eindgebruiker richting 2014:  Symmetrie van de connectie (van belang voor gebruik waarbij de upload van belang is)  Latency van de connectie (van belang voor bijvoorbeeld gaming)  Additionele diensten, zoals: o streaming muziek diensten o security diensten 129 130

131

Bron: Telecompaper, rapport Dutch Consumer Connected, 18 oktober 2010 Bron: In-Stat, ‘Average US consumer household will own 5-10 web-enabled CE-devices by 2014’, 17 november 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

71/136



o back-up diensten o etc. Bellen, bankieren en winkelen zijn voorbeelden van activiteiten / diensten die voor een deel naar het web gemigreerd zijn en dit proces zal de komende jaren doorgaan. Een verzadigingspunt lijkt nog niet bereikt. Deze diensten hebben echter een beperkte totale impact op het dataverbruik. Diensten met een beeldcomponent hebben echter wel een zware impact op het dataverbruik en afhankelijk van de dienst eveneens aan de uploadkant van de verbinding. Netflix, aanbieder van streaming videodiensten in de VS, is tijdens piekuren (‟s avonds van 20:00 tot 22:00 uur) verantwoordelijk voor ruim 20% van het internetverkeer132. Hierbij is niet alleen de snelheid van de verbinding van belang, maar in toenemende mate de „Quality of Service‟ (QOS) van de verbinding: kunnen de diensten zonder hapering en storing bij de eindgebruiker worden geconsumeerd (en is een ISP dus in staat om een minimaal te garanderen bandbreedte te leveren)? Door „adaptive bitrate streaming‟, waarbij de kwaliteit aangepast wordt aan de beschikbare hoeveelheid bandbreedte die continu gemonitord wordt, kan enige verlichting worden geboden. Maar zoals reeds beschreven bij de ontwikkeling van Over-The-Top Video partijen, verschilt de mate waarin infrastructuren in staat zijn de QOS te realiseren. Aan de aanbodzijde biedt glasvezel al 200 Mbps en geeft Reggefiber aan het actieve netwerk gereed te maken voor snelheden tot 1 Gbps symmetrisch 133. DSLtechnologie en kabel worden eveneens doorontwikkeld (zie eerder), waarbij verwacht kan worden dat kabelpartijen snelheden rond de 175 Mbps134 aan zullen bieden en DSL-aanbieders 40 tot 50 Mbps135. De glasvezel- en kabelpartijen zullen een voordeel ondervinden t.o.v. de DSL partijen indien de vraag naar snelheid en de vraag naar bandbreedte toeneemt. Dit voordeel van het eenvoudiger kunnen bieden van de door de markt gevraagde snelheden neemt echter af bij de assumptie dat andere karakteristieken van de breedbandpropositie aan belang zullen winnen. Om deze reden schat A.T. Kearney / Telecompaper de impact en onzekerheid redelijk hoog.

38 Mobiele apparaten die zowel WiFi als mobiele data gebruiken Een toenemend aantal apparaten heeft standaard een WiFi-module ingebouwd: computers, laptops, smartphones, tablets etc. Onderzoek onder het Telecompaper Consumer Panel laat zien dat ~60% van de smartphonegebruikers over een toestel met WiFi beschikt. Daarnaast zijn bijna 100% van de thans verkochte smartphones op dit moment WiFi-enabled, om de reden dat er vrijwel geen toestellen zonder WiFi meer worden verkocht. Daarnaast beschikt ~40% van de huishoudens over een draadloos modem met WiFi136. Ook het aantal openbare, al of niet betaalde, hotspots groeit: Op 132 133

134 135 136

Bron: Sandvine, ‘Sandvine Internet Report: average is not typical’, 20 oktober 2010 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘XMS: 200 Mbps in Zeewolde, Reggefiber effent weg naar 1 Gbps’, 11 februari 2010 Zie ontwikkeling 6 ‘Mogelijkheden voor kabel om snelheid te verhogen’ Zie ontwikkeling 7 ‘Mogelijkheden voor DSL om snelheid te verhogen’ Bron: Telecompaper Consumer Panel

72/136



dit moment heeft KPN ~1.000 hotspots137 en T-Mobile ~500138. Daarnaast zijn er nog verschillende andere hotspot-operators139 en locaties waar WiFi wordt aangeboden. Redenen voor het gebruik van WiFi zijn onder meer:  De gebruiker heeft geen hinder van een wirwar van snoeren  WiFi-modules zijn relatief goedkoop  Het spectrum is licentievrij  Voor mobiele operators betekent WiFi een aantrekkelijke manier om dataverkeer te „offloaden‟ naar vaste verbindingen (net als door gebruik van femto- en picocellen) Bij gebruik van een apparaat dat zowel WiFi als mobiele data gebruikt, ervaart de gebruiker dat het gebruik van een WiFi-verbinding (indien bijvoorbeeld thuis gekoppeld aan de breedband internetverbinding) aanzienlijk sneller verloopt. De eenvoudige koppeling van dergelijke mobiele apparaten via WiFi draagt er daarom aan bij dat eindgebruikers minder snel geneigd zijn vaste breedbandverbindingen in te ruilen voor 100% mobiele data: het verschil in snelheid is (nog) erg groot. Voor tablets, die meer dan smartphones thuis worden gebruikt en eveneens meer voor videoconsumptie, geldt deze redenering nog meer, wat een verklaring is voor het feit dat een deel van de tablets zonder mobiele dataverbinding verkocht wordt. A.T. Kearney / Telecompaper schat dat gebruik van WiFi op deze wijze bijdraagt aan het minder snel afnemen van de vaste breedbandmarkt en schat daarom de impact als relatief beperkt en de onzekerheid als laag.

39 Markt voor ‘mobile broadband only’ Gezien de sterke ontwikkeling die mobiele technologie doormaakt, is het de vraag of mobiel breedband een volwaardig substituut van „vast‟ breedband kan zijn. De huidige ontwikkeling laat zien dat de maximale downloadsnelheden in vaste netwerken grofweg het tienvoud zijn van wat mobiel haalbaar is. De daadwerkelijk gerealiseerde snelheid is nog eens factoren lager. Bij de toenemende snelheidsverhoging van mobiele en vaste netwerken lijkt deze wetmatigheid te blijven gelden. Mobiele netwerken vormen een „shared‟ infrastructuur, waarbij de maximale bandbreedte soms door honderden gebruikers of meer gedeeld moet worden. Er is sprake van verval met toenemende afstand tot een basisstation en het signaal wordt door muren etc. gedegradeerd. Het OPTA FTA-MTA-3 besluit van 7 juli 2010 geeft als resultaat van BULRIC kostenmodellering aan dat het verschil in maximum capaciteit van vaste en mobiele netwerken een factor 400 kan zijn140. Het is voor een mobiele operator commercieel geen logische propositie om gebruikers te overtuigen mobile only te worden: het kost mobiele partijen met een vast netwerk (KPN, T-Mobile) inkomsten en een „RGU‟ (Revenue Generating Unit) en daarnaast is het afhandelen van breedbandverkeer via een mobiel netwerk aanzienlijk duurder dan 137 138 139 140

Bron: www.KPN.com/hotspots Bron: www.T-Mobile.nl/mobiel-internet/hotspots Bron: www. hotspotsvinden.nl Bron: Annex C.3 sheet 23 OPTA FTA-MTA-3 besluit van 7 juli 2010; http://www.opta.nl/nl/actueel/allepublicaties/publicatie/?id=3180

73/136



via een vast netwerk. Mobile broadband only heeft op dit moment dan ook een beperkt marktaandeel van 1 à 2%141 A.T. Kearney / Telecompaper schat de onzekerheid over het toe- of juist afnemen van mobile-breedband-only huishoudens alsmede de impact op de markt in als laag, waarbij de inschatting is dat maximaal 10% van de huishoudens mobile-broadband only zullen zijn in 2014. Deze inschatting wordt gedeeld door marktpartijen142.

141 142

Bron: Telecompaper, rapport ‘Dutch Consumer Connected 2010’, 18 oktober 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

74/136



D. Ontwikkelingen op de Vaste Telefoniemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de telefoniemarkt. Figuur 34 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de markt voor telefoniediensten, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van:  De impact op de markt en marktaandelen  De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling  De belangrijkste redenering Figuur 34: overzicht van ontwikkelingen op de markt voor telefoniediensten

Ontwikkeling vaste telefoniemarkt

Impact

Onzekerheid

Redenering

Vraag consument Beleid marktpartijen Politiek/ maatschappij

40 Over-the-top VoIP op vast

Lage gebruiksvriendelijkheid zorgt voor beperkte uptake

41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei mobile-only

Mobiele OTT VoIP reduceert prijs mobiel bellen richting nul

42 Videobellen

Is additioneel product dat beperkt vaste lijnen zal vervangen

43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie

Daling door PSTN-VoB migratie en lagere MTA, impact op kleinere partijen

44 Prijsstructuur vaste telefonie

Prijsstructuur is al verschoven naar meer vaste en minder variabele kosten

45 Opkomst van social media

Social media stimuleert andere vorm van communicatie en reduceert belvolume


40 Over-the-top VoIP op vast Veruit de belangrijkste over-the-top spraakdienst in Nederland is Skype. De kwaliteit van de over-the-top spraakdiensten van Skype was aanvankelijk laag: de dienst was gebonden aan de computer met prijzen die alleen voor internationale gesprekken concurrerend waren. De kwaliteit wordt echter steeds beter en SkypeOut en SkypeIn maken van de dienst in toenemende mate een alternatief voor managed telefoniediensten van KPN, kabelaars en partijen zoals Tele2. Ook is Skype inmiddels beschikbaar in de vorm van een applicatie voor diverse mobiele besturingssystemen, zoals iOS en Android, en voor televisie. Daarnaast is het te verwachten dat een dienst als Skype eveneens geïntegreerd gaat worden in social media als Facebook143. Analyse van A.T. Kearney / Telecompaper laat zien dat over de periode einde 2007 tot einde Q2 2010 het aantal Skype connected users144 in Nederland is gestegen van ~850.000 naar ~2 miljoen, zoals weergegeven in figuur 35. Op de Nederlandse 143

144

Bron: www.nu.nl nieuwsbericht 30 november 2010: ‘http://www.nu.nl/internet/2390802/facebook-krijgt-videochatvia-skype.html’ Gemiddelde over drie maanden van het aantal Skype gebruikers die in een maand minimaal eenmaal ingelogd zijn geweest, manueel of automatisch

75/136



bevolking boven de tien jaar is dit een stijging van ~5% naar ~12%. Het totale belvolume in minuten van Skype ten opzicht van vaste en mobiele telefoonaansluitingen groeit daarbij van ~2% naar ~6%, zie figuur 36. Het belvolume in minuten per connected user via Skype-diensten (betaald en onbetaald) groeide over die periode met ~56% tot 125 minuten per maand. Figuur 35: aantal telefoonaansluitingen voor vaste en mobiele telefonie en Skype (connected users) in 145 1000 Vaste Telefonie (exclusief smalband inbelminuten)

Mobiele Telefonie (exclusief mobiele data) 0% 19.285 19.311


-3% 7.405

7.186 +139%

2.043

856

YE 2007

Eind Q2 10

YE 2007

YE 2007

Eind Q2 10

Eind Q2 10

Analyse van het aantal belminuten per maand per aansluiting voor vaste telefoonaansluitingen laat een daling zien over de periode einde 2007 tot einde Q2 2010 van ~9%, voor mobiele telefoonaansluitingen (exclusief sec mobiele data) een stijging van ~4% (zie figuur 37). Voor beide geldt dat diensten als Skype mogelijk een deel van de daling verklaren, maar niet volledig. Ook het toegenomen gebruik van bijvoorbeeld social media146 heeft hier invloed op. Figuur 36: totaal belvolume in mln. minuten per maand voor Nederlandse retailmarkt plus Skype 147,148 (connected users)

60 (2%) YE 2007

2.113 (53%)

1.802 (45%)

3.975 (100%) 225 (6%)

Eind Q2 10

1.857 (47%)


145

146 147

148

1.882 (47%)

Mobiele telefonie

0%

3.964 (100%)

Vaste telefonie (exclusief smalband)

Bron: Bron: Skype ‘IPO prospectus’, 30 juni 2010; OPTA, ‘Openbare rapportage vaste telefonie Q2 2010’; A.T. Kearney / Telecompaper analyse Zie ontwikkeling 45: ‘Opkomst van social media’ Bron: Skype ‘IPOP prospectus’, 30 juni 2010; OPTA, ‘Openbare rapportage vaste telefonie Q2 2010’ connected users van Skype in Nederland gebaseerd op totaal binnen EMEA regio toegerekend naar rato van breedbandpenetratie; belvolume op basis van wereldwijd gemiddelde en aantal connected users Vaste telefonie exclusief smalband, inclusief zakelijk retailverkeer uit OPTA marktmonitor

76/136



Figuur 37: aantal belminuten per maand per gebruiker voor verschillende typen spraakdiensten Vaste Telefonie (exclusief smalband inbelminuten) 285

Mobiele Telefonie (exclusief mobiele data)

149


-9% 259

+56%

125

+4%

YE 2007

Eind Q2 10

93

97

YE 2007

Eind Q2 10

80

YE 2007

Eind Q2 10

OTT VoIP is een dienst die karakteristieken vertoont die horen bij een product aan het begin van de productlevenscyclus: òf Skype breekt definitief door waarbij de groei versnelt en er waarschijnlijk andere aanbieders ontstaan met een soortgelijk product, òf de groei vlakt af en over-the-top telefonie speelt een marginale rol. Een OTT telefonieproduct over een vaste breedbandinternetverbinding kent veelal de beperking van de noodzaak van laptop / computer / ander CE-product. Daarom schat A.T. Kearney / Telecompaper de kans op doorbraak en de gepaard gaande impact op vaste telefoonaansluitingen medium en de onzekerheid dat deze ontwikkeling plaats gaat vinden eveneens medium. Deze ontwikkeling kan echter sterker doorzetten indien OTT bij mobiele telefonie een significante rol gaat spelen (zie volgende ontwikkeling).

41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only Het aantal mobile-only huishoudens wordt geschat op ongeveer 17%150 in 2010. Er zijn argumenten die ertoe kunnen leiden dat dit percentage de komende jaren toeneemt:  Bij een deel van de klanten met bundels en triples met vaste telefonie wordt de vaste telefoonlijn door de eindgebruiker niet gebruikt, maar werd deze geleverd in de afgenomen bundel / triple. Dit „reservoir‟ aan vaste telefonieabonnementen kan potentieel worden beëindigd. Een exact percentage van deze groep is niet bekend, maar dat het hier kan gaan om een significant deel geeft figuur 38 weer: afhankelijk van de leeftijdscategorie geeft tussen de 14 en 33% van de eindgebruikers aan de beschikking te hebben over een vaste telefonieaansluiting, maar voor bellen bijna altijd gebruik te maken van mobiele telefonie  Het is mogelijk dat de prijs van mobiele telefonie afneemt richting 2014 (hetgeen verwacht wordt door bijna alle marktpartijen151)  De kwaliteit van de mobiele verbinding is sterk verbeterd ten opzichte van enkele jaren geleden en vergelijkbaar met een vaste verbinding, onder andere 149 150 151

Bron: Skype ‘IPOP prospectus’, 30 juni 2010; OPTA, ‘Openbare rapportage vaste telefonie Q2 2010’ Bron: KPN, rapportage Q3 2010 (factsheets) Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

77/136




 


met de stap van UMTS naar HSDPA heeft de mobiele verbinding een kwaliteitsslag gemaakt152 De functionaliteit van mobiele telefoons is sterk toegenomen, waardoor mobiele telefonie in toenemende mate interessanter is voor de eindgebruiker  Toevoeging van GPS en kompas waardoor diensten op basis van locatie mogelijk worden, zoals navigatie en augmented reality  Mogelijkheid voor installatie van toegevoegde diensten via applicaties uit bijvoorbeeld Apple en Android app-stores Indien mobiel breedband concurreert met vast breedband, zou voor een deel van de huishoudens de vaste breedbandverbinding, waarover eveneens de vaste telefonieverbinding wordt geleverd, kunnen worden beëindigd Het voormalig ministerie van Economische Zaken (nu EL&I) is voornemens KPN toe te staan de Universele Dienstverlening infrastructuur onafhankelijk aan te bieden aan eindgebruikers153 (dus ook via mobiele telefonie, waar voorheen PSTN was voorgeschreven), wat een indicatie is dat ook hier gedacht wordt aan een naar elkaar groeiende functionaliteit van vaste en mobiele telefonie

Figuur 38: percentage eindgebruikers en telefoniegebruik per leeftijdscategorie

154

7% 19%

23%

29%

24%

37% 46%

34%

46% 22% 16%

35%

14% 21%

19-29

30-39

14%

10%

40-49

50-64

Bijna altijd vaste lijn, heeft mobiel

Bijna altijd mobiel, heeft vaste lijn

Soms vaste lijn, soms mobiel

Altijd mobiel, heeft geen vaste lijn

De keerzijde van deze argumenten is:  Service providers zullen logischerwijze vaste telefoniediensten blijven leveren aan eindgebruikers, desnoods voor zeer lage tarieven: de marginale kosten zijn beperkt, terwijl er wel kans bestaat op additionele inkomsten. In dit geval worden de lijnen nog altijd gratis geleverd en dient er betaald te worden voor eventueel gebruik (bij geen gebruik resulterend in „flat-liners‟)

152 153

154

Bron: diverse, o.a TNO: http://www.tno.nl/images/shared/overtno/magazine/ic2_13.pdf Bron: http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/10/01/internetconsultatie-over-aanpassing-universeledienstverlening-telefonie.html Bron: Telecompaper Consumer Panel, periode september-november 2010

78/136


  


De kosten van mobiele telefonie zullen het niveau van vaste telefonie niet kunnen evenaren, waardoor een te verwachten daling onvoldoende zal zijn om effect te hebben op het potentieel opzeggen van vaste telefonielijnen Functionaliteiten die geboden worden door vaste telefonie zijn niet allemaal reproduceerbaar voor mobiel (alarmsystemen, faxdiensten etc.) Zoals weergegeven bij ontwikkeling „Markt voor mobile breedband only‟ is de ontwikkeling naar mobiel breedband only als aanjager voor mobile telephony only, niet te verwachten

Bovenstaande argumenten tot stijging van het aandeel mobile only huishoudens nemen sterk aan waarde toe indien OTT VoIP over mobiel sterk zou groeien. Het aandeel smartphones ten opzichte van de totale hoeveelheid handsets is momenteel ongeveer 1/3155, bij KPN is dit ~40% van de consumenten postpaid base156. Verwacht mag worden dat het aantal mobiel breedbandabonnementen deze trend zal volgen en eveneens zal toenemen. Daarnaast komen er steeds meer „clients‟ voor mobiele VoIP (Viber, Skype for iPhone, Skype for Android etc.) en worden platformaggregatoren (zoals Nimbuzz of Fring) populairder. Het gevolg van beide ontwikkelingen is dat gebruik van mobiel VoIP toeneemt en belangrijke voordelen voor de eindgebruiker biedt:  Gratis onderling bellen (uitgaande van flat fee data-abonnement)  Lage internationale tarieven  Geïntegreerd adresboek  Presence indicatie  Etc. Bij de start van deze diensten waren deze enkel beschikbaar via WiFi, maar nu zijn deze ook over een 3G netwerk te gebruiken. De eenvoud van over-the-top voice via de mobiele telefoon heeft het gebruikersgemak enorm verbeterd en is qua gebruikeenvoud bijna gelijk aan bellen met een vaste telefoon of mobiel (zie bijvoorbeeld Viber). Deze toename in gemak zal het gebruik zeker stimuleren. Indien deze ontwikkeling zich doorzet, zullen de kosten voor mobiele telefonie voor de eindgebruiker significant dalen: een deel van het belverkeer kan (gratis) OTT worden afgehandeld door afname van een mobiel data-abonnement dat niet veel bandbreedte nodig heeft om deze telefoniedienst te ondersteunen. Het effect kan zo indirect groot zijn op de markt voor vaste telefonie: het grootste voordeel van vaste telefonie (de prijs) vermindert. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat de markt voor vaste telefonieaansluitingen zal afnemen op basis van de hierboven geschetste argumenten (daling van het prijsniveau, verbeterde kwaliteit en toename van functionaliteit van mobiele telefonie). Deze inschatting wordt gedeeld door marktpartijen, die eveneens aangeven een toename van „mobile only‟ te verwachten157. Echter, deze impact wordt erg groot in het geval OTT-VoIP over mobiel succesvol zal zijn, aangezien daarbij het 155 156 157

Bron: Telecompaper Consumer Panel Bron: KPN, KPN Management Report Q3 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek

79/136



prijsargument zo goed als geen rol meer zal spelen. Daarom schat A.T. Kearney / Telecompaper de impact van deze ontwikkeling groot en de onzekerheid dat deze daling sterk plaats zal vinden eveneens hoog.

