Svenskar och nederländare – de är mer lik varandra än de tror enligt författaren Petra Glimåker. Förbindelserna går långt tillbaka och bygger på en gammal maritim handelstradition. Båda samhällena präglas av den protestantiska moralen och har i modern tid en socialdemokratisk inriktning. Båda är små länder som ofta profilerar sig i samma frågor i EU. Dessa likheter gör skillnaderna ännu intressantare. Läs här mer om kontakterna genom seklerna, om de människor som har påverkat båda ländernas utveckling och om relationerna mellan Sverige och Nederländerna idag.
Zweden en Nederlanders – ze lijken meer op elkaar dan ze denken, aldus de schrijfster Petra Glimåker.
Sverige och Nederländerna Zweden en Nederland
De contacten gaan ver terug in de tijd en komen voort uit een oude maritieme handelstraditie. Beide samenlevingen worden gekenmerkt door de protestante moraal en hebben in de moderne tijd een sociaal-democratische koers gekozen. Het zijn alle twee kleine landen, die zich binnen de EU vaak in dezelfde kwesties profileren. Door deze overeenkomsten worden de verschillen nog interessanter. Lees hier meer over de contacten door de eeuwen heen, over de mensen die de ontwikkeling van beide landen hebben beïnvloed en over de huidige relaties tussen Zweden en Nederland.
ISBN 91-520-0628-X
9
789152
00628 3
THE SWEDISH INSTITUTE
Petra Glimåker is een Zweedse freelance journaliste die al acht jaar in Amsterdam woont. Petra Glimåker är frilansjournalist och bosatt i Amsterdam sedan åtta år tillbaka.
© 2000 Petra Glimåker en het Zweedse Instituut / Petra Glimåker och Svenska institutet De auteur is als enige verantwoordelijk voor de in dit boek naar voren gebrachte opinies / Författaren är ensam ansvarig för åsikter som framförs i denna skrift. Vertaling / Översättning: Jules Hellendoorn Redacteur / Redaktör: Judith Black Grafische vormgeving / Formgivning: Heli Torniainen, Typisk form Omslagfoto’s / Omslagsbilder: Mattias Edwall – Mensen in Stockholm, september 2000 / Människor i Stockholm, september 2000; Åke E:son Lindman – Het stadhuis in den Haag / Stadshuset, Haag Kaart / Karta: Per Thornéus Fotoredacteur / Bildredaktör: Inga Britt Liljeroth Zetwerk / Layout och sättning: Bokstaven, Göteborg Dit boek is gedrukt op milieuvriendelijk papier / Tryckt på miljövänligt papper 130g G-Print + 240g Invercote Creato Druk en repro / Tryck och repro Berlings Skogs, Trelleborg, Zweden 2000 ISBN 91-520-0628-X
2
Inleiding
Inledning
„Waar wij bekend om staan?” Aarzeling … „Dat we de kaasschaaf hebben uitgevonden?” Gelach. „Nee, even serieus. We staan erom bekend dat we een volk zijn dat ervan houdt dat alles functioneert. Ons werk is belangrijk voor ons, we werken dan ook hard. We zijn allergisch voor opschepperij. Bescheidenheid duurt het langst. Bijzonder dramatisch zijn we evenmin, we lossen problemen liever op door praten dan door met borden te smijten. We geloven in gelijke verhoudingen, bij ons kan een meisje evengoed het initiatief nemen als een jongen. Misschien komt dat allemaal doordat we zo open en nieuwsgierig zijn. We reizen immers voortdurend. Waar je ook komt, zie je mensen van thuis. En iedereen is onder de indruk van ons Engels. En van onze meisjes. We schijnen ook een vrij goede naam te hebben in het buitenland, in het bijzonder in de derde wereld. Dat komt waarschijnlijk doordat we zoveel ontwikkelingshulp geven. Verder hebben we ook veel politici gehad die overal bemiddelden bij conflicten. En dat is zeker niet slecht voor zo’n klein land. Verder gebeurt het hoofdzakelijk in het buitenland. Als je echt bekend wilt worden, moet je naar Londen of New York. Of naar Parijs. Hier thuis wordt iedereen alleen maar jaloers als je beter bent dan de rest. Want je mag immers niet anders zijn en denken dat je wat bent.” Natuurlijk was hier een Nederlander aan het woord over Nederland. Of niet? Kijk naar de Zweedse kolom. Ja, dat klopt. Het is dezelfde tekst. Want we lijken meer op elkaar dan we denken, wij Zweden en Nederlanders.
– Vad vi är kända för? Tvekan ... – För att ha uppfunnit osthyveln? Skratt. – Nämen, seriöst. Vi är väl kända för att vara ett folk som gillar när saker och ting fungerar. Jobbet är viktigt för oss och arbetar gör vi, hårt. Skryt är vi allergiska mot, blygsamhet varar faktiskt längst. Särskilt dramatiska är vi inte heller, vi försöker hellre resonera oss fram till en lösning på problem, det hellre än att slänga tallrikar i väggen. Vi tror på jämlika förhållanden och hos oss går det lika bra för en tjej att ta initiativ som för en kille. Kanske beror det på att vi är så öppna och nyfikna. För reser, det gör vi ju hela tiden. Vart man än kommer så stöter man på folk hemifrån. Och när vi är ute sådär så är alla imponerade av vår engelska. Och av våra tjejer. Vi verkar ha ganska bra rykte utomlands också, särskilt i tredje världen. Det beror nog på att vi ger så mycket i bistånd. Sen så har vi ju haft en massa politiker som har medlat i konflikter överallt också. Och det är ju inte dåligt för ett sånt litet land. Annars så verkar det mesta hända utomlands. I alla fall om man vill bli riktigt känd. Då får man åka till London eller New York. Eller till Paris. Här hemma blir alla bara avundsjuka om man är bättre än dem. För man får ju inte vara annorlunda och tro att man är något. Visst var det här en svensk om Sverige. Eller var det det? Ta en titt på på den holländska spalten. Jodå, det är samma text. Beskrivningen stämmer för oss båda, svenskar som holländare. Vi är mer lika varandra än vi tror. Nederländerna
inleiding
Nederland noemt zich soms het zuidelijkste land van Scandinavië. Aan de Parijse Sorbonne lijken ze trouwens hetzelfde te denken, ze hebben de Nederlandse taal ooit ondergebracht bij het Scandinavisch Instituut. Beide volken dragen het kenmerk van de protestantse moraal en hebben een sociaal-democratische traditie. De openbare sector in Nederland is van dezelfde orde van grootte als in de Scandinavische landen, aangezien we geloven in een samenleving die zorgt voor haar burgers. We profileren ons op dezelfde terreinen in de EU; het milieu en openbaarheid van bestuur gaan ons bijvoorbeeld zeer ter harte. Ook al zijn we kleine landen, we hebben toch tamelijk veel invloed in Europa. Maar als het gaat om drugs en prostitutie, is er sprake van een frontale botsing. Hoe kán dat nou? En hoe komt het dat de Nederlanders zo blij zijn nu zowat de helft van alle vrouwen buitenshuis werkt? Terwijl de Zweden het vanzelfsprekend vinden dat bijna alle vrouwen werken. De Nederlanders hebben de Zweedse geschiedenis twee grote persoonlijkheden geschonken: Louis de Geer, de vader van de Zweedse industrie, en Cornelis Vreeswijk, de zoon van de Zweedse dichtkunst. De eerste leefde toen de contacten tussen de landen het intensiefst waren en er in de straten van Stockholm en vooral Göteborg Nederlands werd gesproken. Hoewel er natuurlijk af en toe zo gevochten werd tussen de beide landen dat de stukken ervan afvlogen en schepen vergingen. De grootste maritieme blunder uit de Zweedse geschiedenis was ook de schuld van de Nederlanders. Bijna in ieder geval. De dichter Cornelis Vreeswijk leefde bijna vierhonderd jaar later, toen de Nederlanders weer naar Zweden gingen. Maar deze keer waren ze niet uit op handel. Nu ging het erom hun eigen welvaartsstaat op te bouwen naar Zweeds model. Hoewel ze uiteindelijk hun eigen variant kozen. Vandaag is het andersom. Nu kijken de Zweden naar de Nederlanders en de studiebezoeken van vakbondsmensen, werkgevers en journalisten gaan in zuidelijke richting, naar Den Haag en Amsterdam In dit boekje zullen we, op een duidelijk onwetenschappelijke manier, kijken naar de contacten tussen Nederland en Zweden, naar de handelsbetrekkingen en Louis de Geer, naar de contacten op het gebied van de buitenlandse politiek vanaf de Skåne-oorlog in 1675, via de
De grote Nederlands-Zweedse dichter en troubadour Cornelis Vreeswijk (1966).
Den store nederländsk-svenske diktaren och trubaduren Cornelis Vreeswijk.
kallar sig ibland till och med för Nordens sydligaste land. Parisarna på Sorbonne verkar förresten tycka samma sak. De lär ha placerat holländska språket på den skandinaviska institutionen. Vi präglas båda av den protestantiska moralen och har en socialdemokratisk tradition. Den offentliga sektorn i Nederländerna är av samma storleksordning som de nordiska eftersom vi tror på ett samhälle som tar hand om sina medmänniskor. Vi profilerar oss på samma områden i EU, miljön och offentlighetsprincipen ligger oss till exempel varmt om hjärtat, och vi försöker utöva vårt inflytande inom Europa så gott det går, trots att vi är så små. Men när det gäller narkotikan och prostitutionen blir det
inledning
3
neutraliteitspolitiek van beide landen, tot de huidige rol van klein land in de EU. De wetenschappelijke betrekkingen van Erasmus van Rotterdam tot het uitwisselingsprogramma Erasmus. De contacten binnen cultuur en sport. Vervolgens moeten we natuurlijk over prostitutie en drugs spreken. Onze verschillende opvattingen hebben namelijk volstrekt natuurlijke oorzaken. En wat de kaasschaaf betreft, die werd uitgevonden door de Noren. De voetballer Henke Larsson werd erg populair in Nederland toen hij voor Feyenoord speelde.
4
inleiding
Fotbollsspelaren Henke Larsson blev mycket omtyckt under sin tid med Feyenoord.
frontalkrock. Hur går det ihop? Och hur kommer det sig att holländarna jublar nu när så många som hälften av alla kvinnor förvärvsarbetar? När svenskarna ser det som en självklarhet att i stort sett alla kvinnor jobbar. Holländarna har skänkt den svenska historien två stora personligheter: den svenska industrins fader och den svenska diktarkonstens son. Louis de Geer och Cornelis Vreeswijk. Den förre levde när kontakterna var som intensivast länderna emellan och holländska talades på Stockholms och framför allt på Göteborgs gator. Fast det är klart, ibland slogs vi så att flisorna flög och skepp förliste. Den svenska historiens största maritima självmål var också holländarnas fel. Nästan i alla fall. Diktaren Cornelis Vreeswijk levde nästan fyra århundraden senare, när holländarna återigen började åka till Sverige. Men den här gången var de inte ute efter handel. Nu skulle de bygga upp sin välfärdsstat efter svensk modell. De kom en bra bit på väg, men valde till slut sin egen variant. Som svenskarna i sin tur funderar på att följa idag. Titta bara på strömmen av studiebesök från kontoren i Stockholm, från arbetsgivare, fackföreningar, ekonomer och journalister. I den här lilla boken kommer vi att, på ett klart ovetenskapligt sätt, titta på kontakterna mellan Nederländerna och Sverige, på handelsförbindelserna och Louis de Geer, på de utrikespolitiska kontakterna från Skånekriget 1675 via båda ländernas neutralitetspolitik till dagens småstatsroll i EU. Vi ska följa det vetenskapliga utbytet från Erasmus till Erasmus och beskriva kulturella och sportsliga band. Sedan måste vi naturligtvis reda ut det här med prostitutionen och knarket. Våra skilda uppfattningar har nämligen fullkomligt naturliga orsaker. Och osthyveln, den var det förresten norrmännen som uppfann.
