WereldDelen 53 / Mei / 2013
De natuurlijke rijkdommen van de wereld eerlijk delen
2 / Mei 2013 / WereldDelen
De natuurlijke rijkdommen in de wereld eerlijk delen ‘DE NATUURLIJKE RIJKDOMMEN IN DE WERELD EERLIJK DELEN‘ IS HET THEMA VAN DEZE ‘WERELDDELEN’. HET RICHT DE AANDACHT OP EEN FENOMEEN DAT NOG NAUWELIJKS WORDT GEZIEN: ONS GEMEENSCHAPPELIJK ERFGOED DAT IN SNEL TEMPO WORDT GEPRIVATISEERD OM IN HANDEN TE KOMEN VAN GROTE MULTINATIONALS.
colofon werelddelen is de periodieke uitgave van stichting werelddelen. losse exemplaren € 3,50 (excl. verzendkosten) stichting werelddelen streeft naar een wereld zonder honger en armoede waarin op een duurzame en rechtvaardige wijze wordt voorzien in de basisbehoeften van alle mensen. de stichting gaat ervan uit dat een rechtvaardige verdeling van de beschikbare hulpbronnen essentieel is om te komen tot duurzame ontwikkeling en een menswaardig bestaan voor iedereen. drukkerij: van de ridder b.v., nijkerk redactie/vormgeving: john habets, henk gloudemans advies: bert nederbragt, jan vugts, hans verhulst foto voorpagina: s. hajdu stichting werelddelen nieuw adres stationsstraat 31 5038 ec tilburg t 013 5451666 e
[email protected] i www.werelddelen.nl giro: 4373079
'Onder de vlag van economische groei richten multinationals, geholpen door overheden, in toenemende mate hun aandacht op ons ‘gemeenschappelijk erfgoed’. Voor veel mensen gaat het hier nog om een realiteit ‘ver van eigen bed’. Aan de orde is echter niet meer en niet minder dan een onteigening van wat van ons allen is. Op blz. 6-10 staat een uitgebreid interview met Rajesh Makwana. Deze pleit namens ‘Sharing The World’s Rersources’ (STWR) voor een internationaal noodhulpprogramma met als eerste prioriteit dat mensen waar ook ter wereld niet langer in levensbedreigende ellende hoeven te leven of te sterven van de armoede. Ook wordt een hervorming van de wereldeconomie bepleit, zodanig dat de rijkdom, macht en middelen binnen en tussen landen eerlijker worden verdeeld en zonder de grenzen te overschrijden van wat de aarde dragen kan. Het artikel ‘De vermarkting van de wereld stoppen’ (blz. 3-4) richt de blik op het nieuwe Europese landbouwbeleid dat momenteel wordt uitgewerkt en ‘de dreigende overname door bedrijven van onze voedselketen’ die daar betrekkelijk onzichtbaar in zit ingebakken. Deze vormt slechts het topje van de ijsberg, die in feite de complete ‘uitverkoop van het publieke’ in zich bergt. Een ontwikkeling die moet én kan worden gekeerd, met initiatieven van gewone mensen aan de basis. De artikelen op blz. 5 (‘De commons: alles wat we collectief delen en door moeten geven’) en 11 (‘Hoe beheren wat van iedereen is’) laten zien, dat we bij het beheren en delen van ‘dat wat van iedereen is’ niet alleen moeten denken aan de natuurlijke hulpbronnen in de wereld, maar ook aan uiterst praktische zaken waar iederéén mee te maken heeft en die de vraag oproepen naar het opnieuw collectief toe-eigenen daarvan door de burger. ‘Het verhaal van de echo‘ (blz. 12) tenslotte roept ons op de verandering te zijn die we zelf willen zien in de wereld.
De redactie
De vermarkting van de wereld stoppen
Foto: Greenpeace
Sluipenderwijs vindt er op plaatsen overal ter wereld een soort van onteigening plaats. Deze wordt nauwelijks nog gezien en misschien ook daarom schromelijk onderschat. Universeel kenmerk: wat eerst publiek was, wordt, van zijn gemeenschapsstatus ontdaan, tot privaat bezit, in handen van een enkeling. Daarmee voltrekt zich een niet te onderschatten ‘uitverkoop van het publieke’. In dit artikel worden aan de hand van een actuele ontwikkeling enkele schaduwkanten van deze ‘privatisering’ belicht. Schaduwkanten die een groeiende tegenkracht mobiliseren. Wat op het spel staat is de bevrijding van juist datgene wat o.a. via deze uitverkoop onder grote druk staat en dreigt weg te kwijnen, t.w. onze gemeenschappelijkheid: onze verbondenheid met elkaar, ons gemeenschappelijk erfgoed en de belangen die we met elkaar gemeenschappelijk hebben. De actuele ontwikkeling waar het hier om gaat, is een oproep van de organisatie Avaaz1 aan de regeringen van Duitsland, Frankrijk, Nederland en alle overige landen, die het Europees Octrooiverdrag hebben ondertekend. Met de oproep wordt beoogd de overname door bedrijven van onze voedselketen te voorkomen.“Wij, als betrokken burgers”, luidt de tekst van de oproep, “dringen er op aan om ervoor te zorgen dat de Europese patentwetgeving wordt gerepareerd. We doen dat door middel van een oproep aan het Administratief College van de Europese Patent Organisatie om de mazen te dichten in de Europese wetgeving, die het bedrijven mogelijk maken om plantenvariëteiten en conventionele teeltmethodes te patenteren. Heldere en effectieve waarborgen zijn gewenst om consumenten, boeren en telers te beschermen tegen de overname door bedrijven van onze voedselketen”. De onteigening van ons voedsel Avaaz laat er in zijn toelichting geen twijfel over bestaan, dat het hier om iets uiterst fundamenteels gaat.