42 Videobellen Over videobellen wordt al jaren gesproken, maar eerdere initiatieven om deze manier van communiceren te lanceren zijn niet succesvol geweest (met uitzondering van video conferencing in de zakelijke markt). Redenen hiervoor zijn:  een te beperkte vraag: wil de eindgebruiker wel dat de persoon waarmee gecommuniceerd wordt hem / haar kan zien?  diverse technische obstakels: beide partijen dienen bijvoorbeeld de beschikking te hebben over een camera aan dezelfde zijde als het scherm (eveneens een reden waarom dit bij mobiele telefonie nog geen grote vlucht heeft genomen: de camera is bij mobiele telefoons vaak aan de andere kant dan het beeldscherm geplaatst. Telecompaper schat dat van de verkochte handsets momenteel ~15%158 een front facing camera heeft). Recent wijst een aantal ontwikkelingen op een groeiende belangstelling, zoals:  De Skype „client‟ (de downloadbare applicatie) wordt ingebouwd in televisies van LG en Panasonic159  Cisco heeft de umi box gelanceerd, voor videobellen in HD-kwaliteit via de televisie160  Skype versie 5.0 voor Windows maakt groepsbellen met video mogelijk161. Op 4 november is Skype 5.0 voor Mac gelanceerd en op 17 november 2010 door een samenwerking met Ocean Blue, waardoor de „client‟ in set-top boxen terecht moet kunnen komen  Apple breidt de toepasbaarheid van FaceTime (vooreerst uitsluitend voor de iPhone en WiFi-verbindingen) uit naar de Mac162  Reggefiber is een proef met videobellen via de televisie gestart163 Interoperabiliteit blijft, ondanks deze ontwikkelingen, vooralsnog een belemmering: Skype-gebruikers kunnen bijvoorbeeld niet videobellen met abonnees van Cisco‟s umi dienst of Apple‟s FaceTime. Technologie blijft eveneens een beperking gelet op de vereiste aanwezigheid van een „front facing‟ camera en een beeldscherm. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht daarom dat het doorbreken van videobellen onzeker is, en indien succesvol vooral een positief effect zal hebben op diensten zoals Skype, maar een beperkt direct effect op het aantal vaste aansluitingen.

43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie De retailprijs (totale uitgaven per klant) van vaste telefonie is de laatste jaren stabiel gebleven. In de periode 2005 tot eind 2007 lieten de totale uitgaven (vaste plus 158 159 160

161 162 163

Bron: Telecompaper ConsumerPanel Bron: Skype, The Big Blog, post ‘Get Skype on you TV’, 5 januari 2010 Bron: Cisco, Persbericht ‘Cisco umi brings family and friends to the living room at the touch of a button’, 6 oktober 2010 Bron: Skype, The Big Blog, ‘Skype with Facebook integration and group video calling’,14 oktober 2010 Bron: Apple, Persbericht ‘Apple brings FaceTime to the Mac’, 20 oktober 2010 Bron: Telecompaper, Nieuwsbericht ‘Glashart zoekt vrijwilligers voor proef beeldbellen via TV’, 9 november 2010

80/136



variabele) per maand voor consumenten geen duidelijk stijgende of dalende trend zien164. Het beeld vanaf 2007 tot heden is een stabiele tot licht dalende trend:  KPN gerapporteerde ARPU van Q1 2007 tot en met Q2 2010 is stabiel165  ARPU van UPC op vaste telefonie vertoonde in 2009 een dalende trend als gevolg van afnemend belvolume166 Belangrijk is wel hierbij op te merken dat aangezien de hoeveelheid gebelde minuten aan een daling onderhevig is geweest de afgelopen jaren, deze stabiele tot licht dalende trend in de totale factuur een stijging van de kosten per gebelde minuut voor de eindgebruiker betekent. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht voor de komende jaren een dalende trend van de eindgebruikersprijs door o.a.:  Verlaging van de MTA tarieven  Verdergaande migratie van PSTN naar VoB  Bundeling van producten, waarbij vaste telefonie als een add-on wordt verkocht bij breedband internet en televisie met een extra korting Verlaging van MTA tarieven In mei 2009 trad de Europese Commissie naar buiten met het voornemen de MTA (mobile termination access) tarieven op termijn te willen verlagen naar een niveau van 1,5 à 2,0 cent167. In april 2010 heeft OPTA een besluit genomen dat hierop aansluit, waarbij het MTA-tarief gereduceerd wordt van 7 cent per minuut in 2010 naar 1,2 cent per minuut per 1 september 2012168. Deze verlagingen hebben drie belangrijke effecten:  Mobiele operators waar met name gesprekken „termineren‟ zien inkomsten afnemen  Mobiele operators waar met name gesprekken „origineren‟ zien kosten afnemen; deze kostenvoordelen kunnen potentieel worden doorgegeven aan de abonnees  Vaste operators zien kosten afnemen; deze kostenvoordelen kunnen potentieel worden doorgegeven aan eindgebruikers Verdergaande migratie van PSTN naar VoB Het aantal PSTN/ISDN aansluitingen daalt en het aantal VoB klanten stijgt. Het traditionele voordeel van PSTN/ISDN v.w.b. bijvoorbeeld het eenvoudiger kunnen voorzien van alarmdiensten zal vermoedelijk afnemen, maar is vooralsnog aanwezig. Mede om deze reden verwachten A.T. Kearney / Telecompaper dat PSTN/ISDN niet zal uitfaseren voor 21014. Ruwweg zijn drie ontwikkelingen zichtbaar die zullen doorzetten:  Een verschuiving van PSTN/ISDN naar VoB via DSL (~[VERTROUWELIJK]% van daling PSTN/ISDN over periode YE 07 tot Q2 10); Een deel van de daling van PSTN/ISDN wordt verklaard doordat: 164 165 166 167 168

Bron: Telecompaper, ‘Ontwikkelingen Vaste Telefonie 2005-2007’ Bron: KPN, Q3 rapportage Bron: Liberty Global, Annual report 2009, blz. II-10 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘EU zet vaart achter verlagingen gespreksafgifte’, 8 mei 2009 Bron: OPTA, persbericht ‘Lagere tarieven voor afwikkelen telefoongesprekken’, 26 april 2010

81/136







o CPS klanten [VERTROUWLIJK] worden gemigreerd naar VoB om zo de link met KPN te verbreken en het eenvoudiger wordt eveneens IPTV aan eindgebruikers te verkopen. o KPN een migratiestrategie heeft door het verkopen van InternetPlusBellen, waarbij wordt getracht eindgebruikers die nog de beschikking hebben over een PSTN/ISDN lijn via een aantrekkelijk aanbod te migreren naar VoB. Het afhandelen van verkeer via VoB is goedkoper dan via het PSTN netwerk, waardoor de kosten voor vaste telefonie voor KPN per tijdseenheid logischerwijze dalen en de tarieven (voor de eindgebruiker en door regulering eveneens wholesale) van KPN zouden kunnen afnemen Een verschuiving van PSTN/ISDN naar VoB via kabel en glasvezel (~[VERTROUWELIJK]% van daling PSTN/ISDN over periode YE 07 tot Q2 10); met name als een gevolg van bundeling met breedband- (en televisie)diensten wordt vaste telefonie door deze partijen aan consumenten meeverkocht Een deel van de aansluitingen die wordt opgezegd zonder dat daar een VoB aansluiting tegenover staat (~16% van daling PSTN/ISDN over periode YE 07 tot Q2 10)

Figuur 39: aantal PSTN/ISDN aansluitingen en VoB aansluitingen 2007-2010 in 1.000 [de exacte verdeling van migratie PSTN/ISDN naar VoB is vertrouwelijk; figuur is aangepast voor openbare versie 169 rapport] 5000

4000

Totaal PSTN/ISDN Totaal VoB 3000

2000

1000

0 YE 07

Q2 08

YE 08

Q2 09

YE 09

Q2 10

Daling van de eindgebruikersprijs heeft grotere invloed op kleinere partijen, doordat:  De absolute brutomarge per tijdseenheid zal dalen (zie figuur 40) o De brutomarge per tijdseenheid in 2014 zal naar verwachting liggen tussen de kostprijs vermeerderd met de huidige brutomarge procentueel en de huidige brutomarge in absolute bedragen o Bij dalende kostprijzen en het hanteren van dezelfde absolute marge zal de marge ten opzichte van de kosten toenemen, waardoor het zodanig aantrekkelijk wordt dat andere partijen in de markt stappen o Logischerwijze zal de prijs in de markt daarom dalen naar een niveau tussen de procentuele en absolute huidige marge vermeerderd met de kostprijs, hetgeen lager zal zijn dan de huidige prijs 169

Bron: OPTA dataset – vaste telefonie

82/136



  

Lagere brutomarge per eenheid leidt tot een daling van de totale omzet en brutomarge in de markt in euro‟s Om in de markt te concurreren, dient iedere partij van deze brutomarge de vaste overheadkosten (management, billing, care etc) te kunnen dekken om winstgevend te kunnen zijn Kleine partijen hebben in zijn algemeenheid relatief meer overheadkosten en hebben daarom bij dalende marges meer moeite om in deze markt te concurreren

Figuur 40: effect van prijsdaling op opslag (marge)

ILL

US T

Tarief per eenheid

RA TIE

F

Range waarin prijs logischerwijze terecht komt Prijs met absolute opslag Prijs met procentuele opslag Kosten per tijdseenheid

Tijd

De verwachte trend biedt daarmee voordeel aan grotere partijen, waarbij de trend van het afnemen van het aantal CPS only abonnees (zie figuur 41) door deze ontwikkeling versneld zal doorzetten. 170

Figuur 41: aantal CPS-only abonnees (x 1.000) 2007-2010 500

400

300

200

CPS only 100

0 YE 07

Q2 08

YE 08

Q2 09

YE 09

Q2 10

A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact en onzekerheid op de totale markt medium, omdat de ontwikkeling voornamelijk invloed heeft op partijen die reeds een klein marktaandeel hebben (CPS-only partijen hebben Q2 2010 ~129k aansluitingen) en omdat de dalende trend vooralsnog beperkt is ingezet. 170

Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage vaste telefonie Q2 2010’; enkele kleinere partijen ontbreken in de OPTA uitvraag, waardoor dit cijfer licht hoger kan liggen; berekend als totaal aantal CPS klanten minus aantal WLR aansluitingen

83/136



44 Prijsstructuur vaste telefonie De afgelopen jaren zijn de beltarieven per tijdseenheid gedaald en is de vaste vergoeding voor de toegangslijn en de daarbij gratis te bellen nummers in prijs toegenomen. Steeds meer partijen nemen delen van het verkeer op in de vaste vergoeding:  Geen additionele kosten voor het bellen naar een x-tal te kiezen nummers  Geen additionele kosten voor het bellen naar nummers van dezelfde provider  Geen additionele kosten voor het bellen naar vaste aansluitingen  Etc. Bij de recent door KPN aangekondigde prijsaanpassing geeft KPN aan dat inmiddels 82%171 van de InternetPlusBellen klanten gebruik maakt van een voordeeloptie waarin delen van het belverkeer worden afgekocht voor een vast bedrag per maand. Partijen die een onbalans hebben in de hoeveelheid verkeer, waarbij het inkomend verkeer groter is dan het uitgaand verkeer, hebben hierbij een voordeel, aangezien de balans in termination fees voor hen positief uitvalt. De inschatting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat de impact van deze ontwikkeling op marktaandelen klein zal zijn. Daarnaast heeft de grootste verandering in prijsstructuur al plaatsgevonden. De onzekerheid schatten wij daarom ook laag, aangezien deze ontwikkeling al plaatsvindt en in toenemende mate door partijen wordt gevolgd.

45 Opkomst van social media Naast traditioneel bellen zijn er tal van andere vormen van communicatie die over mobiele en vaste netwerken kunnen worden gebruikt en die door de opkomst van tablets verder worden gefaciliteerd, zoals:  Chatten / instant messaging  SMS / MMS  Social networking (Facebook, Twitter, Hyves, LinkedIn, etc.)  E-Mail  etc. De totale tijd die eindgebruikers bellen via vaste telefonie neemt af (zie ontwikkeling 40 „Over-the-top VoIP‟). Deze afname wordt bijna volledig gecompenseerd door een toename van mobiel bellen en gebruik van OTT-VoIP. Indien het gebruik van social media toeneemt, bestaat de mogelijkheid dat dit ten koste gaat van verbale communicatie. Het blijkt echter dat de hoeveelheid tijd die eindgebruikers verbaal communiceren vooralsnog niet afneemt bij een stijging van het gebruik van social media. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom de impact op de totale vaste telefoniemarkt als laag en de onzekerheid dat dit plaats zal vinden eveneens laag.

171

Bron: KPN website: http://www.kpn.com/corporate/overkpn/Perscentrum/nieuwsbericht/Prijswijzigingenthuisbellen-van-KPN-in-2011.htm

84/136


2. Keuze van scenario‟s

2. Keuze van scenario’s

85/136


2. Keuze van scenario’s Televisiemarkt Figuur 42 geeft de scoring weer van de ontwikkelingen die betrekking hebben op de televisiemarkt. Dit betreft zowel ontwikkelingen die op de totale markt van invloed zijn, als ontwikkelingen die specifiek impact hebben op de televisiemarkt.  Op de horizontale as is de te verwachten mate van impact weergegeven o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt  Op de verticale as is mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden weergegeven Figuur 42: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de televisiemarkt

Hoog

Onzekerheid

11 30

32

18 33

Middel

13

26

35

3

20

25 21 27

19

8

4 14 28

24

29

6

2

7

34

5

15

23 9

22

Laag

16

1

17

Middel totaal Televisie

Hoog

Impact

1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie 2 Bundeling van drie vaste diensten 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten 4 SOHO klanten met consumentenproducten 5 Uitrol van glasvezel 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile 10 Over-the-top diensten 11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surfen kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda 2020 20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing 23 Groei Nederlandse huishoudens 24 Real time kijkgedrag 25 Verschoven kijkgedrag 26 Interactief kijkgedrag 27 Ontwikkeling van HD 28 Belang / ontwikkeling van 3D 29 Eenvoudig kunnen voorzien van 2e en 3e televisie van televisiedienst 30 Integratie van televisie en internet content 31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway 32 Over-the-top Videodiensten 33 Afschakeling analoge kabel 34 Exclusieve Content 35 Reclame inkomsten

De twee ontwikkelingen rechtsboven (meeste impact en grootste onzekerheid) zijn:  Over-the-top videodiensten die de tien meest bekeken zenders omvatten  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Deze twee ontwikkelingen vormen daarom de basis van de scenario‟s voor de televisiemarkt (zie figuur 43), welke in het volgende hoofdstuk in detail worden uitgewerkt.