Handelscontacten
Handelskontakterna
W
K
ellicht begon het allemaal in 1642 in het Huis met de Hoofden aan de Keizersgracht 123 in Amsterdam. Louis de Geer loopt heen en weer voor het raam en kijkt uit over het gekrioel op de grachten: ossen, aken, voerlieden en gewone mensen, overal grote haast. „Zouden de kanonnen uit Lövsta er al zijn?” denkt De Geer. „Ik zou eigenlijk naar de haven moeten gaan om te kijken. Het wordt nu wel tijd. Ik heb de Zweden in Duitsland een zending beloofd. De strijd aan het front begint weer op te laaien.” Zijn laarzen bonken op de planken. „Er is toch niets mis met het verkopen van wapens uit mijn fabrieken in Zweden aan de Zweden? Toch? Dat ik de transactie via Amsterdam laat lopen, goedkoop produceer, duur verkoop en een aardige winst maak, dat zou iedere koopman hebben gedaan. Daar steekt toch geen kwaad in!” Vanuit de hal kijkt een borstbeeld van Gustav II Adolf op hem neer. Trekt zijn wenkbrauwen op. Maar De Geer maakt zich er niet druk om wat de Zweedse koning van hem vindt, zolang Onze Lieve Heer hem bijstaat. Want in het calvinistische Amsterdam komen hardwerkende mensen in de hemel. Zo is het nu eenmaal. De vader van de Zweedse industrie werd hij genoemd. Louis de Geer (1587–1652) was een van de Nederlanders die Zweden in de zeventiende eeuw hielpen een grootmacht te worden. Tot in de zeventiende eeuw was de handel tussen Zweden en Nederland beperkt geweest. De vikingen, die in Nederland trouwens niet alleen maar plunderden en vochten maar ook handel dreven, kwamen niet uit Zweden maar uit Noorwegen en Denemarken.
anske utspelade sig detta i Huset med Huvudena på Keizersgracht 123 i Amsterdam, 1642. Louis de Geer går fram och tillbaka framför fönstret och spejar ut över kanalens myller. Oxar, pråmar, körkarlar och vanligt folk, överallt i en väldigt fart. – Har kanonerna från Lövsta kommit fram än, tänker de Geer. Borde gå ned till hamnen och kolla. Börjar bli bråttom nu. Lovade svenskarna i Tyskland en leverans, det börjar hetta till vid fronten igen. Stövlarna smäller mot plankorna. – Är väl inget fel med det, att sälja vapen från mina bruk i Sverige till svenskarna, menar jag. Att jag låter transaktionen gå via Amsterdam, tillverkar billigt, säljer dyrt och gör en nätt förtjänst, det är väl bara vad varje köpman skulle ha gjort. Inget fel med det. Ute från hallen skådar en byst av Gustav II Adolf ned på honom. Rynkar på ögonbrynen. Men de Geer bryr sig inte om vad den svenske kungen tyckte om honom. Så länge Vår Herre står honom bi. I kalvinismens Amsterdam kommer strävsamma människor till himlen. Så är det bara. Den svenska industrins fader har han kallats. Louis de Geer (1587–1652) var en av de holländare som hjälpte Sverige att bli en stormakt på 1600-talet, inte helt utan att tjäna på det själv naturligtvis. Fram tills på 1600-talet hade handeln mellan Sverige och Nederländerna varit begränsad. Vikingarna, som faktiskt inte bara plundrade och slogs i Nederländerna utan även bedrev handel, de kom inte från Sverige utan från Norge och Danmark. Några enstaka friser nådde däremot den numera försvunna handelsstaden Birka i Mälaren. Nästa stora handelssystem, Hansan, var både svenska
handelskontakterna
5
Daarentegen kwamen enkele individuele Friezen tot bij de tegenwoordig verdwenen handelsstad Birka in het Mälarmeer. Bij het volgende grote handelssysteem, de Hanze, waren zowel Zweedse als Nederlandse steden aangesloten, maar het grootste deel van de handel liep via het Duitse Lübeck, Zwedens poort naar de wereld. Nu is het goed erop te wijzen dat Nederland natuurlijk niet bestond in de Hanzetijd. Nederland begon vorm aan te nemen rond 1580, toen zeven Hollandse gewesten zich aaneensloten onder leiding van de grootste grondbezitter van het gewest Holland, Willem van Oranje. Door samenwerking slaagde „De Republiek der Verenigde NederDe toonaangevende industrieel en koopman Louis de Geer (1587–1652).
6
handelscontacten
Den ledande industrialisten och köpmannen Louis de Geer.
och nederländska städer med i, men större delen av handeln gick via tyska Lübeck, Sveriges port till världen. Nu är det bäst att påpeka att Nederländerna naturligtvis inte fanns på Hansans tid. Holland, som utlänningar forfarande brukar kalla landet, var och är bara en del av landet: den som Amsterdam, Haag och Rotterdam ligger i. Landet ”Nederländerna” började ta form i slutet av 1570talet när sju holländska provinser slöt sig samman under ledning av provinsen Hollands största jordägare, Wilhelm av Oranien. Tillsammans lyckades ”De sju förenade provinsernas republik” köra ut de spanska härskarna, Habsburgarna, ur de nordligaste delarna av det som hittills kallats de Spanska Nederländerna. Tills dess hade Antwerpen varit Västeuropas viktigaste hamn, men nu när ”Republikens” flotta blockerade floden Scheldes mynning i befrielsekriget mot spanjorerna isolerades Antwerpen och från 1585 kunde hamnen inte användas längre. Till råga på allt hade många av de välbärgade köpmännen i de spanska områdena i Flandern och Vallonien (i nuvarande Belgien) konverterat till protestantismen à la Calvin. Så när katolikerna slöt sitt grepp ännu fastare om Flandern valde många av köpmännen att fly norröver, till Amsterdam. Detta gamla sillaläge vid floden Amstels mynning i havsviken Zuiderzee snodde inte bara åt sig Antwerpens smartaste köpmän utan även dess handelsposition. På den tiden klarade inte skeppen av att gå direkt från Baltikum till Medelhavet utan behövde en mellanhamn att lasta om och proviantera i. Amsterdam med sitt skyddade läge, blev perfekt. Dessutom var staden välsignad med en stark centralmakts frånvaro. Landet var just en republik utan kung och de som styrde landet var köpmännen. Så gick det till när Amsterdam blev världens viktigaste hamn, då på 1600-talet. Det enda holländarna inte hade själva var varor. Men det hade Sverige. I början av 1600-talet var Gustav II Adolf kung i Sverige och Kristian IV i Danmark. Båda hade stora planer. De sydligaste landskapen i nuvarande Sverige var danska. Å andra sidan var Finland och Baltikum svenskt. Förr eller senare skulle väldena krocka. Dusten 1611–13, det som kallas Kalmarkriget, förlorade Sverige. Och priset blev högt. Göteborg. Danskarna intog staden som det faktiskt varit holländarna som byggt upp.
landen” erin de Spaanse overheersers, de Habsburgers, te verjagen uit de noordelijkste delen van wat tot dan toe „De Spaanse Nederlanden” werd genoemd. Tot op dat moment was Antwerpen de belangrijkste West-Europese haven, maar nu de vloot van de „Republiek” de monding van de rivier de Schelde blokkeerde in de bevrijdingsoorlog tegen de Spanjaarden, raakte Antwerpen geïsoleerd en vanaf 1585 kon de haven niet langer worden gebruikt. Tot overmaat van ramp hadden veel welgestelde kooplieden in de Spaanse gebieden in Vlaanderen en Wallonië zich bekeerd tot het calvinisme. Toen de katholieken hun greep op Vlaanderen verder verstevigden, kozen veel kooplieden ervoor naar het noorden te vluchten, en wel naar Amsterdam. Dit oude vissersdorp aan de monding van de rivier de Amstel in de Zuiderzee haalde niet alleen Antwerpens slimste kooplieden weg, maar nam ook zijn handelspositie over. Toentertijd konden de schepen niet rechtstreeks van de Baltische staten naar de Middellandse Zee varen, maar hadden ze een tussenhaven nodig om over te laden en proviand in te slaan. Door zijn beschutte ligging was Amsterdam daarvoor uitermate geschikt. Bovendien was de stad gezegend met de afwezigheid van een sterke centrale macht. Het land was niets anders dan een republiek. Degenen die het land bestuurden, waren de kooplieden. Zo was de situatie toen Amsterdam in de zeventiende eeuw de belangrijkste haven van de wereld werd. Het enige dat de Hollanders niet zelf hadden, waren grondstoffen. Maar die hadden de Zweden. In het begin van de zeventiende eeuw was Gustav II Adolf koning van Zweden en Kristian IV koning van Denemarken. Beiden hadden grote plannen. De zuidelijkste provincies van het huidige Zweden waren Deens. Finland en de Baltische staten daarentegen waren Zweeds. Vroeg of laat zouden de mogendheden met elkaar in botsing komen. De strijd van 1611 tot 1613, die de Kalmar-oorlog wordt genoemd, werd door Zweden verloren. En de prijs was hoog: Göteborg. De Denen namen de stad in die door de Hollanders was opgebouwd. De Zweedse koning Karl IX had een Hollandse bouwmeester, Hans Fleming, opdracht gegeven een stad te ontwerpen op het eiland Hisingen in de monding van de rivier de Göta. Het was de bedoeling
De Zweedse zeilboot ,Lejonet’ in de haven van Amsterdam. Schilderij van Ludolf Backhuysen uit 1674.
Den svenska segelbåten ’Lejonet’ i Amsterdams hamn. Målning av Ludolf Backhuysen.
Den svenske kungen Karl IX hade gett en holländsk byggmästare, Hans Fleming, i uppdrag att rita en stad på ön Hisingen i Göta älvs mynning. Denna stad skulle befolkas av holländare var det tänkt och 1604 skickade den svenske kungen ut en holländare, Cornelis Cornelison, på rekryteringsresa till Holland. Holländarna var nämligen bra på handel, de hade handlat i Lödöse längre upp vid Göta älv i flera hundra år. Att svenskarna själva skulle ta upp handeln var en främmande tanke, sånt hade utlänningar och då särskilt tyskarna skött om ända sen medeltiden. Holländarna lät sig övertalas och flyttade till Göteborg. Att de garanterades tjugo års skattefrihet och låga tullar, total trosfrihet för sin kalvinism och att de fick fria händer att utforma ett nytt litet Amsterdam på Hisingen, det gjorde svenskarnas anbud, om inte oemotståndligt, så i alla fall godtagbart. Holländskan blev officiellt språk och borgmästaren var naturligtvis holländare, Abraham Cabeliau. Hans dotter måste för övrigt ha varit en skönhet eftersom den svenske kungen Gustav II Adolf sägs ha haft en historia med henne.
