Toekomst door tra HOUTPRIJS 2003: HOUTARCHITECTUURPRIJS EN HOUTINNOVATIEPRIJS
Opnieuw is de Houtprijs, bestaande uit twee categorieën, toegekend. De Houtarchitectuurprijs behaalde Atelier Zeinstra van der Pol uit Amsterdam met het Crematorium in Haarlem, terwijl van der breggen architecten uit Alphen a/d Rijn de Houtinnovatieprijs in de wacht sleepte met de vernieuwende bouwmethodiek Maskerade. De Publieksprijs, aangewezen door internetgebruikers, viel toe aan studenten van de TU-Eindhoven i.s.m. Maurer United Architects uit Eindhoven voor de MU-bowl in Eindhoven (tevens derde-prijswinnaar in de categorie Houtarchitectuur). De prijzen zijn uitgereikt tijdens Houtdag 2003 op 30 oktober jl. in het Fortis Theater a.d Schie te Schiedam. 22
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
ditie Archetype van de ommuurde hof.
Gezien het aantal aanmeldingen blijft hout zowel in traditionele als innovatieve zin een vanzelfsprekend toegepast materiaal in de bouw. Doordat de houtbranche veel tijd en geld stopt in product- en systeemontwikkeling enerzijds en informatievoorziening en promotie anderzijds vindt er een redelijk vloeiende doorstroming plaats naar architecten en de bouw. Voor Houtprijs 2003 ontving organisator Centrum Hout liefst 83 aanmeldingen: 68 voor de Houtarchitectuurprijs en 15 voor de Houtinnovatieprijs. Daarbij viel het de beide jury's op dat niet alleen de kwaliteit van de inzendingen bijzonder hoog was, hoger zelfs dan die van de editie 2001, maar ook dat veel jonge architecten haast vertrouwd met hout en houtachtige plaatmaterialen omgaan en ze volwaardig en adequaat toepassen in hun architectuur. Dat is des te opvallender, omdat het houtonderwijs op de technische scholen nog vaak te wensen overlaat. Dit was reden op de Houtdag bekend te maken dat er voor studenten een houtprijsvraag komt, de VVNH-Woodchallenge, gesponsord door de Vereniging van Nederlandse Houtondernemingen (VVNH). Het zij met klem benadrukt, tien jaar
geleden werd er nog niet zo sculpturaal met dit natuurmateriaal ontworpen als tegenwoordig het geval is. Er wordt druk geëxperimenteerd en gecombineerd met houtconstructies, gevelbekledingen, 'nieuwe' en gemodificeerde houtsoorten, plaatmaterialen en innovatieve houtproducten, waarvoor fabrikanten en Centrum Hout, inclusief Het Houtblad, de wervende munitie leveren. Extra wind in de rug geeft de regering, die in haar beleid milieuvriendelijke materialen propageert en zelf het goede voorbeeld geeft (houten wegportalen, vangrails, lantaarnpalen). Licht uit In deze tijd, waarin ook op architectuurgebied alle normen en vormen vervagen, blijft hout kortom als eeuwenoud bouwmateriaal recht overeind staan. Waar veel postmoderne architecten hun ontwerparmoede verdoezelen met overdreven kleurgebruik, gewilde vormen en onmogelijke combinaties van materialen - hun architectuur heeft om zo te zeggen veel weg van een stuk asfalt gerepareerd met een strook klinkers -, daar zijn collega's die óók aan de traditie vasthouden, bijzonder fris in de weer, niet in de laatste plaats met hout. Het is zoals het
spreekwoord zegt: Wanneer tradities worden opgegeven, gaat het licht uit. Bij alle hier beschreven projecten zijn in meerdere of mindere mate historische en moderne verworvenheden met elkaar vermenigvuldigd, zonder dat de uitkomst op een teleurstellende breuk eindigt. Centrum Hout heeft de Houtprijs als stimulans hiervoor ook in het leven geroepen: om met de wind van de traditie in de rug haast moeiteloos vooruit te komen in bijzondere en vernieuwende ontwerpen. Voor de Houtarchitectuurprijs stelde het Centrum als eis: '(Deze) is bedoeld voor bouwprojecten, waarin de eigenschappen van hout op voorbeeldige wijze zijn benut. Daarbij is niet de omvang beslissend als wel de vormgeving en de juiste toepassing van het materiaal.' Zeker dat laatste was een belangrijk criterium. Hoewel hout sinds mensenheugenis als bouwmateriaal wordt gebruikt, blijkt de kennis over de eigenschappen en de adequate detaillering steeds weer weg te sijpelen. Techniek kent echter evenzeer een kostbare traditie. Daarom blijft houtvoorlichting voor Centrum Hout, ook via de wervende weg van een prijs, noodzakelijk.
Houtarchitectuurprijs 2003 Eerste prijs Houtarchitectuurprijs: Crematorium Haarlem naar ontwerp van Atelier Zeinstra van der Pol Amsterdam.