86/136


Figuur 43: overzicht van de vier scenario’s voor de televisiemarkt Er ontstaan over-the-top televisiediensten

11 Gedifferentieerde televisiediensten inclusief lagere prijspunten •• Consumenten Consumenten kopen kopen mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten los los van van elkaar elkaar •• Consument Consument krijgt krijgt meer meer keuzemogelijkheden keuzemogelijkheden voor voor televisiediensten televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten in: die de tien meest bekeken zenders omvatten in: •• Zenderaanbod Zenderaanbod •• Prijsstelling Prijsstelling •• Wijze Wijze en en moment moment van van consumptie consumptie •• Traditionele Traditionele partijen partijen sturen sturen op op maximale maximale bundeling bundeling van van vaste vaste producten producten om om switchbarrières switchbarrières van van klanten klanten te te vergroten vergroten •• Traditionele Traditionele partijen partijen en en nieuwkomers nieuwkomers bieden bieden over-the-top over-the-top diensten diensten aan aan over over met met name name DSL DSL •• … …

Televisiediensten wanneer je wilt, 22 aangeboden door pluriforme set aanbieders •• Consumenten Consumenten kopen kopen bundels bundels van van mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten •• Consument Consument krijgt krijgt meer meer keuze keuze voor voor televisiediensten televisiediensten die die content van tien meest bekeken zenders omvatten content van tien meest bekeken zenders omvatten in: in: •• Zenderaanbod Zenderaanbod •• Prijsstelling Prijsstelling •• Wijze Wijze en en moment moment van van consumptie consumptie •• Traditionele Traditionele partijen partijen en en nieuwkomers nieuwkomers bieden bieden over-the-top over-the-top diensten diensten aan aan over over met met name name DSL DSL •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• Traditionele Traditionele televisiepartijen televisiepartijen sturen sturen op op maximale maximale bundeling bundeling van van producten producten om om switchbarrières switchbarrières van van klanten klanten te te vergroten vergroten •• … …



44

Televisiediensten zoals we die al kennen

•• Consumenten Consumenten kopen kopen mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten los los van van elkaar elkaar •• Niet Niet alle alle eigenaren eigenaren van van de de tien tien meest meest bekeken bekeken zenders zenders verkopen verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig alternatief alternatief bieden bieden ten ten opzicht opzicht van van de de traditionele traditionele partijen partijen •• Gecombineerd Gecombineerd aanbieden aanbieden van van vaste vaste producten producten leidt leidt tot tot een een verdere verdere stijging stijging van van marktaandelen marktaandelen KPN KPN en en daling daling marktaandelen marktaandelen UPC UPC en en Ziggo Ziggo •• Initiële Initiële entree entree van van spelers spelers die die vast vast en en mobiel mobiel aanbieden aanbieden heeft heeft beperkt beperkt effect effect en en kan kan beperkt beperkt verschuivingen verschuivingen in in de de markt markt veroorzaken veroorzaken •• … …

33

Alles in een bundel met korting

•• Consumenten Consumenten kopen kopen bundels bundels van van mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten •• Niet Niet alle alle eigenaren eigenaren van van de de tien tien meest meest bekeken bekeken zenders zenders verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor geen geen volwaardig volwaardig alternatief alternatief bieden bieden ten ten opzicht opzicht van van de de traditionele traditionele partijen partijen •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• Traditionele Traditionele televisiepartijen televisiepartijen sturen sturen op op maximale maximale bundeling bundeling van van producten producten om om switchbarrières switchbarrières van van klanten klanten te te vergroten vergroten •• … …

Er ontstaan geen over-the-top televisiediensten

87/136


Breedbandmarkt Figuur 44 geeft de scoring weer van de ontwikkelingen die betrekking hebben op de breedbandmarkt. Dit betreft zowel ontwikkelingen die op de totale markt van invloed zijn, als ontwikkelingen die specifiek impact hebben op de breedbandmarkt.  Op de horizontale as is de te verwachten mate van impact weergegeven o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt  Op de verticale as is mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden weergegeven Figuur 44: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de breedbandmarkt Hoog

Onzekerheid

11

13

Middel

18

37

3

20

14 19

21

4 8

6

5

2

7

39 38

9 23 Laag

1

22

36

15

17 16

Middel totaal Breedband

Hoog

Impact

1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie 2 Bundeling van drie vaste diensten 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten 4 SOHO klanten met consumentenproducten 5 Uitrol van glasvezel 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile 10 Over-the-top diensten 11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surfen kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda 2020 20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing 23 Groei Nederlandse huishoudens 36 Toenemend belang van uploadsnelheid 37 Vraag naar breedband internetsnelheid en ‘quality of service’ 38 Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken 39 Markt voor ‘mobile broadband only’

De twee ontwikkelingen rechtsboven (meeste impact en grootste onzekerheid) zijn:  Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS („Quality of Service‟)  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Deze twee ontwikkelingen vormen daarom de basis van de scenario‟s voor de breedbandmarkt (zie figuur 45), welke in het volgende hoofdstuk in detail worden uitgewerkt.

88/136


Figuur 45: overzicht van de vier scenario’s voor de breedbandmarkt Garanderen snelheid en QoS krijgen groot belang

1

Vast wordt gekocht op kwaliteit • Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar • Consumenten die veel diensten gebruiken met consequent hoog dataverbruik migreren van DSL naar kabel en glasvezel: KPN verliest marktaandeel, T-Mobile, Tele2 en Vodafone groeien niet in de vaste markt • Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt •…

2

Alles-in-1 bundel over een snel netwerk

• Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder • Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • T-Mobile / Online en Vodafone leveren over DSL (WBA of ULL), omdat deze infrastructuur via wholesale toegankelijk is en landelijke dekking kent • KPN, Tele2, T-Mobile/Online en Vodafone ondervinden nadeel doordat DSL minder in staat is snelheid en QoS te garanderen • Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt • …



4 Mobiel blijft een ander type product dan vaste producten • Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar • Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden • DSL, kabel en glasvezel differentiëren zich niet op QoS • De huidige trend van marktaandeelontwikkeling zet zich door • …

3

Alles in 1 bundel met korting • Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder • Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden • Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • T-Mobile / Online en Vodafone kunnen relatief eenvoudig groeien binnen de vaste wereld via DSL • DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile / Online, Tele2 en Vodafone WBA of ULL gebruiken •…

Garanderen snelheid en Qos krijgen geen groter belang

89/136


Vaste Telefoniemarkt Figuur 46 geeft de scoring weer van de ontwikkelingen die betrekking hebben op de markt voor vaste telefonie. Dit betreft zowel ontwikkelingen die op de totale markt van invloed zijn, als ontwikkelingen die specifiek impact hebben op de markt voor vaste telefonie.  Op de horizontale as is de te verwachten mate van impact weergegeven o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt  Op de verticale as is mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden weergegeven Figuur 46: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de markt voor vaste telefonie Hoog 41

Onzekerheid

11

42

Middel

13

18

20

43

3

4 19

45 21

23 9

2 14

5

6

8

44 1

Laag

40

7

16 22

15

17

Middel totaal Telefonie

Hoog

Impact

1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie 2 Bundeling van drie vaste diensten 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten 4 SOHO klanten met consumentenproducten 5 Uitrol van glasvezel 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile 10 Over-the-top diensten 11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surfen kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda 2020 20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing 23 Groei Nederlandse huishoudens 40 Over-the-top VoIP op vast 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei mobile only 42 Videobellen 43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie 44 Prijsstructuur vaste telefonie 45 Opkomst van social media

De twee ontwikkelingen rechtsboven (meeste impact en grootste onzekerheid) zijn:  Over-the-top VoIP bij mobiel en groei van Mobile Only  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Deze twee ontwikkelingen vormen daarom de basis van de scenario‟s voor de markt van vaste telefonie (zie figuur 47), welke in het volgende hoofdstuk in detail worden uitgewerkt.

90/136


Figuur 47: overzicht van de vier scenario’s voor de markt van vaste telefonie Opkomst over-the-top VoIP op mobiel en toename mobile-only

11

Gratis in een vaste bundel

•• Eindgebruikers Eindgebruikers gebruiken gebruiken OTT OTT diensten diensten om om goedkoop goedkoop te te bellen bellen en en wensen wensen steeds steeds minder minder te te betalen betalen voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Extra Extra deel deel eindgebruikers eindgebruikers beëindigt beëindigt vaste vaste telefoniedienst telefoniedienst •• Mobiele Mobiele diensten diensten bestaan bestaan naast naast vaste vaste diensten diensten en en consumenten consumenten kopen kopen vaste vaste en en mobiele mobiele producten producten los los van van elkaar elkaar •• Opbrengsten van vaste en mobiele telefonie dalen, Opbrengsten van vaste en mobiele telefonie dalen, de de markt markt wordt wordt snel snel kleiner kleiner en en partijen partijen die die zich zich richten richten op op bieden bieden van van enkel enkel vaste telefonie verdwijnen vaste telefonie verdwijnen •• Toetreding Toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel geeft geeft geen geen extra extra groei groei in in vast vast •• Versnelde Versnelde migratie migratie van van PSTN PSTN naar naar VoB VoB •• … …

o.b.v. breedband en televisie, 22 Koopgedrag o.b.v. niet telefonie •• Eindgebruikers Eindgebruikers gebruiken gebruiken OTT OTT diensten diensten om om goedkoop goedkoop te te bellen bellen en en wensen wensen steeds steeds minder minder te te betalen betalen voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Extra Extra deel deel eindgebruikers eindgebruikers beëindigt beëindigt vaste vaste telefoniedienst telefoniedienst •• Opbrengsten Opbrengsten van van vaste vaste en en mobiele mobiele telefonie telefonie dalen, dalen, de de markt markt wordt wordt snel snel kleiner kleiner en en partijen partijen die die zich zich sec sec richten richten op op bieden bieden van vaste telefonie verdwijnen van vaste telefonie verdwijnen •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• DSL DSL als als infrastructuur infrastructuur groeit, groeit, omdat omdat T-Mobile T-Mobile // Online, Online, Tele2 Tele2 en en Vodafone VodafoneWBA WBA of of ULL ULL gebruiken gebruiken om om te te groeien groeien in in vast vast •• Versnelde migratie van PSTN naar VoB Versnelde migratie van PSTN naar VoB •• … …



44

OTT bellen blijft beperkt tot PC

•• Mobiele Mobiele diensten diensten bestaan bestaan naast naast vaste vaste diensten diensten en en consumenten consumenten kopen kopen vaste vaste en en mobiele mobiele producten producten los los van van elkaar elkaar •• Marktaandeel van de traditionele triple van vaste diensten Marktaandeel van de traditionele triple van vaste diensten groeit groeit verder verder •• Eindgebruikers Eindgebruikers zien zien OTT OTT diensten diensten om om goedkoop goedkoop te te bellen bellen niet niet grootschalig grootschalig als als alternatief alternatief voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Daling Daling van van prijs prijs van van ‘managed’ ‘managed’ vaste vaste telefonie telefonie stabiliseert stabiliseert •• Toetreding Toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel geeft geeft geen geen extra extra groei groei in in vast vast •• Voortzetting van de migratie van PSTN naar VoB Voortzetting van de migratie van PSTN naar VoB •• … …

33

Alles via gebundelde managed services

•• Substantieel Substantieel deel deel van van consumenten consumenten koopt koopt vaste vaste en en mobiele mobiele producten producten in in bundels bundels bij bij één één aanbieder aanbieder •• Eindgebruikers zien OTT diensten om goedkoop te bellen Eindgebruikers zien OTT diensten om goedkoop te bellen niet niet grootschalig grootschalig als als alternatief alternatief voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Daling Daling van van prijs prijs van van ‘managed’ ‘managed’ vaste vaste telefonie telefonie stabiliseert stabiliseert •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• DSL DSL als als infrastructuur infrastructuur groeit, groeit, omdat omdat T-Mobile, T-Mobile, Tele2 Tele2 en en Vodafone VodafoneWBA WBA of of ULL ULL gebruiken gebruiken om om te te groeien groeien in in vast vast •• Voortzetting Voortzetting van van de de migratie migratie van van PSTN PSTN naar naar VoB VoB •• … …

Beperkte uptake over-the-top VoIP op mobiel en beperkte groei mobile-only

91/136


3. Beschrijving van scenario‟s in 2014

3. Beschrijving van scenario’s in 2014

92/136


3. Beschrijving van scenario’s in 2014 Dit hoofdstuk beschrijft de scenario‟s voor de drie markten, alsmede een samenvatting hoe de gecombineerde telecommarkt voor vaste diensten eruit kan zien in ieder scenario in 2014. Het totaalbeeld volgt uit een logische combinatie van de scenario‟s van de afzonderlijke markten, doordat de assen (nagenoeg) consistent zijn:  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten is een grote onzekerheid met veel impact bij iedere markt  Het bieden van over-the-top diensten (televisiemarkt en vaste telefoniemarkt) en de vraag naar breedband internetsnelheid en QoS (breedbandmarkt) zijn ontwikkelingen die sterk met elkaar gecorreleerd zijn o indien over-the-top televisiediensten die de tien meest bekeken zenders bieden veel uptake hebben, is het waarschijnlijk dat eindgebruikers ook meer bekend zijn met en gebruik maken van over-the-top telefonie diensten o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, zullen snelheid en QoS van de breedbandverbindingen belangrijker worden om te kunnen voorzien in deze diensten Daarmee zijn de scenario‟s in alle drie de markten aan elkaar gerelateerd en de assen consistent gekozen: indien de markt zich in één van de markten naar een scenario rechtsboven beweegt, is het erg waarschijnlijk dat in de andere markten óók het scenario rechtsboven plaatsvindt. Deze gevolgtrekking past ook bij hetgeen beschreven is bij de uitgangspunten voor dit onderzoek: de drie genoemde markten zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken. In onderstaande worden de vier scenario‟s voor de gecombineerde telecommarkt voor vaste diensten beschreven, waarna in meer detail ieder van de scenario‟s op de verschillende deelmarkten wordt beschreven. Startpunt van het bepalen van marktaandelen in 2014 is de vertrouwelijke dataset van OPTA die per partij en per markt marktaandelen in aantallen bevat voor einde Q2 2010. De uitkomsten voor 2014 worden gegeven in bandbreedtes om een bepaalde mate van anonimiteit per partij te kunnen garanderen. Zowel voor marktpartijen als infrastructuur zijn bandbreedtes bepaald. De uitkomsten betreffen alle einde jaar. Marktaandelen voor einde jaar 2014 zijn geschat op basis van de eerder beschreven ontwikkelingen. De marktaandelen zijn hierbij als volgt bepaald:  Een inschatting is gemaakt door A.T. Kearney / Telecompaper voor de marktaandelen einde 2014 per partij en per infrastructuur waarover een partij een dienst levert  Ter controle is bekeken of de groeien churnpercentages die per jaar vanaf Q2 2010 nodig zijn om tot de marktaandelen einde jaar 2014 te komen realistisch zijn, gegeven de historische ontwikkeling van deze marktaandelen in de periode Q4 2007 – Q2 2010

93/136


 

Ter controle zijn per partij de verhoudingen tussen de absolute aantallen per markt bepaald om te zien of dit een realistisch klantportfolio per partij laat zien Om consistentie van de scenario‟s met ontwikkelingen te controleren, zijn alle scenario-uitkomsten getoetst aan in de ontwikkelingen geschetste richtingen als groei van glasvezel en percentage „mobile telephony only‟ huishoudens

Bij het modelleren van de scenario‟s is verder een aantal algemene uitgangspunten gehanteerd:  Hanteren van een groei van het aantal Nederlandse huishoudens van 2,2% over de periode Q2 2010 – jaareinde 2014  Stabiliseren van de penetratie van televisie op 101% in ieder scenario  Hanteren van de assumptie dat door nieuw toetredende partijen in de televisiemarkt met name televisiediensten via IPTV of over-the-top (alleen in scenario‟s 1 en 2) worden gerealiseerd  Versnellen van de trend van het overgaan van analoog only naar digitale televisie bij kabel tot 120% van de huidige trend bij scenario‟s 1 en 2 en voortzetting van de huidige trend bij scenario‟s 3 en 4; in scenario‟s 1 en 2 wordt versnelling van digitalisering verondersteld om concurrentie van OTT partijen tegen te gaan; aangenomen is daarnaast dat er in 2014 nog minimaal 10% analoog only over is bij de kabelpartijen  Toenemen van de penetratie van breedband internet verbindingen van 84% naar 92% in ieder scenario  Penetratie van vaste telefonie verschilt per scenario en is een resultante van de groei van breedband, waarbij een vaste verhouding tussen vaste telefonieaansluitingen en breedbandaansluitingen is verondersteld  Basisaanname is dat de verhouding vaste telefonieversus breedbandaansluitingen per partij 75% bedraagt einde 2014, waarbij de assumptie wordt gemaakt dat het aantal breedbandaansluitingen in een scenario leidend is voor het aantal vaste telefonie aansluitingen; in Q2 2008 was deze verhouding voor kabelpartijen, Online, Tele2, overig kabel en overig glas gemiddeld ~60%. In Q2 2010 was deze toegenomen naar ~70%, waarbij de partijen afhankelijk van hun traditionele positie (kabelpartijen traditioneel lagere verhouding, telefoniepartijen traditioneel hogere verhouding) tussen 2008 en 2010 meer naar een gelijksoortig percentage toe zijn gegroeid; A.T. Kearney / Telecompaper schat dat door verdergaande bundeling deze verhouding in 2014 ~75% zal zijn  Op deze basisaanname worden een drietal afwijkingen gemaakt: o KPN: doordat er vele andersoortige lijnen onder laagcapacitaire aansluitingen worden geschaard dan consumentaansluitingen (beveiliging, faxlijnen, zakelijke lijnen etc.) en met name KPN een aanzienlijk groter deel van dergelijke lijnen in portfolio heeft, is dit verhoudingsgetal anders meegenomen voor aansluitingen van KPN op het kopernetwerk; De verhouding tussen vaste telefonieversus breedbandaansluitingen is bij KPN historisch ook aanzienlijk groter dan bij de andere marktpartijen, waarbij de trend dalende is  in scenario‟s 1, 2 en 3 een verhouding van 125% vaste telefonie versus breedbandaansluitingen 94/136




  



in scenario 4 een verhouding van 135% vaste telefonie versus breedbandaansluitingen o Tele2: uitgangspunt in scenario‟s 1, 2 en 3 is dat WLR niet meer wordt afgenomen door migratie naar en acquisitie op bundels met VoB en wordt eerdergenoemde 75% gehanteerd; In scenario 4 wordt een verhouding vaste telefonieversus breedbandaansluitingen aangehouden van 90% doordat aangenomen wordt dat WLR nog wel deels bestaat door achterwege blijven van een grote opkomst van overthe-top telefonie en beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele producten o Kleine partijen op koper verdwijnen bij scenario‟s 1, 2 en 3 en vertegenwoordigen een aantal aansluitingen overeenkomstig met een verhouding van 50% vaste telefonieversus breedbandaansluitingen in scenario 4 Voortzetten van de trend van migratie van PSTN naar VoB in scenario‟s 3 en 4 en versnellen met een factor 1,5 van deze trend bij scenario‟s 1 en 2 Hanteren van een onzekerheidsinterval van de omvang van de markt eind 2014 van 5% Hanteren van een onzekerheidsinterval van marktaandelen eind 2014 door het minimum en maximum marktaandeel dat in ieder van de vier scenario‟s wordt bereikt zoals weergegeven in figuur 3 als volgt te corrigeren in de totaaltabel van bandbreedtes van marktaandelen o 5% voor partijen met een marktaandeel >40% o 10% voor partijen met een marktaandeel 10-40% o 50% voor partijen met een marktaandeel <10% Hierbij is gecontroleerd of door de hantering van bovenstaande intervallen er voor partijen (doordat de inschatting in de buurt van de grens van een interval ligt) onlogische uitkomsten volgen, hetgeen niet het geval is) Weergeven van alle inschattingen in intervallen van 5% omwille van de door OPTA gevraagde vertrouwelijkheid van de verstrekte dataset

De gecombineerde communicatiemarkt Voor 2014 zijn vier overall scenario‟s te voorzien door combinatie van de scenario‟s van de afzonderlijke markten, zie figuur 48. Scenario 4 geeft het scenario weer waarin beide onzekere ontwikkelingen zich niet voordoen. Scenario 2 geeft het scenario weer waarin beide onzeker ontwikkelingen zich beide voordoen.