handelskontakterna
7
dat deze stad zou worden bevolkt door Hollanders. In 1604 stuurde de Zweedse koning een Hollander, Cornelis Corneliszoon, op rekruteringsreis naar Holland. De Hollanders waren namelijk goede handelslieden. Ze dreven al enkele eeuwen handel in Lödöse, verder landinwaarts aan de Göta Älv. Dat de Zweden zelf handel moesten gaan drijven, was een vreemde gedachte. Dat hadden de buitenlanders, in het bijzonder de Duitsers, al sinds de middeleeuwen voor hun rekening genomen. De Hollanders lieten zich overhalen en verhuisden naar Göteborg. Dat hun 20 jaar belastingvrijheid, lage toltarieven en volledige geloofsvrijheid voor hun calvinisme werden gegarandeerd, en dat ze de vrije hand kregen een nieuw klein Amsterdam te bouwen op Hisingen, maakte het aanbod van de Zweden, zo niet onweerstaanbaar, dan toch in ieder geval acceptabel. Het Hollands werd de officiële taal en de burgemeester was natuurlijk een Hollander, Abraham Cabeliau. Zijn dochter moet trouwens een schoonheid geweest zijn. De Zweedse koning Gustav II Adolf zou een affaire met haar hebben gehad. Gustav zal dus niet bijzonder blij zijn geweest toen in 1611 de Kalmar-oorlog uitbrak en de Denen Göteborg aanvielen. Ze brandden de stad plat en de Hollanders vluchtten. De enige manier voor de Zweden om Göteborg terug te krijgen, was het terug te kopen, zeiden de Denen. En daar was geld voor nodig, en dat hadden de Zweden niet. Zij hadden alleen grondstoffen. Het antwoord lag, zoals verwacht, in Amsterdam. In 1614 sloot Gustav II Adolf een verdrag met de kooplieden in Amsterdam. De Zweden zouden geld kunnen lenen, in ruil waarvoor de Hollanders Zweeds koper kregen, dat de belangrijkste grondstof was voor de toenmalige wapenindustrie. Aangezien de Hollanders in oorlog waren met de Spanjaarden, konden ze geen koper betrekken uit de Spaanse gebieden. De grondstoffen moesten dus noodgedwongen uit het noorden komen. De Hollanders hadden reeds beslag gelegd op grote delen van de Zweedse mijnbouw. Willem van Wijk (overleden in 1597) bezat verscheidene landgoederen en huizen in Stockholm en had in 1580 opdracht gekregen het bevel te voeren over „alle koninklijke ijzermijnen in het gehele rijk”. Hij begon als eerste arbeidskrachten uit Wallonië te halen, bekwame smeden die de kennis meebrachten en
8
handelscontacten
Så den gode Gustav kan inte ha blivit särskilt glad när Kalmarkriget bröt ut 1611 och danskarna anföll Göteborg. De brände ner staden och holländarna flydde. Enda sättet för svenskarna att få tillbaka Göteborg var att köpa tillbaka det sa danskarna. Och då behövdes det pengar. Som svenskarna inte hade. De hade bara råvaror. Svaret låg, som väntat, i Amsterdam. 1614 slöt Gustav II Adolf en traktat med köpmännen i Amsterdam. Svenskarna skulle få låna pengar i utbyte mot att holländarna fick svensk koppar som säkerhet, den dåtida vapenindustrins viktigaste råmaterial. Eftersom holländarna var i krig med spanjorerna så kunde de inte köpa koppar från de spanska områdena. Råvarorna var alltså tvungna att komma norrifrån. Holländarna hade redan lagt beslag på stora delar av den svenska gruvdriften. Willem van Wijk (död 1597) hade flera gårdar och hus i Stockholm och hade 1580 fått uppdraget att befalla över ”alle våre kronones järnbergsbruk över hele riket”. Det var han som började importera arbetskraft från Vallonien, skickliga smeder som både tog med sig och själva utvecklade ny teknologi. Med tiden blev denna invandring så omfattande att man än idag stöter på många vallonättlingar i de gamla bruksområdena i Östergötland, Västmanland och Uppland. Holländaren Willem de Besche (1573–1629) fick igång denna invandring på riktigt. Själv kom han till Sverige 1595, precis i början av de svensk–holländska kontakternas blomningstid. De Besche fick i uppgift att driva järnindustrin i Södermanland. Under Willem de Besches ledning moderniserades kanontillverkningen och man började pressa plåtar till harnesk. Bruket i Nyköping började tillverka metalltråd och var med om att försöka bärga regalskeppet Vasa som förlist 1628. Willem de Besches viktigaste insats var nog ändå som kompanjon till den svenska industrins fader. Louis de Geer var son till en av de religiösa krigens flyktingar. Fadern, adelsmannen Louis de Geer av Gaillarmont, hade haft en handelsrörelse i Liège innan han 1596 flydde till Maastricht och den kalvinistiska republiken. Hans son Louis var då nio år gammal och på äldre dagar berättade han gärna om den hemska båtflykten och om hur han lovade Gud att han skulle ge en tiondel av sin förmögenhet till välgörande ändamål om han klarade sig och blev rik. Louis de Geer började bedriva handel i Dordrecht och
zelf nieuwe technieken ontwikkelden. Mettertijd werd deze immigratie zo omvangrijk dat men tot op de dag van vandaag nog Waalse nakomelingen tegenkomt in de oude mijnbouwindustriegebieden in Östergötland, Västmanland en Uppland. Ten tijde van de Hollander Willem de Besche (1573– 1629) kwam deze immigratie pas goed op gang. Zelf kwam hij in 1595 naar Zweden, in het begin van de bloeitijd van de Zweeds-Hollandse betrekkingen. De Besche kreeg opdracht de groei van de ijzerindustrie in Södermanland te bevorderen. Onder zijn leiding werd de productie van kanonnen gemoderniseerd en begon men platen voor harnassen te persen. De fabriek in Nyköping begon met de vervaardiging van metaaldraad en was betrokken bij pogingen het oorlogsschip Vasa te bergen, dat in 1628 was vergaan. De belangrijkste verdienste van Willem de Besche was wellicht toch zijn rol als compagnon van de vader van de Zweedse industrie, Louis de Geer, zoon van een van de vluchtelingen tijdens de godsdienstoorlogen. Zijn vader, de edelman Louis de Geer van Gaillarmont, had een handelsfirma in Luik voordat hij in 1596 naar Maastricht en de calvinistische republiek vluchtte. Zijn zoon Louis was toen negen jaar oud en op zijn oude dag vertelde hij graag over de verschrikkelijke bootvlucht en hoe hij God beloofde een tiende van zijn vermogen goede doelen te schenken als hij het zou redden en rijk werd. Louis de Geer begon handel te drijven in Dordrecht en trok pas in 1615 naar Amsterdam, een jaar na het verdrag van de Zweden met de kooplieden in Amsterdam. Louis slaagde er snel in te trouwen in een van de invloedrijkste handelsgeslachten in Amsterdam: Trip. Hoewel het eigenlijk zijn zuster was die trouwde met Elias Trip. De macht was ontstaan doordat de familie Trip de grootste wapenhandelaar van Amsterdam was, en Amsterdam het centrum van de wapenhandel was. Toen Louis de Geer naar Amsterdam kwam, had de familie Trip het monopolie voor de Zweedse koperexport al in handen. Louis de Geer werd Trips contact in Zweden en compagnon van Willem de Besche. Op die manier werden twee van de machtigste families binnen de Noord-Europese wapenindustrie met elkaar verbonden. Maar wat De Geer uniek maakte, was zijn vermogen op
Het gebouw van de Oost-Indische Compagnie aan het Stora Hamnkanaal in Göteborg (tegenwoordig is hier Göteborgs Stadsmuseum gevestigd). Aquarel van Elias Martin
Ostindiska kompaniets hus vid Stora Hamnkanalen i Göteborg (numera Göteborgs Stadsmuseum). Akvarell av Elias Martin.
flyttade till Amsterdam först 1615, ett år efter svenskarnas traktat med köpmännen i Amsterdam. Louis lyckades snabbt gifta in sig i en av de mest inflytelserika handelssläkterna i Amsterdam, Trip. Fast egentligen var det hans syster som gifte sig med Elias Trip. Makten kom sig av att familjen Trip var Amsterdams största vapenhandlare och att Amsterdam var vapenhandelns centrum. När Louis de Geer kom till Amsterdam hade familjen Trip redan fått monopol på den svenska kopparexporten. Louis de Geer blev Trips kontakt i Sverige och Willem de Besches kompanjon och knöt på så sätt samman två av de mäktigaste familjerna inom den nordeuropeiska vapenindustrin. Men det som gjorde de Geer unik var hans förmåga att vara på två ställen samtidigt. För att vara en 1600talsköpman var han otroligt mobil, ständigt på resande fot. I Sverige var han industrialist, en tillverkare av gods, i Nederländerna var han köpman och kapitalist. Kopparn hade han redan monopol på via Trip; den snabbt växande järnindustrin skulle han också komma att kontrollera. Järn hade blivit allt viktigare som råmaterial till vapen och det
handelskontakterna
9
De Nederlandse ambassade in Stockholm, gebouwd door Louis de Geer en het eerste voorbeeld in Zweden van het Hollands classicisme.
Nederländska ambassaden i Stockholm, byggd av Louis de Geer och det första exemplet i Sverige på holländsk klassicism.
