Terra Brasilis De ontdekking van de natuurlijke rijkdommen van Brazilië in kunst en wetenschap Weinig landen kennen een zo grote diversiteit op elk gebied: natuur, cultuur, bevolking. De tentoonstelling “Terra Brasilis” brengt het verhaal van de ontdekking van die onmetelijke rijkdommen door de Europeanen doorheen de laatste vier eeuwen. En hoe die ontdekking zijn weerslag vond in kunst en cultuur, en in de wetenschappen en de economische exploitatie van het land.
© Marina França & Marilia Felippe
Groot, groter, grootst … Het Amazonewoud, het carnaval van Rio de Janeiro, droomstranden als Copacabana… die typische beelden die vaak in de media overheersen, zijn slechts een fractie van de ongelofelijk rijke cultuur van het land. Met zijn mix aan volkeren en grote regionale verschillen kent Brazilië een bijzondere diversiteit die zich op heel veel verschillende vlakken manifesteert. Met de Braziliaanse „diversidade‟ als hoofdthema wil europalia.brasil een zo volledig mogelijk beeld geven van het culturele en artistieke Brazilië en aantonen dat er niet één maar meerdere Brazilië‟s bestaan, met een zeer rijke en diverse cultuur, die constant in beweging is en waar plastische kunsten, architectuur, design, literatuur, muziek, theater, dans en film zich met elkaar vermengen.
Brazilië is het grootste land van het Zuid-Amerikaanse continent en prijkt op de vijfde plaats van de wereldranglijst. Er zijn zowat 198 miljoen inwoners. Het regenwoud – met een oppervlakte van 3,6 miljoen km² – herbergt 20% van de fauna en flora wereldwijd. Brazilië staat bovendien in de top tien van grootste economieën ter wereld en op de eerste plaats van de wereldranglijst als exporteur voor suiker, koffie, rundvlees en sinaasappelsap. De geschiedenis van Brazilië in vogelvlucht In april 1500 zette de Portugese zeevaarder Pedro Alvares Cabral voet aan wal in dat enorme land en hij gaf het de naam Terra de Santa Cruz. Vanaf 1530 vestigden de Portugese kolonisten er zich en ontwikkelden er o.m. suikerrietplantages. Het land kreeg de naam Brazilië naar het donkerrode brazielhout (pau brasil), tevens een belangrijk exportproduct. De kolonisatie ging gepaard met de aanvoer van ontelbare Afrikaanse slaven.
© Ayrson Heríclito
In de eerste helft van de 17de eeuw werd het Noord-Oosten van Brazilië een tijdlang bezet door de Hollanders. Begin 19de eeuw vestigde de Portugese koninklijke familie zich in Rio de Janeiro wegens Napoleons aanvallen op het moederland. In 1822 werd Brazilië een onafhankelijk keizerrijk onder Pedro I, de zoon van de Portugese koning João VI. Regentes en kroonprinses Isabella ondertekende de Lei Aurea (Gouden Wet, 1888) die een eind maakte
aan de slavernij. In het daaropvolgende decennium kwam een grote toestroom van Europese immigranten op gang. In november 1889 brak er een opstand uit onder leiding van maarschalk da Fonseca, die Pedro II dwong het land te verlaten. De federale republiek Brazilië werd uitgeroepen en de periode van de republica velha (de oude republiek) brak aan. Tot 1930 werd de regering gedomineerd door grootgrondbezitters en de nieuwe elite van koffie-export-baronnen. Daarop volgde de estado novo(de nieuwe staat), waarin Vargas met ijzeren hand de economie onder staatscontrole bracht, de industrialisering doorvoerde en de sociale wetgeving hervormde. Wereldoorlog II bracht een groteske situatie teweeg: de Braziliaanse soldaten vochten voor de vrijheid aan de zijde van de geallieerden terwijl ze thuis met een fascistische variant opgescheept zaten. In 1945 zette generaal Dutra president Vargas tijdelijk aan de dijk en kwam er een democratiseringsproces tot stand. Toch werd diezelfde Vargas in 1951 herkozen (dit keer als kandidaat van de Arbeiderspartij) maar na groeiende oppositie werd zijn situatie onhoudbaar en sloeg hij de hand aan zichzelf (1954). Dankzij president Kubitschek (1956-1961) nam de economische groei toe, maar helaas ook de inflatie en de corruptie. Uit die periode stamt ook de bouw van de nieuwe hoofdstad Brasília. De daaropvolgende president Quadros moest na enkele maanden reeds aftreden wegens felle kritiek op zijn toenadering tot de communistische landen. De linkse vice-president Goulart werd staatshoofd maar het bedrijfsleven en het leger bleven achterdochtig.