HET
De jury van de Houtarchitectuurprijs stond voor de omvangrijke taak 68 projecten op hun merites te beoordelen. Deze waren ingezonden voor vier subcategorieën: Woningbouw (24), Utiliteitsbouw (26), Restauratie/renovatie (7) en Overige (11). Het college bestond uit juryvoorzitter prof. ir. Hans Ruijssenaars (de architectengroep Amsterdam), ir. Kees van der Hoeven (voorzitter Bond van Nederlandse Architecten Amsterdam), Ids Haagsma (Architext Haarlem, architectuurpublicist), ir. Joop Raadschelders (Raadschelders Bouwadvies Spaarndam, sectie Hout- en Staalconstructies TU-Delft) en Kees de Vries (hoofdredacteur
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
Het Houtblad, voorlichter Centrum Hout). Gezamenlijk bekeken zij de inzendingen, die tussen 1 oktober 2001 en 1 juli 2003 in gebruik genomen moesten zijn, op ontwerp, constructie, uitvoering en detaillering. Na diverse discussie- en stemronden formeerden de keurders een Top 10 van projecten die alle een hoge esthetische kwaliteit gemeen hebben. Na hernieuwd rijp beraad destilleerden zij hieruit een eerste, tweede en derde prijs en twee eervolle vermeldingen. Bij de drie prijswinnende projecten speelde mee dat ze in deze vorm niet in een ander materiaal te realiseren waren.
23
Eerste prijs: Crematorium Haarlem/Atelier Zeinstra van der Pol Amsterdam Zijaanzicht met entree.
Dit project, ingestuurd in de subcategorie Utiliteitsbouw en beschreven in Het Houtblad 5/2002, is een schoolvoorbeeld van hoe traditie en moderniteit samen kunnen gaan. Architect Herman Zeinstra dacht eerst goed na, vóór hij aan het ontwerp van dit crematorium begon. Rekening houdend met de verschillende (on)geloven koos hij voor een zo neutraal mogelijk gebouw. Hij onderzocht via literatuurstudies de verschillende funeraire tradities en rituelen overal ter wereld en koppelde die aan zijn eigen levenservaringen. De 10 m hoge aula heeft de archetypische vorm van een boerenschuur.
Interieur aula over de lengteas met kijk op de urnenmuur.
Hoe symboolarm hij het geheel ook wilde hebben, de menselijke beleving was wel het uitgangspunt. Vanuit de gedachte dat gebeurtenissen, zoals de kringloop van seizoenen, voor mensen een bepaalde duur en een begin, midden en einde moeten hebben, kwam hij uit op het archetype van de ommuurde hof, dat in alle tijden en culturen voorkomt. Hierin is de hele plechtige optocht van het fenomeen begrafenis geïncorporeerd, zoals we dat van vroeger kennen: van huis naar kerk naar aula naar graf (verbrandingskamer) naar condoleanceruimte naar huis. In het geval van het crematorium gaat het om een dubbele ommuring, waarvan de buitenste de kantoren en dienstvertrekken bevat en de binnenste een kloosterachtige omloop is rond de hof waarop de aula in een kiezeltuin
24
lering. Over dit laatste is goed en zorgvuldig nagedacht, zoals blijkt uit onder meer de keuze van gelamineerd vuren voor binnen en gelamineerd grenen (beter te verduurzamen) voor buiten. Slechts op enkele plaatsen heeft de vormgeving het gewonnen van de constructieve, op duurzaamheid gerichte aspecten. De jury acht het een 'schokkend mooi' project van klassieke allure met een geheel eigen beeld. Het heeft een zeer hoge ruimtelijke kwaliteit die volkomen past in deze tijd.
staat. Door de afsluiting van de buitenwereld ontstaat een gevoel van veiligheid, terwijl de lichtgekleurde materialen (steen, hout, glas) alle ruimte bieden voor troost: ze vestigen geen (terneer)drukkende aandacht op zichzelf. Bovendien is vanuit de rondgang en vanuit de aula, deels c.q. geheel opgetrokken in hout en glas, volop zicht op de omringende bomennatuur. Ook stelde Zeinstra zich op de hoogte van houten kapconstructies door de eeuwen heen en ontwikkelde zo een eigen type dat overvloedig in kleinere en grotere dakconstructies het vierkante gebouw overhuift: herkenbaar, maar wel anders en rijker door z'n ritmische herhalingen. Het crematorium is voor de jury dan ook een duidelijke winnaar, niet alleen qua architectuur, maar ook qua detail-
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
Tweede prijs: De Mikkelhorst Haren (Gr.)/Onix Architecten Groningen De Mikkelhorst. Entree in lariks.