95/136


Figuur 48: overzicht van de vier scenario’s voor de gecombineerde communicatiemarkt Er ontstaan over-the-top televisie- en telefoniediensten Garanderen snelheid en QoS is van groot belang

11 Meer keuze binnen

22 Maximale keuzevrijheid

de vaste markten

voor consumenten



44 Inerte consument

33

Maximale bundeling door partijen

Geen opkomst van over-the-top televisie- en telefoniediensten Snelheid en Qos krijgen geen groter belang

Scenario 1: meer keuze binnen de vaste markten

Meer keuze binnen de vaste markten Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Op gebied van televisie en telefonie bestaan over-the-top aanbieders die alleen een vaste breedbandverbinding vereisen om hun diensten te kunnen leveren • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Behoefte • Om in hoge kwaliteit over-the-top video te kunnen consumeren, wensen klanten een breedbandverbinding met hoge snelheid en goede ‘quality of service’ Gedrag • Consumenten stappen voor een deel over op over-the-top televisie- en telefoniediensten • Consumenten blijven vaste en mobiele diensten los van elkaar kopen • Klanten wensen niet of nauwelijks nog te betalen voor een vaste telefonieaansluiting en maken hun keuze voor een aanbieder van vaste diensten op basis van het televisie- en breedbandproduct

Portfolio

• Naast bundels van vaste diensten worden er bundels aangeboden waarin vaste en mobiele diensten gebundeld zijn (maar tot weinig uptake leiden), de subscriptie op vaste telefonie wordt als add-on gratis weggegeven • Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top dienst leveren om buiten de eigen footprint actief te worden of een goedkopere dienst te kunnen leveren

Technologie

• DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd • T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten verder uit over DSL • DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren • Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur versnelt

Prijsontwikkeling

• Omvang van bundels inclusief televisiediensten neemt af omdat consumenten televisiediensten ook separaat over-the-top inkopen; prijzen van bundels gaan meer differentiëren, korting wordt gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven • Afzonderlijke prijs van breedbandinternet zal overall stijgen (daling bij DSL en stijging bij kabel en glasvezel) doordat de consument wil betalen voor QoS

Waardeketen

• Contentpartijen maken content van tien populairste zenders beschikbaar voor over-the-top partijen • Smartphones maken het mogelijk eenvoudig en goedkoop over-the-top te bellen

Concurrentie

• Toetreding van UPC en Ziggo in mobiel met beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele producten • Versnelde uitfasering van het relatief dure PSTN/ISDN-netwerk door KPN en migratie naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel KPN en Tele2 op telefonie • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen

‘Krantenkoppen’

• • • •

‘Vodafone: ‘aanbieden van vaste telefonie? we introduceren toch ook geen telegrafiediensten?’ ‘Streaming video 95% van internetverkeer’ ‘Kabelaars op vingers getikt door consumentenbond voor agressieve verkoop van mobiele-telefoniediensten aan bestaande klanten’ ‘UPC televisie dankzij OTT nu landelijk beschikbaar’

96/136


Scenario 2: maximale keuzevrijheid voor consumenten

Maximale keuzevrijheid voor consumenten Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Vaste en mobiele diensten worden in bundels aangeboden aan consumenten • Op gebied van televisie en telefonie bestaan over-the-top aanbieders die alleen een vaste breedbandverbinding vereisen Behoefte • Om in hoge kwaliteit over-the-top video te kunnen consumeren, wensen klanten een breedbandverbinding met hoge snelheid en goede ‘quality of service’ Gedrag • Consumenten stappen voor een deel over op over-the-top televisie- en telefoniediensten • Klanten wensen niet of nauwelijks nog te betalen voor een vaste telefonieaansluiting en maken hun keuze voor een aanbieder van vaste diensten op basis van het televisie- en breedbandproduct

Portfolio

• Er worden vooral bundels aangeboden waarin (vaste en mobiele) breedbandtoegang en de televisiedienst gebundeld zijn, eventueel met de subscriptie op vaste telefonie als gratis add-on • Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top product leveren om buiten de eigen footprint actief te worden of een goedkoper product te kunnen leveren

Technologie

• DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd • T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten verder uit over DSL • DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren • Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur versnelt

Prijsontwikkeling

• Omvang van bundels inclusief televisiediensten neemt af, omdat consumenten televisiediensten ook separaat over-the-top inkopen; prijzen van bundels gaan meer differentiëren, korting wordt gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven • Afzonderlijke prijs van breedbandinternet zal overall stijgen (daling bij DSL en stijging bij kabel en glasvezel) doordat de consument wil betalen voor QoS

Waardeketen

• Contentpartijen maken content van tien populairste zenders beschikbaar voor over-the-top partijen • Smartphones maken het mogelijk eenvoudig en goedkoop over-the-top te bellen

Concurrentie

• Groei van Vodafone en T-Mobile / Online in vast en van UPC en Ziggo in mobiel waarbij zij in elkaars traditionele markten marktaandeel winnen • KPN heeft eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden • Versnelde uitfasering van het relatief dure PSTN/ISDN netwerk door KPN en migratie naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel KPN en Tele2 op telefonie • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen

‘Krantenkoppen’

• • • •

‘Vodafone biedt gratis over-the-top dienst aan voor vaste telefonie’ ‘Uitrol LTE uitgesteld, capaciteit mobiele netwerken voldoende door offloading op het vaste net’ ‘Consument overziet eigen keuzemogelijkheden niet meer’ ‘Satelliet-TV wordt meer niche dan ooit’

Scenario 3: maximale bundeling door partijen

Maximale bundeling door partijen Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Vaste en mobiele diensten worden in bundels aangeboden aan consumenten • Op gebied van televisie zijn er geen over-the-top partijen Behoefte • Snelheid van de breedbandverbinding is voor consumenten minder van belang en verdwijnt in marketing naar de achtergrond Gedrag • Consumenten kopen vaste en mobiele diensten in bundels • Huishoudens behouden een vaste telefonieaansluiting, maar gebruiken deze beperkt

Portfolio

• Er worden bundels aangeboden waarin (vaste en mobiele) breedbandtoegang en de televisiedienst gebundeld zijn, met de subscriptie op vaste telefonie als relatief laag geprijsde add-on

Technologie

• T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten verder uit over DSL • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren • Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur volgens een gemiddeld scenario

Prijsontwikkeling

• De prijs van diensten daalt door bundeling en meer partijen; op bundels van vaste en mobiele diensten wordt korting gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven, kosten per minuut bij gebruik zijn relatief gestegen

Waardeketen

• Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod bieden • Door verregaande bundeling en hevige concurrentie op de vaste en mobiele markt staat omzet bij partijen onder druk

Concurrentie

• Groei van Vodafone en T-Mobile / Online in vast en van UPC en Ziggo in mobiel waarbij zij in elkaars traditionele markten marktaandeel winnen • KPN heeft eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden • Voortgaande migratie van PSTN naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel van KPN en Tele2 op telefonie • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen

‘Krantenkoppen’

• ‘Skype beperkt succes’ • ‘Vodafone zet in op access via ULL’ • ‘Pensioenfonds geeft toe dat glasplan net iets te vroeg kwam’

97/136


Scenario 4: inerte consument

Inerte consument Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Uitbreiding van keuzemogelijkheden op gebied van televisie blijft beperkt tot aanbod in HD en 3D • Op gebied van over-the-top mobiele telefonie blijft keuze en kwaliteit van diensten beperkt Behoefte • Snelheid van de breedbandverbinding is voor consumenten minder van belang en verdwijnt in marketing naar de achtergrond Gedrag • Huishoudens behouden een vaste telefonieaansluiting, maar gebruiken deze beperkt • Consumenten kopen vaste en mobiele diensten los van elkaar • Consumenten benutten over-the-top functionaliteit van smartphones beperkt

Portfolio

• Naast bundels van vaste diensten worden er bundels aangeboden waarin vaste en mobiele diensten gebundeld zijn (maar tot weinig uptake leiden), de subscriptie op vaste telefonie wordt als add-on weggegeven

Technologie

• T-Mobile / Online en Vodafone bieden vaste diensten aan over DSL • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren • Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur vertraagt

Prijsontwikkeling

• Differentiatie vindt voor televisie beperkt plaats, waardoor deze dienst meer een commodity wordt • Prijs van bundels met vaste diensten daalt langzaam, waarbij de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis wordt weggegeven en waarbij kosten van het gebruik van vaste telefonie relatief stijgen

Waardeketen

• Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod bieden

Concurrentie

• Gecombineerd aanbieden van vaste diensten leidt tot een stijging van marktaandelen KPN in televisie en van marktaandelen UPC en Ziggo in breedband • Voortgaande migratie van PSTN naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel van KPN en Tele2 op telefonie • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen

‘Krantenkoppen’

• • • •

‘Laatste CPS partij ziet curator komen’ ‘Consumenten houden vast aan ‘traditionele’ manier van tv kijken’ ‘Broadcasters houden boot af voor over-the-top partijen’ ‘Consument indifferent voor infrastructuur en kiest provider op basis van prijs’

98/136


Televisiemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de vier scenario‟s zoals gedefinieerd voor de televisiemarkt, welke met name gedreven worden door het al dan niet plaatsvinden van:  Over-the-top Videodiensten die de tien meest bekeken zenders omvatten  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Dit resulteert in de vier scenario‟s als in figuur 49. Figuur 49: overzicht van de vier scenario’s voor de televisiemarkt Er ontstaan over-the-top televisiediensten

11 Gedifferentieerde televisiediensten inclusief lagere prijspunten •• Consumenten Consumenten kopen kopen mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten los los van van elkaar elkaar •• Consument Consument krijgt krijgt meer meer keuzemogelijkheden keuzemogelijkheden voor voor televisiediensten televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten in: die de tien meest bekeken zenders omvatten in: •• Zenderaanbod Zenderaanbod •• Prijsstelling Prijsstelling •• Wijze Wijze en en moment moment van van consumptie consumptie •• Traditionele Traditionele partijen partijen sturen sturen op op maximale maximale bundeling bundeling van van vaste vaste producten producten om om switchbarrières switchbarrières van van klanten klanten te te vergroten vergroten •• Traditionele Traditionele partijen partijen en en nieuwkomers nieuwkomers bieden bieden over-the-top over-the-top diensten diensten aan aan over over met met name name DSL DSL •• … …

Televisiediensten wanneer je wilt, 22 aangeboden door pluriforme set aanbieders •• Consumenten Consumenten kopen kopen bundels bundels van van mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten •• Consument Consument krijgt krijgt meer meer keuze keuze voor voor televisiediensten televisiediensten die die content van tien meest bekeken zenders omvatten in: content van tien meest bekeken zenders omvatten in: •• Zenderaanbod Zenderaanbod •• Prijsstelling Prijsstelling •• Wijze Wijze en en moment moment van van consumptie consumptie •• Traditionele Traditionele partijen partijen en en nieuwkomers nieuwkomers bieden bieden over-the-top over-the-top diensten diensten aan aan over over met met name name DSL DSL •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• Traditionele Traditionele televisiepartijen televisiepartijen sturen sturen op op maximale maximale bundeling bundeling van van producten producten om om switchbarrières switchbarrières van van klanten klanten te te vergroten vergroten •• … …



44

Televisiediensten zoals we die al kennen

•• Consumenten Consumenten kopen kopen mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten los los van van elkaar elkaar •• Niet Niet alle alle eigenaren eigenaren van van de de tien tien meest meest bekeken bekeken zenders zenders verkopen verkopen content content aan aan over-the-top over-the-top partijen partijen die die hierdoor hierdoor geen geen volwaardig volwaardig alternatief alternatief bieden bieden ten ten opzicht opzicht van van de de traditionele traditionele partijen partijen •• Gecombineerd Gecombineerd aanbieden aanbieden van van vaste vaste producten producten leidt leidt tot tot een een verdere verdere stijging stijging van van marktaandelen marktaandelen KPN KPN en en daling daling marktaandelen marktaandelen UPC en Ziggo UPC en Ziggo •• Initiële Initiële entree entree van van spelers spelers die die vast vast en en mobiel mobiel aanbieden aanbieden heeft heeft beperkt beperkt effect effect en en kan kan beperkt beperkt verschuivingen verschuivingen in in de de markt markt veroorzaken veroorzaken •• … …

33

Alles in een bundel met korting

•• Consumenten Consumenten kopen kopen bundels bundels van van mobiele mobiele en en vaste vaste producten producten •• Niet Niet alle alle eigenaren eigenaren van van de de tien tien meest meest bekeken bekeken zenders zenders verkopen verkopen content content aan aan over-the-top over-the-top partijen partijen die die hierdoor hierdoor geen geen volwaardig volwaardig alternatief alternatief bieden bieden ten ten opzicht opzicht van van de de traditionele traditionele partijen partijen •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• Traditionele Traditionele televisiepartijen televisiepartijen sturen sturen op op maximale maximale bundeling bundeling van van producten producten om om switchbarrières switchbarrières van van klanten klanten te te vergroten vergroten •• … …

Er ontstaan geen over-the-top televisiediensten

Voor ieder scenario worden 2 figuren weergegeven:  Een algemene beschrijving van het scenario  De impact op de marktaandelen per partij

99/136


Scenario 1: gedifferentieerde televisiediensten inclusief lagere prijspunten Gedifferentieerde televisiediensten inclusief lagere prijspunten Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Meer keuzemogelijkheden voor televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten door dif f erentiatie in prijs, zenderaanbod en wijze van consumptie • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Een deel van de consumenten migreert naar televisiediensten tegen het laagste prijspunt • Consumenten kopen kale breedband access eventueel gebundeld met vaste telef onie • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen

Portfolio

• Traditionele partijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te vergroten • Er ontstaat een markt voor klanten die op zoek zijn naar sec een breedbandaansluiting waarbij televisiedienst over-the-top wordt gekocht • Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top product leveren om buiten de eigen f ootprint actief te worden of een goedkoper product te kunnen leveren • Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert • Meeste partijen bieden bundels met daarin vaste en mobiele diensten, uptake ervan is beperkt

Technologie

• DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te f aciliteren

Prijsontwikkeling

• Door toename en dreigende toename van partijen, ligt de f ocus van de markt op prijs waardoor er meer prijspunten ontstaan voor televisiediensten met een verschillend zenderaanbod

Waardeketen

• Contentpartijen gaan relaties aan met partijen die hun product over-the-top leveren • Traditionele aanbieders van televisiediensten gaan meer betalen per klant voor content van zenders door beperktere schaal per partij

Concurrentie

• Op de televisiemarkt zijn enkele partijen die via een over-the-top dienst gaan concurreren met traditionele aanbieders • Kabelaars verliezen relatief minder klanten op televisie, omdat het analoge signaal automatisch wordt meegeleverd met breedbandinternet • Traditionele partijen kunnen zelf een over-the-top dienst starten • Initiële entree van spelers die bundels van vaste en mobiele diensten aanbieden heef t beperkt additioneel ef f ect

‘Krantenkoppen’

• ‘Your.TV breidt marktaandeel op televisiemarkt f ors uit door lagere prijs’ • ‘Tele2 begint eigen over-the-top televisiedienst’ • ‘UPC televisie nu landelijk beschikbaar’

100/136


Marktaandelen

Marktaandeel ontwikkeling

Q2 2010

YE 2014

Totale markt

~

• Verzadigde markt met beperkte groei door stijging aantal huishoudens

7.427k

7.210k7.970k

KPN



• Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren met een betere kwaliteit dan Digitenne

15%-20%

10%-15%

Ziggo



• Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren

40%-45%

35%-40%

UPC




25%-30%

20%-25%

CanalDigitaal




5%-10%

5%-10%

Tele2




0%-5%

0%-5%

T-Mobile / Online



• Relatieve nieuwkomer die marktaandeel wint

0%-5%

0%-5%

Vodaf one

~

• Beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele diensten

0%

0%-5%




• Enkele nieuwkomers en / of bestaande partijen die met name op prijs klanten winnen • Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert

0%

5%-10%

Overige partijen

~

• Geen bijzonderheden

5%-10%

5%-10%

101/136


Scenario 2: televisiediensten wanneer je wilt, aangeboden door pluriforme set aanbieders Televisiediensten wanneer je wilt, aangeboden door pluriforme set aanbieders Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Meer keuzemogelijkheden voor televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten door dif f erentiatie in prijs, zenderaanbod en wijze van consumptie • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten kopen bundels met mobiele en vaste producten • Consumenten kopen kale breedband access eventueel gebundeld met vaste en / of mobiele telef onie

Portfolio

• Traditionele vaste partijen sturen op maximale bundeling van vaste en mobiele producten om switchbarrières van klanten te vergroten • Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • KPN heef t eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten • Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top product leveren om buiten de eigen f ootprint actief te worden of om een goedkoper product te kunnen leveren • Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert

Technologie

• DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te f aciliteren • T-Mobile / Online en Vodaf one rollen vaste diensten uit over DSL • Uitrol van nieuwe glasinf rastructuur versnelt doordat mobiele partijen additionele vraag naar glas kunnen stimuleren

Prijsontwikkeling

• Omvang van bundels inclusief televisiediensten neemt af omdat consumenten televisiediensten ook separaat over-the-top inkopen; prijzen gaan meer dif f erentiëren • Op bundels van vaste en mobiele producten wordt korting gegeven door de subscriptie op vaste telef onie als add-on gratis weg te geven • Vodaf one als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel

Waardeketen

• Contentpartijen gaan relaties aan met partijen die hun product over-the-top leveren • Traditionele aanbieders van televisiediensten gaan meer betalen per klant voor content van zenders door beperktere schaal per partij

Concurrentie

• Op de televisiemarkt zijn enkele partijen die via een over-the-top dienst gaan concurreren met traditionele aanbieders • Traditionele partijen kunnen zelf een over-the-top dienst starten • Vodaf one als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel

‘Krantenkoppen’

• ‘Consument overziet eigen keuzemogelijkheden niet meer’ • ‘Satelliet-TV wordt meer niche dan ooit’

102/136


Marktaandelen

Marktaandeel ontwikkeling Totale markt

~

Q2 2010

YE 2014

7.427k

7.210k7.970k

• Eerder dan andere partijen een aantrekkelijke bundel van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen inf rastructuur kunnen worden aangeboden • Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren • Bij migratie van Digitenne naar IPTV stapt een deel van de klanten over

15%-20%

10%-15%


KPN



Ziggo



• Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren • Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt

40%-45%

35%-40%

UPC



• Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren • Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt

25%-30%

20%-25%

CanalDigitaal



• Verlies aan over-the-top partijen die basispakket en ook interactief leveren

5%-10%

0%-5%

Tele2



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van enkele honderdduizenden klanten • Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren

0%-5%

0%-5%

T-Mobile / Online



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met mogelijkheid van cross selling op de bestaande mobiele base van een paar miljoen klanten

0%-5%

0%-5%

Vodaf one




0%

0%-5%




• Enkele nieuwkomers en / of bestaande partijen die met name op prijs klanten winnen • Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert 59

0%

5%-10%

Overige partijen



• Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren

5%-10%

0%-5%

103/136


Scenario 3: alles in een bundel met korting Alles in een bundel met korting Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Op gebied van televisiediensten zijn er geen nieuwe toetreders met een over-the-top product • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten kopen bundels met mobiele en vaste producten • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen

Portfolio

• Traditionele vaste partijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te vergroten • Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • KPN en heef t eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten

Technologie

• T-Mobile / Online en Vodaf one rollen hun vaste diensten uit over DSL • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te f aciliteren • Uitrol van nieuwe glasinf rastructuur versnelt doordat mobiele partijen additionele vraag naar glas kunnen stimuleren