“Biotechbedrijven”, aldus Avaaz, “hebben een manier gevonden om iets exclusief ‘te bezitten’ wat van ons allemaal is. Zij proberen octrooi te krijgen op onze dagelijkse groenten en fruit zoals komkommers, broccoli en meloenen”. Maar liefst 36% van alle tomaten-, 32% van alle paprika- en 49% van alle bloemkoolvariëteiten blijken al in handen van slechts één Amerikaanse multinational op het gebied van de biotechnologie, Monsanto. In de VS heeft deze multinational octrooi op meer dan 96% van de gentech zaden, geplant in de VS. Via patentering worden zaden, die eerst vrijelijk konden worden gebruikt, ‘vermaakt’ tot ‘producten’ met een exclusieve eigenaar en een alleenrecht voor deze eigenaar. Boeren die zaden, aangekocht of afkomstig van Monsanto, hergebruiken voor het volgende seizoen, worden bijvoorbeeld voor de rechter gesleept2. Zelfs biologische boeren die helemaal niets op hebben met de gentech zaden van Monsanto, moeten vrezen voor rechtszaken met Monsanto vanwege de onbedoelde besmetting van hun land door gepatenteerde gewassen, die via de wind op hun land terecht komen3.
WereldDelen / Mei 2013 / 4 Zaden moeten voldoen aan strikte, industriële criteria De oproep van Avaaz richt zich in eerste instantie op het nieuwe Europese landbouwbeleid dat momenteel wordt uitgewerkt. De voortekenen beloven weinig goeds. Het nieuwe beleid lijkt de positie van de Monsanto’s van deze wereld nog te willen versterken. Dit ten koste van de akkerbouwers, tuinders en kwekers die zaden in eigen teelt bewaren en uitwisselen. Alleen zaden die voldoen aan strikte, industriële criteria worden nog toegelaten op de Europese markt, als de beleidsvoornemens tenminste omgezet worden in wetten en beleid. Zaden van gewassen die al generaties lang hun nut hebben bewezen, tellen in de in de maak zijnde nieuwe zaadwetgeving niet meer mee. Omdat ze, om een voorbeeld te noemen, komkommers opleveren die naar industriële maatstaven misschien te klein of te krom zijn. Bovendien is het de bedoeling dat octrooien op Europees niveau worden geregeld en dat uitzonderingen op nationale schaal niet langer mogelijk zijn. Er is nauwelijks democratische controle op de werkwijze en beslissingen van het Europees Patent Bureau en de mogelijkheid om in hoger beroep te gaan dreigt te worden afgeschaft4. De kennis van hele samenlevingen Aan de andere kant is het juist de bedoeling om de mogelijkheden tot het verlenen van patenten op planten en dieren uit te breiden. Wat op zich genomen al opmerkelijk is. We hebben hier immers te maken met levende organismen, waarvan het de ethische vraag is of deze zich wel lenen voor een patent. De beoogde verruiming speelt vooral in de kaart van de grote zaadbedrijven die een economisch belang hebben bij patenten. De juridische procedures lijken zo duur te worden dat alleen grote bedrijven ze nog kunnen bekostigen. Bovendien vergen ze een zodanige specialistische expertise, dat het voor maatschappelijke organisaties en boeren praktisch onmogelijk wordt om met succes een bezwaar in te dienen. Boeren en burgers worden met deze verruiming buitenspel gezet. Het nieuwe beleid dreigt een dikke streep te zetten onder de eeuwenoude, met veel zorg en expertise opgebouwde en verfijnde kennis van hele samenlevingen; in het bijzonder die van miljoenen boeren, van oudsher toch de hoeders, bewakers, gebruikers en verbeteraars van onze zaden. De vermarkting van de wereld De hier aan de orde zijnde dreigende overname door bedrijven van onze voedselketen vormt slechts het topje van de ijsberg. Hele gebieden, die van ons allemaal zijn, worden of zijn in de uitverkoop gedaan. Neem de Noordpool. Met het smelten van poolijs komt de komende jaren een enorm reservoir aan olie, gas en mineralen vrij. Dat heeft inmiddels al geleid tot een ‘race om de exploitatie van het Noordpoolgebied’. Shell en het Russische Gazprom hebben al een overeenkomst gesloten om olie in het Russische deel van het Noordpoolgebied te winnen5. Aan het milieu wordt nauwelijks gedacht. “Het smelten van het ijs veroorzaakt een stormloop op juist de fossiele brand-
stoffen (aardgas en olie), die het smelten mede veroorzaakt hebben”, aldus Achim Steiner, directeur van het milieuprogramma van de Verenigde Naties, UNEP6. Een complete omkering Bijna alles is onderhevig aan deze uitverkoop van het publieke, die samenhangt met de omkering die er wereldwijd heeft plaatsgevonden. Om te beginnen in het denken van politici, wetenschappers, managers en beleidsmensen, die in zo belangrijke mate de richting bepalen van de ontwikkelingen in de wereld. In toenemende mate zijn het publieke goederen, gemeenschapsgronden en het werelderfgoed die het doelwit vormen van dit denken. De omkering waar het hier om gaat is de ‘vermarkting van de wereld’ die het landschap al enkele decennia kleurt. Centrale begrippen zijn markt en marktwerking, liberalisering, deregulering en privatisering. Alles draait er om producten, die op de markt te gelde moeten worden gemaakt. Taken die van oudsher tot de verantwoordelijkheid van overheden behoorden - het post- en telefoonverkeer, de energievoorziening, het openbaar vervoer, tot gevangenissen aan toe - worden overgeheveld naar het bedrijfsleven. Zorg is vermarkt tot een product. Ook vervuiling is een product geworden dat op de emissiemarkt als een recht kan worden gekocht. Zelfs lucht staat op het punt om als product op de markt te worden gebracht7. De overheid zelf lijkt steeds meer op een bedrijf. Overheden hebben inmiddels zelfs winkels en een productencatalogus. Burgers nemen het heft in handen Het initiatief van Avaaz laat zien dat ‘de zorg voor het welbevinden van de wereld’ vooral gewone mensen aangaat. Maar liefst 2 miljoen wereldburgers plaatsten inmiddels hun handtekening onder de oproep. Zou dit niet een voorteken kunnen zijn van wat ons in toenemende mate te wachten staat. Gewone mensen die terugeisen wat hen wordt ontnomen? Feit is: in de hele wereld bieden mensen, gemeenschappen en organisaties weerstand aan de aanval van de Monsanto's van deze wereld op hun lokale voedingstradities en hun wijze van landbouw. Dit vanuit het besef dat ons gezamenlijk bezit - de ruimte en de hulpbronnen die tot het erfgoed van de mensheid behoren - van te grote waarde is om te worden opgeofferd aan de kortzichtige privatiseringsgolf die de wereld overspoelt.