© Patricia Araujo
In 1964 volgde dan ook een militaire coup met als resultaat een dictatuur die tot 1985 zou duren. Een geleidelijke machtsverschuiving zorgde in 1984-1985 voor de verkiezing van Tancredo Neves, die helaas stierf vóór zijn officiële installatie. Zijn vice-president Sarney volgde hem op als eerste burger-president na 21 jaar militair bewind. Met zijn Cruzado-plan trachtte hij de inflatie onder controle te krijgen. In 1988 beperkte een nieuwe grondwet de presidentiële bevoegdheden en werden talrijke volmachten aan het parlement overgedragen. Na de regeerperiodes van Collor de Mello en Cardoso kwam Luiz Inácio da Silva (bijgenaamd Lula) als president in beeld. Hij was afkomstig uit de Partido dos Trabalhadores (Arbeiderspartij, 2003) en voerde heel wat belangrijke hervormingen op economisch en sociaal vlak door. Na twee ambtstermijnen werd Lula opgevolgd door zijn partijgenote Dilma Roussef, die daarmee de eerste vrouwelijke president van Brazilië is. De Brazilianen Door eeuwenlange buitenlandse invloeden is de Braziliaanse bevolking vandaag een smeltkroes van culturen en rassen. Toen de Europeanen in de 16e eeuw in Brazilië toekwamen, leefden er ongeveer vijf miljoen indianen. De daarop volgende kolonisatie en ontginning vormden een ernstige bedreiging. Meer dan 800.000 indianen – 234 volksgroepen en 180 talen – leven er vandaag verspreid over het hele Braziliaanse grondgebied: in de Amazone maar ook in de grootsteden. De groepen zijn niet homogeen: sommige zijn in contact met de moderne samenleving, terwijl andere geïsoleerd leven. Instellingen ter bescherming van de indianen en de grondwettelijke erkenning van hun rechten hebben hun situatie verbeterd, maar hun basisrechten op land en hun culturele etnische eigenheid worden nog steeds op grote schaal ontkend. Van de 16de tot de 19de eeuw werden er miljoenen Afrikanen onder dwang naar Brazilië verscheept. Ze werden als slaven ingezet in de landbouw, het huishouden en de mijnen. Pas in 1888 werd het verdrag ter afschaffing van de slavernij, de Lei Áurea, ondertekend. De
culturele invloed van die Afrikaanse slaven heeft in enorme mate bijgedragen tot de diverse Braziliaanse cultuur. Er bestaat niet zoiets als dé typische Braziliaan. Door de mix van de oorspronkelijke indianen, Portugese kolonisatoren, Afrikaanse slaven en immigratiestromen uit o.a. Duitsland, Italië, Spanje, Polen, Japan en Libanon vormt de Braziliaanse bevolking een enorme smeltkroes van rassen en kleuren. Een mulat met groene ogen of indiaans, Afrikaans of Japans bloed in één en dezelfde persoon, alle originele combinaties kom je er tegen! Al die verschillende volkeren hebben de Braziliaanse cultuur beïnvloed. Afrikaanse ritmes, een zangerige Italiaanse tongval in Rio, het stadje „Blumenau‟ met zijn bierfeesten… de diverse invloeden zijn werkelijk overal merkbaar.