twee plaatsen tegelijk te zijn. Voor een koopman uit de zeventiende eeuw was hij ongelooflijk mobiel, voortdurend op reis. In Zweden was hij industrieel, een fabrikant van goederen, in Nederland was hij koopman en kapitalist. Voor het koper had hij al het monopolie via Trip, en de snelgroeiende ijzerindustrie zou hij ook gaan controleren. IJzer was steeds belangrijker geworden als grondstof voor wapens, en het Zweedse ijzer was van uitmuntende kwaliteit. Eerst had De Geer zijn fabrieken in Zweden gepacht. Dezelfde dag dat hij zijn Zweedse staatsburgerschap kreeg, op 27 april 1627, kreeg hij de verantwoordelijkheid over de fabrieken in Österby, Gimo en Lövsta in Uppland, de fabrieken in Skeppsta en Åker in Södermanland, en de fabrieken in Nyköping en Finspång. Hij kreeg het toezicht op de wapenfabrieken van de kroon en het monopolie voor de productie van kanonnen. De oude Zweedse adel vond dat Louis de Geer een parvenu was en probeerde hem tegen te werken. De hoge adel ergerde zich vooral aan het feit dat Louis de Geer steenrijk was geworden door de verkoop van Zweedse wapens aan de
10
handelscontacten
svenska järnet var av ypperlig kvalitet. Först hade de Geer arrenderat sina bruk i Sverige. Samma dag han fick sitt svenska medborgarskap 27 april 1627 fick han ta hand om Österby, Gimo och Lövsta bruk i Uppland, Skeppsta och Åkers bruk i Södermanland, Nyköpingsverken och Finspång. Han fick kontroll över kronans vapenfabriker och monopol på kanontillverkningen. Den gamla svenska adeln tyckte att Louis de Geer var en uppkomling och försökte trycka ned honom. De retade sig framför allt på att Louis de Geer blivit så rik på att sälja svenska vapen till svenskarna. Den svenska arbetskraften var billig och tillverkningskostnaderna låga. Men de Geer tjänade på att först skeppa vapnen till Amsterdam och där sälja dem vidare för dyra pengar till de svenska trupperna som stred i Tyskland under det trettioåriga kriget. Några moraliska dubier verkar han inte ha haft, handeln har inga regler. Så särskilt svensk kände han sig inte heller. Han lärde sig antagligen aldrig svenska och längtade nog alltid hem, till sin hustru Adrienne, som han ska ha älskat högt, och till sina fjorton barn. Det tjusiga kontoret i Götgatsbacken i Stockholm (numera Nederländernas ambassad) lämnade han gärna för att flytta hem till Amsterdam och huset på Keizersgracht, huset som fortfarande är ett av Amsterdams vackraste och som Länsantikvarieämbetet har sina kontor i numera. Föga anade denna dubbla invandrare, både i Nederländerna och Sverige, att svenska skolbarn skulle tvingas läsa om honom 400 år senare och att de adliga släkterna de Geer skulle producera ministrar och industrialister i både Sverige och Nederländerna. Det var till exempel en Louis de Geer, justitiestatsminister på 1860talet, som med sin representationsreform tog det första stora steget mot parlamentarismen i Sverige. Den förste ”svenske” De Geer dog emellertid 1652 i sitt hus på Keizersgracht i Amsterdam. Men Amsterdams stjärna var dalande. Engelska skepp hade börjat konkurrera med de holländska på världshaven och de svenska båtbyggarna hade lärt sig att bygga fartyg som kunde segla direkt från Sverige med järn och stål till Spanien, Portugal och Italien. En mellanlandning i Amsterdam behövdes helt enkelt inte längre. Holländarna fortsatte att handla, men nu kom varorna från fjärran handelsposter, från områden som så småningom skulle bli kolonier. Holländarna upptäckte Sverige som
Zweden. Zweedse arbeidskrachten waren goedkoop en de productiekosten laag. Maar De Geer verdiende eraan door de wapens eerst naar Amsterdam te verschepen en ze daar voor veel geld door te verkopen aan de Zweedse troepen die tijdens de Dertigjarige Oorlog in Duitsland streden. Morele twijfels schijnt hij niet gehad te hebben. De handel kent geen regels. Zo bijzonder Zweeds voelde hij zich ook niet. Hij leerde vermoedelijk nooit Zweeds en verlangde altijd naar huis, naar zijn vrouw Adrienne, van wie hij veel gehouden moet hebben, en zijn veertien kinderen. Het schitterende kantoor in Götgatsbacken in Stockholm (tegenwoordig de Nederlandse ambassade) liet hij graag achter, om terug te gaan naar Amsterdam, naar zijn huis aan de Keizersgracht, het huis dat nog steeds een van de fraaiste van Amsterdam is en waar tegenwoordig de Monumentenzorg haar kantoor heeft. Deze dubbele immigrant, zowel in Nederland als in Zweden, had niet kunnen vermoeden dat Zweedse schoolkinderen 400 jaar later over hem zouden lezen, en dat de adellijke familie De Geer ministers en industriëlen zou voortbrengen in zowel Zweden als Nederland. Het was bijvoorbeeld een Louis de Geer, minister in de zestiger jaren van de negentiende eeuw, die met zijn hervorming van de volksvertegenwoordiging de eerste stap zette naar het parlementarisme in Zweden. De eerste „Zweedse” De Geer overleed echter in 1652 in zijn woning aan de Keizersgracht in Amsterdam. Maar de ster van Amsterdam verbleekte, en Engelse schepen waren de concurrentie met de Hollandse schepen op de wereldzeeën aangegaan. De Zweedse bootbouwers hadden geleerd schepen te bouwen die met ijzer en staal rechtstreeks van Zweden naar Spanje, Portugal en Italië konden zeilen. Het was niet meer nodig om Amsterdam aan te doen. De Nederlanders gingen natuurlijk door met de handel maar nu kwamen de goederen van verre handelsposten, uit gebieden die geleidelijk aan koloniën zouden worden. De Hollanders ontdekten Zweden in de achttiende eeuw als markt en begonnen daar hun koloniale waren te verkopen: suiker, tabak en textiel uit Zuidoost-Azië, Ceylon en Zuid-Afrika. Toen was Zweden ook op het idee gekomen dat de handel diende af te nemen. Een mercantilistische politiek
marknad på 1700-talet och började sälja sina kolonialvaror där: socker, tobak och textilier från Sydostasien, Ceylon och Sydafrika. Då hade Sverige också fått för sig att handeln borde minska. En merkantilistisk politik infördes redan på 1730-talet, med höga tullar och handelshinder. Detta skulle gynna den inhemska tillverkningen, var det meningen, och strax därefter började manufakturerna dyka upp i Sverige. Entreprenören Jonas Alströmer hade sett denna form av tillverkning i England, ett slags verkstäder med visst mått av standardiserad tillverkning, och bestämt sig för att starta sådan textiltillverkning i Alingsås. Arbetskraften importerade han från Nederländerna och England. Men de ska inte ha haft det så lätt. Lokalbefolkningen tyckte inte om holländarna och snart åkte många av dem hem igen. Men några stannade kvar och grundade en reformert församling. På andra ställen höll holländska invandrare själva i tillverkningen, som på myntverket i Avesta, drivet av familjen Kock. Eller som i Carlsfors, där Pieter Brouwer grundat ett företag som tillverkade spadar, plåtar, spik och hästskor. Det var till och med holländare som lärde svenskarna att tillverka sina sedlar. 1758 smugglades finpappersexperten Jan Mulder ut från Nederländerna – de ville inte att andra De ijzerfabriek van Lövsta kwam in 1627 in het bezit van Louis de Geer.
Lövsta bruk förvärvades av Louis de Geer år 1627.
handelskontakterna
11
werd al in de jaren dertig van de achttiende eeuw ingevoerd, met hoge invoerrechten en handelsbelemmeringen. Men was van mening dat dit de inheemse productie zou bevorderen. Direct daarna verschenen de „manufacturen” in Zweden. De aannemer Jonas Alströmer had deze vorm van produceren – werkplaatsen met een bepaalde mate van gestandaardiseerde productie – in Engeland gezien, en had besloten een dergelijke textielproductie in Alingsås te starten. De arbeidskrachten haalde hij uit Nederland en Engeland. Maar die moeten het niet zo makkelijk hebben gehad. De lokale bevolking hield niet van de Hollanders en velen van hen keerden weer naar huis terug. Enkelen bleven echter en stichtten een gereformeerde gemeente. Op andere plaatsen hielden de Nederlandse immigranten de productie zelf in handen, zoals bij de Rijksmunt in Avesta, geleid door de familie Kock. Of zoals in Carlsfors, waar Pieter Brouwer een bedrijf begon waar spaden, plaatijzer, spijkers en hoefijzers werden vervaardigd. Het waren zelfs Nederlanders die de Zweden leerden bankbiljetten te drukken. In 1758 werd Jan Mulder, de expert op het gebied van fijnpapier, uit Nederland gesmokkeld – de Nederlanders wilden niet dat andere volkeren zouden leren hoe ze bankbiljetten moesten drukken – en naar de Tumbapapierfabriek gebracht. Daar hield de Nederlandse kolonie vervolgens het geheim van de vervaardiging van bankbiljetten vele generaties voor zichzelf. De Nederlandse invloed in Göteborg bleef natuurlijk ook sterk. De Nederlander Johan Abraham Grill bekleedde bijvoorbeeld, ironisch genoeg, een belangrijke post binnen de Zweedse Oost-Indische Compagnie, die nu hielp de dominerende positie van de Nederlanders op de wereldzeeën in toom te houden. De eigenlijke industrialisatie brak zowel in Zweden als in Nederland laat door: aan het eind van de negentiende eeuw. In Zweden kwam dat door de armoede, in het geval van Nederland door een relatieve rijkdom. De Nederlandse middenklasse was verzand in de dromen over vervlogen dagen, toen ze nog de wereldhandel domineerde. In pure productie waren ze niet zo geïnteresseerd. Het gebrek aan grondstoffen was natuurlijk ook een probleem. De late start van Zweden werd veroorzaakt door het feit dat het land een uitgesproken agrarische samenleving was, uitgemergeld door honger, ziekten en emigratie. Van een
12
handelscontacten
folk skulle lära sig trycka sedlar – och vidare till Tumba pappersbruk. Där höll den holländska kolonin sedan hemligheten bakom sedeltillverkningen för sig själva i många generationer. Det holländska inflytandet i Göteborg förblev naturligtvis också starkt. Holländaren Johan Abraham Grill hade till exempel ironiskt nog en viktig post inom det svenska ostindiska kompaniet som nu hjälpte till att tränga undan holländarnas dominans på världshaven. Själva industrialismen slog igenom sent både i Sverige och Nederländerna, först i slutet av 1800-talet. I Sverige berodde det på fattigdom, i Nederländernas fall på en relativ rikedom. Den nederländska medelklassen hade fastnat i drömmarna om fornstora dagar när de fortfarande dominerade världshandeln. Ren tillverkning var de inte lika intresserade av. Landet hade för övrigt mycket få råvaror. Sveriges sena start berodde på att landet var ett utpräglat jordbrukssamhälle, utmärglat av svält, sjukdomar och utvandring. Någon omfattande handel med Nederländerna var det inte tal om, alltför få svenskar hade råd att köpa kolonialvaror från fjärran länder och om de gjorde det gick det lika bra med sånt som kom från britternas kolonier. När industrialismen så småningom slog igenom började rollfördelningen däremot likna den på 1600-talet igen. Sverige hade råvarorna och industrin, Nederländerna hade handelskontakterna. Svenska kullagerfabriken, SKF, etablerade sig i Nederländerna 1914, Ericsson år 1920 och 1928 slog sig Swedish Match ned i landet. Tändsticksasken med den
Zweedse veiligheidslucifers zijn in Nederland even bekend geworden als in Zweden.
Svenska säkerhetständstickor kom att bli lika kända i Nederländerna som i Sverige.
omvangrijke handel met Nederland was geen sprake. Te weinig Zweden hadden geld om koloniale waren uit verre landen te kopen. Als ze het wel hadden, konden ze net zo goed producten uit de Britse koloniën kopen. Toen de industrialisatie geleidelijk aan doorbrak, begon de rolverdeling daarentegen weer te lijken op die van de zeventiende eeuw. Zweden had de grondstoffen en de industrie, Nederland had de handelscontacten. De Zweedse kogellagerfabriek SKF vestigde zich in 1914 in Nederland, Ericsson in 1920 en Swedish Match in 1928. Het luciferdoosje met de Zweedse tekst „Säkerhetständstickor” zou in Nederland even bekend worden als in Zweden, ook al denken de Nederlanders dat de tekst „Zekerheidstandenstoker” betekent in plaats van veiligheidslucifers. Toen Zweden zich in 1995 aansloot bij de EU, was er een opleving in de handel met Nederland, maar de contacten waren daarvoor al intensief. Volvo produceerde auto’s in Born, samen met het Japanse Mitsubishi en de Nederlandse staat. Ericsson, IKEA en Mölnlycke waren reeds lang gevestigd, Nobel Industrier AB was samengegaan met het Nederlandse AKZO om een van Europa’s grootste chemieconcerns te vormen. Op het ogenblik zijn er in Nederland ongeveer 350 Zweedse bedrijven met in totaal 20.000 werknemers. IKEA meubileert Nederlandse huizen, en Hennes & Mauritz kleedt de Nederlanders. In Amsterdam koopt men bovendien kleding in een winkelcentrum waarbij de gedachten teruggaan naar een van de minder geslaagde hoofdstukken in de geschiedenis van de Zweeds-Nederlandse handel. Het betreft hier Magna Plaza, genoemd naar Lars-Erik Magnusson, die het oude postkantoor verbouwde tot een winkelcentrum. Magnusson was ook degene die tijdens de late jaren tachtig een nieuw soort Zweden naar Amsterdam lokte: de onroerendgoedspeculanten van de Zweedse zeepbeleconomie. De zakenman Lars-Erik Magnusson was de eerste die op grote schaal onroerend goed kocht in Nederland voor geld dat hij geleend had in Zweden en nu wilden ook andere Zweden miljonair worden. In Amsterdamse makelaarskringen nam de reputatie van de Zweden puur mythische vormen aan. „Ze rijden rond in busjes en wijzen naar huizen. Dat kopen we, en dat, en dat, zeggen ze. Zonder zelfs binnen te kijken!”
De meubelgigant IKEA in Nederland.