John Habets 1 Zie www.avaaz.org/nl 2 MO*, Boer daagt zaadproducent voor rechter, 7 maart 2013 3 WantToKnow.nl/be, Daniëlle Magnuson, Biologische boeren versus Monsanto, 18 juli 2011 4 Reclaim the Seeds, Volop zaden, discussie, actie en toekomstplannen tijdens geslaagd Reclaim the Seeds 2013, www.reclaimtheseeds.nl 5 Greenpeace, Shell verlegt koers naar de Russische Noordpool, 10 april 2013 6 Belga, Expolitatie van grondstoffen op de Noordpool bedreigt het eco-systeem, 18 februari 2013 7 BN De Stem, Chinese miljardair gaat ingeblikte lucht verkopen, 14 aug. 2012
Foto: Jan Reurink
Met 'ALL THAT WE SHARE' schreef Jay Walljasper, de ultieme gids1 voor het behoud van:
De commons: alles wat we collectief delen en door moeten geven Wat zijn de commons precies? Het is kortweg alles wat we samen delen, in tegenstelling tot wat we individueel bezitten. Het omvat alles van parken en straten tot het milieu en het internet. Het beslaat ’s werelds oudste volksverhalen en de nieuwste danspasjes. Als je erover nadenkt, kom je erachter dat vele onmisbare onderdelen van onze levens buiten het privédomein vallen. In uw boek stelt u dat de commons worden bedreigd. Hoe is dat zo gekomen? De afgelopen dertig jaar is er een overweldigende trend ontstaan om waardevolle zaken te privatiseren die voorheen van ons allemaal waren. Zo nemen grote ondernemingen tegenwoordig bezit van waterleidingbedrijven, wat tot massale protesten in Zuid-Amerika heeft geleid, omdat mensen lijden onder hogere prijzen en geen zeggenschap hebben over hoe er met deze waardevolle bron wordt omgesprongen. Veel gemeenschappelijk bezit is inmiddels zo verwaarloosd dat het bijna niet meer te gebruiken is. Als iets niet winstgevend is, dan heeft het in de ogen van veel politici en zakenmensen geen enkele waarde. Daarom zien we steeds meer bibliotheken de deuren sluiten en parken waar de speeltoestellen uit elkaar vallen. Een triest symbool van deze ontwikkeling zijn al die kapotte openbare drinkfonteintjes. We worden tegenwoordig allemaal geacht water in flesjes te kopen.
Welke initiatieven om de commons te redden hebben u geïnspireerd? Die lijst is eindeloos! Tot de meest boeiende uit mijn boek behoren gemeenschapstuinen, open source software, Creative Commons-licenties (een alternatief voor copyrights, waarmee makers toestaan dat hun werk vrijelijk gedeeld wordt voor bepaalde doeleinden), een nieuw stadsplein in de binnenstad van Detroit dat een aangeslagen stad nieuwe hoop en aanzienlijke investeringen heeft gebracht, een Mexicaanse boer die inheemse landbouwtechnieken nieuw leven heeft ingeblazen om uitgeputte grond weer vruchtbaar te maken, en een kunstgroep in San Francisco die stelling neemt in het debat over de publieke ruimte door parkeerplaatsen om te toveren tot tijdelijke miniparken. Wat kunnen wij doen om de commons te laten opbloeien? De eerste stap is je simpelweg bewust te worden van al die verschillende soorten commons die een belangrijke rol in je leven spelen. Hiertoe behoren ook groepen mensen die samen werken aan en voor het algemeen belang, zoals Wikipedia en de publieke gezondheidsdiensten. De volgende stap is om op elk mogelijke manier bij te dragen aan het in hun waarde herstellen van deze commons, als kiezer, actievoerder, sociale ondernemer of goede buur. Bron: odemagazine.com 1 Jay Walljasper, All That we Share: A Field Guide to the Commons, The New Press, 2010
WereldDelen / Mei 2013 / 6
Foto: STWR
Delen als oplossing voor de wereldwijde crisis INTERVIEW MET RAJESH MAKWANA, DIRECTEUR VAN SHARE THE WORLD'S RESOURCES
Share The World's Resources is een organisatie die zich inzet voor versterking van de ‘sharing economy’ in al zijn vormen. STWR pleit voor een internationaal programma van noodhulp met als eerste prioriteit om ervoor te zorgen dat mensen waar ook ter wereld niet langer in levensbedreigende ellende hoeven te leven of te sterven van de armoede. Daarnaast ijvert zij voor hervormingen van de wereldeconomie om een eerlijkere verdeling van de rijkdom, macht en middelen, binnen en tussen landen te garanderen.1 Wat was de belangrijkste reden voor het oprichten van Sharing The World’s Resources (STWR) en wat zijn de belangrijkste doelstellingen van uw organisatie? STWR is opgericht door een groep bezorgde burgers die, net als miljoenen anderen over de hele wereld, hun stem wilden laten horen in de groeiende roep om mondiale rechtvaardigheid en economische hervormingen. Het was met name de bedoeling om mensen meer bewust te maken van het principe van samen delen, iets heel eenvoudigs wat we als mensheid al sinds het begin van de beschaving doen. In dit principe ligt de oplossing voor de urgente wereldomvattende crisis waar we op dit moment mee te kampen hebben. In grote lijnen zijn er drie grote mondiale crises waar de mensheid als geheel direct mee te maken heeft en die tot grote bezorgdheid aanleiding geven: levensbedreigende armoede, de vernietiging van het milieu en conflicten over natuurlijke hulpbronnen. Er is weinig fantasie voor nodig om in te zien hoe het principe van samen delen de oplossing kan bieden voor elk van deze problemen. Eenvoudig gezegd kom het er op neer dat een betere verdeling van de rijkdom en de financiële middelen de armoede en ongelijkheid in de wereld snel terug kunnen dringen. Het is ook van cruciaal belang dat we manieren vinden om - op een duurzame manier - de schaarse natuurlijke hulpbronnen in de wereld eerlijk te verdelen, of het nu gaat om land, olie of zelfs de atmosfeer. Als we samen de natuurlijke hulpbronnen delen en beheren in plaats van elkaar agressief te beconcurreren dan kan dat ook helpen om conflicten te de-escaleren en internationale vrede en veiligheid versterken. Via onze website en met publicaties proberen we ons onderzoek op een zodanige manier te presenteren dat we er diverse groepen wereldburgers mee aanspreken,