Prijsontwikkeling

• Op bundels van vaste en mobiele producten wordt korting gegeven door de subscriptie op vaste telef onie als add-on gratis weg te geven

Waardeketen

• Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod hebben • Door verregaande bundeling en hevige concurrentie op de vaste en mobiele markt staat omzet onder druk

Concurrentie

• Traditioneel vaste partijen raken marktaandeel kwijt aan traditioneel mobiele partijen • Vodaf one als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel

‘Krantenkoppen’

• ‘Chello media koopt SBS zenders en geef t content niet door aan over-the-top partijen’ 60

Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

7.427k

7.210k7.970k

Totale markt

~


KPN



• Eerder dan andere partijen een aantrekkelijke bundel van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen inf rastructuur kunnen worden aangeboden

15%-20%

20%-25%



• Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt • Sterkere concurrentie van DSL partijen aangezien beperktere snelheid en QoS geen nadeel voor DSL partijen vormen; DSL partijen zijn succesvoller in breedband en via bundeling daardoor ook in televisie

40%-45%

30%-35%



• Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt • Sterkere concurrentie van DSL partijen aangezien beperktere snelheid en QoS geen nadeel voor DSL partijen vormen; DSL partijen zijn succesvoller in breedband en via bundeling daardoor ook in televisie

25%-30%

20%-25%

Ziggo

UPC

CanalDigitaal



• Verdergaand verlies marktaandeel door meer concurrenten op televisie

5%-10%

5%-10%

Tele2



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van enkele honderdduizenden klanten

0%-5%

0%-5%

T-Mobile / Online




0%-5%

0%-5%

Vodaf one




0%

0%-5%


~

• Betreden de televisiemarkt niet met een volwaardige televisiedienst

0%

0%-5%

Overige partijen



61 • Verlies aan partijen die bundels met vaste en mobiele diensten leveren

5%-10%

0%-5%

104/136


Scenario 4: televisiediensten zoals we die al kennen Televisiediensten zoals we die al kennen Klantgedrag

Keuzemogelijkheden • Uitbreiding van keuzemogelijkheden uit televisiediensten blijf t voor consument beperkt tot HD en 3D • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen

Portfolio

• Traditionele partijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te vergroten

Technologie

• Verschillen tussen inf rastructuren zijn niet bepalend voor keuze van consumenten voor aanbieder van televisiediensten

Prijsontwikkeling

• Dif f erentiatie vindt beperkt plaats, televisie wordt in toenemende mate een commodity

Waardeketen

• Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod hebben

Concurrentie

• Gecombineerd aanbieden van vaste producten leidt tot een verdere stijging van marktaandelen KPN en daling marktaandelen UPC en Ziggo • Initiële entree van spelers die bundels van vaste en mobiele diensten aanbieden heef t beperkt ef f ect en kan beperkt verschuivingen in de markt veroorzaken

‘Krantenkoppen’

• • • •

‘Telecommarkt minder in de spotlights’ ‘Consumenten houden vast aan ‘traditionele’ manier van tv kijken’ ‘Broadcasters houden boot af voor over-the-top partijen’ ‘Consument wordt nog immer warm van de mooiste handsets’

Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

7.427k

7.210k7.970k

~


KPN



• Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot toename marktaandeel gezien startpositie • Migratie van Digitenne naar IPTV • Toename van televisiediensten over glasvezel

15%-20%

20%-25%

Ziggo



• Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot af name marktaandeel gezien startpositie als incumbent

40%-45%

35%-40%

UPC



• Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot af name marktaandeel gezien startpositie als incumbent

25%-30%

20%-25%

CanalDigitaal



• Verdergaand verlies marktaandeel door meer concurrenten op televisie

5%-10%

5%-10%

Tele2



• Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot toename marktaandeel gezien startpositie

0%-5%

0%-5%

T-Mobile / Online



• Relatieve nieuwkomer die marktaandeel wint

0%-5%

0%-5%

Vodaf one

~


0%

0%-5%


~

• Betreden de televisiemarkt niet met een volwaardige televisiedienst

0%

0%-5%

Overige partijen

~

• Geen bijzonderheden

5%-10%

5%-10%

Totale markt

105/136


Effect op infrastructuur Figuur 50 laat de marktaandelen zien op infrastructuurniveau voor de televisiemarkt Q2 2010 en voor einde 2014 voor ieder scenario. Hierbij is voor kabel een opsplitsing gemaakt tussen analoog only en digitale televisie. Over-the-top televisie kan over iedere infrastructuur worden geleverd waarop een breedband internetdienst mogelijk is. Het aandeel van over-the-top televisie is daarom apart weergegeven en zal zich in de praktijk verdelen over infrastructuren via welke de breedband internetaansluiting wordt afgenomen. Figuur 50: marktaandelen infrastructuur per scenario



Scenario 1

Scenario 2

Scenario 3

Scenario 4

Kabel - Analoog

37%

5%-10%

5%-10%

5%-10%

10%-15%

Kabel - Digitaal

36%

55%-60%

50%-55%

45%-50%

50%-55%

0%-5%

10%-15%

20%-25%

10%-15%

0%-5%

0%-5%

0%-5%

0%-5%

5%-10%

5%-10%

10%-15%

5%-10%

5%-10%

5%-10%

0%-5%

5%-10%

5%-10%

0%

5%-10%

5%-10%

0%-5%

0%-5%

Koper Fiber

15-25%

Ether Satelliet

Breedband (OTT)

106/136


Breedbandmarkt Dit hoofdstuk beschrijft de vier scenario‟s zoals gedefinieerd voor de breedbandmarkt, welke met name gedreven worden door het al dan niet plaatsvinden van:  Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Dit resulteert in de vier scenario‟s als in figuur 51. Figuur 51: overzicht van de vier scenario’s voor de breedbandmarkt Garanderen snelheid en QoS krijgen groot belang

1

Vast wordt gekocht op kwaliteit • Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar • Consumenten die veel diensten gebruiken met consequent hoog dataverbruik migreren van DSL naar kabel en glasvezel: KPN verliest marktaandeel, T-Mobile, Tele2 en Vodafone groeien niet in de vaste markt • Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt •…

2

Alles-in-1 bundel over een snel netwerk

• Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder • Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • T-Mobile / Online en Vodafone leveren over DSL (WBA of ULL), omdat deze infrastructuur via wholesale toegankelijk is en landelijke dekking kent • KPN, Tele2, T-Mobile/Online en Vodafone ondervinden nadeel doordat DSL minder in staat is snelheid en QoS te garanderen • Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt • …



4 Mobiel blijft een ander type product dan vaste producten • Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar • Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden • DSL, kabel en glasvezel differentiëren zich niet op QoS • De huidige trend van marktaandeelontwikkeling zet zich door • …

3

Alles in 1 bundel met korting • Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder • Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden • Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • T-Mobile / Online en Vodafone kunnen relatief eenvoudig groeien binnen de vaste wereld via DSL • DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile / Online, Tele2 en Vodafone WBA of ULL gebruiken •…

Garanderen snelheid en Qos krijgen geen groter belang


107/136


Scenario 1: vast wordt gekocht op kwaliteit Vast wordt gekocht op kwaliteit Klantgedrag

Behoefte • Klanten hebben behoef te aan hoge snelheid en een gegarandeerde geleverde kwaliteit, met name om streaming videodiensten te kunnen gebruiken Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden bundels van vaste en mobiele producten aan, met weinig uptake Gedrag • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen • Consumenten kopen daarnaast kale breedband access, eventueel gebundeld met vaste telef onie • Consumenten kiezen deels voor DSL breedband om over-the-top televisie te consumeren, omdat op kabel automatisch analoge televisie wordt meegeleverd • In delen van het land biedt DSL te weinig snelheid of QoS en kiezen consumenten voor kabel en glas

Portfolio

• Aanbieders van vast breedbandinternet f ocussen in hun proposities op kwaliteit van de verbinding • Kabel- en glaspartijen f ocussen op hoge gegarandeerde snelheid • Bundeling van vaste producten gaat door en marktaandeel hiervan groeit

Technologie

• Uitrol van nieuwe glasinf rastructuur versnelt • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te f aciliteren • DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst, aangezien zij niet standaard analoog signaal meesturen

Prijsontwikkeling

• De consumentenprijs van breedbandinternet zal overall stijgen (daling bij DSL en stijging bij kabel en glasvezel) doordat de consument wil betalen voor kwaliteit

Waardeketen

• Omzet uit breedband stijgt

Concurrentie

• Consumenten die veel diensten gebruiken met consequent hoog dataverbruik, migreren van DSL naar kabel en glasvezel, waarbij KPN marktaandeel verliest en Tele2, T-Mobile / Online en Vodaf one niet groeien in de vaste markt • UPC en Ziggo betreden de mobiele markt met beperkte uptake

‘Krantenkoppen’

• • • •

‘Nederlandse gemeenten vergroten investeringen in glas’ 66 ‘Pensioenf ondsen maken plannen bekend voor landelijk dekkend glasnetwerk’ ‘Streaming video 95% van internetverkeer’ ‘KPN kan kabel niet meer bijbenen op snelheid en versnelt verglazing’

Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

6.234k

6.620k7.320k

Totale markt

~

• Verzadigde markt met lichte groei • Mobiel breedband maakt de markt niet kleiner

KPN



• DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS • Upgraden van DSL en uitrol van glas kunnen verlies van klanten niet compenseren • DSL levert analoge televisiedienst niet automatisch mee

40%-45%

35%-40%

Ziggo



• Biedt hogere snelheden en QoS

20%-25%

25%-30%

UPC



• Biedt hogere snelheden en QoS

10%-15%

10%-15%

5%-10%

5%-10%

Tele2



• DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS • DSL levert analoge televisiedienst niet automatisch mee

T-Mobile / Online



• DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS • DSL levert analoge televisiedienst niet automatisch mee

0%-5%

0%-5%

Vodafone

~


0%-5%

0%-5%

Overige partijen



• Kleine kabelaars en glaspartijen winnen marktaandeel

5%-10%

5%-10%

108/136


Scenario 2: alles-in-1 bundel over een snel netwerk Alles-in-1 bundel over een snel netwerk Klantgedrag

Behoefte • Klanten hebben behoef te aan hoge snelheid en een gegarandeerde geleverde kwaliteit, met name om streaming videodiensten te kunnen gebruiken Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten kopen bundels met mobiele en vaste producten • Consumenten kopen daarnaast kale breedband access eventueel gebundeld met vaste en / of mobiele telef onie

Portfolio

• Naast bundels van alleen vaste producten bestaat een groot deel van proposities uit bundels van vaste en mobiele producten • Aanbieders van vast breedbandinternet f ocussen in hun proposities op snelheid en QoS • Kabel- en glaspartijen f ocussen specif iek op hoge gegarandeerde snelheid

Technologie

• UPC en Ziggo bieden producten over mobiele inf rastructuur aan • T-Mobile / Online, Tele2 en Vodaf one leveren over DSL (WBA of ULL), omdat deze inf rastructuur via wholesale toegankelijk is en landelijke dekking kent • DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te f aciliteren • Versnelde uitrol van nieuwe glasinf rastructuur

Prijsontwikkeling

• De consumentenprijs van breedbandinternet zal ruwweg gelijk blijven: • prijs van bundels met mobiele producten is lager dan de optelsom van de losse producten waarbij de subscriptie op vaste telef onie als add -on gratis wordt weggegeven • af zonderlijke prijs van breedbandinternet zal overall stijgen (daling bij DSL en stijging bij kabel en glasvezel) doordat de consument wil betalen voor kwaliteit

Waardeketen

• Omzet van de combinatie van vaste en mobiele diensten daalt door commerciële bundeling

Concurrentie

• Consumenten die veel diensten gebruiken met consequent hoog dataverbruik, migreren van DSL naar kabel en glasvezel, waarbij met name KPN (door het huidige reeds grote marktaandeel) marktaandeel verliest en T-Mobile / Online, Tele2 niet groeien in dat segment • Vodaf one als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel 68 • UPC en Ziggo betreden de mobiele markt en dit geef t geen extra groei van hun marktaandelen in de vaste markt, wel in de mobiele markt

‘Krantenkoppen’

• ‘Uitrol LTE uitgesteld, capaciteit mobiele netwerken voldoende door of floading op het vaste net’ • ‘Vodaf one toont interesse in Ziggo’ • ‘Kassa vindt beprijzing van mobiel internet niet transparant en helpt klanten bij torenhoge rekeningen’

109/136


Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

6.234k

6.620k7.320k

~


KPN



• Eerder dan andere partijen een aantrekkelijke bundel van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden • DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS • Upgraden van DSL en uitrol van glas kunnen verlies van klanten niet compenseren

40%-45%

35%-40%

Ziggo



• Biedt hogere snelheden en QoS • Verlies marktaandeel op de breedbandmarkt door toetreding van mobiele partijen

20%-25%

20%-25%

UPC



• Biedt hogere snelheden en QoS • Verlies marktaandeel op de breedbandmarkt door toetreding van mobiele partijen

10%-15%

10%-15%

Tele2



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van een paar honderdduizenden klanten • Verliest klanten op DSL-infrastructuur door minder snelheid en QoS

5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van een paar miljoen klanten • Verliest klanten op DSL-infrastructuur door minder snelheid en QoS

0%-5%

0%-5%



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van een paar miljoen klanten

0%-5%

0%-5%

• Kabel en fiber partijen bieden hogere snelheden en QoS • Verlies marktaandeel in vast door beperkte mogelijkheden voor bundeling van vast en mobiel

5%-10%

5%-10%

Totale markt

Vodafone

Overige partijen



110/136


Scenario 3: alles-in-1 bundel met korting Alles-in-1 bundel met korting Klantgedrag

Behoefte • Snelheid van de breedbandverbinding is van minder belang voor consumenten en verdwijnt in marketing naar de achtergrond Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten kopen bundels met mobiele en vaste producten

Portfolio

• Naast bundels van alleen vaste producten bestaat een groot deel van proposities uit bundels van vaste en mobiele producten

Technologie

• Onderscheid op technische mogelijkheden van DSL en kabel is beperkt, aangezien snelheid en QoS geen probleem vormen voor DSL • Uitrol van glas vlakt af

Prijsontwikkeling

• Prijs van bundels met mobiele producten is lager dan de optelsom van de losse producten waarbij de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis wordt weggegeven

Waardeketen

• Omzet van de combinatie van vaste en mobiele diensten daalt door commerciële bundeling

Concurrentie

• Sterke concurrentie tussen KPN, Tele2, T-Mobile / Online, Vodafone, UPC en Ziggo op bundels die vaste en mobiele producten combineren • Vodafone als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel • In het verbreden van het productportfolio van vast naar mobiel en andersom gaan partijen gelijk op, behalve KPN die door hun huidige positie op beide markten sneller dan andere partijen een succesvolle propositie in de markt hebben

‘Krantenkoppen’

• ‘Uitrol LTE uitgesteld, capaciteit mobiele netwerken voldoende door offloading op het vaste net’ • ‘Vodafone zet in op access via ULL’ • ‘Pensioenfonds geeft toe dat glasplan net iets te vroeg kwam’

Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

6.234k

6.620k7.320k

Totale markt

~


KPN



• Eerder dan andere partijen een aantrekkelijke bundel van vaste en mobiele 40%-45% producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden

45%-50%

Ziggo



• Verlies marktaandeel op de breedbandmarkt door toetreding van mobiele partijen en gebrek aan voordeel t.o.v. DSL

20%-25%

15%-20%

UPC



• Verlies marktaandeel op de breedbandmarkt door toetreding van mobiele partijen en gebrek aan voordeel t.o.v. DSL

10%-15%

5%-10%

Tele2



• Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van enkele honderdduizenden klanten

5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online




0%-5%

5%-10%

Vodafone




0%-5%

0%-5%

Overige partijen

~

• Kleine kabelaars, DSL-partijen en glaspartijen blijven ongeveer gelijk in markaandeel

5%-10%

5%-10%

111/136


Scenario 4: mobiel blijft een ander type product dan vaste producten Mobiel blijft een ander type product dan vaste producten Klantgedrag

Behoefte • Snelheid van de breedbandverbinding is van minder belang voor consumenten en verdwijnt in marketing naar de achtergrond Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden bundels van vaste en mobiele producten aan, met weinig uptake Gedrag • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen

Portfolio

• Bundeling van vaste producten gaat door en marktaandeel hiervan groeit

Technologie

• Onderscheid op technische mogelijkheden van DSL en kabel is beperkt aangezien snelheid en QoS geen probleem vormen voor DSL • Uitrol van glas vlakt af

Prijsontwikkeling

• Prijs van bundels met vaste producten daalt langzaam en de subscriptie op vaste telefonie wordt als add-on gratis weggegeven

Waardeketen

• Omzet uit bundels van vaste producten daalt

Concurrentie

• UPC en Ziggo betreden de mobiele markt zonder dat dit leidt extra groei op de vaste markt • De huidige trend van marktaandeelontwikkeling zet door

‘Krantenkoppen’

• ‘Consument kiest nog steeds voor mooiste handset’ • ‘Consument indifferent voor infrastructuur en kiest provider op basis van prijs’ • ‘Geen primeurs Telecompaper over breedbandmarkt’

Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

6.234k

6.620k7.320k

Totale markt

~


KPN



• De huidige trend zet zich voort, verdere bundeling van vaste producten met winst op televisie en verlies op breedband

40%-45%

40%-45%

Ziggo

~

• Verdere bundeling van vaste producten • Bundeling vaste en mobiele producten geeft beperkt effect

20%-25%

20%-25%

UPC

~

• Verdere bundeling van vaste producten • Bundeling vaste en mobiele producten geeft beperkt effect

10%-15%

10%-15%

Tele2

~

• Bundeling vaste en mobiele producten geeft beperkt effect

5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online



• Relatief nieuwe speler op televisiemarkt die via bundels met televisie ook marktaandeel wint op breedband

0%-5%

0%-5%

Vodafone

~


0%-5%

0%-5%

Overige partijen

~

• Kleine kabelaars, DSL-partijen en glaspartijen blijven ongeveer gelijk

5%-10%

5%-10%

112/136


Effect op infrastructuur Figuur 52 laat de marktaandelen zien op infrastructuurniveau voor de breedbandmarkt op Q2 2010 en einde 2014 per scenario. Figuur 52: marktaandelen infrastructuur per scenario



Scenario 1

Scenario 2

Scenario 3

Scenario 4

Kabel

39%

40%-45%

40%-45%

25%-30%

40%-45%

Koper

58%

45%-50%

45%-50%

65%-70%

50%-55%

Fiber

3%

5%-10%

5%-10%

0%-5%

5%-10%

113/136


Vaste Telefoniemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de vier scenario‟s zoals gedefinieerd voor de markt voor vaste telefoniediensten, welke met name gedreven worden door het al dan niet plaatsvinden van:  Over-the-top VoIP en groei van Mobile Only  Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Dit resulteert in de vier scenario‟s als in figuur 53. Figuur 53: overzicht van de vier scenario’s voor de markt van vaste telefonie Opkomst over-the-top VoIP op mobiel en toename mobile-only