Möbeljätten IKEA i Nederländerna.
svenska texten säkerhetständstickor kom att bli lika känd i Nederländerna som i Sverige, även om holländarna tror att texten betyder trygga tandpetare (”zekere tandenstoker”). När Sverige gick med i EU 1995 fick handeln med Nederländerna ett uppsving, men kontakterna hade redan innan dess varit intensiva. Volvo tillverkade bilar i Born, tillsammans med japanska Mitsubishi och den holländska staten. Ericsson, Ikea och Mölnlycke var väl etablerade, Nobelindustrierna hade gått samman med holländska Akzo för att bilda en av Europas största kemikoncerner. Idag finns ungefär 350 svenska företag i Nederländerna med totalt 20 000 anställda. Ikea möblerar holländska hem, Hennes & Mauritz klär holländarna. I Amsterdam handlar de dessutom kläderna i en galleria som för tankarna till ett av de mindre lyckade avsnitten i den svensk-nederländska handelns historia. Gallerian heter Magna Plaza efter mannen som byggde om det gamla postkontoret till shoppingcenter, Lars-Erik Magnusson. Det var han som lockade en ny sorts svenskar till Amsterdam under 1980-talets sista år – den svenska såpbubbelekonomins nya fastighetsspekulanter. Affärsmannen Lars-Erik Magnusson hade varit först med att köpa fastigheter i Nederländerna i stor skala, för pengar lånade i
handelskontakterna
13
Tenslotte spatte de bel natuurlijk uiteen en de Zweden die hun onroerend goed niet op tijd hadden verkocht, bleven zitten met de torenhoge leningen en het onroerend goed dat ze veel te duur hadden gekocht. Het gevolg was dat de Zweedse banken, en vervolgens de Zweedse staat, grote onroerendgoedeigenaren in Amsterdam werden. De volgende Zweedse golf was van meer solide aard. In het begin van de jaren negentig steeg de werkloosheid in Zweden tot normale Europese niveaus, hetgeen voor de Zweedse jongeren als een schok kwam. De meest reislustigen zagen dat er in het buitenland meer mogelijkheden waren om een baan te krijgen, in het bijzonder voor degenen met een goede talenkennis. Een aantal belandde in Amsterdam, dat langzamerhand een centrum voor internationale „call-centers” werd. Grote computer- en elektronicabedrijven hadden ervoor gekozen hun serviceafdelingen in Amsterdam te vestigen, in plaats van in ieder land een servicekantoor. Een Zweedse klant die zijn printer niet aan de praat kon krijgen, belde een nummer in Zweden, maar werd automatisch en gratis doorverbonden met een Zweed in Amsterdam! Veel van deze Zweden bleven in Nederland toen de bedrijven inzagen dat een servicekantoor in ieder land beter functioneert. Ze hebben nu andere banen en hebben Nederlands geleerd. Maar de ingrediënten voor het kerstmaal, de haring en de „glögg” (bisschopswijn) kopen ze nog steeds bij IKEA.
14
handelscontacten
Sverige, och nu ville andra svenskar också bli miljonärer. I Amsterdams mäklarkretsar antog svenskarnas rykte rent mytiska former. ”De åker omkring i små bussar tillsammans och pekar bara på hus: Det köper vi, och det och det. Utan att ens titta inuti!” Bubblan sprack naturligtvis till slut och de svenskar som inte hade sålt sina fastigheter i tid blev nu sittande med de skyhöga lånen och fastigheter som de köpt alldeles för dyrt. Med den påföljd att de svenska bankerna och sedan den svenska staten blev en av Amsterdams stora fastighetsägare. Nästa svenska våg var av solidare slag. I början av 1990talet steg arbetslösheten till normala europeiska nivåer i Sverige, vilket kom som en chock för svenska ungdomar. De mest reslystna såg att det fanns bättre möjligheter att få jobb utomlands, särskilt för de språkkunniga. En del hamnade i Amsterdam, som höll på att bli ett centrum för internationella ”call-centers”. Stora data- och elektronikföretag hade valt att lägga sina serviceavdelningar i Amsterdam, istället för att ha ett servicekontor i varje land. En svensk kund som inte fick sin skrivare att fungera ringde visserligen ett nummer i Sverige, men blev automatiskt gratis vidarekopplad till en svensk i Amsterdam! Många av dessa svenskar blev kvar i Nederländerna när företagen insåg att ett servicekontor i varje land fungerar bättre. Nu har de andra jobb och har lärt sig holländska. Men julmaten, sillen och glöggen, handlar de fortfarande på Ikea.
Buitenlandse politiek
Utrikespolitiken
O
D
p 1 juni 1676, om acht uur ’s morgens, kregen de beide vloten elkaar in zicht bij de zuidkaap van Öland. De Zweedse vloot bleef op behoorlijke afstand van de kaap, want men had geen goede stuurlui. De Hollanders navigeerden daarentegen stoutmoediger op de hoge zee en wrongen zich tussen Öland en de Zweedse vloot. Toen de Hollandse vloot zich begon te splitsen, zag de Zweedse admiraal Lorentz Creutz aan boord van de Kronan zijn kans schoon en gaf bevel te keren. Het vlaggenschip Kronan met 126 kanonnen en 842 man aan boord moest de steven wenden en de Hollanders uiteendrijven. De officieren op de Kronan verslikten zich bijna. Nu keren, met alle zeilen gehesen in de harde wind, dat lukt nooit, dachten ze. Maar Creutz, een Finse edelman zonder veel ervaring op zee, luisterde niet naar de officieren. De Kronan keerde, begon te kapseizen, kreeg water binnen via de geschutpoorten, explodeerde en zonk. Slechts 42 van de 842 opvarenden bleven in leven. Bron: C.G. Starbäck, Verhalen uit de Zweedse geschiedenis deel VI (Stockholm 1886), blz. 646–647. Zo eindigde een van de grootste blunders uit de Zweedse maritieme geschiedenis. De Hollanders waren helemaal naar Öland getrokken, omdat de Zweden te sterk waren geworden. De Zweedse grootmacht begon zich te veel uit te breiden en de Oostzee was een Zweedse binnenzee aan het worden. De Zweedse economie was niet langer zo afhankelijk van de Hollandse kooplieden dat de Zweedse politici naar hun pijpen moesten dansen. Voor de Hollanders was dat niet minder dan een catastrofe. Als een van de Scandinavische grootmachten, Zweden of Denemar-
en 1 juni 1676, klockan åtta på morgonen, siktade de båda flottorna varandra vid Ölands södra udde. Den svenska höll sig på behörigt avstånd från udden eftersom den saknade skickliga styrmän. Holländarna navigerade däremot djärvare i den höga sjön och gick in mellan Öland och den svenska flottan. När den holländska flottan så småningom delade på sig såg den svenske amiralen Lorentz Creutz ombord på Kronan sin chans och beordrade om vändning. Flaggskeppet Kronan med 126 kanoner och 842 man ombord skulle vända på störten och skingra holländarna. Officerarna på Kronan höll på att sätta i halsen. Vända nu, med alla segel uppe i hård vind, det går aldrig, tänkte de. Men Creutz, en finsk adelsman utan sjövana, lyssnade inte på officerarna. Kronan vände, började kantra, tog in vatten genom kanonportarna, exploderade och sjönk. Bara 42 av de 842 ombord överlevde. Källa: C.G. Starbäck, Berättelser ur svenska historien vol VI (Stockholm 1886), sid.646–647 Så avlöpte ett av den svenska maritima historiens pinsammaste självmål. Att holländarna gett sig ända upp till Öland berodde på att svenskarna hade blivit för starka. Den svenska stormakten hade börjat breda ut sig alltför långt och Östersjön höll på att bli ett svenskt innanhav. Det var inte längre som förr när den svenska ekonomin var så beroende av de holländska köpmännen att svenska politiker dansade efter deras pipa. För holländarna var detta rena katastrofen. Om en av de nordiska stormakterna, Sverige eller Danmark, blev för stark så var holländarnas spannmålshandel med Baltikum i fara. Därför stöttade de svenskarna när danskarna var starka, som i början av
utrikespolitiken
15
ken, sterk werd, kwam de graanhandel van de Hollanders met de Baltische staten in gevaar. Daarom steunden zij de Zweden als de Denen sterk waren, zoals in het begin van de zeventiende eeuw, en de Denen als de Zweden gevaarlijk werden. Toen Frankrijk en Engeland hun binnenlandse politiek op orde begonnen te krijgen, en aan het begin van de achttiende eeuw een hoge borst op gingen zetten op de slagvelden en in de handel, werd het duidelijk dat de periode van Nederland als grote mogendheid ten einde liep. Ook de Zweden verloren hun positie en raakten het ene grondgebied na het andere kwijt. De dood van Karl XII in 1718 markeert het einde van de tijd dat Zweden een grote mogendheid was. Na 1721 had Zweden alleen nog maar Finland en Zweeds Pommeren over. Tijdens de komende honderd jaar zou Zweden gedwongen worden zijn politiek te wijzigen. In de meest recente en hopelijk laatste oorlog waarbij Zweden betrokken was, nam Rusland Finland in bezit. In 1810 vroegen de Zweedse bestuurders een van Napoleons maarschalken, Jean-Baptiste Bernadotte – de stamvader van het huidige Zweedse koningshuis – of hij kroonprins zou willen worden. Hij gaf het territorium in het oosten op en keek in plaats daarvan naar het westen. In 1814 werden de Denen door Zweden gedwongen Noorwegen op te geven. Daarna vormde Noorwegen tot 1905 een unie met Zweden. De Nederlanders hadden ook hun grote politieke ambities opgegeven en de koers gewijzigd. Zoals altijd, was het de handel die de inhoud van besluiten op het gebied van de buitenlandse politiek bepaalde. Nederland, dat overigens pas in 1814 een monarchie was geworden, was tot de conclusie gekomen dat men het beste handel kan drijven als je met iedereen op goede voet staat. De neutraliteitspolitiek was geboren. Aan het eind van de negentiende eeuw ontstond in Nederland de vredesbeweging en in 1899 werd in Den Haag de eerste vredesconferentie gehouden. Het Permanente Hof van Arbitrage werd opgericht en het Vredespaleis werd gebouwd, waar het Internationaal Gerechtshof zich na verloop van tijd zou vestigen. Zowel Zweden als Nederland voelde zich, zuiver cultureel gezien, meer verbonden met de Duitsers dan met de
16
buitenlandse politiek
1600-talet, och danskarna när svenskarna blev farliga. När Frankrike och England började få ordning på sin inrikespolitik och började brösta sig på slagfälten och inom handeln vid 1700-talets början blev det tydligt att Nederländernas period som stormakt närmade sig sitt slut. Svenskarna förlorade också sin position och blev av med landområde efter landområde. Karl XII:s död 1718 brukar markera slutet på den svenska stormaktstiden. Efter 1721 hade Sverige ”bara” Finland och Svenska Pommern kvar. Under de kommande hundra åren skulle Sverige tvingas lägga om sin politik. I det senaste och förhoppningsvis sista kriget som Sverige var med i tog Ryssland Finland ifrån dem och 1810 bad de svenska styresmännen en av Napoleons marskalkar att bli kronprins, Jean-Baptiste Bernadotte, det nuvarande kungahusets anfader. Han gav upp landet i öster och tittade västerut istället. 1814 tvingade Sverige Danmark att ge upp Norge och sedan var Norge i union med Sverige fram till 1905. Nederländerna hade också gett upp sina storpolitiska ambitioner och lagt om kursen. Som alltid var det handeln som avgjorde de utrikespolitiska besluten och Nederländerna, som förresten blivit monarki 1814, hade kommit fram till att handla, det gör man bäst om man håller sig väl med alla. Neutralitetspolitiken var född. Under 1800-talets slut växte dessutom fredsrörelsen fram i Nederländerna och 1899 hölls den första fredskonferensen i Haag. Den internationella skiljedomstolen grundades och Fredspalatset byggdes där den internationella domstolen så småningom skulle slå sig ned. Både Sverige och Nederländerna kände sig rent kulturellt sett närmare tyskarna än britterna, men när första världskriget bröt ut förblev båda länderna neutrala. Nederländerna försökte med samma taktik när andra världskriget bröt ut, men misslyckades. Våren 1940 marscherade tyskarna in i Amsterdam. Vintern 1944 hade de allierade redan börjat sin offensiv mot Tyskland, men västra Nederländerna blev avskuret från alla livsmedelstransporter och befolkningen svalt. Att vintern var en av de kallaste på länge förvärrade läget ytterligare. Då kom de svenska bröden – den första livsmedelstransporten som tyskarna lät passera var vete och margarin från Sverige. Befolkningen fick äntligen något annat att äta än de beryktade tulpanlökarna. Denna smakupplevelse var
Britten. Maar toen de eerste wereldoorlog uitbrak, bleven beide landen neutraal. Nederland probeerde het met dezelfde tactiek toen de tweede wereldoorlog uitbrak, maar dat mislukte. In het voorjaar van 1940 marcheerden de Duitsers Amsterdam binnen. In de winter van 1944 waren de geallieerden hun offensief tegen Duitsland al begonnen, maar het westen van Nederland werd voor alle voedseltransporten afgesloten, en de bevolking verhongerde. Dat de winter een van de koudste sinds lange tijd was, maakte de situatie nog hopelozer. Toen kwam het „Zweedse brood”. Het eerste voedseltransport met tarwemeel en margarine dat de Duitsers doorlieten, kwam uit Zweden en de bevolking kreeg eindelijk wat anders te eten dan de beruchte tulpenbollen. Voor degenen die de hongerwinter hebben overleefd, was deze smaakbelevenis zo onvergetelijk dat de bakkerijen in Amsterdam tot op de dag van vandaag soms adverteren met „Zweeds wittebrood”. Na de oorlog koos Nederland een andere weg dan Zweden, dat geslaagd was in zijn neutraliteitspolitiek. Voor Nederland bestond er geen twijfel over dat een alliantie met de groten beter was dan een voortgezette neutraliteit, uit zowel handels- als veiligheidsoverwegingen. Daarom was Nederland een van de landen die betrokken waren bij de oprichting van de voorlopers van de EU: de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, Euratom en de Europese Economische Gemeenschap. Hoewel Zweden en Nederland verschillende wegen kozen wat de EG en de NAVO betreft, profileerden de landen zich na de oorlog op dezelfde terreinen. In het bijzonder in de jaren zeventig. Toen verwierven Nederland en Zweden internationaal gezien bekendheid vanwege hun „wijsvinger”, zoals de moreel rechtvaardige solidariteit soms werd genoemd, en doordat ontwikkelingshulp en conflictbemiddeling hoog op de agenda stonden. Sinds de aansluiting van Zweden bij de EU in 1995 zijn er tussen beide landen regelmatig botsingen op het gebied van drugs en prostitutie. Maar op andere terreinen strijden ze zij aan zij. Beide willen bijvoorbeeld meer inzicht, meer openbaarheid in het besluitvormingsproces van de EU, en strenge milieuwetten. Nederland is, in tegenstelling tot Zweden, al toegetreden tot de EMU en spoort de Zweden aan hetzelfde te doen.