De winnaar van de Houtarchitectuurprijs 2001 scoorde opnieuw hoog met de tweede prijs voor het ontwerp van de multifunctionele ecologische zorgboerderij de Mikkelhorst te Haren (subcategorie Utiliteitsbouw; zie het artikel elders in dit Houtblad). Ook dit jonge architectenbureau ging te rade bij de traditie, in dit geval het archetype van de boerderij, om daar iets nieuws aan toe te voegen. Het ging om een ingewikkelde opdracht. Er moest een gebouw komen, waar mensen met een visuele, lichamelijke of geestelijke handicap op ecologische wijze agrarische producten konden verbouwen om hen zo bij het arbeidsproces te betrekken. Bovendien moest het een ontmoetingsplaats zijn voor iedereen met belangstelling voor de bijzonderheden van ecologisch boeren. De Mikkelhorst beschikt over open stallen en een tuinderij, terwijl de boerderij zelf een theeschenkerij, winkel, kinderboerderij en educatief centrum bevat. Onix Architecten koos ervoor alle functies onder één lang geschakeld dak onder te brengen, zodat het beeld van een dorpsstraatje ontstaat. Het beeldbepalende dak bestaat uit een reeks verschillende kapvormen met elk een eigen hellingshoek. Aan de voorkant is
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
in een luifel voorzien, die alle functies met elkaar verbindt en in lijn brengt. Heel verrassend is de terrasvloer aan de voor- en achterkant, die bij de stallen naadloos overgaat in de kopgevel.
Aaneenrijging van kapvormen.
archetypische opzet, waarbij het beeld van de doorgaande gevarieerde dakvorm op het netvlies blijft hangen.
Opvallend genoeg bestaat het complex voor 90% uit hout, ingegeven door de ecologische invalshoek en de warme uitstraling van het materiaal. Even bijzonder (en modern) is dat vrijwel alle houten bouwonderdelen zijn geprefabriceerd. Behalve Siberisch, Midden-Europees (Waxed Wood) en inlands lariks voor de draagconstructie, kozijnen, gevelbekleding en binnenafwerking zijn ook vuren (plafonds), kastanje (afrasteringen) en platohout (gevelbekleding, dakbedekking, terrasvloeren) toegepast, en dat op een wijze die kennis van zaken verraadt. Zo hebben de naar buiten gekeerde zijden van de Siberisch lariks kolommen een spintarm deklamel om een hogere duurzaamheid te bewerkstelligen. In de toekomst kan er aan zowel de voorals achterzijde lustig worden 'doorgetimmerd', zonder dat het autonome beeld wordt aangetast. De jury spreekt van een zeer fraaie inzending met een even simpele als vanzelfsprekende houtconstructie. De schoonheid zit vooral in de simpele
2003
25
Derde prijs en Publieksprijs: MU-bowl Eindhoven/studenten TU-Eindhoven i.s.m. Maurer United Architects De eerder gestelde opmerking dat het houtonderwijs in Nederland een nog wat ondergeschoven kindje is, behoeft hier enige retouchering. Dat stimulans van buiten daarbij overigens van belangrijke invloed kan zijn, bewijst de houten skatebaan in Eindhoven (subcategorie Overige), die bovendien de grootste van Europa is geworden; zie
Artist's impression.
ook het artikel in Het Houtblad 1/2003. Ton van Gool, directeur van het kunstinstituut MU in Eindhoven, gaf in het kader van een tentoonstelling over de samenhang tussen skateboarden, beeldende kunst en architectuur aan studenten van de TU-Eindhoven de opdracht de ultieme skatebaan te ontwerpen én uit te voeren. Onder begeleiding van docent en architect Marc Maurer (Maurer United Architects), togen twintig studenten aan het werk. Om niet met vallen en opstaan te opereren, maar daarentegen gebruik te maken van de denkbeelden en wensen van gebruikers, werden professionele skaters uitgenodigd. Uit de resulterende twintig ontwerpen kozen Nederlandse profskaters het ontwerp. Een belangrijke voorwaarde voor Van Gool was dat de skatebowl van hout moest zijn. Beton toont en valt nogal hard, hout is daarentegen veel warmer en verender. Bovendien klinkt skaten op hout echter, net zoals het kreunen en kraken van een houten achtbaan de spanning aanzienlijk verhoogt. De uitvoering in hout (23 x 24 m, bij een hoogte van 4 m) was echter geen sinecure. Het ontwerp was geënt op het
26
Ingewikkeld traject van bochten en scherpe hoeken.
aliseerd en dat het hout op vele plaatsen tegelijkertijd in horizontale en verticale richting moest worden gebogen.
'archetype' van een zwembad met drie bassins, inhoudende dat er dubbelgekromde vlakken moesten worden gere-
De zij-, boven- en onderkanten van het plaatmateriaal moesten iets hol of bol worden bijgezaagd.