11

Gratis in een vaste bundel

•• Eindgebruikers Eindgebruikers gebruiken gebruiken OTT OTT diensten diensten om om goedkoop goedkoop te te bellen bellen en en wensen wensen steeds steeds minder minder te te betalen betalen voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Extra Extra deel deel eindgebruikers eindgebruikers beëindigt beëindigt vaste vaste telefoniedienst telefoniedienst •• Mobiele Mobiele diensten diensten bestaan bestaan naast naast vaste vaste diensten diensten en en consumenten consumenten kopen kopen vaste vaste en en mobiele mobiele producten producten los los van van elkaar elkaar •• Opbrengsten van vaste en mobiele telefonie dalen, Opbrengsten van vaste en mobiele telefonie dalen, de de markt markt wordt wordt snel snel kleiner kleiner en en partijen partijen die die zich zich richten richten op op bieden bieden van van enkel enkel vaste vaste telefonie telefonie verdwijnen verdwijnen •• Toetreding Toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel geeft geeft geen geen extra extra groei groei in in vast vast •• Versnelde migratie van PSTN naar VoB Versnelde migratie van PSTN naar VoB •• … …

o.b.v. breedband en televisie, 22 Koopgedrag o.b.v. niet telefonie •• Eindgebruikers Eindgebruikers gebruiken gebruiken OTT OTT diensten diensten om om goedkoop goedkoop te te bellen bellen en en wensen wensen steeds steeds minder minder te te betalen betalen voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Extra Extra deel deel eindgebruikers eindgebruikers beëindigt beëindigt vaste vaste telefoniedienst telefoniedienst •• Opbrengsten Opbrengsten van van vaste vaste en en mobiele mobiele telefonie telefonie dalen, dalen, de de markt markt wordt wordt snel snel kleiner kleiner en en partijen partijen die die zich zich sec sec richten richten op op bieden bieden van vaste telefonie verdwijnen van vaste telefonie verdwijnen •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• DSL DSL als als infrastructuur infrastructuur groeit, groeit, omdat omdat T-Mobile T-Mobile // Online, Online, Tele2 Tele2 en en Vodafone VodafoneWBA WBA of of ULL ULL gebruiken gebruiken om om te te groeien groeien in in vast vast •• Versnelde Versnelde migratie migratie van van PSTN PSTN naar naar VoB VoB •• … …



44

OTT bellen blijft beperkt tot PC

•• Mobiele Mobiele diensten diensten bestaan bestaan naast naast vaste vaste diensten diensten en en consumenten consumenten kopen kopen vaste vaste en en mobiele mobiele producten producten los los van van elkaar elkaar •• Marktaandeel van de traditionele triple van vaste Marktaandeel van de traditionele triple van vaste diensten diensten groeit groeit verder verder •• Eindgebruikers Eindgebruikers zien zien OTT OTT diensten diensten om om goedkoop goedkoop te te bellen bellen niet niet grootschalig grootschalig als als alternatief alternatief voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Daling Daling van van prijs prijs van van ‘managed’ ‘managed’ vaste vaste telefonie telefonie stabiliseert stabiliseert •• Toetreding Toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel geeft geeft geen geen extra extra groei groei in in vast vast •• Voortzetting van de migratie van PSTN naar VoB Voortzetting van de migratie van PSTN naar VoB •• … …

33

Alles via gebundelde managed services

•• Substantieel Substantieel deel deel van van consumenten consumenten koopt koopt vaste vaste en en mobiele mobiele producten producten in in bundels bundels bij bij één één aanbieder aanbieder •• Eindgebruikers zien OTT diensten om goedkoop te Eindgebruikers zien OTT diensten om goedkoop te bellen bellen niet niet grootschalig grootschalig als als alternatief alternatief voor voor de de ‘managed’ ‘managed’ spraakdienst spraakdienst •• Daling Daling van van prijs prijs van van ‘managed’ ‘managed’ vaste vaste telefonie telefonie stabiliseert stabiliseert •• Versnelde Versnelde toetreding toetreding van van UPC UPC en en Ziggo Ziggo in in mobiel mobiel •• DSL DSL als als infrastructuur infrastructuur groeit, groeit, omdat omdat T-Mobile, T-Mobile, Tele2 Tele2 en en Vodafone VodafoneWBA WBA of of ULL ULL gebruiken gebruiken om om te te groeien groeien in in vast vast •• Voortzetting Voortzetting van van de de migratie migratie van van PSTN PSTN naar naar VoB VoB •• … …

Beperkte uptake over-the-top VoIP op mobiel en beperkte groei mobile-only


114/136


Scenario 1: Gratis in een vaste bundel Gratis in een vaste bundel Klantgedrag

Behoefte • Eindgebruikers communiceren meer en meer over-the-top via mobiel • Het aantal huishoudens dat wel een vaste telefonieaansluiting heeft, maar deze niet of nauwelijks gebruikt, neemt sterk toe Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen • Eindgebruikers gebruiken over-the-top diensten om goedkoop te bellen en wensen steeds minder te betalen voor de ‘managed’ spraakdienst • Extra deel eindgebruikers beëindigt vaste telefoniedienst

Portfolio

• Er zijn vooral bundels waarin de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis wordt weggegeven, waarbij gebruik relatief duur is

Technologie

• Er is geen concurrentievoordeel tussen de verschillende typen vaste infrastructuur v.w.b. vaste telefonie • Mobiele infrastructuren winnen aan belang in de markt voor spraakdiensten, omdat er veel belminuten over mobiel breedband gaan

Prijsontwikkeling

• De vaste subscriptieprijs per maand van vaste telefonie is sterk gedaald, kosten per minuut zijn relatief hoger geworden

Waardeketen

• Over-the-top diensten maken bellen via de mobiele handset eenvoudig en goedkoop • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen • Partijen geven de subscriptie op vaste telefonie gratis als add-on bij de overige producten, waardoor een nog sterkere verbinding ontstaat tussen de verkoop van breedband en vaste telefonieverbinding

Concurrentie

• UPC en Ziggo betreden de mobiele markt, maar dit geeft geen extra groei van hun marktaandelen in de vaste markt • T-Mobile / Online en Vodafone bieden bundels van vaste en mobiele producten aan met beperkte uptake op de vaste markt • Versnelde migratie van PSTN naar VoB zorgt voor verlies van marktaandeel KPN en Tele2

‘Krantenkoppen’

• ‘Belvolume sterk gegroeid door ‘gratis’ telefoniediensten’ • ‘Over-the-top? Ik bel toch gewoon?’ • ‘Vodafone: ‘aanbieden van vaste telefonie? We introduceren toch ook geen telegrafiediensten?’

Marktaandelen


Totale markt



• Markt van managed spraakdiensten krimpt door over-the-top aanbieders, goedkoper worden van mobiel en andere vormen van communicatie

Q2 2010

YE 2014

7.147k

5.900k6.520k

KPN



• Minder aansluitingen door over-the-top spelers • Versnelde migratie PSTN naar bundel met VoB

60%-65%

45%-50%

Ziggo



• Door stijging aantal breedbandverbindingen en bundeling stijging van marktaandeel van vaste telefonie

15%-20%

20%-25%

UPC




5%-10%

10%-15%

Tele2



• Door bundeling van vaste telefonie aan breedbandverbindingen verlies van telefonie only klanten en daling van marktaandeel • Versnelde migratie van PSTN naar bundel met VoB

5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online




0%-5%

0%-5%

Vodafone

~


0%-5%

0%-5%



• Partijen die sec telefonie aanbieden op DSL zijn niet in staat rendabel te opereren • Fiberpartijen zien door bundeling van vaste telefonie aan breedbandverbindingen stijging van marktaandeel

0%-5%

5%-10%

Overige partijen

115/136


Scenario 2: koopgedrag o.b.v. breedband en televisie, niet telefonie Koopgedrag o.b.v. breedband en televisie, niet telefonie Klantbehoeften

Behoefte • Eindgebruikers communiceren meer en meer over-the-top via mobiel • Het aantal huishoudens dat wel een vaste telefonieaansluiting heeft, maar deze niet of nauwelijks gebruikt, neemt sterk toe Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten kopen bundels van mobiele en vaste producten • Eindgebruikers gebruiken over-the-top diensten om goedkoop te bellen en wensen steeds minder te betalen voor de ‘managed’ spraakdienst • Extra deel eindgebruikers beëindigt vaste telefoniedienst

Portfolio

• Naast bundels van alleen vaste producten bestaat een groot deel van proposities uit bundels van vaste en mobiele producten • Er zijn vooral bundels waarin (vaste en mobiele) breedbandtoegang en de televisiedienst gebundeld zijn • Daarnaast wordt de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weggegeven, waarbij gebruik relatief duur is

Technologie

• DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile / Online en Vodafone WBA of ULL gebruiken om snel te groeien in vast • Mobiele infrastructuren winnen aan belang in de markt voor spraakdiensten, omdat er veel belminuten over mobiel breedband gaan

Prijsontwikkeling

• De vaste subscriptieprijs per maand van vaste telefonie is sterk gedaald, kosten per minuut zijn relatief hoger geworden

Waardeketen

• Over-the-top diensten maken bellen via de mobiele handset eenvoudig en goedkoop • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen • Mogelijk start één van de huidige aanbieders of een nieuwkomer op de vaste markt een eigen over-the-top spraakdienst • Een vaste partij om gebundelde producten goedkoper aan te bieden • Een mobiele partij om verkoop van vaste breedbandverbindingen te stimuleren

Concurrentie

• Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • T-Mobile / Online en Vodafone bieden bundels van vaste en mobiele producten aan met toename van het marktaandeel op de vaste markt • Versnelde migratie van PSTN naar VoB zorgt voor verlies van marktaandeel KPN en Tele2

‘Krantenkoppen’

• ‘Consument weet niet meer of hij over een vaste of een mobiele infrastructuur belt’ • ‘Vodafone biedt gratis over-the-top dienst aan voor vaste telefonie’ • ‘Nou, doet u mij er dan ook maar telefonie bij als u dat zo graag wilt…’

Marktaandelen


Totale markt



• Markt van managed spraakdiensten krimpt door over-the-top aanbieders, goedkoper worden van mobiel en andere vormen van communicatie

Q2 2010

YE 2014

7.147k

5.950k6.580k

KPN



• Minder aansluitingen door over-the-top spelers • Versnelde migratie van PSTN naar VoB

60%-65%

50%-55%

Ziggo




15%-20%

20%-25%

UPC




5%-10%

10%-15%

Tele2



• Door bundeling van vaste telefonie aan breedbandverbindingen verlies van telefonie only klanten en daling van marktaandeel • Versnelde migratie van PSTN naar bundel met VoB

5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online




0%-5%

0%-5%

Vodafone




0%-5%

0%-5%



• Partijen die sec telefonie aanbieden op DSL zijn niet in staat rendabel te opereren • Beperkte groei van fiberpartijen in breedband en via bundeling daarmee ook in vaste telefonieaansluitingen

0%-5%

0%-5%

Overige partijen

116/136


Scenario 3: alles via gebundelde managed services Alles via gebundelde managed services Klantbehoeften

Behoefte • Eindgebruikers communiceren beperkt over-the-top • Het aantal huishoudens dat wel een vaste telefonieaansluiting heeft, maar deze niet of nauwelijks gebruikt, neemt toe Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten kopen bundels van mobiele en vaste producten • Eindgebruikers houden hun vaste telefonieaansluiting, maar gebruiken deze beperkt

Portfolio

• Zowel vaste als mobiele partijen bieden bundels van vaste en mobiele producten inclusief vaste en mobiele telefonie, vast en mobiel breedband en televisie • Er zijn vooral bundels waarin de subscriptie van vaste telefonie tegen een lage prijs of gratis als add-on wordt aangeboden, waarbij gebruik wel relatief duur is

Technologie

• DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile en Vodafone WBA of ULL gebruiken om snel te groeien in vast

Prijsontwikkeling

• De kosten van de subscriptie van vaste telefonie zijn sterk gedaald, kosten per minuut zijn relatief hoger geworden

Waardeketen

• Over-the-top diensten komen beperkt van de grond • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen

Concurrentie

• Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel • T-Mobile / Online en Vodafone bieden bundels van vaste en mobiele producten aan met toename van het marktaandeel op de vaste markt • Voorzetting van de migratie van PSTN naar bundels met VoB door KPN en Tele2

‘Krantenkoppen’

• ‘Skype beperkt succes’ • ‘Consument vertrouwt op bekende wijze van communiceren’ • ‘Ik koop lekker alles bij één partij: wel zo handig!’

Marktaandelen


Totale markt



Q2 2010

YE 2014

7.147k

6.350k7.020k

• Door stijging aantal breedbandverbindingen en bundeling stijging van marktaandeel van vaste telefonie • Versnelde migratie van PSTN naar VoB

60%-65%

60%-65%

• Markt van managed spraakdiensten neemt af door opzeggen niet gebruikte vaste lijnen

KPN



Ziggo



• Door daling aantal breedbandverbindingen en bundeling daling van marktaandeel van vaste telefonie

15%-20%

10%-15%

UPC




5%-10%

5%-10%

Tele2



• Door bundeling van vaste telefonie aan breedbandverbindingen stijging van marktaandeel • Versnelde migratie van PSTN naar VoB

5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online




0%-5%

5%-10%

Vodafone




0%-5%

0%-5%

Overige partijen



• Partijen die sec telefonie aanbieden op DSL zijn niet in staat rendabel te opereren • Kleine kabel- en fiberpartijen zien door bundeling van vaste telefonie aan breedbandverbindingen stijging van marktaandeel

0%-5%

0%-5%

117/136


Scenario 4: OTT bellen blijft beperkt tot PC OTT bellen blijft beperkt tot PC Klantbehoeften

Behoefte • Eindgebruikers communiceren beperkt over-the-top • Het aantal huishoudens dat wel een vaste telefonieaansluiting heeft, maar deze niet of nauwelijks gebruikt, neemt toe Keuzemogelijkheden • Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag • Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen • Eindgebruikers houden hun vaste telefonieaansluiting, maar gebruiken deze beperkt

Portfolio

• Marktaandeel van de traditionele triple van vaste diensten groeit verder • Er zijn vooral bundels waarin de subscriptie van vaste telefonie tegen een lage prijs of gratis als add-on wordt aangeboden, waarbij gebruik wel relatief duur is

Technologie

• Er is geen concurrentievoordeel tussen de verschillende typen vaste infrastructuur v.w.b. vaste telefonie

Prijsontwikkeling

• De kosten van de subscriptie van vaste telefonie zijn sterk gedaald, kosten per minuut zijn relatief hoger geworden

Waardeketen

• Over-the-top telefoondiensten komen beperkt van de grond • Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie marginaliseren

Concurrentie

• UPC en Ziggo betreden de mobiele markt, maar dit geeft geen extra groei van hun marktaandelen in de vaste markt • T-Mobile / Online en Vodafone bieden bundels van vaste en mobiele producten aan met beperkte uptake op de vaste markt • Voorzetting van de migratie van PSTN naar VoB

‘Krantenkoppen’

• ‘KPN: PSTN uitgefaseerd in 2016’ • ‘Telecompaper focust op de televisiemarkt’ • ‘Laatste CPS partij ziet curator komen’

Marktaandelen


Q2 2010

YE 2014

7.147k

6.470k7.150k

Totale markt



• Markt van managed spraakdiensten neemt af door opzeggen niet gebruikte vaste lijnen

KPN



• Door daling aantal breedbandverbindingen en bundeling daling van marktaandeel van vaste telefonie • Versnelde migratie PSTN naar VoB

60%-65%

50%-55%

Ziggo




15%-20%

15%-20%

UPC




5%-10%

10%-15%

Tele2




5%-10%

5%-10%

T-Mobile / Online




0%-5%

0%-5%

Vodafone

~


0%-5%

0%-5%

Overige partijen



• Partijen die sec telefonie aanbieden op DSL marginaliseren • Kleine kabel- en fiberpartijen zien door bundeling van vaste telefonie aan breedbandverbindingen stijging van marktaandeel

0%-5%

5%-10%

118/136


Effect op infrastructuur Figuur 54 laat de marktaandelen zien op infrastructuurniveau voor de vaste telefoniemarkt op Q2 2010 en voor einde jaar 2014 binnen de 4 scenario‟s. Koper is hierbij gesplitst naar PSTN en VoB. Figuur 54: marktaandelen infrastructuur per scenario

Kabel Koper - PSTN Koper - VoB Fiber



Scenario 1

Scenario 2

Scenario 3

Scenario 4

20%-30%

35%-40%

30%-35%

20%-25%

30%-35%

51%

20%-25%

20%-25%

30%-35%

30%-35%

20%-30%

30%-35%

35%-40%

40%-45%

30%-35%

0%-5%

5%-10%

5%-10%

0%-5%

5%-10%

119/136


Conclusie uit scenario’s In verschillende scenario‟s hebben marktpartijen een verschillend te verwachten marktaandeel. Op dit moment zijn de onderliggende ontwikkelingen die de verschillende scenario‟s bepalen zodanig onzeker, dat niet kan worden bepaald welk scenario werkelijkheid gaat worden: ieder van de scenario‟s is even (on)waarschijnlijk. Daarom is ieder scenario (kwantitatief) uitgewerkt en moet de „te verwachten toekomst‟ bepaald worden als vallend tussen de minimale en maximale uitkomsten van de vier scenario‟s. Figuur 55 geeft een overzicht van de daarbij behorende marktaandelen. Figuur 55: overzicht te verwachten marktaandelen van partijen per scenario


1. Meer keuze binnen de vaste markten

2. Maximale keuzevrijheid voor consumenten

TV

TV

TV

BB

VT

BB

VT

BB

VT

3. Maximale bundeling door partijen TV

BB

VT

4. Inerte consument TV

BB

VT

Ontwikkeling totale 7.210 6.620 5.900 7.210 6.620 5.950 7.210 6.620 6.350 7.210 6.620 6.470 7.427 6.234 7.147 7.970 7.320 6.520 7.970 7.320 6.580 7.970 7.320 7.020 7.970 7.320 7.150 markt (X 1.000) Partij


KPN

15%- 40%- 60%- 10%- 35%- 45%- 10%- 35%- 50%- 20%- 45%- 60%- 20%- 40%- 50%20% 45% 65% 15% 40% 50% 15% 40% 55% 25% 50% 65% 25% 45% 55%

Ziggo

40%- 20%- 15%- 35%- 25%- 20%- 35%- 20%- 20%- 30%- 15%- 10%- 35%- 20%- 15%45% 25% 20% 40% 30% 25% 40% 25% 25% 35% 20% 15% 40% 25% 20%

UPC

25%- 10%30% 15%

5%10%

20%- 10%- 10%- 20%- 10%- 10%- 20%25% 15% 15% 25% 15% 15% 25%

5%10%

5%10%

20%- 10%- 10%25% 15% 15%

CanalDigitaal

5%10%

0%5%

0%5%

5%10%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

5%10%

0%5%

0%5%

5%10%

0%5%

0%5%

Tele2

0%5%

5%10%

5%10%

0%5%

5%10%

5%10%

0%5%

5%10%

5%10%

0%5%

5%10%

5%10%

0%5%

5%10%

5%10%

T-Mobile / Online

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

5%10%

5%10%

0%5%

0%5%

0%5%

Vodaf one

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%

0%5%


0%

n/a

n/a

5%10%

n/a

n/a

5%10%

n/a

n/a

0%5%

n/a

n/a

0%5%

n/a

n/a

Overige partijen

5%10%

5%10%

0%5%

5%10%

5%10%

5%10%

0%5%

5%10%

0%5%

0%5%

5%10%

0%5%

5%10%

5%10%

5%10%

Zoals figuur 55 illustreert, zullen marktaandelen anders uitvallen, afhankelijk van de richting die de totale markt de komende jaren op gaat. Het is voor marktpartijen en OPTA dan ook van belang om te monitoren in welke richting de markt zich de komende jaren ontwikkelt om daar hun strategie en regelgeving op af te stemmen. Een methodiek om dat te doen is indicatoren op te stellen welke marktbeweging duidelijk kan maken.