De Zweedse minister-president Göran Persson en Wim Kok.
Göran Persson och den nederländske premiärministern Wim Kok.
tydligen så oförglömlig att bagerierna i Amsterdam än idag skyltar med ”svenskt vitt bröd” ibland. Efter kriget valde Nederländerna en annan väg än Sverige som hade lyckats med sin neutralitetspolitik. För Nederländerna var det ingen tvekan om att en allians med de stora var bättre än fortsatt neutralitet, både av handelsoch säkerhetsskäl. Därför var Nederländerna ett av de länder som var med om att grunda EU:s föregångare: den Europeiska kol- och stålunionen, Euratom och den Europeiska ekonomiska gemenskapen. Trots att Sverige och Nederländerna valde skilda vägar, både vad gäller EG och Nato, så profilerade sig länderna inom samma områden efter kriget. Särskilt på 70-talet. Då gjorde Nederländerna och Sverige sig internationellt sett kända för sitt ”pekfinger”, som den moraliskt rättrådiga solidariteten ibland kallades, och för att sätta bistånd och konfliktmedling högt på agendan. Sedan Sverige gick med i EU 1995 har de båda staterna krockat regelbundet när det gäller narkotika och prostitution. Men på andra områden strider de på samma sida. Båda vill till exempel ha mer insyn, mer offentlighet i EU:s beslutsprocess och båda vill ha stränga miljölagar. Nederländerna har, i motsats till Sverige, redan gått med i EMU
utrikespolitiken
17
18
Want, zoals de Nederlandse minister-president Wim Kok, fijntjes glimlachend, eens zei: „Men moet de invloed van een klein land niet onderschatten”.
och uppmuntrar svenskarna att göra samma sak. För, som den holländske premiärministern Wim Kok en gång sa med ett klurigt leende, man ska inte underskatta en liten stats inflytande.
Zeeslag tussen Zweden en Nederlanders in de Sont in 1658. Schilderij van Willem van der Velde.
Sjöslag mellan svenskar och holländare i Öresund 1658. Målning av Willem van der Velde.
buitenlandse politiek
De samenleving
Samhälle
A
msterdam? Nämen usch då. Bara knark och elände. Och prostitutionen, fruktansvärt med alla kvinnor i fönstren. – Svenskar? Dom bara super, helt hejdlöst, som om dom inte hade någon skam i kroppen. Fördomar oss emellan är det gott om. Svenskarna förfasar sig över den holländska drogpolitiken, holländarna över svenskarnas brist på självkontroll. Båda två är vi övertygade om att vårt sätt att lösa sociala problem är bäst i världen. Det lustiga är att vi har samma utgångspunkt. Vi vill skapa ett samhälle där människor lider så lite som möjligt. Men den holländska synen baseras på individens eller gruppens enskilda ansvar och frihet. Den svenska bygger traditionellt sett på att en stat bör skydda den svaga människan från sig själv. Statsvetarna säger att Nederländerna är en pluralistisk stat, medan Sverige är en centralistisk. Skillnaden är att Nederländerna aldrig har haft någon stark kung. Sen Republikens födelse på 1500-talet har Amsterdam styrts av köpmännen och makten över landet har balanserats mellan ståthållarna i Haag och köpmännen. En riktig monarki med en kung fick Nederländerna först 1814. Sverige hade däremot utvecklats till en centralmakt med en stark kung redan på 1500-talet när kung Gustav Vasa drev igenom sina administrativa reformer. Samhället byggdes upp kring staten och inte kring civilsamhällets ”pelare” som holländarna kallade dem. Fram till på 1960-talet bestod pelarna i Nederländerna av katolikernas lilla minisamhälle, de olika reformerta kalvinisternas och arbetarrörelsens. Rent geografiskt levde ”pelarna” sida vid sida, ofta i samma by. Men katolikerna skickade sina barn till den
msterdam? Hè bah! Alleen maar drugs en ellende. En de prostitutie, afschuwelijk met al die vrouwen voor het raam. „Zweden? Die zuipen alleen maar, zonder hun grens te kennen, alsof ze geen schaamtegevoel hebben.” Aan vooroordelen jegens elkaar geen gebrek. De Zweden zijn ontzet over het Nederlandse drugsbeleid, de Nederlanders over het gebrek aan zelfbeheersing van de Zweden. Beiden zijn we ervan overtuigd dat onze manier om sociale problemen op te lossen de beste ter wereld is. Het grappige is dat we hetzelfde uitgangspunt hebben. We willen een samenleving creëren waarin mensen zo weinig mogelijk te lijden hebben. Maar de Nederlandse visie is gebaseerd op de persoonlijke verantwoordelijkheid en vrijheid van het individu of de groep. De Zweedse gaat er traditioneel van uit dat een staat de zwakke mens tegen zichzelf in bescherming dient te nemen. Politicologen zeggen dat Nederland een pluralistische staat is, terwijl Zweden centralistisch is. Het verschil is gelegen in het feit dat Nederland nooit een sterke koning heeft gehad. Zweden had zich daarentegen al in de zestiende eeuw ontwikkeld tot een centrale macht met een sterke koning, toen koning Gustav Vasa zijn administratieve hervormingen doorvoerde. De samenleving werd opgebouwd rond de staat en niet rond de zuilen van de burgermaatschappij. Vandaag de dag zijn er nog slechts resten over van de oude zuilen in Nederland, maar het systeem zelf is nog springlevend. Nu wordt het „het poldermodel” genoemd, naar de polders, de drassige gebieden die zijn drooggelegd door de langdurige samenwerking tussen de dorpsbewo-
A
samhälle
19
Nina Persson, zangeres van de succesvolle Zweedse popgroep The Cardigans.
Nina Persson, sångerska i den framgångsrika svenska popgruppen The Cardigans.