De studenten waren evenwel niet van de baan af te slaan en produceerden met de hulp van de computer een dik boek met 3D-tekeningen, onder meer omdat elk vuren balkje van de draagconstructie, bestaande uit 88 schenkels, een afwijkende kromming heeft. Bij de met zorg gedetailleerde uitvoering (geprefabriceerd en demontabel) kwam met name de flexibiliteit van houten plaatmateriaal - de MU-bowl is bekleed met twee lagen vuren- en één laag berkentriplex, elk 9 mm dik - uitstekend tot z'n recht. Door de dubbelgekromde vlakken moesten vrijwel alle zij-, boven- en onderkanten daarvan worden bijgezaagd. De jury is lovend over het initiatief en stelt dat tegen alle verwachtingen in 'vloeibare architecturen' in hout en plaatmateriaal uitvoerbaar zijn. De MU-bowl is daarmee een prachtig voorbeeld van een eigentijdse aanpak, waarbij kunst, cultuur en sport worden ingezet bij het oplossen van bouwtechnische knelpunten. Aan dit project is tevens de Publieksprijs toegekend (zie kader).
Publieksprijs Evenals de vorige keer is ook een Publieksprijs voor de categorie Houtarchitectuur toegekend. Digitale snelwegberijders - met 1167 waren dat er veel meer dan in 2001 - mochten tot 15 oktober jl. hun stem uitbrengen op een van de Top 10-projecten. Met overweldigende meerderheid (801 stemmen) klikten zij de MU-Bowl tot winnaar, die in de officiële competitie de derde prijs behaalde. De eerste en tweede prijswinnaars, het Crematorium in Haarlem en de Mikkelhorst in Haren, verwees zij naar de vijfde en negende plaats (57 respectievelijk 22 stemmen). Zie de complete uitslag op www.centrum-hout.nl/houtprijs2003.
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
Eervolle vermeldingen Uitbreiding villa Zeist/Artesk bureau voor architectuur Maastricht Zelfs een monumentale villa kan nog worden uitgebreid. Het juweel, gebouwd in de jaren 1930, ligt in de bosrijke villawijk Kerkenbosch te Zeist. De grootwoning is volledig geherstructureerd en teruggebracht in authentieke staat, terwijl de achterzijde is uitgebreid met een garage/tuinhuis annex terras in houtskeletbouw en FSC-gecertificeerd kayu keras; op termijn krijgt de aanbouw de functie van gas-
tenverblijf. Het materiaal hout, behandeld met Olympic stain (grijs) om een egale kleur te behouden, is zowel een verwijzing naar de natuur rondom als een contrast met de villa die in metselwerk is opgetrokken. Daarmee is het tuinhuis intermediair tussen natuur en woonhuis. Dit uit zich ook in de grijpende daken: het hoogste van de villa is een sedumdak, de terrasoverkapping een houten exemplaar. Door de Uitbreiding villa Zeist. De toevoeging in hout is zowel een verwijzing naar de natuur rondom als een contrast met de stenen villa.
Van een bijna Japanse schoonheid.
gevels te laten overgaan in transparante wanden is er tevens openheid en lichtheid gecreëerd. De houtdetaillering van deze inzending (subcategorie Restauratie/renovatie) is even zorgvuldig als die van het huis, en van een bijna Japanse schoonheid, aldus de jury. De gelaagdheid in het project is groot, terwijl er slechts één materiaal is toegepast. Met hout blijkt zo een sculpturale uitdrukkingsvorm mogelijk, die tegelijkertijd een haast serene rust uitstraalt.
Straatmeubilair Tilburg/MTD landschapsarchitecten 's-Hertogenbosch De aankleding van de openbare ruimte krijgt terecht steeds meer aandacht van stedenbouwkundigen en architecten. Niet langer is dit het domein van de gemeente die maar moet zien hoe ze deze met de gebouwde omgeving verenigt. Zo werd de inrichting van het Tilburgse kernwinkelgebied uit het begin van de jaren 1980 als rommelig, versleten en onaantrekkelijk ervaren. Als actieve, moderne doe-stad wilde de gemeente Tilburg dat niet langer over haar kant laten gaan. MTD landschapsarchitecten werd aangezocht om een Structuurvisie en Herinrichtingsplan voor de binnenstad te ontwikkelen, samen met de gemeente, Stichting Stadskern en direct betrokken ondernemers en bewoners. Allereerst werd het aantal reclameuitingen en luifels teruggebracht en gestroomlijnd. Vervolgens is de binnenstad, gekenmerkt door historische en moderne gevels, sober en ingetogen ingevuld met onder meer geelbeige natuursteen en antracietgrijs graniet. Aan de pleinen (Oude Markt, Korte Heuvel, Radio-
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
plein) zijn bijzondere accenten en een hogere verblijfswaarde gegeven met straatmeubiliair, zoals een natuurstenen boomeiland, kunstobjecten, grote houten lichtmasten en solitaire bomen. De 11 m hoge houten lichtmasten, ingediend voor de subcategorie Overige, zijn neergezet op verschillende knooppunten. Hij is opgebouwd uit een roestvaststalen sokkel, een conisch mastdeel van transparant gelakt Oregon pine, vier eraan bevestigde schijnwerpers en een roestvaststalen top. De stalen sokkel, hoog genoeg om beschadiging aan het hout te voorkomen, bestaat uit een glad conisch deel en uit een deel van verticale lamellen om zwerfvuil respectievelijk aanplakbiljetten geen aanknopingspunt te geven. In daglicht tonen ze een warmhouten en in
2003
schijnwerperlicht een sfeervolle aanblik. De jury spreekt van een doordacht ontwerp met een fraaie uitstraling, dat ook technisch een hoogstaande prestatie is. Zie tevens het artikel over houten lichtmasten elders in dit nummer.