120/136


Indicatoren voor ontwikkeling markt per scenario Gedurende het verstrijken van de onderzoeksperiode tot eind 2014 zullen in de sector signalen te zien zijn over de richting waar het totaal van de drie markten zich heen beweegt. Deze indicatoren geven OPTA in toenemende mate inzicht richting welk scenario de markt zich ontwikkelt. In figuur 56 is in tijdsvolgorde per scenario een aantal indicatoren opgenomen die duiden op het optreden van dit scenario. Figuur 56: mogelijke indicatoren per scenario

Scenario

Indicatoren in volgorde waarin deze te verwachten zijn

1. Meer keuze binnen de vaste markten

• Kabelpartijen richten zich naast vaste diensten op het aanbieden van mobiele diensten, maar hebben daarmee weinig succes • Over-the-top partijen die minstens de tien meest bekeken televisiezenders aanbieden starten pilots in delen van het land / op beperkte schaal • Over-the-top partijen sluiten contracten met NPO, SBS en RTL om de tien meest bekeken televisiezenders aan te kunnen bieden • DSL heeft in toenemende mate problemen gewenste snelheid en QoS te leveren • Kabelpartijen migreren versneld klanten van analoog naar digitaal • Gebruik van over-the-top VOIP diensten op de smartphone worden gemeengoed • KPN faseert versneld PSTN uit • Kabelpartijen behalen geen substantieel marktaandeel in de mobiele markt • Vodafone wint geen marktaandeel op de vaste markt of trekt zich hieruit terug • Over-the-top partijen die minstens de tien meest bekeken televisiezenders aanbieden winnen substantieel marktaandeel

2. Maximale keuzevrijheid voor consumenten

• Alle partijen zetten in op bundels met vaste en mobiele producten en klanten kopen vaak gebundelde producten • Over-the-top partijen die minstens de tien meest bekeken televisiezenders aanbieden starten pilots in delen van het land / op beperkte schaal • Over-the-top partijen sluiten contracten met NPO, SBS en RTL om de tien meest bekeken televisiezenders aan te kunnen bieden • DSL heeft in toenemende mate problemen gewenste snelheid en QoS te leveren • Kabelpartijen migreren versneld klanten van analoog naar digitaal • Gebruik van over-the-top VOIP diensten op de smartphone worden gemeengoed • KPN faseert versneld PSTN uit • Van origine vaste en mobiele partijen winnen marktaandeel in elkaars traditionele markt en verliezen marktaandeel in de van origine eigen markt • Over-the-top partijen die minstens de tien meest bekeken televisiezenders aanbieden winnen substantieel marktaandeel • Kabelpartijen bieden een over-the-top televisiedienst aan buiten de eigen footprint

3. Maximale bundeling door partijen

• Alle partijen zetten in op bundels met vaste en mobiele producten en klanten kopen vaak gebundelde producten • DSL en kabel onderscheiden zich niet op snelheid of QoS en er vindt geen concurrentie plaats op kwaliteit van de infrastructuur • DSL groeit door van origine mobiele partijen die vaste diensten aanbieden over DSL • Er ontstaan geen over-the-top partijen die in televisie substantieel marktaandeel verwerven • Gebruik van over-the-top VOIP via smartphones wordt geen gemeengoed • Van origine vaste en mobiele partijen winnen marktaandeel in elkaars traditionele markt en verliezen marktaandeel in de van origine eigen markt

4. Inerte consument

• Kabelpartijen zetten naast vaste diensten in op mobiele diensten, maar hebben daarmee weinig succes • Televisie wordt een commodity waar concurrentie op prijs plaatsvindt • Er ontstaan geen over-the-top partijen die in televisie substantieel marktaandeel verwerven • Gebruik van over-the-top VOIP via smartphones wordt geen gemeengoed • Kabelpartijen behalen geen substantieel marktaandeel in de mobiele markt • Vodafone wint geen marktaandeel op de vaste markt of trekt zich hieruit terug

121/136


4. Outlook naar 2017

4. Outlook naar 2017

122/136


4. Outlook naar 2017 Naast de scenario‟s voor 2014 heeft OPTA gevraagd naar een „doorkijk‟ richting 2017. Zoals beschreven in het vorige hoofdstuk zijn toekomstige mogelijkheden uiteenlopend: De markten voor televisiediensten, breedband internet en vaste telefonie zijn de afgelopen jaren sterk veranderd en de bandbreedte van mogelijke uitkomsten van marktaandelen is relatief groot voor 2014. Indien de markt zich verder zal ontwikkelen richting over-the-top partijen die televisiediensten bieden en de kosten voor mobiel en vast bellen reduceren naar bijna nul, beweegt de markt zich meer en meer naar een breedband access only markt, waarin de eindgebruiker al zijn diensten over die verbinding inkoopt. Gecombineerd met een wereld waarin consumenten vaste en mobiele producten gecombineerd afnemen, zou dit resulteren in een markt waarin partijen bundels van vaste en mobiele breedband toegang afnemen en de eindgebruiker alle gewenste overige diensten separaat van deze of andere partijen afneemt. Er is echter ook een toekomst mogelijk waarbij de eindgebruiker geen toegevoegde waarde ziet in het gecombineerd afnemen van vast en mobiel en op een infrastructuur wel alle diensten gecombineerd af wenst te nemen: in dat geval blijven geïntegreerde spelers bestaan die alle diensten aan de consument bieden. Daarnaast zijn er ontwikkelingen die wij niet voorzien voor 2014, maar zich op middellange termijn richting 2017 mogelijk wel zouden kunnen voltrekken, zoals:  vrijwillige openstelling van netwerken of structurele scheiding van netwerk en dienstenlaag  toenemende (naar landelijke) dekking van glasvezel  sterke toename van interactief kijkgedrag  ontstaan van diensten waarbij hoge uploadsnelheden gevraagd worden  het afschakelen van het PSTN netwerk door KPN  etc. Als deze ontwikkelingen zich in de periode 2014-2017 voordoen zal dat een andere dynamiek in de markt brengen. De onzekerheid van de ontwikkeling van de verschillende markten neemt dus nog verder toe. Het blijft dus voor alle betrokkenen in de telecommarkten van belang zo goed mogelijk alle ontwikkelingen te volgen en klaar te zijn om te acteren indien blijkt dat de markt zich in een bepaalde richting begeeft.

123/136


Bijlagen

Bijlagen

124/136


Bijlage: Selectie van gehanteerde definities

Bijlage: Selectie van gehanteerde definities In dit rapport worden op diverse plaatsen termen gehanteerd die mogelijk toelichting vragen. Zonder de pretentie te hebben daarin volledig te zijn, is onderstaand een lijst met termen opgenomen gegroepeerd naar onderwerp:  Algemeen  Televisie  Breedband internet  Telefonie In dit rapport worden in enkele gevallen termen gehanteerd die in de markt minder gangbaar zijn (bijv. VoB). Reden is dat in deze gevallen aangesloten is bij de door OPTA gehanteerde definities en deze in lijn zijn met de bij marktpartijen uitgevraagde informatie ten behoeve van de OPTA marktmonitor.

Algemeen ARPU:

„Average Revenue Per User‟, totale omzet gedeeld door het aantal subscribers / klanten

Single play (customer):

Een klant met één vast product (televisie, breedband internet of vaste telefonie)

Double play (customer):

Een klant met twee producten (televisie, breedband internet of vaste telefonie)

Triple play (customer):

Een klant met drie producten (televisie, breedband internet en vaste telefonie)

Quadrupple play (customer): Een klant met vier producten, te weten televisie, breedband internet, vaste telefonie en mobiele telefonie Bundels:

Een willekeurige combinatie van meerdere producten

Churn (rate):

Subscribers (klanten) die het gebruik van een product beëindigen; wordt vaak uitgedrukt als percentage van de totale klantenbase

FlatFee:

Een propositie waarbij de maandelijkse uitgaven voor de klant onafhankelijk zijn van het gebruik

Fiber / FttH:

„Fiber-to-the-Home‟, Infrastructuur (vergelijk koper en coax) waarbij er glasvezel is aangelegd tot in het huis, in tegenstelling tot DSL en kabelnetwerken waarbij er glasvezel is aangelegd tot in de wijk en het laatste deel van het netwerk bestaat uit koper (DSL) of coax (kabel)

125/136



Televisie CATV:

Analoge kabeltelevisie zoals deze traditioneel wordt geleverd door de kabelmaatschappijen in Nederland

DTV:

Televisie die via digitale wijze (vaak via een set-topbox bij de televisie) aan de eindgebruiker wordt geleverd

COAX netwerk:

Kabelnetwerk

Digitenne:

Een Nederlands netwerk voor digitale radio en televisie via de ether; de hiervoor gebruikte standaard is Digital Video Broadcasting Terrestrial (DVB-T)

DVB-T

„Digital Video Broadcasting Terrestrial‟, televisie via de ether

DVB-S:

„Digital Video Broadcasting Satellite‟, televisie via satelliet

IPTV:

Televisie die over een breedband internetverbinding wordt geleverd (over het kopernetwerk of Glasvezel / Fiber)

VoD:

„Video-On-Demand‟, een dienst die een gebruiker toelaat om, op het moment dat hij dit wil, video te bekijken, die opgevraagd wordt via een netwerk. Een VoD-systeem is vaak onderdeel van interactieve televisie. De systemen zijn ofwel 'streaming', waarbij men al kan beginnen te kijken terwijl de video over het netwerk wordt verzonden, of 'download', waarbij het volledige programma eerst naar een set-top-box wordt gedownload voor men begint met kijken

STB:

„Set-Top-Box‟, een elektronisch apparaat dat een televisie verbindt met externe bronnen (zoals een satellietschotel, kabel, een ethernetverbinding etc.) en het signaal decodeert zodat het op de aangesloten televisie te zien is

Interactieve Televisie:

Televisietechniek waarbij interactie mogelijk is tussen de eindgebruiker en de informatie die verkregen wordt op het scherm, via de afstandsbediening van de televisie of digitale decoder (STB)

DVR / PVR:

„Digitale Video Recorder / Personal Video Recorder‟, een apparaat of softwarepakket dat videobeelden in

126/136



digitaal formaat opneemt op een harde schijf of ander beschrijfbaar medium Video:

In de telecomwereld gebruikte term voor Televisie

Internet Mobile Broadband:

Dataverbinding over een mobiel netwerk

WiFi:

Communicatiestandaard voor draadloze netwerken met hoge snelheden op korte afstand

WiMax:

Nieuwe techniek van mobiel breedband, vergelijkbaar met WiFi alleen dan op grotere afstand

ADSL / VDSL:

„Digital Subscriber Loop‟, digitale communicatie technologie waarbij de „A‟ staat voor „Asymmetrisch‟ doordat de snelheid waarmee de eindgebruiker gegevens kan ontvangen (downstream) groter is dan de snelheid waarmee diezelfde gebruiker kan versturen (upstream)

DOCSIS:

Standaard voor het transport van gegevens over een COAX netwerk

WBT:

„Wholesale Breedband Toegang‟, WBT over koper wordt over het algemeen bitstream genoemd.

Telefonie 2G / GSM:

oudere generatie mobiel netwerk, vooral geschikt voor spraakdienst en in mindere mate voor versturen van data

3G:

huidige generatie mobiel netwerk dat naast spraakdiensten geschikt is voor verzenden van grotere hoeveelheden data

4G / LTE:

volgende generatie mobiel netwerk, meer geschikt voor verzenden van grote hoeveelheden data

PSTN / ISDN:

oudere generatie vaste telefonie

VoIP:

nieuwere generatie vaste telefonie waarbij twee telefoons direct, dat wil zeggen zonder tussenkomst van een telefoniecentrale, voor het spraakverkeer met elkaar communiceren over een pakketgeschakelde netwerk

VoB:

„Voice over Broadband‟ is een subgroep van VoIP en wel als de eindgebruiker met een gewone telefoon en 127/136



via een gewoon telefoonnummer kan bellen en gebeld kan worden POTS:

alle traditionele telefonie, waaronder in ieder geval PSTN, ISDN en analoge aansluitingen

Laagcapacitaire telefonie:

alle telefonieaansluitingen (POTS en VoB) met niet meer dan twee spraakkanalen, inclusief ISDN2 en WLR

Hoogcapacitaire telefonie:

alle telefonieaansluitingen (POTS en VoB) met meer dan twee spraakkanalen, vanaf ISDN4

MVNO:

„Mobile Virtual Network Operator‟, een aanbieder van mobiele diensten die zelf geen eigen netwerk bezit, maar capaciteit huurt van een MNO

MNO:

„Mobile Network Operator‟, beheerder van een telecomnetwerk voor mobiele communicatie

Handset:

mobiele telefoon

Convergentie / FMI:

„Fixed Mobile Integration‟: het samensmelten van diensten tussen vaste en mobiele telefonie (vooralsnog met name diensten binnen het zakelijk segment)

Augmented reality:

met name toepassingen op de mobiele telefoon waarbij de reële wereld wordt verrijkt met virtuele onderdelen (bijvoorbeeld de services van Layer)

Voice:

in de telecomwereld gebruikte term voor vaste / mobiele telefonie

128/136


Bijlage: Vragenlijst aan marktpartijen

Bijlage: Vragenlijst aan marktpartijen Marktpartijen zijn in de gelegenheid gesteld via een gesloten vragenlijst een visie te geven op ontwikkeling van marktaandelen, prijsontwikkeling, substitutie etc. in de diverse markten. Hieronder is de hiervoor gehanteerde vragenlijst opgenomen: Main topic General telecom market

Sub topic 1 FttH

2

On average during the past two years, ~130.000 homes were connected (fiber connected within the customer premises) to a FttH network (source: rapportage breedband OPTA Q2 2010). What do you foresee to happen to the annual roll-out of fiber to the home (FttH) in 2014?

<50k annually

FALSE

FALSE

Currently, average costs of fiber roll out per home connected amount to between 1125 and 1425 Euro (marginal costs to connect one household; source: TNO ICT en Dialogic: 'Vraag en aanbod next generation infrastructures 2010-2020'); What do you expect to happen to the roll out costs of fiber in 2014?

<800,-

800-950

950-1.100

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

0%-5%

5%-10%

10%-20%

20%-30%

30%-50%

3

FALSE None (0% of homes connected)

50-75

75-125

125-200

200-300

300-500

FALSE

1.100-1.250 1.250-1.400 1.400-1.550

>500k annually

FALSE

>1.550,-

>50%

Which percentage of consumers (total of cable and DSL customers) do you foresee to switch to fiber after fiber is rolled out in their region in 2014? FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

4 Mostly cable

Mostly DSL

50/50

Which of the two infrastructures (cable or DSL) do you expect to be impacted most by consumers switching to fiber in 2014? FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

5 WLL network

Very Unlikely

Neutral

Very likely

Neutral

Very likely

Do you expect that a party will build a wireless local loop (WLL) network with a significant geographic scale (i.e. covering more than 5% of the population) and offer service over it in 2014? FALSE Voluntary/ commercial wholelesale

6

Very unlikely Do you expect cable companies to voluntarily start wholesale of analogue television before or in 2014? TRUE

FALSE

FALSE

7 Very unlikely

Neutral

Very likely

Neutral

Very likely

Neutral

Very likely

Neutral

Very likely

Do you foresee cable companies to voluntarily start wholesale of digital television before or in 2014? FALSE

FALSE

8 Very unlikely Do you foresee cable companies to voluntarily start wholesale of broadband before or in 2014?

9

FALSE Very unlikely

FALSE

FALSE

FALSE

Do you foresee cable companies to voluntarily start wholesale of fixed telephony before or in 2014? 10 Very unlikely Do you foresee KPN to voluntarily continue wholesale of DVB-T in 2014? FALSE

FALSE

Very unlikely

Neutral

11 Very likely

Do you foresee KPN to voluntarily continue wholesale of IPTV in 2014 (wholesale of dedicated bandwidth or white labeled IPTV)? FALSE Number of access providers

FALSE

12 0%

0%-5%

5%-10%

10%-15%

0%-5%

5%-10%

10%-15%

More competitive

Current relationship as is

Increased working relationship

15%-20%

20%-25%

>25%

15%-30%

30%-50%

>50%

Which percentage of customers do you foresee to have at least one fixed and one mobile service from the same provider in 2014? FALSE

FALSE

13 Which percentage of households do you expect to have a single fixed access subscription (all subscriptions on only one fixed infrastructure with possibly more products)?

0%

FALSE

FALSE

14 Competitiveness of the market

What do you expect in the relationship between mobile service providers and fixed service providers in 2014 compared to today?

FALSE

FALSE

Alliance

Consolidation

FALSE

129/136



15 More competitive

What do you expect in the relationship between fixed service providers and content providers ('zenders'; NPO, SBS, RTL etc.) in 2014 compared to today?





Alliance

FALSE 16 More competitive

What do you expect in the relationship between mobile service providers and content providers ('zenders'; NPO, SBS, RTL etc.) in 2014 compared to today?

What do you expect in the relationship between satellite service providers and fixed service providers in 2014 compared to today?

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

More competitive



17

FALSE Television

Buying criteria

18

Viewing behavior of customers could potentially be used by DTV providers to support customers in improving their television experience (e.g. advice based on viewing behavior of other customers). Do you foresee this to be a relevant element for customers in choosing their DTV provider?

19

Currently, consumers spend ~184 minutes (~ 3 hours) per day on linear content consumption ('zenders'; TV jaarrapport 2009, SPOT) and this number is expected to rise to 189 minutes for 2010 (Televisierapport 2010, SPOT); How much time do you foresee consumers to spend on linear content consumption ('zenders') in 2014?