ners, en zonder al te veel staatsbemoeienis. Op dezelfde manier proberen de nieuwe zuilen – de werkgevers en de werknemersorganisaties – de arbeidsmarkt en de Nederlandse economie te regelen. Zonder al te veel staatsinmenging. In Zweden had de welvaartsstaat zich ontwikkeld tot een soort van „vader”, die je met tegenzin gehoorzaamt omdat hij voor je zorgt. De staat zorgt voor de welvaart, niet de partners van de arbeidsmarkt. Dat de overheid een groot deel van de verantwoordelijkheid voor de kinderopvang probeert af te wentelen op het bedrijfsleven, zou in Zweden ondenkbaar zijn. Kinderopvang is overigens relatief nieuw in Nederland. Ruim tien jaar geleden ging nog maar vier procent van alle Nederlandse kinderen naar een kinderdagverblijf. De heersende mening was dat je je kinderen niet moest overlaten aan vreemden. Toen enkele jaren geleden een gebrek aan arbeidskrachten begon te ontstaan, kwam de zaak echter anders te liggen. In de jaren zestig en zeventig haalden de Nederlanders
20
de samenleving
katolska skolan och universitetet, spelade i det katolska fotbollslaget, handlade i den egna affären och tittade på det katolska tevebolagets program. Idag finns bara några rester kvar av de gamla pelarna i Nederländerna, men själva systemet lever vidare. Nu kallas det poldermodellen, efter poldrarna, de vattensjuka områdena som torrlagts genom långsiktigt samarbete byinvånarna emellan och utan alltför mycket statlig inblandning. På samma sätt försöker de nya pelarna, arbetsgivare och löntagarorganisationer, reglera arbetsmarknaden och den holländska ekonomin. Utan alltför mycket statlig inblandning. I Sverige hade välfärdsstaten utvecklats till en form av ”far”, som man motvilligt lyder för att han tar hand om en. Staten sköter välfärden, inte arbetsmarknadens parter. Att myndigheterna skulle försöka skjuta över en stor del av ansvaret för barnomsorgen på näringslivet, som skett i Nederländerna, vore otänkbart i Sverige. Barnomsorg är förresten något relativt nytt i Nederländerna. För drygt tio år sen gick bara fyra procent av alla holländska barn på dagis. Den rådande meningen var att ens barn ska man inte lämna bort till främlingar. När det började bli ont om arbetskraft för några år sedan förändrades den saken däremot. På 60- och 70-talen importerade holländarna arbetskraft från Medelhavsområdet istället för att försöka få in kvinnorna på arbetsmarknaden, som Sverige gjorde. Vilket för övrigt är det viktigaste skälet till att Sverige har en utmärkt föräldraledighet och väl utbyggd barnomsorg. Men nu måste Nederländerna gå samma väg, eftersom det återigen råder en skriande brist på arbetskraft. Hälften av alla holländskor mellan 15–64 år förvärvsarbetar idag, vilket är lite jämfört med i Sverige där fyra av fem kvinnor förvärvsarbetar, men jämfört med för tio år sedan arbetar holländskorna nu i betydligt större utsträckning. Barnomsorg är det dock fortfarande ont om i Nederländerna. Ur feministiska kretsar hörs kritiska röster om att den holländska staten inte tar sitt ansvar tillräckligt. Att de inte investerar tillräckligt utan väntar på att näringslivet startar egna daghem. Men egentligen är det helt logiskt. Nederländerna har visserligen en offentlig sektor i klass med de skandinaviska, men den är annorlunda organiserad. Om ett nytt problem uppstår i Nederländerna tittar politikerna först på hur sam-
arbeidskrachten uit het gebied rond de Middellandse Zee in plaats van te proberen de vrouwen op de arbeidsmarkt te krijgen, zoals Zweden deed. Dit is trouwens de belangrijkste reden waarom Zweden een uitstekende verlofregeling voor ouders en een goede kinderopvang heeft. Maar nu moet Nederland dezelfde weg inslaan, aangezien er opnieuw een schreeuwend gebrek is aan arbeidskrachten. De helft van alle Nederlandse vrouwen tussen 15 en 64 jaar werkt tegenwoordig buitenshuis, hetgeen weinig is vergeleken met Zweden, waar vier van de vijf vrouwen buitenshuis werken. Vergeleken met tien jaar geleden echter, werken de Nederlandse vrouwen nu op aanzienlijk grotere schaal. Er is echter nog steeds gebrek aan kinderopvang in Nederland. Uit feministische kringen zijn vaak kritische stemmen te horen dat de Nederlandse staat niet genoeg zijn verantwoordelijkheid neemt. Dat men niet voldoende investeert, maar wacht tot het bedrijfsleven eigen kinderdagverblijven opent. Maar eigenlijk is dat logisch. Nederland heeft weliswaar een openbare sector die zich kan meten met de Scandinavische, maar deze is anders georganiseerd. Als er in Nederland een nieuw probleem ontstaat, kijken de politici eerst hoe de samenleving het probleem oplost en vervolgens formuleren zij de oplossing in een wet. In Zweden daarentegen neemt de staat het initiatief en geeft aan hoe de samenleving zich dient op te stellen ten opzichte van het probleem. Onder andere daardoor zijn de opvattingen omtrent prostitutie zo verschillend. De meeste Zweden zijn van mening dat de staat een moreel standpunt dient in te nemen tegen de exploitatie van vrouwen. In Nederland heeft de staat daarentegen geen morele functie. Een Nederlandse onderzoeker aan de universiteit van Stockholm schreef eens dat het in Zweden de wet is die de grenzen aangeeft voor wat men doet en niet doet. In Nederland is dat de innerlijke moraal, de moraal waarmee het calvinisme de samenleving heeft doordrongen. Deze innerlijke rem zorgt ervoor dat veel jonge Nederlanders, in het bijzonder vrouwen, zich nog steeds schamen voor openbare dronkenschap. Dit weerhoudt hen ervan drugsverslaafden te worden, hoewel het makkelijk is om aan zowel soft- als harddrugs te komen. Als Nederlandse statistici de verslaafden tellen, maken ze daarom onderscheid
hället löser problemet och sedan formulerar de lösningen i en lag. I Sverige tar staten däremot initiativet och anger hur samhället bör förhålla sig till problemet. Det är bland annat därför vi har så olika uppfattning om prostitution. De flesta svenskar anser att staten bör inta en moralisk ståndpunkt mot exploatering av kvinnor. I Nederländerna har staten däremot ingen moralisk funktion. En holländsk forskare vid Stockholms universitet skrev en gång att i Sverige är det lagen som anger gränserna för vad man gör och inte gör. I Nederländerna är det den inre moralen, den som kalvinismen genomsyrat samhället med. Denna inre broms gör att många unga holländare, särskilt kvinnor, fortfarande skäms för att bli riktigt berusade. Den De winnaar van de Nobelprijs voor natuurkunde van 1999, Gerardus ’t Hooft, neemt zijn prijs in ontvangst in het concertgebouw van Stockholm.
Nobelpristagaren i fysik 1999, Gerardus ’t Hooft, tar emot priset i Konserthuset i Stockholm.
samhälle
21
tussen gebruikers en verslaafden. Ze vinden dat je best soms hasj kunt roken zonder verslaafde te worden. De vraag is of de Zweed met zijn meer „onmatige” geaardheid daarmee zou kunnen omgaan. Wat zou bijvoorbeeld het Zweedse Instituut voor de Volksgezondheid zeggen van de tekst „Geniet, maar drink met mate”, die in Nederland altijd verschijnt na de alcoholreclame op televisie en in de bioscoop?
Amsterdam
22
de samenleving
räddar dem från att bli narkomaner trots att det är lätt att få tag på både lätta och tunga droger. När holländska statistiker räknar missbrukare skiljer de därför på brukare och missbrukare. De anser att man kan röka hasch ibland, utan att bli missbrukare. Frågan är om svenskarnas mer ”omåttliga” läggning skulle klara av det. Vad skulle svenska Folkhälsoinstitutet till exempel säga om texten som alltid kommer upp efter spritreklamen på teve och bio i Nederländerna: Njut, men med måtta.
Cultuur
Kultur
E
E
en van de populairste dichters van Zweden was een Nederlander. De dichter en troubadour Cornelis Vreeswijk neemt een vanzelfsprekende plaats in de Zweedse literatuurgeschiedenis in. Naar hem zijn een vereniging en een prestigieuze troubadourprijs genoemd. Hij heeft een eigen dag: de Cornelisdag (8 augustus, zijn geboortedag). Ieder jaar verzamelen zich dan duizenden mensen in Cornelis’ thuistheater Mosebacke in Stockholm om te luisteren naar zijn liederen. En dat terwijl hij in Nederland vrijwel onbekend is. De bard zelf is dood. Slechts vijftig jaar oud overleed hij op 12 november 1987. De begrafenis werd rechtstreeks uitgezonden op de televisie. De Minister van Cultuur was daarbij aanwezig en in zijn preek vroeg de predikant zich af, wie zou nu partij trekken voor de misdeelden? Op een of andere manier is Cornelis Vreeswijk de stem van het Zweedse model geworden. In zijn liederen heeft hij de gevoelens vastgelegd waar de Zweden het meest trots op waren en wellicht nog zijn: medeleven, solidariteit en melancholie. Hij was zelf verre van perfect. Tijdens zijn leven schreven de weekbladen over dronkenschap, amfetaminegebruik en mislukte liefdesaffaires. Hij verkocht massa’s platen, maar pas vlak voor zijn dood werd hij echt geaccepteerd door het culturele establishment. Het waren de maatschappijkritische liederen en de liederen over ongelukkige liefdes waar Cornelis Vreeswijk het meest om bekend werd. In de loop der jaren schreef hij ongeveer 500 liederen en 200 gedichten. Hij ging op tournee, was op televisie, speelde toneel en maakte gekheid, altijd met zijn karakteristieke Zuid-Stockholmse tongval.
n av Sveriges stora moderna diktare var holländare. Diktaren och trubaduren Cornelis Vreeswijk har en självklar plats i den svenska litteraturhistorien. Han har fått ett eget sällskap uppkallat efter sig, och ett prestigeladdat trubadurpris. Han har en egen dag, Cornelisdagen den 8 augusti varje år, på hans födelsedag, och då samlas tusentals människor på Cornelis hemmateater Mosebacke i Stockholm för att lyssna på hans sånger. I Nederländerna är han okänd. Skalden själv är död. Bara femtio år gammal dog han i 1987. Begravningen direktsändes i teve och kulturministern var där. I sitt tal frågade sig prästen vem som nu skulle dra ned paragrafryttarna från sina höga hästar. Vem skulle nu ta de utslagnas parti? På något sätt hade Cornelis Vreeswijk blivit den svenska modellens röst. I sina sånger naglade han fast de känslor som svenskarna var och kanske fortfarande är mest stolta över. Medkänsla, solidaritet och melankoli. Han var själv långt ifrån perfekt. I nästan hela hans liv skrev veckotidningarna om fyllor, amfetaminmissbruk och misslyckade kärlekshistorier. Skivor sålde han i massor, men riktigt accepterad av kulturetablissemanget blev han bara några månader före sin död. Det var de samhällskritiska sångerna och de om olycklig kärlek som Cornelis Vreeswijk blev mest känd för. Under årens lopp skrev han ungefär 500 sånger och 200 dikter. Han turnerade, var med på teve, spelade teater och spexade, alltid på sin utpräglade söderstockholmska. Inte undra på att svenskarna glömde bort att han var holländare. Men det är i hans barndom under kriget i den holländska hamnstaden Ijmuiden, som svaret på många frågor om hans författarskap finns.
kultur
23
Het Nederlands Danstheater met zijn Zweedse choreograaf Johan Inger.
’Nederlands Dansteater’ med sin svenske koreograf, Johan Inger.
Het is niet verwonderlijk dat de Zweden vergaten dat hij Nederlander was. Maar het antwoord op veel vragen is in zijn jeugd in IJmuiden tijdens de oorlog te vinden. Na de oorlog besliste Cornelis’ vader Jacob dat ze naar Zweden zouden gaan. Hij had daar gewerkt en was op het land verliefd geworden. Cees, zoals hij thuis genoemd werd, was 13 jaar en deed zijn uiterste best zich de nieuwe taal eigen te maken, met behulp van stripverhalen als Het Fantoom en de Zweedse schrijver Ingvar-Lo Johansson. De taal was de sleutel tot verbondenheid, vond Cees. „Maar het verlangen naar het andere verdween nooit helemaal”, vertelt zijn zuster Ida Lehusen, die nog steeds in Stockholm woont.
24
cultuur
Efter kriget ville många holländare bara bort. Cornelis pappa Jacob bestämde att de skulle åka till Sverige. Han hade varit där på jobb och förälskat sig i landet. Cees, som familjen kallade honom, var 13 år och gav sig attan på att det nya språket skulle erövras, med Fantomen och Ivar-Lo Johansson som hjälpmedel. Språket var nyckeln till tillhörigheten, trodde Cees. – Men längtan till det andra försvann nog aldrig ändå, säger hans syster Ida Lehusen som fortfarande bor i Stockholm. Kanske var det längtan till det andra som gjorde att Cornelis Vreeswijk försökte sig på en karriär i sitt gamla hemland också. Kanske var det skivbolaget, holländska Philips Phonogram. Kanske var det Mary-Anne, hans andra syster i Alkmaar. Men karriären blev inte den succé han hoppats på. Cornelis holländska var helt enkelt för dålig, avsnoppad vid 13 års ålder som den var. Texterna och tajmingen, som gjort honom så stor i Sverige, nådde inte riktigt fram i Nederländerna. Jämfört med framgången i Sverige var den holländska satsningen ett misslyckande och idag är det framför allt hans storhet i Sverige som förundrar holländarna, inte hans diktande. Unga svenska konstnärer och artister har i sin tur ofta lockats av Amsterdams vilda rykte och kreativa atmosfär. I början av 1990-talet bodde punkens Joakim Thåström och skådespelerskan Amanda Ooms i Amsterdam i några stormiga år. I samma veva kom dansaren Johan Inger till Haag och nu har han blivit en av Nederländernas mest lovande koreografer med sina föreställningar för Nederlands Danstheater. Författaren Barbara Voors bor i Sverige, men är född in i dubbelheten och förlägger sina romaner till båda föräldrarnas hemländer. I Sverige har holländska författare inte riktigt slagit igenom, i alla fall inte på samma sätt som Kerstin Ekman och Marianne Fredriksson i Nederländerna. Deras böcker har legat på tio-i-topp-listorna och sålt i enorma upplagor. Att den mördade flickan i Kerstin Ekmans Händelser vid vatten var holländska är extra pikant. Den svenska filmen Fucking Åmål av Lukas Moodysson hade nästan lika stor framgång när den gick upp på de holländska biograferna förra året. På filmfestivalen i Rotterdam blev filmen till och med ”publikens favorit”. Äntligen något annat än Ingmar Bergman, tänkte många. Holländare
Het Cornelismuseum in Stockholm.