Straatmeubilair Tilburg. Doordacht ontwerp met een fraaie uitstraling.
27
Overige Top 10-projecten
(in willekeurige volgorde)
Woningen op school Bickerseiland Amsterdam/HM Architekten Amsterdam
In de lariks langsgevels van deze woningen op het Amsterdamse Bickerseiland zijn rijkelijk luiken uitgespaard, die horizontaal of verticaal geopend kunnen worden.
De ene architectuur bovenop de andere zetten hoeft niet tot een anomalie te leiden, maar je moet er wel visie voor hebben. HM Architekten realiseerde
acht woningen op een Montessorischool, ontworpen door Herman Hertzberger, op de kop van het Bickerseiland aan het Westerdok in Amsterdam.
De school wordt gekenmerkt door een samengesteld volume in baksteen en glazen puien. Als contrast hiermee en voor de rust zijn de woningen als solide, gesloten volumes opgevat, waarvan één kopgevel zich volledig opent aan de waterzijde. In de lariks langsgevels (horizontale delen) zijn rijkelijk luiken uitgespaard, die horizontaal of verticaal geopend kunnen worden. Hout was hier essentieel. Het voegt zich moeiteloos in deze scheepsbouwachtige omgeving, en het is strak maar niet te hard. De gebezigde kleur van de afwerking (Olympic stain redwood) harmonieert prachtig met de steenrode daken op dit eiland. Doordat een flink aantal delen 1 cm uit elkaar zijn gezet, ontstaat een bijzondere ritmering en een mooie lichtval in de woning. Als geheel doet het project (subcategorie Woningbouw) recht aan het stedenbouwkundige weefsel en past het eigentijds in een historische omgeving.
Woningen IJsselstein/Kingma Roorda Architecten Rotterdam Binnen Zenderpark III-west vormen de 47 woningen op twee eilanden elk een modern kasteel in een halfverborgen hof: van buiten robuust en met een brug bereikbaar over een 'kasteelgracht' en van binnen huiselijk en opvallend kleurig. Onder het met schelpen bezaaide plein tussen de twee eilanden ligt een halfverzonken parkeergarage met per woning twee parkeerplaatsen. Er is geen reden voor pleinvrees, omdat in deze collectief bedoelde tussenruimte de warme roodoranje gloed van de lariks verandagevels (onder een houtbeschermende luifel) ten volle kan worden ervaren. Gevoegd bij de speelvoorzieningen, de belvédère en de bangkirai plankiers is het een oase in het van verkeer doortrokken Zenderpark. Aan de achterzijde met tuinen is de sfeer meer individueel. De woningpuien hier zijn omlijst met gelijmde western red cedar delen die zijn afgewerkt met Olympic stain. In detaillering en vormgeving is bij dit project (subcategorie Woningbouw) gestreefd naar het geraffineerd chic van een woonblad aan de pleinkant en naar de levendige hardhoutsfeer van een tuincentrum aan de tuinkant. In de collectieve tussenruimte van deze woningen in IJsselstein kan de warme roodoranje gloed van de lariks verandagevels (onder een houtbeschermende luifel) ten volle worden ervaren.
28
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
Uitbreiding woonhuis Nijmegen/ Hoogte Twee Architecten Arnhem
Uitbreiding in een reeks van tuingerichte open kokers te Nijmegen.
Ook bij deze inzending in de subcategorie Woningbouw blijkt dat hout een fantastisch materiaal is om uitbreidingen te realiseren. Niet alleen is het een soepel (aan)wendbaar materiaal, maar ook is het prachtig te combineren met andere materialen, zoals hier met baksteen. Gezinsuitbreiding ('dynamische gezinssamenstelling') was de reden voor de reorganisatie van en toevoeging aan de familiewoning. Het nieuwe deel, bevattende een thuiskantoor, woonkeuken en tuinkamer gerijd achter elkaar, moest zowel perfect aansluiten op de oude woning als de relatie met de tuin versterken. De uitbreiding is ontworpen als een tuingerichte reeks open kokers, waarbij alle kopse delen uit glas bestaan en de langswanden gesloten zijn. Dit laatste voorkomt inkijk van de buren. Elk kokersegment heeft z'n eigen doorsnede; door de aaneenschakeling ontstaat een levendige afwisseling van openheid en geborgenheid met overal doorzichten op de tuin en het bestaande huis. Vloeren, wanden en daken zijn uitgevoerd in prefab houtskeletbouw. Gevels en dak zijn bekleed met verduurzaamde ongeschaafde vuren delen, wat de strakheid en abstractie verhoogt. Ontwerp en uitvoering getuigen volgens de jury van vakmanschap met veel aandacht voor detail.