van gewone mensen en studenten tot mensen die actief strijden voor meer rechtvaardigheid in de wereld en beleidsmakers bij de overheid. Op dit moment is ons doel vooral om duidelijk te maken waarom regeringen het principe van samen delen tot de kern van hun beleid moeten maken en hoe dit kan worden bereikt, zowel nationaal als op wereldniveau. Wat zijn volgens u de belangrijkste middelen die zouden moeten worden gedeeld door de internationale gemeenschap en waarom? In grote lijnen zijn er drie soorten middelen die duurzamer en eerlijker moeten worden gedeeld, zowel binnen als tussen landen. Een eerste prioriteit is het creëren van een meer evenwichtige verdeling van de welvaart en de financiële middelen in de wereld. In het recent uitgekomen rapport ‘Financing the global sharing economy’2 beschrijven we een aantal manieren waarop dit door overheden kan worden bereikt. Onder meer door het invoeren van belastingen op financiële transacties, het voorkomen van belastingontwijking, het verminderen van schadelijke subsidies en het ombuigen van militaire uitgaven. Het uitvoeren van deze en andere maatregelen kan een cruciale eerste stap zijn op weg naar het beëindigen van extreme armoede en ongelijkheid. Een andere grote uitdaging is het vinden van manieren om de natuurlijke rijkdommen in de wereld op een zodanige manier te verdelen dat iederéén er van kan profiteren, zonder dat we daarbij de grenzen overschrijden van wat de planeet kan dragen. Zoals het Wereld Natuur Fonds heeft aangetoond, verbruikt de mensheid nu al 50% meer natuurlijke hulpbronnen dan de planeet kan aanvullen. Om de consumptiepatronen over de hele wereld meer in evenwicht te brengen met de draagkracht van de planeet, zullen landen het eens moeten worden over een veel eerlijker en rechtvaardiger systeem
7 / Mei 2013 / WereldDelen
Foto's: Powless/ Creative Commonors
voor het beheer van globale hulpbronnen: een systeem waarbij duurzaamheid voorop staat in plaats van ongebreideld consumentisme, economische groei en winst. Maar het delen van hulpbronnen op een internationale schaal zal onmogelijk zijn zonder meer democratische, inclusieve en effectieve vormen van wereldbestuur. Om dit te bereiken moet ook de politieke macht tussen landen veel meer democratisch gedeeld worden dan nu het geval is. Zo moeten mondiale instituties zoals de Wereldhandelsorganisatie (WTO), het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank radicaal hervormd worden om ervoor te zorgen dat de ontwikkelingslanden daarin veel meer vertegenwoordigd zijn. Ondanks de kritiek die de Verenigde Naties in de media krijgen, is het nog steeds de aangewezen organisatie om een sleutelrol te vervullen in het beheren van de wereldeconomie; mits ze - in het belang van alle lidstaten - ingrijpend hervormd wordt.
in staat kan stellen om de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid op zich te nemen voor het beheer van de overgebleven commons en het bewerkstelligen van een meer evenwichtig gebruik van natuurlijke hulpbronnen en een meer evenwichtig consumptiepatroon in de wereld. Dergelijke baanbrekende overeenkomsten moeten gepaard gaan met hervormingen op nationaal niveau. En die houden in dat we minder prioriteit zullen moeten geven aan economische groei, een ongebreideld consumentisme vaarwel zeggen en fors investeren in een koolstofarme infrastructuur - maatregelen die van cruciaal belang zijn voor het creëren van een duurzame toekomst voor iedereen, waar de meeste regeringen de noodzaak nog steeds niet van in willen zien.
Wat moet er worden gedaan om ervoor te zorgen dat de resterende commons, ofwel het gemeenschappelijk menselijk erfgoed, niet verder achteruit gaan?
Het zou niet eerlijk zijn om de significante vermindering van de extreme armoede die over de afgelopen tien jaar is gemeten als onbeduidend terzijde te schuiven, vooral ook omdat de trend duidelijk de goede richting in gaat. Maar het is wel zo dat die gegevens onterecht suggereren dat aan de eerste millenniumdoelstelling, het halveren van de armoede in 2015, inmiddels is voldaan. Helaas vertellen de statistieken slechts een deel van het verhaal. De internationale consensus om armoede te beëindigen, is terug te voeren op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die 65 jaar geleden is geratificeerd en sindsdien in tal van internationale overeenkomsten herhaald. Maar ondanks deze reeds lang bestaande verplichtingen waaraan overheden in de wereld zich gecommitteerd hebben, zijn er momenteel nog minstens 850 miljoen mensen die geen toegang hebben tot genoeg voedsel om in hun basisbehoeften te voorzien. Zelfs als de belangrijkste millenniumdoelstelling, het halveren van honger en armoede, officieel wordt gehaald, dan zullen er in 2015 nog steeds zo’n miljard mensen zijn die moeten leven van minder dan $ 1,25 per dag.