20

<150 minutes

Consolidation

FALSE

Alliance

Consolidation

Neutral

Very likely

FALSE

FALSE

150-165

165-180

180-195

195-210

5-15

15-25

25-35

90%-95%

95%-100%

FALSE

FALSE

FALSE

0%-20%

20%-40%

40%-60%

60%-80%

80%-100%

100%

0%-5%

5%-10%

10%-20%

20%-30%

30%-40%

>40%

27%-32%

32%-37%

Current

37%-42%

42%-47%

>47%

27%-32%

Current

32%-37%

37%-42%

>42%

3%-5%

Current

5%-7%

7%-9%

>9%

9%-11%

Current

11%-13%

13%-15%

>15%

FALSE <5 minutes

Alliance

FALSE

Very unlikely

FALSE Usage

Consolidation

210-225

>225 minutes

45-60

>60 minutes

FALSE 35-45

Recent publications from SPOT (SPOT tijdsbestedingsonderzoek 2010) suggest consumers to spend 10-15 minutes per day on nonlinear video consumption (video on demand, over-the-top video content e.g. Videoland, Youtube etc). How much time do you expect consumers to spend on non-linear video consumption in 2014? FALSE 21

< 90%

FALSE 100%-105% 105%-110% 110%-115%

>115%

Penetration of television connections (subscriptions) over all households has risen to ~100,5% (source: rapportage omroep OPTA Q2 2010 and CBS); What do you expect to happen with the penetration of television connections (subscriptions) in 2014? FALSE 22

Current Interactive television (through dedicated bandwidth / ‘via televisieaansluiting’, so not over-the-top) penetration in Dutch households amounts to 27% (source: SPOT TV jaarrapport 2010);Which percentage of Dutch households do you expect to have interactive television (through dedicated bandwidth) in 2014?

0%

FALSE Market share

23

0%

FALSE

Which percentage of consumers do you expect to not have a television subscription (analogue or digital) in 2014? FALSE 24 Current market share of analogue only television equals ~37% of the entire television market (source Telecompaper Dutch TV Q2 2010); What do you foresee for the market share of analogue television in 2014?

<27%

FALSE

FALSE

<22%

22%-27%

FALSE

25 Current market share of digital television through cable equals ~32% of the entire television market (source Telecompaper Dutch TV Q2 2010); What do you foresee for the market share of digital television via cable in 2014?

FALSE

FALSE

<1%

1%-3%

FALSE

26 Current market share of television through DSL equals ~5% of the entire television market (source Telecompaper Dutch TV Q2 2010); What do you foresee for the market share of digital television via DSL in 2014?

FALSE

FALSE

<7%

7%-9%

FALSE

27 Current market share of digital television through terrestrial broadcasting equals ~11% of the entire television market (source Telecompaper Dutch TV Q2 2010); What do you foresee for the market share of digital television via terrestrial broadcasting in 2014?

FALSE

FALSE

FALSE

<8%

8%-10%

10%-12%

Current

12%-14%

14%-16%

FALSE

2%-3%

Current

3%-6%

6%-9%

28 Current market share of digital television through satellite equals ~12% of the entire television market (source Telecompaper Dutch TV Q2 2010); What do you foresee for the market share of digital television via satellite in 2014?

FALSE

FALSE

<1%

1%-2%

FALSE Very unlikely

FALSE

FALSE <5%

FALSE 5%-8%

8%-11%

11%-14%

FALSE Steep decline

FALSE

FALSE

FALSE No change

FALSE

FALSE

>16%

FALSE

29 Current market share of digital television through fiber equals ~3% of the entire television market (source Telecompaper Dutch TV Q2 2010); What do you foresee for the market share of digital television via fiber in 2014? Substitution

Switch behavior

Spending

30

31

>9%

FALSE Neutral

Very likely

Do you foresee over-the-top service providers (e.g. Apple TV, Google TV, Dutch start-ups) who will offer an over-the-top video product for the Dutch market including the most viewed linear content providers (NPO, RTL, SBS) in 2014? FALSE 14%-17%

17%-20%

>20%

Currently, annual churn in television subscriptions amounts to ~11% (source: rapportage omroep OPTA Q2 2010); Do you expect customers to change their television subscription between operators in 2014 more or less compared to today?

32

Strong growth

What do you foresee to happen to the consumer spend on video (only subscriptions and video on demand) in Euro in 2014?

130/136


Pricing

33

Bijlage: Vragenlijst aan marktpartijen 0%

0%-5%

50%-75%

>75%

30%-50%

50%-75%

>75%

175-250

250-350

350-500

> 500 Mbps

25-35

35-50

50-70

70-100

> 100 Mbps

25-50

50-100

100-200

200-500

> 500 Mbps

53%-58%

Current

58%-63%

63%-68%

>68%

35%-39%

Current

39%-43%

43%-47%

>47%

5%-7%

>7%

90%-95%

> 95%

5%-15%

15%-30%

30%-50%

5%-15%

15%-30%

125-175

Which percentage of consumers will select their provider based on the availability of HD in 2014?

34

FALSE

FALSE

0%

0%-5%

FALSE

Which percentage of consumers will select their provider based on the availability of 3D in 2014?

Broadband

Usage

35

FALSE

FALSE

< 100 Mbps

100-125

FALSE

FALSE

What do you expect to be the maximum download speed offered by cable (COAX) in 2014?

36

FALSE

FALSE

< 20 Mbps

20-25

FALSE

FALSE

< 10 Mbps

10-25

What do you expect to be the maximum download speed offered by DSL in 2104?

37

FALSE

What do you expect to be the most sold (newly sold or upgraded, not average of base) download speed by ISPs in 2014?

Market share

38

FALSE

FALSE

<48%

48%-53%

Current market share of DSL in fixed broadband amounts to ~ 58% (source: rapportage breedband OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of fixed broadband via DSL in 2014?

39

FALSE

FALSE

<31%

31%-35%

FALSE

Current market share of cable in fixed broadband amounts to ~ 39% (source: rapportage breedband OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of fixed broadband via cable in 2014?

40

FALSE

FALSE

<1%

1%-2%

2%-3%

Current

3%-5%

<70%

70%-75%

75%-80%

80%-85%

85%-90%

FALSE

FALSE

FALSE

Current market share of FttH in fixed broadband amounts to ~ 3% (source: rapportage breedband OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of fixed broadband via FttH in 2014? FALSE 41

FALSE

Currently, 84% of Dutch households have a fixed broadband connection (source: rapportage breedband OPTA Q2 2010); Which percentage of the Dutch households do you foresee to have a fixed broadband connection in 2014? 42

Steep decrease

FALSE No change

Strong increase

What do you foresee to happen to the price level of mobile data (average total price including subscription fee and usage fee) in 2014? FALSE Substitution

43

< 5%

FALSE 5%-10%

10%-15%

15%-25%

25%-35%

35%-50%

8%-11%

11%-14%

14%-17%

17%-20%

> 50%

Which percentage of the Dutch households with a broadband connection do you foresee to be mobile only internet access in 2014?

Switch behavior

44

FALSE

FALSE

<5%

5%-8%

FALSE >20%

Currently, annual churn in fixed broadband subscriptions amounts to ~15% (source: rapportage breedband OPTA Q2 2010); Do you expect customers to change their fixed broadband subscription between operators more or less compared to today in 2014? FALSE Pricing

45

FALSE

Steep decrease

No change

Strong increase

What do you foresee to be the development of the consumer price of fixed internet-only in 2014?

46 Speed (mbps) is one of the product attributes of a fixed broadband connection. What do you expect to happen to the relative importance of speed for consumers in choosing their broadband connection compared to today in 2014?

Buying criteria

47

FALSE

FALSE

Will be far less important

No change

FALSE No, will be far less important

No change

Yes, will be far more important

No change


No change


Will be far more important

FALSE

Do you expect symmetric connections to be more relevant for consumers compared to today in 2014?

48 Do you expect latency of the broadband internet connection to be more relevant for consumers compared to today in 2014?

49 Do you expect services (e.g. music streaming, security, back-up services etc) to become more important for ISPs as part of the broadband proposition compared to today in 2014?

Telephony

Substitution

50


FALSE

FALSE


FALSE

FALSE < 10%

FALSE 10%-15%

FALSE < 85% of current price

FALSE

FALSE

FALSE

85%-90%

90%-95%

95%-100%

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE 15%-20%

20%-25%

25%-35%

35%-40%

>40%

Currently, the percentage of mobile only households (households without a fixed telephony subscription) amounts to ~17% (source: CBS 2009); What do you foresee for the percentage of mobile telephony only households?

51 What do you foresee to happen to the price level of mobile voice (average total price per minute including subscription fee and usage fee) in 2014? 52 What do you expect to be the impact of new means of communication (facebook, twitter, chat, instant messaging etc) on the usage of fixed and mobile telephony in 2014?

Steep decline

FALSE

No change

> 115% of 105%-110% 110%-115% current price

Strong growth

FALSE

131/136


53 Which of the two (fixed or mobile) do you expect to be impacted most by these new means of communication in 2014?

Bijlage: Vragenlijst aan marktpartijen Mostly mobile telephony

FALSE 54

50/50

Mostly fixed telephony

No change

Strong growth

FALSE

Steep decline What do you foresee for video telephony in terms of usage (e.g. Apple facetime, Skype with video turned on) in 2014? FALSE

FALSE

55 Steep decline

No change

Strong growth

What do you expect to happen to fixed VoIP in terms of usage (e.g. Skype) in 2014? FALSE 56

FALSE

Steep decline

No change

Strong growth

What do you expect to happen to mobile VoIP in terms of usage (e.g. Skype via 3G/LTE) in 2014? FALSE

FALSE

57 Market share

Current market share of KPN PSTN in fixed telephony amounts to ~ 43% (source: average of bracket KPN in PSTN in rapportage vaste telefonie OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of KPN PSTN in fixed telephony in 2014?

<35%

35%-39%

39%-43%

4%-6%

6%-8%

11%-14%

14%-17%

1%-3%

3%-5%

21%-24%

24%-27%

FALSE

Current

43%-47%

47%-51%

>51%

Current

8%-10%

10%-12%

>12%

Current

17%-20%

20%-23%

>23%

Current

5%-7%

7%-9%

>9%

Current

27%-30%

30%-33%

>33%

Current

1%-4%

4%-7%

>7%

11%-14%

14%-17%

17%-20%

FALSE

58 Current market share of other parties on PSTN (mainly CPS and / or WLR) in fixed telephony amounts to ~ 8% (source: 100% minus the average of bracket KPN in PSTN in rapportage vaste telefonie OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of other parties on PSTN in fixed telephony in 2014?

<4%

FALSE

FALSE

59 Current market share of KPN VoB in fixed telephony amounts to ~ 17% (source: average of bracket KPN in rapportage vaste telefonie OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of KPN VoB in fixed telephony in 2014?

<11%

FALSE 60

Current market share of VoB from other parties on KPN infrastructure in fixed telephony amounts to ~ 5% (source: 100% minus the average of brackets KPN and Cable in VoB in rapportage vaste telefonie OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of VoB from other parties on KPN infrastructure in fixed telephony in 2014?

61

<1%

FALSE

FALSE <21%

FALSE

Current market share of Cable in fixed telephony amounts to ~ 27% (source: average of brackets Cable companies in rapportage vaste telefonie OPTA Q2 2010); What do you foresee for the market share of Cable in fixed telephony in 2014? FALSE

FALSE

62 Current market share of fiber in fixed telephony amounts to <1%; What do you foresee for the market share of fiber in fixed telephony in 2014?

Switch behavior

63

FALSE

FALSE

<5%

5%-8%

FALSE

FALSE

FALSE 8%-11%

>20%

Currently, annual churn in fixed telephony subscriptions amounts to ~13% (source: rapportage vaste telefonie OPTA Q2 2010); Do you expect customers to change their fixed telephony subscription between operators more or less compared to today in 2014? Pricing

64

FALSE

Steep decrease

No change

FALSE Strong increase

What do you foresee to happen to the price level of fixed voice (average total price per minute including subscription fee and usage fee) between today and 2014? FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

FALSE

65 Do you expect flat rate fixed telephony will become more or less used in terms of subscriptions (flat rate = tariff packages that offer unlimited calling for a fixed price, possibly limited to certain times of day / week) in 2014?

Less used

No change

More used

FALSE General telecom market

SOHO

66 Totally different

Totally the same

Do you expect market developments as you have described in this questionnaire to be different or the same for SOHO customers with consumer products compared to 'regular' consumers? FALSE

FALSE

FALSE

132/136



Bijlage: Aangeschreven en betrokken marktpartijen Diverse typen marktpartijen zijn aangeschreven en betrokken bij dit onderzoek:  Service providers  Broadcasters  Producenten van consumentenelektronica  Potentiële toetreders tot de markt Hieronder is een alfabetische lijst van bij dit onderzoek betrokken partijen opgenomen: Aangeschreven en betrokken marktpartijen Broadcast Partners CAIW CanalDigitaal CIF Concepts ICT Delta Google Jelcer KPN NPO Philips Pretium Reggefiber RTL Samsung SBS Scarlet Skype Sony Tele2 T-Mobile (incl. Online) Tweak Videoland / Entertainment Retail Group UPC Vodafone XMS YouCa Your.TV Ziggo

133/136


Bijlage: Lijst van figuren

Bijlage: Lijst van figuren Figuur 1: Figuur 2: Figuur 3: Figuur 4: Figuur 5: Figuur 6: Figuur 7: Figuur 8: Figuur 9: Figuur 10: Figuur 11: Figuur 12: Figuur 13: Figuur 14: Figuur 15: Figuur 16: Figuur 17: Figuur 18: Figuur 19: Figuur 20: Figuur 21: Figuur 22: Figuur 23: Figuur 24: Figuur 25: Figuur 26: Figuur 27: Figuur 28: Figuur 29: Figuur 30: Figuur 31: Figuur 32: Figuur 33: Figuur 34:

overzicht van de vier scenario‟s voor de gecombineerde communicatiemarkt ..................................................................................... 7 samenvatting van marktaandelen partijen per scenario .............................. 8 bandbreedte marktaandelen partijen in Q2 2010 en ultimo 2014 ............... 9 marktaandelen per infrastructuur Q2 2010 en ultimo 2014 ........................ 9 schakels in de waardeketens voor televisie, breedband internet en vaste telefonie ..................................................................................................... 10 verdeling van diensten over frequentiespectrum ...................................... 11 gesimplificeerde weergave van de waardeketen van televisie in bredere zin .............................................................................................................. 12 marktaandelen van aanbieders in % en markt voor televisiediensten in mln. ........................................................................................................... 13 marktaandelen van aanbieders in % en markt voor breedband internet in mln ............................................................................................................ 14 variaties aanbod vaste telefoniedienst door providers .............................. 15 mogelijkheden voor wholesale van vaste telefonie................................... 15 marktaandelen van aanbieders in % en markt voor telefonieaansluitingen in mln ........................................................................................................ 16 ontwikkeling van vast, mobiel en geïntegreerde producten ...................... 17 proces van scenarioplanning voor OPTA ................................................. 18 keuze van de meest belangrijke krachten .................................................. 19 voorbeelden van penetratie telecomproducten .......................................... 24 overzicht van ontwikkelingen op de totale communicatiemarkt .............. 25 geleverde televisiediensten in de Nederlandse markt (x 1.000)................ 26 maandelijks aantal belminuten vaste telefonie op retailaansluitingen en Skype (x 1.000.000) in de Nederlandse markt .......................................... 27 vaste telefonie retailaansluitingen via gereserveerde frequentieruimte (x 1.000) ........................................................................................................ 27 breedband retailaansluitingen (x 1.000) .................................................... 28 ontwikkeling van dual en triple play bundels met vaste producten .......... 29 eindgebruikers met mobiele en vaste producten bij één partij .................. 31 ontwikkeling connected FttH aansluitingen (aantal connected huishoudens x 1.000.000) .............................................................................................. 34 combinatie van minimum en maximum ontwikkeling aantal FttH abonnees (x 1.000 huishoudens) ............................................................... 35 ontwikkeling maximum downloadsnelheid (Mbps) kabel ........................ 36 haalbare Mbps infrastructuren t.o.v. afstand tot de wijkcentrale .............. 37 voorbeelden van overnames door telecompartijen en consolidatie .......... 42 bevolkingsopbouw in 1.000 Nederlanders ................................................ 53 overzicht van ontwikkelingen op de markt voor televisiediensten ........... 55 overzicht lineaire videoconsumptie per dag per leeftijdscategorie (minuten) ................................................................................................... 56 selectie van marktpartijen die HD aanbieden en aantal HD-zenders ........ 59 overzicht van ontwikkelingen op de markt voor breedbanddiensten ........ 70 overzicht van ontwikkelingen op de markt voor telefoniediensten .......... 75 134/136


Bijlage: Lijst van figuren

Figuur 35: aantal telefoonaansluitingen voor vaste en mobiele telefonie en Skype (connected users) in 1000 ......................................................................... 76 Figuur 36: totaal belvolume in mln. minuten per maand voor Nederlandse retailmarkt plus Skype (connected users), ................................................................... 76 Figuur 37: aantal belminuten per maand per gebruiker voor verschillende typen spraakdiensten ........................................................................................... 77 Figuur 38: percentage eindgebruikers en telefoniegebruik per leeftijdscategorie ...... 78 Figuur 39: aantal PSTN/ISDN aansluitingen en VoB aansluitingen 2007-2010 in 1.000 .......................................................................................................... 82 Figuur 40: effect van prijsdaling op opslag (marge)................................................... 83 Figuur 41: aantal CPS-only abonnees (x 1.000) 2007-2010 ....................................... 83 Figuur 42: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de televisiemarkt ............ 86 Figuur 43: overzicht van de vier scenario‟s voor de televisiemarkt ........................... 87 Figuur 44: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de breedbandmarkt ......... 88 Figuur 45: overzicht van de vier scenario‟s voor de breedbandmarkt ........................ 89 Figuur 46: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de markt voor vaste telefonie ..................................................................................................... 90 Figuur 47: overzicht van de vier scenario‟s voor de markt van vaste telefonie ......... 91 Figuur 48: overzicht van de vier scenario‟s voor de gecombineerde communicatiemarkt ................................................................................... 96 Figuur 49: overzicht van de vier scenario‟s voor de televisiemarkt ........................... 99 Figuur 50: marktaandelen infrastructuur per scenario .............................................. 106 Figuur 51: overzicht van de vier scenario‟s voor de breedbandmarkt ...................... 107 Figuur 52: marktaandelen infrastructuur per scenario .............................................. 113 Figuur 53: overzicht van de vier scenario‟s voor de markt van vaste telefonie ....... 114 Figuur 54: marktaandelen infrastructuur per scenario .............................................. 119 Figuur 55: overzicht te verwachten marktaandelen van partijen per scenario ......... 120 Figuur 56: mogelijke indicatoren per scenario ......................................................... 121

135/136

Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Televisie Breedband Internet Vaste Telefonie

Recommend Documents