Free-Stylewoningen Almere-Buiten/Min2 bouw-kunst Bergen Maarten Min is de Marcel Duchamp onder de architecten. Met zijn architecture trouvé houdt ook hij zich, samen met zijn vrouw en mededirecteur Jetty Min, bezig om tradities op een experimentele en altijd verrassende manier naar het heden door te trekken. Met de moderne loftwoning, waarvan er 29 zijn neergezet in de Eilandenbuurt te Almere-Buiten in het kader van de Bouwexpo Gewild Wonen 2001, biedt hij bewoners oftewel particuliere opdrachtgevers letterlijk de ruimte om hun woonwensen uit te kunnen leven. Het gevoel van toen wordt versmolten met de techniek (Mins stokpaardje) van nu. Hij ontwierp de schil van vuren kolommen en liggers en liet de verdere indeling binnen deze variant op het oude pakhuis goeddeels vrij indeelbaar. Het revolutionaire van het ontwerp (subcategorie Woningbouw) zit 'm hierin dat er ook gestreefd is naar een seriematige aanpak en dat een alternatief wordt geboden voor het stapelen van gevels en vloeren van houtskelet-, beton- en stapelbouw. Juist door de houten spanten, die de krachten afdragen, zijn vloeren weg te laten.
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
Ruimte voor woonwensen.
2003
Ook bij de verdere afwerking spelen hout en plaatmateriaal een bepalende en letterlijk zichtbare rol in gevelsluitende elementen, dakdozen, kozijnen, trappen, deuren, binnenwanden, gevels (70%), steigers en, in de proefwoning,
luiken. Het concept is zo aangeslagen, dat enkele grote opdrachtgevers dergelijke loftwoningen bij de architect hebben besteld. Zie verder over dit project Het Houtblad 2/2000, 7/2001 en 3/2002.
29
Theehuis Posbank Rheden/de architectengroep (Bjarne Mastenbroek) Amsterdam, ABT Velp druk en een maximale uitkraging. Voor de beschouwer is het dan altijd de kunst het geheimen te achterhalen hoe dit constructief voor elkaar is gebokst. De oplossing is dat de verdiepingshoge gevels van de twee rechthoeken zijn uitgevoerd als vakwerken, waarbij 48 eiken rondhoutstammen de druken slanke stalen kolommen de trekdiagonalen vormen. Voor de balans zorgen trekankers in de grond, twee steunpunten op de betonnen onderbouw en, zowaar, een zwerfkei op een centraal punt die extra steun biedt.
In het theehuis op de Posbank in Rheden vormen 48 eiken rondhoutstammen de druk- en slanke stalen kolommen de trekdiagonalen.
Uitkragingen spreken altijd tot de verbeelding en zijn daarom een ware uitdaging de zwaartekracht zo spectaculair mogelijk te overwinnen. Bjarne
Mastenbroek zette een doorgestrekte rechthoek op een andere en gaf zo het theehuis bij de Posbank (subcategorie Utiliteitsbouw) een minimale voetaf-
Het vernuftige theehuis is, in dialoog met de natuur, in een kom geplaatst, waardoor de plooiingen en opstuwingen van het traditionele landschap zich als het ware voortzetten in het moderne gebouw. De bezoeker gaat vanaf de ingang in één beweging via een hellingbaan omhoog tot aan het uitkijkpunt op het sedumdak. De teerrobuuste compositie doet recht aan zowel de kracht als de kwetsbaarheid van de natuur. Ook qua duurzaamheid (warmtehuishouding, luchtcirculatie, energiegebruik) is het gebouw een feest van verantwoord natuurbeheer. De vloeren bestaan uit robinia stammetjes staande in de giethars. Het plafond is wonderbaarlijk mooi versierd met 42.000 berken lamellen.
