Systeemdenken met focus op het Vlaamse hoger onderwijs Erik Mathijs
Dilemma
Bron: www.plantaardig.com
Mogelijke antwoorden • Neen, Ik koop geen boontjes uit Kenya uit principe (afstand, uitbuiting, kapitalisme, tegen onze eigen landbouw) o Ik koop alleen seizoensgroenten • Ja, o De gezondheid van mijn kinderen primeert o Helpt de lokale bevolking • Heuristieken versus trade-offs • Antwoord hangt af van objective realiteit in combinatie met een subjectief wereldbeeld/perspectief o
Overzicht -
+
druk om het doel te verlagen
duurzame ontwikkeling implementeren
+
+ normatief besef
kloof
+
systeemdenken implementeren
huidige situatie
-
// + paradigmastrijd
+ duidelijk richtinggevend kader -
barrières
Stelling • Systeemdenken is overvloedig aanwezig in het • • • •
onderwijs… maar men valt voortdurend terug naar lineair denken…. als gevolg van een aantal menselijke barrières… die worden versterkt wanneer er geen een zinvol richtinggevend en ondersteunend kader is… wat wordt aangestuurd door een maatschappij “in verwarring” wat betreft paradigma’s.
• Gevolg: We leren onze studenten hoe ze het verleden moeten reproduceren i.p.v. hoe ze de toekomst helpen vormgeven
Anders gezegd • Duurzame ontwikkeling vereist… niet alleen systeemdenken… o maar ook een paradigmatische verschuiving (transitie). • Transitie vereist… o het (h)erkennen van het eigen en andere wereldbeelden o de capaciteit om denken, voelen en handelen fundamenteel te transformeren o besef van urgentie !!! o
Systemen zijn… – – – – – – – – – –
Dynamisch Hecht gekoppeld Geregeld door terugkoppeling Niet-lineair Padafhankelijk Zelf-organiserend Adaptief Tegenintuïtief Combattief Gekenmerkt door trade-offs
Barrières en weerstand • Vaak leiden oplossingen ontwikkeld met de beste bedoelingen niet tot gewenste resultaten of creëren ze zelfs ongewenste neveneffecten: onverwachte dynamiek • Resultaat: systeem biedt weerstand, effecten vertragen, verwateren of worden tegengewerkt
Voorbeeld • Zeer lage geboortegraad in Roemenië, 1960s (15 per 1000) • Werd als ernstig probleem (nationale trots, etnische identiteit) aanzien door Ceausescu • Overheidsbeleid om geboortegraad te stimuleren: – Import van anticonceptiemiddelen verboden – Propaganda tvv grote families – Belastingsvoordelen – Abortus (tot dan toe toegestaan) verboden • Reactie: snelle, spectaculaire stijging naar 40 per 1000 gevolgd door een scherpe daling naar 16 per 1000
Voorbeeld • Reactie van de bevolking: Alternatieve anticonceptiemethoden – Smokkel van anticonceptiemiddelen – Illegale abortus met als gevolg een verdrievoudigen van overlijden door complicaties – Kindersterftegraad steeg met 20% • Onbedoelde gevolgen – Kinderen massaal naar staatsweeshuizen – AIDS epidemie onder kinderen door slecht beleid – Roemenië enige Oost-Europees land met bloedvergieten bij val van de Muur –
Andere voorbeelden • Het gebruik van goedkopere geneesmiddelen doet de kosten stijgen, • • • • • •
niet dalen Sigaretten met weinig teer en nicotine verhogen de opname van carcinogenen Veiligere auto’s leiden tot meer roekeloze chauffeurs IT heeft niet geleid tot een vermindering van het gebruik van papier Wegen aangelegd om de files te verminderen leiden tot meer files, vervuiling en verkeer We hebben minder vrije tijd dan 50 jaar geleden ondanks het enorm gebruik van arbeidsbesparende toestellen De bouw van dijken om overstromingen tegen te gaan leidt tot minder maar ergere overstromingen en dus meer kosten
Oorzaken • We denken lineair: we interpreteren ervaring als een reeks van gebeurtenissen, van oorzaak-gevolg paren zonder dat we rekening houden met terugkoppelingen • Oorzaak en gevolg zijn vaak gescheiden in tijd en/of ruimte • …
Doelstellingen Probleem
Beslissing
Resultaten
Situatie
Beslissingen Neveneffecten
Doelstellingen Omgeving Doelstellingen van anderen Acties van anderen
Single loop learning Reële wereld
Beslissingen
Strategie, structuren, beslissingsregels
Terugkoppeling van informatie
Mentale modellen van de reële wereld
Double loop learning → transitie Reële wereld
Beslissingen
Strategie, structuren, beslissingsregels
Terugkoppeling van informatie
Mentale modellen van de reële wereld
Barrières voor leren en dus systeemdenken •Ongekende structuur •Dynamische complexiteit •Tijdsvertragingen •Onmogelijkheid om gecontroleerde experimenten uit te voeren
Reële wereld
•Faling bij implementatie Beslissingen •Spelletjes spelen •Inconsistentie •Performantie als doel
Strategie, structuren, beslissingsregels •Onmogelijkheid om dynamiek af te leiden van mentale modellen
•Selectieve misperceptie •Ontbrekende terugkoppeling •Vertraging •Vertekening, verstoring, fout •Ambiguïteit
Terugkoppeling van informatie
Mentale modellen van de reële wereld
•Mispercepties van feedback •Onwetenschappelijk redeneren •Oordelende vertekening •Defensieve gewoonten
1. Dynamische complexiteit • Systemen zijn – – – – – – – – – –
Dynamisch Hecht gekoppeld Geregeld door terugkoppeling Niet-lineair Padafhankelijk Zelf-organiserend Adaptief Tegenintuïtief Combattief Gekenmerkt door trade-offs
2. Beperkte informatie • Reële wereld wordt ervaren door filters • Meten is een kwestie van kiezen • Zelfversterkende feedback tussen verwachtingen en percepties
3. Ambiguïteit/verwarring • Ambiguïteit: verandering in systeemvariabele o.i.v. eigen beslissingen zijn verward met gelijktijdige veranderingen in andere variabelen = identificatieprobleem
4. Begrensde rationaliteit en misperceptie van feedback • Emoties, reflex, onbewuste motivaties, enz. spelen een grote rol in ons oordeel en gedrag • Maar dan nog zijn onze cognitieve capaciteiten beperkt • Daarom vallen we terug op procedures, gewoonten, vuistregels en eenvoudige mentale modellen (frames) • Misperceptie (door dynamische complexiteit)
The capacity of the human mind for formulating and solving complex problems is very small compared with the size of the problem whose solution is required for objectively rational behavior in the real world or even for a reasonable approximation to such objective rationality (Herbert Simon, Nobelprijs economie in 1979).