De belangrijkste bedreiging voor de commons die we nu nog hebben in de wereld wordt gevormd door het buitensporige consumentisme en de enorme verontreiniging die hiermee gepaard gaat (zoals de CO2-uitstoot), met name door de levensstijl van de mensen in de rijke landen. De New Economics Foundation heeft berekend dat als het consumptiegedrag van consumenten wereldwijd hetzelfde zou zijn als dat van de burgers in de VS, we meer dan vijf planeten nodig zouden hebben. Het is al langere tijd duidelijk dat we gewoon niet kunnen doorgaan met een economisch model dat afhankelijk is van het eindeloze verbruik van natuurlijke hulpbronnen. Aangezien we in een geglobaliseerde wereld leven waar de middelen die we consumeren vaak uit het buitenland afkomstig zijn, is het niet mogelijk om onze economische prioriteiten te herzien, tenzij overheden collectief optreden en samenwerken. Een schril contrast met de manier waarop de zaken op dit moment in de wereldpolitiek geregeld zijn, waarbij het vooral gaat om concurreren om hulpbronnen en nationaal eigenbelang. Een mogelijke oplossing is het oprichten van een 'Global Commons Trust', die de internationale gemeenschap
Denkt u dat internationale programma’s en afspraken zoals de millenniumdoelstellingen er in zullen slagen om extreme armoede uit te bannen?
Zelfs als we de lat op een minimaal verantwoord ethisch niveau leggen, dan zou de internationale gemeenschap toch werkelijk heel wat ambitieuzer moeten zijn en zo snel mogelijk een einde moeten maken aan de levensbe-
WereldDelen / Mei 2013 / 8 dreigende ellende waarin veel mensen moeten leven, in plaats van het te zien als een lange-termijndoelstelling of een vaag streven. In een wereld waar volgens Oxfam het jaarlijkse inkomen van de rijkste 100 mensen alleen al voldoende is om de armoede in de wereld 4 keer uit te kunnen bannen3, kan het laten voortbestaan van extreme armoede en honger wereldwijd alleen maar worden omschreven als moreel verwerpelijk. Wat is de relatie tussen ongelijkheid en armoede? Het zou een vergissing zijn om te proberen armoede uit te roeien zonder ook de ongelijkheid aan te pakken, want beide zijn het gevolg van een onrechtvaardig mondiaal economisch systeem dat de middelen concentreert in de handen van een kleine minderheid. Er is voldoende bewijs voor de stelling dat ongelijkheid de inspanningen om armoede te verminderen verzwakt, de economische groei belemmert, de sociale cohesie ondermijnt en het democratisch proces verstoort. De werkelijke oorzaken van ongelijkheid komen voort uit de beleidskeuzes die overheden maken en door het beleid dat ten grondslag ligt aan de economische globalisering op internationaal niveau. Zo blijven multilaterale instellingen als de Wereldbank en het IMF beleid promoten dat zorgt voor een toename van de ongelijkheid in de wereld. Ook de mythe dat economische groei uiteindelijk zal doorsijpelen naar de allerarmsten is allang achterhaald. Het eerlijk delen van de opbrengst van economische groei is misschien wel de eenvoudigste oplossing voor het verminderen van ongelijkheid, een oplossing bovendien waarvoor regeringen de macht hebben om die snel uit te voeren; als ze daar tenminste toe bereid zijn. Maar de actie die we moeten ondernemen om de ongelijkheid aan te pakken moet op internationale schaal plaatsvinden, en niet alleen op nationaal niveau. Op wereldniveau is de inkomensongelijkheid inmiddels groter dan de ongelijkheid binnen zelfs het meest ongelijke land. Het vermogen van de 1,75% grootverdieners in de wereld is nu groter dan dat van 77% van de totale wereldbevolking. Deze enorme verschillen in levensstandaard tussen arm en rijk liggen aan de basis van veel van de problemen in de wereld. Dit benadrukt eens te meer de noodzaak om te komen tot meer effectieve vormen van herverdeling op mondiaal niveau. Wat zijn volgens u de belangrijkste hindernissen van het huidige dominante economische model die een evenwichtige ontwikkeling en vooruitgang voor de mensheid in de weg staan? De aannames waarop het orthodoxe economisch denken vandaag de dag is gebaseerd, zijn er op zijn minst medeverantwoordelijk voor dat de menselijke ontwikkeling niet in een duurzame en evenwichtige richting is verlopen. Ondanks alle bewijzen van het tegendeel, gaat de klassieke economische theorie er nog steeds van uit dat de mens van nature zelfzuchtig, competitief ingesteld en hebzuchtig is. Maar er is voldoende wetenschappelijk en antropologisch bewijs dat mensen in principe juist geneigd zijn om samen te werken en te delen, en dat we niet uitsluitend gedreven worden door
na-ijver of de wens om onze economische belangen te maximaliseren. We weten nu dat de mensheid zich nooit tot zijn huidige vorm zou hebben ontwikkeld zonder deze eigenschappen. Dat is ongetwijfeld ook de reden waarom samen delen nog steeds zo gewoon is binnen gezinnen en gemeenschappen en nog altijd centraal staat in de leer van veel wereldreligies. Het is hoog tijd dat economen en beleidsmakers zich niet langer blindstaren op deze economische dogma’s, die gebaseerd zijn op verouderde aannames omtrent de menselijke natuur. Als de mensheid wil overleven en de enorme uitdagingen waar we voor staan het hoofd bieden, dan moet het economische beleid worden gebaseerd op waarden die werkelijk weergeven wat het betekent om mens te zijn, zodat we kunnen bouwen aan een nieuwe maatschappij die geschikt is voor toekomstige generaties. Wat is volgens u de belangrijkste sleutel tot het transformeren van de economische betrekkingen tussen landen? De sleutel om te komen