Houtinnovatieprijs 2003 Hoewel het aantal aanmeldingen voor de vorige Houtinnovatieprijs hoger was dan de 15 van nu, was de jury ingenomen met de grote variëteit, en op een enkele uitzondering na, de kwaliteit daarvan. De innovatieprijs vindt zijn oorsprong in het Actieprogramma 20% meer hout in de bouw, waarvan één actie speciaal was gericht op de bevordering van vernieuwende houttoepassingen in de bouw. Hieruit voortvloeiende beoordelingspunten bij deze prijs zijn: het innovatiegehalte, bijdrage aan duurzaam bouwen, verbetering van de concurrentiepositie, zowel economische als esthetische marktacceptatie en recente ontwikkeling. Het kan gaan om nieuwe of bestaande technieken in nieuwe toepassingen, productverbeteringen, niet-houten producten die houttoepassingen verbeteren, initiatieven die de milieuprestatie van hout(producten) positief beïnvloeden, bijzondere bouwwijzen, maatregelen/werkwijzes voor een verbeterde kwaliteit of acceptatie van houttoepassingen en verbeterde of kostenverlagende innovaties. De jury bestond uit voorzitter prof. dr. ir. Jos Lichtenberg (Bureau A+ Kelpen-Oler, TU-Eindhoven, Booosting Delft), prof. dr. Hans
30
Derksen (SHR Hout Research Wageningen), ir. Frans Bijlaard (TUDelft), prof. ir. Nico Hendriks (BDA, TU-Eindhoven), ir. Jack de Leeuw (SBR Rotterdam) en secretaris ing. Arie Mooiman (Centrum Hout Almere). Na lang beraad maakten de juryleden onafhankelijk van elkaar een Top 4. Hieruit bleek zo'n grote overeenkomst voor de drie meest gewaardeerde projecten, dat de prijzen vervolgens unaniem konden worden vastgesteld. De eerste en derde prijswinnaar hebben een hoge graad van IFDbouwen (Industrieel, Flexibel, Demontabel) gemeen, wat een dubbel pluspunt is, gezien het tekort aan bouwvakkers enerzijds en de groeiende vraag naar vrij indeelbare c.q. sneller aanpasbare woningen anderzijds. Aangenaam getroffen, en daarom hier het vermelden waard, was de inzending van J. Blankestijn, werkvoorbereider bij timmerfabriek Doornenbal in Veenendaal. Hij ontwikkelde een zeer gebruiksvriendelijk computerprogramma voor diverse berekeningen van geveltimmerwerk. Dit is niet alleen een duidelijke stimulans voor elk mkb-bedrijf, maar ook een bewijs van betrokkenheid dat tot navolging strekt voor andere medewerkers.
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
Eerste prijs: Maskerade - innovatieve bouwmethodiek vanuit groeiconcept/van der breggen architecten Alphen a/d Rijn Modulair bouwen heeft door de Wild Wonen-rage een fikse impuls gekregen. De mondige bewoner eist waar voor z'n kostelijke geld en daaraan moeten bedremmelde architecten en terughoudende aannemers tegemoet komen. Als architectenbureau is van der breggen echter al meer dan vijftien jaar betrokken bij het bouwen met prefab houten elementen, niet alleen in de woning- maar ook in de utiliteitsbouw. Op het kleurenpalet van het bureau figureren zowel houtbouw als houtskeletbouw. Alle kennis is nu neergelegd in Maskerade, een flexibele bouwmethodiek met architectonische en steden-
optie 1
Opties op de begane grond…
BASIS
begane grond
bouwkundige kwaliteiten. Trefwoorden zijn: eigen gezicht, consumentgericht, flexibel, demontabel, industrieel, uit-
optie 4
optie 3 … en op de verdiepingen.
optie 2
BASIS
verdiepingen
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
breidbaar, duurzaam en betaalbaar. Om dit te bereiken, zijn een maat- en detailsysteem vastgelegd, afgestemd op de gangbare maatvoering van hout en plaatmateriaal. Standaardgegevens zijn een woningbreedte van 7,2 m, elementen van 2,4 m breed, een vaste plaats voor de trappen en een maximale hoogte van vier verdiepingen. Binnen dit systeem, dat uitwisselbaar is met andere bouwmethodes, worden zowel de vurige bewonerswensen als een architectonisch creatieve verschijningsvorm en stedenbouwkundige kwaliteit gegarandeerd. De gevels en plattegronden zijn vrij indeelbaar. Door het geoptimaliseerde montagesysteem kunnen woningen bovendien groeien of krimpen. De assemblage van de houten elementen is ten opzichte van de houtskeletbouw geïnnoveerd, wat betekent dat elke timmerfabrikant op onderdelen kan offreren. Dit waarborgt de concurrentiekracht. Door een nieuw vloerconcept ontstaan krimp- en trillingsvrije vloeren met een goede geluidsisolatie. Naar het oordeel van de jury komt dit innovatieve en breed inzetbare plan ruimschoots tegemoet aan de huidige wensen van bouw én bewoners, en is het marktsegment voor hout hiermee
2003
Exploded view.
Keuze in gevels.
aanmerkelijk te vergroten. Het systeem is al toegepast in het IFDprojectpaviljoen te Drachten (zie Het Houtblad 4/2002) en vindt binnenkort verdere toetsing in het aansprekende project 'Starterswoningen Leimuiden'. Ten slotte meent de jury haar waardering te moeten uitspreken voor de manier, waarop architect Maarten van der Breggen hout(skelet)bouw als industriële bouwmethode al vele jaren achtereen toepast en bevordert.