Vijf diverse geografische regio’s De noordelijke regio bestaat voor een groot deel uit het Amazonegebied. Het Amazonebekken heeft de grootste biodiversiteit ter wereld. Zo herbergt het duizenden gecatalogiseerde planten, 1294 soorten vogels, 3000 vissoorten, 378 soorten reptielen, 427 soorten zoogdieren, 426 soorten amfibieën en ontelbaar veel insecten. Het binnenland van het noordoosten, de Sertão, is uiterst droog en dor. De kuststreek is veel vochtiger met een weelderige en groene vegetatie. Het noordoosten is economisch het minst ontwikkeld, maar dankzij de paradijselijke stranden wordt het toerisme in die regio steeds belangrijker. Het zuidoosten wordt gekenmerkt door een zeer grote verscheidenheid: diverse landschappen, bergen, stranden, valleien, heuvels, vlaktes,… Met zeer gevarieerde economische activiteiten in steden als Rio de Janeiro, São Paulo en Belo Horizonte is die regio hét economische centrum van het land. Het industriële gebied in het zuidoosten levert bijna tweederde van het bruto nationaal product.
© Mário Vilela, FUNA
In de regio centrum-west, waar de hoofdstad Brasília zich bevindt, is er overwegend lage vegetatie, cerrado genaamd. Er bevinden zich veel plantages met onder andere soja, maïs, katoen en veeteelt. Bovendien is er een gigantisch natuurgebied, de Pantanal, met een buitengewoon mooie variëteit aan fauna en flora. De zuidelijke regio tenslotte is de koudste, het kan er zelfs vriezen en sneeuwen. Die regio wordt overwegend bewoond door Europese immigranten uit o.a. Italië, Duitsland en Polen. Er zijn naaldbomen en uitgestrekte grasvlakten, de pampa‟s. De landbouw richt zich vooral op soja, runderen en kippen. Op economisch gebied zijn de belangrijkste producten schoenen, textiel en keramiek. Tentoonstelling Terra Brasilis De tentoonstelling illustreert de wisselwerking tussen Europa en Brazilië in de ontdekking, de waardering en de exploitatie van de Braziliaanse fauna en flora. Die bijzondere interactie rond de natuurlijke rijkdommen tussen twee continenten is terug te vinden in alle artistieke uitdrukkingsvormen: tekeningen, schilderijen, beeldhouwwerken, kunstvoorwerpen en edelsmeedwerk. Ook de wetenschappen, de aardrijkskunde, de cartografie, de etnografie, de botanica, de zoölogie en de geneeskunde leveren hun bijdrage in de vorm van boeken, rariteitenkabinetten en
verzamelingen, expedities en natuurhistorische musea, en dat zowel in Europa als in Brazilië. Het parcours bestrijkt 400 jaar geschiedenis vanaf de ontdekking, over de Hollandse periode, de Duitse, Franse, Italiaanse en Portugese expedities en de lange, koloniale geschiedenis tot het 19de-eeuwse keizerrijk en de prille stappen van de republiek. “Terra Brasilis” belicht verschillende aspecten en gaat daarbij uit van een aantal thema‟s: de grote ontdekkingen, de planten en vruchten, de vogels, zeedieren en vissen, maar ook de houtsoorten, edele metalen en aardewerk komen in heel wat kunstwerken aan bod. De tentoongestelde werken komen zowel uit privéverzamelingen als uit de nationale musea van São Paulo, Rio de Janeiro, Belo Horizonte, Salvador, Recife, alsook uit Europese musea als het Musée du Louvre, Cité de la Céramique in Sèvres, Musée des Beaux-Arts in Lille, het Nationalmuseet van Kopenhagen, het Wereldmuseum in Rotterdam en enkele andere nationale musea van Portugal en België. Een centraal aandachtspunt is de kwetsbaarheid van die natuurlijke rijkdommen en de duurzame exploitatie ervan. Bovendien wil de tentoonstelling de bezoeker ertoe aanzetten om na te denken over dat brandend actuele thema. Bronnen: info.brasil, pedagogisch dossier Europalia 2011. Eddy Stols, Geschiedenis van Latijns-Amerika. I. Brazilië, Leuven, 1985. Myriam Vanden Nest