5. Foute cognitieve kaarten • Onze cognitieve kaarten (heuristieken) leiden systematisch tot het negeren van feedbacks, interrelaties, niet-lineariteiten, vertragingen, enz. • Bv. gedrag van iemand wordt verklaard door zijn karakter en niet door de situatie • Gevolg: in plaats van problemen structureel aan te pakken wordt een zondebok gezocht
6. Foutieve conclusies over dynamiek • Om een nieuwe strategie te bouwen moeten we conclusies trekken over dingen die nog niet bestaan • Daartoe zijn we niet in staat zonder hulpmiddelen (zelfs voor een eenvoudige terugkoppellus van de eerste orde)
7. Onwetenschappelijk redeneren • Vele mensen zijn niet in staat om logisch, wetenschappelijk te redeneren • Vertekeningen in ons oordeelvorming • Voorbeeld: Wason test
• Elke kaart heeft een letter aan de ene zijde en een cijfer aan de andere • Wat is het kleinste aantal kaarten dat je moet omdraaien om de regel te testen dat kaarten met een klinker op de ene zijde een even cijfer hebben op de andere zijde?
E K
4 7
8. Defensieve gewoonten • In interactie tussen mensen gebruiken we defensieve routines en culturele veronderstellingen, bv. – om ons gezicht te redden, – dominantie over anderen te bevestigen, – ongeteste gebeurtenissen te laten overkomen als feiten en – onze mening naar voren te brengen terwijl we neutraal lijken • We delen ons denkproces niet met anderen • Dit gedrag is subtiel • Gevolg: het vertraagt of vermijdt het leren
Paradigmastrijd • Dominante paradigma (systeembevestigend) Modernisering en ecologische modernisering o Technologie en eco-efficiëntie als belangrijkste oplossingen Alternatief paradigma (anti-hegemonisch) o Herijken van neoliberale maatschappij o Sufficiëntie als belangrijkste oplossing Paradigma bepaalt actielogica en referentiekader voor DO Voorbeeld: elektrische auto versus andere mobiliteit Synthese? o
•
• • •
Vlaams Hoger Onderwijs Wat is het paradigma (en dus de actielogica en het referentiekader) van het onderwijs? Wat is het paradigma (en dus de actielogica en het referentiekader) van het hoger onderwijs? Wat is het paradigma (en dus de actielogica en het referentiekader) van uw onderwijsinstelling? Wat is het paradigma (en dus de actielogica en het referentiekader) van uw opleiding? Wat is het paradigma (en dus de actielogica en het referentiekader) van uw opleidingsonderdeel?
Kortom, DO en systeemdenken vereisen… • Cultuurverandering in het landschap en de organisatie naar een oprechte aandacht aan DO ingegeven door een gevoel van urgentie → rolvoorbeeld • Het gebruiken van een zinvol richtinggevend kader voorbij lineaire triple-bottom line heuristieken • Studenten helpen om barrières tot systeemdenken te overwinnen
Voorbeeld: Small Business Project
Mission statement "De komende generatie van jongsaf aan vertrouwd maken met en aanzetten tot ondernemingszin, via initiatieven die een brug slaan tussen onderwijs en bedrijfsleven, voor meer welzijn en welvaart in Vlaanderen."
talentontwikkeling, zelfontplooiing, creativiteit, ondernemerschap, fun, resultaatgerichtheid, leiderschap, resultaatgerichtheid, communicatievaardigheden, assertiviteit, teamspirit, doorzettingsvermogen
Voorbeeld: Small Business Project • Dominante paradigma (within the rules):
Voorbeeld: Small Business Project • Alternatief paradigma (change the rules)
Voorbeeld: Small Business Project • Naar een synthese?
Bouwstenen voor systeemdenken en DO • DO inbedden in algemene missie/visie organisatie • Pluralisme aan paradigma’s toelaten/stimuleren • Valkuilen vermijden door systemisch kader te ontwikkelen (met ondersteuning, peer review) • Urgentie van DO problematiek beter overbrengen • Hanteerbare schema’s en modellen op maat van de specifieke opleiding • Experimenteerruimte creëren/krijgen