31
Tweede prijs: Houten geleiderail voor autosnelwegen/TU-Delft, faculteit Civiele Techniek, KIEM sustainable innovations Amsterdam, Centrum voor Lichtgewicht Constructies TU-Delft-TNO Bouw Delft Na de ontwikkeling en realisering van het lariks wegportaal verstrekten de Dienst Weg- en Waterbouwkunde van Rijkswaterstaat, Centrum Hout en de TU-Delft aan bovengenoemde organisaties de opdracht zich het hoofd te buigen over een ander soort straatmeubel: de houten geleiderail. Esthetische en duurzaamheidsoverwegingen waren aanleiding tot het entameren van een volwaardig alternatief voor de stalen en in mindere mate betonnen autovangers. Met zo'n 2.300 km snelweg en 5.500 km geleiderails lag hier voor het materiaal hout een markt open, waarop lustig aan de weg getimmerd kon worden. Uitgaande van een zeer bescheiden introductie van zo'n vangrail met 25 km per jaar, zou het houtgebruik jaarlijks toenemen met ruim 1.500 m3, in rekening genomen dat de rail voor 90% uit hout bestaat. De ontwikkelde en met botsproeven geteste geleiderail, die zowel auto's als bussen van 13.000 kg kan opvangen, voldoet aan de meest recente Europese veiligheidsnormen en is milieuvriendelijker dan de bestaande tegen Esthetiek in de middenberm.
Azobé en amgelim vermelho voor de zijberm.
32
hangers, onder meer omdat van zinkuitloging geen sprake is. Ook esthetisch is het een sieraad langs de weg. Voor de zijberm bestaat de rail uit angelim vermelho palen (100 x 200 mm, 1,925 m hoog), aan weerszijden aan elkaar verbonden met afgeronde azobé balken. Aan de voet is een vering aangebracht van angelim vermelho buigstukken, waarlangs eveneens een afgeronde azobé balk loopt. Voor de middenberm is het railontwerp dubbel uitgevoerd, met dien verstande dat er één verbindende balk over de palen loopt in plaats van twee erlangs. Juist de buigstukken kunnen de botsingsenergie uitstekend absorberen. Na een botsing zijn reparaties verwaarloosbaar, omdat er geen blijvende vervorming optreedt zoals bij staal. De jury is onder de indruk van het hoge innovatieve gehalte van deze inschrijving, waarbij een nieuw toepassingsgebied toegankelijk is gemaakt. Zie ook het artikel in Het Houtblad 7/2002.
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
Derde prijs: Kerto voor bouwsysteem woonhuis/ MIR architecten Rotterdam Exploded view.
Opbouw binnenwand.
HET
HOUTBLAD
NOVEMBER
2003
men en vloerelementen van Kerto en standaardwanden in hsb. De zwaardvormige kolommen vormen samen met de vloerbalken portalen, verankerd op de vloerplaten. De dubbele balklaag is slechts 280 mm hoog. Houtskeletbouw beperkt gewoonlijk de openheid door de vereiste binnenwanden die het huis moeten stabiliseren. Het hoge gehalte aan repeterende bouwelementen banen de weg voor industriële fabricage.
Het ontwerp verbindt maximale bruikbaarheid met een rustige en strakke verschijning. De slanke houtconstructie blijft geheel in het zicht: ruwbouw is in feite ook afbouw. Het Centrum heeft alle 83 projecten op www.centrum-hout.nl/houtprijs 2003 staan. Ze blijven, nu ook met uitslagen, op de website te raadplegen. Hans de Groot
33
Foto's: inzenders, Theo Audenaerd Ravenstein, Anja Schlamann Leipzig, www.johnlewismarshall.com.
Gelamineerd fineerhout (Laminated Veneer Lumber - LVL) wordt in het buitenland meer toegepast dan in Nederland; in ons land is vooral het Finse product Kerto gangbaar. Kennelijk is het altijd even wennen aan nieuwe houtproducten. Als voordeel boven gelamineerd hout is er slanker mee te construeren. Voorbeelden in Nederland zijn onder meer het kantoor van XX Architecten te Delft (zie Het Houtblad 2/99) en het bezoekerscentrum Bieschbos in Dordrecht (zie Het Houtblad 5/2003). Het gebruik van Kerto (kolommen en platen) in een bijzondere constructie maakt het mogelijk de plattegrond van een woning vrij indeelbaar te maken. Daarbij kan ook de houtconstructie in het zicht blijven. In zekere zin is dit vergelijkbaar met de loftwoningen van Maarten Min, zij het dat hier gelamineerd hout is toegepast (zie p. 29). Het bouwsysteem, waarvan een prototype in aanbouw is op IJburg te Amsterdam, is een combinatie van houtbouw en houtskeletbouw: kolom-