tot een ingrijpende verandering van de internationale betrekkingen is om de behoeften van de wereld als geheel te stellen boven de behoeften van afzonderlijke landen. De crises waar we nu voor staan zijn mondiaal van aard en overschrijden de landsgrenzen. Om ze effectief aan te pakken is het dus noodzakelijk dat landen hun onderlinge afhankelijkheid erkennen en aanvaarden dat ze deel uitmaken van een grote familie met allemaal dezelfde behoeften en rechten. Kortom, we moeten meer samenwerken. In een internationale context komt samenwerking neer op het vermogen van soevereine staten om effectief te werken als een gemeenschap van naties. Iets waar ze nu schaamteloos in tekort schieten. Ondanks nog immer lopende onderhandelingen zijn de regeringsleiders in de wereld er nog altijd niet in geslaagd om bindende afspraken te maken over vermindering van de CO2-uitstoot, om zich te committeren aan een meer duurzame benadering van ontwikkeling, of om een eerlijk systeem van internationale handel op te zetten. Om effectieve internationale samenwerking te bevorderen, is een meer inclusief en democratisch internationaal kader dringend nodig en, zoals al eerder gezegd, de Verenigde Naties kunnen en moeten een belangrijke rol spelen in dit proces. Hoe ziet de 'global sharing economy' die u in uw publicaties introduceert er in praktijk uit? Er zijn veel voorbeelden te noemen van wat in zijn algemeenheid wordt aangeduid als de 'sharing economy'. Neem het delen van kennis, met inbegrip van websites als Wikipedia. Of denk aan tijdbankieren, waarbij een gemeenschap van mensen elkaar onderling steunen door het uitwisselen van gunsten en diensten. Ook vormen van samenwerking waarbij mensen van alles met elkaar delen - van auto's tot kantoorruimtes en vrijwilligerswerk en noem maar op - horen daar bij. Maar weinig mensen beseffen dat universele systemen van sociale zekerheid en openbare dienstverlening - die nu gemeengoed zijn in de ontwikkelde landen - misschien
9 / Mei 2013 / WereldDelen wel de belangrijkste voorbeelden zijn van effectieve 'sharing’-economieën. Veel ontwikkelingslanden hebben echter grote moeite om hun nationale stelsels van sociale bescherming te financieren. De ‘sharing-economy’ op wereldniveau staat nog heel erg in de kinderschoenen. Er is momenteel geen mondiaal mechanisme voor de verdeling van de financiële middelen tussen landen, afgezien van een zeer gebrekkig systeem van internationale hulp. De belangrijkste eerste stap op weg naar een mondiale ‘sharing-economy’ is de enorme financiële middelen in de wereld eerlijker te verdelen. Herverdeling op wereldwijde schaal is mogelijk; zelfs nog voordat meer fundamentele hervormingen van de wereldeconomie, zoals de oprichting van Commons Trusts of meer effectieve instellingen op het gebied van wereldbestuur, worden ingevoerd. Door de implementatie van dergelijke herverdelingsmaatregelen zouden overheden vele miljarden dollars kunnen mobiliseren om levensbedreigende ontbering voor miljoenen mensen te voorkomen, bezuinigingsmaatregelen te keren en de gevolgen van de klimaatverandering te beperken. Wat betekenen de principes van uitwisseling en samenwerking in relatie tot de dagelijkse praktijk van de landbouw en veeteelt en de wereldvoedselvoorziening? De principes van uitwisseling en samenwerking hebben altijd al centraal gestaan in agrarische gemeenschappen. Zo werd het land van oudsher door boeren die het vaak coöperatief beheerden gedeeld als meenten. Ook het recht om zaden op te slaan en te delen heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de landbouw en bij boeren over de hele wereld. De traditie van samenwerking is nog steeds springlevend in de manier waar-
op landbouwcoöperaties vandaag de dag functioneren, waarin boeren machines en vaardigheden delen en hun collectieve onderhandelingspositie gebruiken om een betere toegang tot kredieten en markten te waarborgen. Toch moet worden onderkend dat de huidige mondiale voedselproductiesystemen in een ernstige crisis verkeren. Ondanks dat er meer dan genoeg voedsel wordt geproduceerd hebben honderden miljoenen mensen geen toegang tot voldoende voedsel. Dit is grotendeels het gevolg van de zogenaamde 'moderne' geïndustrialiseerde landbouw, die zeer milieubelastend is, samen met de komst van genetisch gemodificeerde gewassen en het zeer controversiële patenteren van zaden door de agro-industriële sector. Niettemin is er de afgelopen jaren een opleving te zien van de agro-ecologische landbouw, die de voedselproductie meer terug wil brengen in de handen van kleine boeren, de afhankelijkheid van chemische productiemiddelen vermindert en de diversiteit van gewassen aanmoedigt. Deze ecologisch duurzame aanpak van de landbouw wordt niet alleen verdedigd en gepromoot door internationale bewegingen als 'La Via Campesina' en 'Seed Freedom'. Ze wordt ook ondersteund door bewijs, aangedragen door de honderden experts, dat te vinden is in het baanbrekende IAASTD rapport4, dat is uitgevoerd in opdracht van de VN en de Wereldbank in 2008. Willen we een eind maken aan de honger en een echt duurzaam systeem van voedselproductie creëren, dan zal de toekomst van de landbouw agro-ecologisch moeten worden en nauw aansluiten bij de principes van samen delen en samenwerking. Volgens u zullen zonder een transformatie van doelstellingen en prioriteiten door de grootmachten en de instellingen die de wereldeconomie beheersen, alle Foto: CIMMYT
WereldDelen / Mei 2013 / 10 baten van ontwikkelingshulp teniet worden gedaan door de onrechtvaardige regelingen van het internationale economische en financiële systeem'. Kunt u uitleggen welke grootmachten en instellingen u bedoelt? Via hun gecombineerde politieke en financiële macht oefenen een aantal dominante instellingen, staten en bedrijven een onevenredige invloed uit op het economisch beleid in de wereld. Deze omvatten de landen van de G8 en de G20, machtige mondiale instellingen als de WTO, het IMF en de Wereldbank, en een relatief klein aantal zeer grote multinationals - in het bijzonder de meest machtige financiële, farmaceutische en agrobusiness-bedrijven. Als gevolg van deze concentratie van politieke en financiële macht wordt een onrechtvaardig systeem van internationale handel en geldverkeer in stand gehouden. De onevenwichtige verdeling van welvaart en middelen tussen landen wordt duidelijk geïllustreerd door de wereldwijde financiële geldstromen. In 2009 bijvoorbeeld ging er 545 miljard dollar van ontwikkelingslanden naar de rijke landen. En dan is daar het totaal aan internationale hulpgelden al in verdisconteerd. In dit licht is de officiële ontwikkelingshulp van de OESO-landen, die in 2012 125,7 miljard dollar bedroeg een lachertje. Daar komt nog bij dat illegale kapitaalstromen - vaak het gevolg van het ontwijken van vennootschapsbelasting en vergemakkelijkt door belastingparadijzen - het wegvloeien van kapitaal uit ontwikkelingslanden nog verder verergeren. Wat zijn de contouren van het ‘programma voor de overleving van een duurzame toekomstige wereld?' Simpel gezegd, als we het principe van samen delen tot de kern maken van toekomstige beleidsbeslissingen dan zal dat verstrekkende, positieve gevolgen hebben voor het overleven en de verdere ontwikkeling van de mensheid. Omdat het ervoor zal zorgen dat de rijkdom van de wereld, de macht en de middelen op een inherent rechtvaardige en duurzame manier worden verdeeld. Er zijn een aantal essentiële en praktische stappen die onvermijdelijk lijken wil de mensheid de sociale, milieu- en veiligheidscrises waar we vandaag de dag voor staan overleven. Alleen al vanuit een oogpunt van gezond verstand moet de belangrijkste prioriteit van de mensheid zijn om alle onnodige sterfgevallen als gevolg van armoede te voorkomen, op de kortst mogelijke termijn. Momenteel sterven er elk jaar ongeveer 15 miljoen mensen gewoon door gebrek aan toegang tot essentiële hulpbronnen als voedsel, water en gezondheidszorg. Zoals we in ons rapport aangeven, beschikken overheden al over de financiële middelen, de capaciteit en de technische kennis die nodig is om te voorkomen dat miljoenen mensen in de levensbedreigende ellende terechtkomen waarin ze momenteel moeten leven. Wat ontbreekt is politieke wil en moed. Sinds het voorstel van de Commissie Brandt waarin gepleit werd voor een noodprogramma voor bijstand aan de ontwikkelingslanden hebben regeringsleiders en beleidsmakers verzaakt om het beëindigen van extreme armoede als topprioriteit op de politieke agenda te zetten of om maatregelen te nemen die recht doen aan de enorme omvang van deze
crisis. Natuurlijk zal herverdeling van de financiële middelen niet de oorzaken wegnemen van de armoede, de ecologische crisis en de voortdurende conflicten over de natuurlijke hulpbronnen van de wereld. Om deze systeemproblemen aan te pakken, zal de manier moeten worden geherstructureerd waarop we grondstoffen winnen, produceren, distribueren en consumeren, als ook de grote invloed aan banden gelegd die multinationals hebben op de samenleving en de beleidsvorming. Burgers voelen zich vaak machteloos langs de kant staan en uitgesloten van belangrijke politieke besluitvormingsprocessen. Wat kunnen zij doen om mee te doen in de beweging voor verandering? De vraag is hoe lang betrokken burgers nog zullen toestaan dat de huidige, wereldwijde escalerende crisis onverminderd blijft doorgaan. Misschien is het wel zo, dat regeringen in veel landen de burgers van het politieke proces hebben vervreemd. Tegelijkertijd is het ook zo dat, door de globalisering van informatie en technologie, er wereldwijd meer mensen dan ooit tevoren politiek bewust zijn geworden. Dit geldt met name voor de jongere generatie. Die hebben de kracht van het internet ingezet om de mobilisering van het verzet tegen het onrecht in diverse landen te vergemakkelijken. Miljoenen mensen over de hele wereld voeren campagne voor een meer rechtvaardige, duurzame en vreedzame toekomst. Er zijn inmiddels duizenden sociale bewegingen en publieke campagnes die vaak zeer effectief zijn in het mobiliseren van de publieke opinie - zelfs op een spontane manier, op internationale basis, en vaak zonder leiders. De Arabische lente en de diverse Occupy- en andere bewegingen hebben opnieuw aangetoond, dat er niets krachtiger is dan de stem van een verenigd volk. Het is dan ook niet verwonderlijk dat 'de publieke opinie' steeds vaker wordt gezien als de nieuwe supermacht op het gebied van wereldzaken. De sociale, ecologische en economische crises die nu zo’n ravage veroorzaken in de wereld vormen tegelijkertijd een belangrijke kans voor gewone mensen om economische hervormingen en politieke transformatie te eisen. De tijd is gekomen om regeringen te herinneren aan hun plicht om hun burgers trouw te dienen en te accepteren dat onze economie volledig afhankelijk is van de natuur, en er niet los van staat. Wat we nodig hebben is niet minder dan een wereldwijd Tahrirplein, waarop niet alleen de gebruikelijke niet-gouvernementele organisaties en activisten, maar vooral ook gewone mensen zich verenigen, over nationale grenzen heen. Gewone mensen die oproepen om een onmiddellijk einde te maken aan de onrechtvaardigheid in de wereld, en eisen dat het principe van samen delen wordt geïmplementeerd in de wereldpolitiek. John Habets & Henk Gloudemans 1 Voor meer informatie www.stwr.org. 2 www.stwr.org/economic-sharing-alternatives/financing-the-global-sharing-economy. 3 www.oxfam.org/en/pressroom/pressrelease/2013-01-19/annual-incomerichest-100-people-enough-end-global-poverty-four-times 4 www.greenpeace.org/international/en/publications/reports/ agriculture-at-a-crossroads-report/
11 / Mei 2013 / WereldDelen
Hoe beheren wat van iedereen is? Veel mensen beseffen het maar al te goed, onze mondiale samenleving is verwikkeld in een meervoudige crisis: ecologisch, sociaal en economisch, maar ook op het vlak van democratie en cultuur. We zijn nog nooit zo rijk geweest en toch neemt de ongelijkheid iedere dag toe. We hebben een grote wetenschappelijke en technische ontwikkeling doorgemaakt, maar die is ten koste gegaan van het milieu, dat zienderogen en sneller dan ooit achteruitgaat. De economische crisis heeft ervoor gezorgd dat de westerse landen met een schuldenberg zitten en geen ander licht meer aan het eind van de tunnel zien dan binnen het gebruikelijke credo van groei en besparingen te blijven. In deze context keren landen zich in zichzelf, brokkelen sociale banden en democratie af, wat ons gemeenschappelijke welzijn ernstig schaadt. DE COMMONS bieden ons een uitweg voor al deze obstakels. Het concept werd jaren geleden al ontwikkeld en werd vooral bekend door het werk van Elinor Ostrom1, winnares van de Nobelprijs voor de Economie. Ostrom heeft aan het licht gebracht hoe gemeenschappen over de hele wereld zich organiseren om natuurlijke hulpbronnen (rivieren, bossen, enz.) gezamenlijk te beheren. Om te verhinderen dat die uitgeput raken leggen gemeenschappen normen en regels vast en met behulp van experimenten beschermen ze
niet alleen hun hulpbronnen op duurzame wijze, maar versterken ze tegelijk de sociale banden die ze bezielen. DE COMMONS stellen ons ook in staat om behalve over natuurlijke hulpbronnen opnieuw te gaan nadenken over de productie en het beheer van verschillende goederen en andere zaken (cultuur, transport, wonen, enz.) en het opnieuw collectief toe-eigenen ervan door de burger, wat verder gaat dan de traditionele tweedeling tussen staat en markt. De commons vormen een hulpmiddel om samen gedeelde welvaart een nieuwe invulling te geven. Een thema dat hoop geeft voor onze toekomst en die van de planeet. Oikos, Green European Foundation en Etopia sloegen de handen ineen om het concept van de commons bekend te maken en te debatteren over de verschillende facetten ervan tijdens het congres: De commons: hoe beheren wat van iedereen is?’ Een verslag van het congres is te downloaden via: www.etopia.be/IMG/pdf/biens_communs_nl_web.pdf 1 Elinor Ostrom, Governing the Commons, Cambridge University Press, 1990
DE VOEDSELPARADOX In dit boek nemen 14 filosofen, economen, wetenschappers en veldwerkers de lezer mee naar de ondoorzichtige wereld van DE VOEDSELPARADOX. De wereld waarin zowel sprake is van grootschalige honger als van (meer dan) genoeg voedsel voor zelfs een groeiende wereldbevolking. DE VOEDSELPARADOX schetst contouren van een wereld waarin voedsel voor mensen voorrang heeft op voedsel voor grootschalige veeteelt en biobrandstoffen en massale voedselverspilling wordt tegengegaan. Een wereld waarin meer aandacht is voor toegang tot land en voedsel voor de allerarmsten, de ontwikkeling van lokale voedselvoorzieningen en gemeenschapszin. Een wereld waarin de waarde van de commons wordt erkend en in ere hersteld.
DE VOEDSELPARADOX John Habets & Henk Gloudemans Uitgever: Stichting WereldDelen 196 pag. Prijs:
€ 14.95
Een andere wereld is mogelijk! Dat is de boodschap van tal van maatschappelijke organisaties die zich niet herkennen in het huidige marktdenken dat de koers van veel regeringen bepaalt. De boodschap van dit boek gaat nog een stapje verder: een andere wereld, ze is er al. Ze moet alleen nog ontdekt en omarmd worden. GRATIS VERZENDING VOOR LEZERS VAN WERELDDELEN TE BESTELLEN VIA WWW.WERELDDELEN.NL of tel. 013 5451666 Onder vermelding: Lezer WereldDelen
Foto: Shutterstock
het verhaal van DE
ECHO
Een vader en zijn zoon lopen in het bos, plotseling struikelt de jongen en omdat hij een scherpe pijn voelt roept hij: "Ahhhh". Verrast hoort hij een stem vanuit de bergen die "Ahhhh" roept. Nieuwsgierig roept hij: "Wie ben jij?", maar het enige antwoord dat hij terugkrijgt is: "Wie ben jij?". Hij wordt kwaad en roept: "Je bent een lafaard!", waarop de stem antwoordt: "Je bent een lafaard!". Daarop kijkt de jongen naar zijn vader en vraagt: "Papa, wat gebeurt hier?". De vader antwoordt: "Zoon, let op!" en hij roept vervolgens:"Ik bewonder jou!". De stem antwoordt: "Ik bewonder jou!". De vader roept: "Jij bent prachtig!" en de stem antwoordt: "Jij bent prachtig!". De jongen is verbaasd, maar begrijpt nog steeds niet wat er aan de hand is. Daarop legt de vader uit: "De mensen noemen dit een ECHO, maar in feite is dit het LEVEN! De toekomst dat ben jij. Zoals jij bent zo zal je toekomst zijn. Als je meer liefde wilt, geef dan meer liefde! Wil je meer vriendelijkheid, geef dan meer vriendelijkheid! Als je begrip en respect wenst, geef dan begrip en respect. Wil je dat mensen geduldig en respectvol met je omgaan, geef hen dan geduld en respect! Het leven geeft je altijd terug wat jij erin brengt, het is geen toeval, maar een spiegel van je eigen handelingen.