Cornelismuseet i Stockholm.
kultur
25
Wellicht was het vanwege het verlangen naar dat andere dat Cornelis Vreeswijk ook in zijn oude vaderland carrière probeerde te maken. Misschien was het de platenmaatschappij, het Nederlandse Philips Phonogram. Misschien was het Mary-Anne, zijn andere zuster in Alkmaar. Maar de carrière werd niet het succes waarop hij had gehoopt. Het Nederlands van Cornelis was onvoldoende, doordat hij op 13-jarige leeftijd daarvan was afgesneden. De teksten en de timing, die hem in Zweden zo groot hadden gemaakt, kwamen in Nederland niet goed tot hun recht. Jonge Zweedse kunstenaars en artiesten zijn op hun beurt vaak gelokt door de wilde verhalen en de creatieve atmosfeer van Amsterdam. In het begin van de jaren negentig woonden de punker Joakim Thåström en de toneelspeelster Amanda Ooms gedurende een paar stormachtige jaren in Amsterdam. Tegelijkertijd kwam de danser Johan Inger naar Den Haag en nu is hij een van Nederlands meest veelbelovende choreografen geworden met zijn voorstellingen voor het Nederlands Danstheater. De schrijfster Barbara Voors woont in Zweden, maar haar romans spelen in de vaderlanden van haar beide ouders. In Zweden zijn Nederlandse schrijvers niet echt doorgebroken, in ieder geval niet zoals Kerstin Ekman en Marianne Fredriksson in Nederland. Hun boeken hebben de toptien bereikt en zijn in enorme oplagen verkocht. Dat het vermoorde meisje in Kerstin Ekmans Zwart water een Nederlandse was, is extra pikant. De Zweedse film Fucking Åmål van Lukas Moodysson had bijna net zoveel succes als in Zweden, toen deze vorig jaar in de Nederlandse bioscopen in première ging. Op het filmfestival in Rotterdam kreeg de film zelfs de publieksprijs. Eindelijk iets anders dan Ingmar Bergman, dachten velen. Nederlanders worden vaak afgeschrikt door de Zweedse melancholie waarmee het werk van Bergman doortrokken is. De protestantse moraal herkennen ze namelijk al te goed. Juist door deze moraal hebben zowel Zweden als Nederlanders ook moeite met mensen die te veel afwijken. Iedereen kent de spreuk „Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg”, maar weinigen weten dat Zweden ook zoiets heeft. Ze noemen het de „Wet van Jante” en die begint met: „Je moet niet denken dat je iets voorstelt”.
26
cultuur
De boeken van de Zweeds-Nederlandse auteur Barbara Voors zijn in beide landen bestsellers.
Den svensk-nederländska författaren Barbara Voors böcker har blivit bästsäljare i både Sverige och Nederländerna.
skräms ofta av den svenska melankolin som genomsyrar Bergmans verk. Den protestantiska moralen känner de dock igen. Både svenskar och holländare har svårt för människor som avviker för mycket. I Nederländerna säger man ”Var som vanligt, det är knasigt nog”. Sverige har sin Jantelag vars första paragraf lyder: ”Du ska inte tro att du är något”.
Wetenschappers en andere bruggenbouwers
Vetenskapsmän och andra brobyggare
L
Ö
iefdevol buigt hij zich over het lichtgroene plantje, zo anders dan al het andere dat op deze breedtegraden groeit. Zal het lukken? Zullen er kleine vruchten verschijnen in die vertakking? Ja, het moet gewoon. Een beweging aan de andere kant van het glas verstoort zijn concentratie. George Clifford loopt over het gazon, op weg naar de dieren. Volkomen begrijpelijk, denkt Carl. Hij
Hugo de Groot (1583–1645)
Hugo Grotius (1583–1645)
mt lutar han sig ner mot den ljusgröna lilla plantan, så olik allt annat som växer på de här breddgraderna. Ska det lyckas? Kommer det att dyka upp små frukter där nere i klykan? Jo, det bara måste gå. En rörelse på andra sidan glaset stör hans koncentration. George Clifford kommer gående över gräsmattan, på väg bort mot djuren. Fullt förståeligt, tänker Carl. Han sniker sig också bort till aporna ibland. De är mycket sannare än människorna, mycket lättare att förstå sig på. Omsorgsfullt kontrollerar Carl luftfuktigheten i växthuset igen. Bananer kräva tropiska förhållanden. På den här tiden hade Carl von Linnés (1707–1778) namn börjat sin flykt över Europa, jobbet här ute på den stenrike Cliffords ”sommarhus” Hartecamp var bara början. När han kom till Holland 1735, för knappt två år sen, var första stoppet Amsterdam. Men efter bara ett par dagar gav han sig iväg till Harderwijk, ”stan där man säljer böckling, blåbär och examina”. Att man kunde ta en läkarexamen på rekordtid i Harderwijk var ett känt faktum. Linné hade redan skrivit färdigt sin avhandling om ”frossan”, som malaria kallades, när han kom dit och lyckades trycka den, försvara den och doktorera inom en vecka. Jämte denna examen var den berömda botaniska trädgården i Leiden ett av de viktigaste skälen till att den unge Linné hade gett sig av till Holland. Fördelen med Holland var att världshandeln utgick härifrån och att holländska skepp kom hem lastade med märkliga djur och växter, den tidens kuriosa och de rikas statusprylar. Titta bara på tavlor från den tiden, stilleben fyllda till brädden med apor, apelsiner, papegojor och bananer. Carl lyckades föresten med sina bananer. Efter fyra måna-
vetenskapsmän och andra brobyggare
27
,Het fruitstalletje’, schilderij van Frans Snijders.
’Fruktståndet’ av den flamländske målaren Frans Snijders.
gaat soms ook even bij de apen kijken. Ze zijn veel eerlijker dan mensen, veel makkelijker om mee om te gaan. Zorgvuldig controleert Carl opnieuw de luchtvochtigheid in de kas. Bananen eisen tropische condities. In die tijd begon Carl Linnaeus (1707–1778) in heel Europa bekendheid te krijgen. Het werk hier op het zomerverblijf van de steenrijke bankier George Clifford was slechts het begin. Amper twee jaar eerder, toen hij in 1735 naar Nederland kwam, was zijn eerste verblijfplaats Amsterdam. Maar na slechts een paar dagen begaf hij zich op weg naar Harderwijk, „de stad waar men bokking, bosbessen en examens verkoopt”. Dat men in Harderwijk in recordtijd het artsexamen kon behalen, was een bekend feit. Linnaeus had zijn proefschrift over de „koude koorts”, zoals malaria werd genoemd, al geschreven toen hij naar Harderwijk kwam en slaagde erin dit binnen een week te
28
wetenschappers en andere bruggenbouwers
der mognade den första bananen i Europa och Linnés rykte spred sig. Hans bananträd växte i ett av bankiren George Cliffords växthus på godset Hartecamp utanför Leiden där Linné arbetade som Cliffords livmedikus och tog hand om hans samlingar. Linné trivdes ”som en prins” och på bara ett år skrev han 1850 boksidor. Tack vare den rike naturhistorikern Johannes Burman i Amsterdam hade han dessutom fått sitt stora projekt Systema naturae publicerat, där han lägger grunden för vårt sätt att indela växter och djur. Efter ett år på Hartecamp fortsatte Linnaeus till Paris för att sedan återvända till Sverige och Stockholm. Men han hade då redan satt så djupa spår i Holland att de flesta holländare fortfarande tror att Linné var holländare, ”Linnaeusstraat ligger ju i Amsterdam”. På 1600-talet sökte sig många svenskar till Holland för
laten drukken, te verdedigen en te promoveren. Naast dit examen was de beroemde botanische tuin in Leiden een van de belangrijkste redenen waarom de jonge Linnaeus naar Holland was gegaan. Het voordeel van Nederland was dat de wereldhandel van hieruit plaatsvond en dat Nederlandse schepen thuiskwamen, beladen met merkwaardige dieren en planten, de curiosa van die tijd en statussymbolen van de rijken. Kijk maar naar schilderijen uit die tijd, stillevens tot de rand gevuld met apen, sinaasappels, papegaaien en bananen. Carl had trouwens succes met zijn bananen. Na vier maanden rijpte de eerste banaan in Europa en de reputatie van Linnaeus verspreidde zich. De bananenboom van Linnaeus groeide in een van de kassen van George Clifford op het landgoed „Hartecamp” buiten Leiden. Linnaeus werkte er als lijfarts van Clifford en zorgde voor zijn verzamelingen. Linnaeus had het uitstekend naar zijn zin en binnen een jaar schreef hij 1850 bladzijden. Dankzij de welgestelde natuurhistoricus Johannes Burman uit Amsterdam was het hem bovendien gelukt zijn grote project Systema naturae te publiceren, waarin hij de basis legt voor de wijze waarop wij planten en dieren indelen. Na een jaar verblijf op Hartecamp ging Linnaeus door naar Parijs om vervolgens terug te keren naar Zweden. Hij had toen al zulke diepe sporen in Nederland achtergelaten, dat de meeste Nederlanders nog steeds denken dat Linnaeus een Nederlander was, „De Linnaeusstraat ligt immers in Amsterdam”. In de zeventiende eeuw trokken veel Zweden naar Holland om te studeren. Linnaeus’ voorganger Olof Rudbeck de Oudere (1630–1702), de geniale renaissance-mens (arts, ingenieur, botanicus, wiskundige en filosoof)) die de botanische tuin had aangelegd in Uppsala, waar Linnaeus studeerde voordat hij naar Nederland ging, kreeg bijvoorbeeld een stipendium van koningin Kristina om naar Nederland te reizen en daar de geleerden van die tijd te ontmoeten. Iemand die ook Nederland bezocht, was Georg Stiernhielm – „de vader van de Zweedse dichtkunst”. Toen Stiernhielm (1598–1672) archivaris was bij de Koninklijke Bibliotheek van koningin Kristina, ging hij naar Nederland om boeken te kopen. Er waren ook Hollanders in Zweedse dienst. De Neder-
Carl Linnaeus in Lapse kledij. In zijn hand heeft hij een Linnaeusklokje, het bloempje dat naar hem is vernoemd.
Carl von Linné, klädd i samedräkt. I handen har han blomman linnea, som fått sitt namn efter honom.
vetenskapsmän och andra brobyggare
29
landse jurist Hugo de Groot (1583–1645) was, net als Willem van Oranje, een van de voorbeelden voor Gustav II Adolf geweest. De Groot had de basis gelegd voor het huidige volkenrecht in het werk De iure bellis et pacis, waarin hij bepaalde regels had vastgelegd voor wat wel en niet was toegestaan in een oorlog. Een paar jaar na de dood van Gustav II Adolf had De Groot de verkeerde kant gekozen bij de conflicten in de binnenlandse politiek in Nederland en werd hij gevangengezet. Na een dramatische vlucht in een boekenkist kwam hij in 1634 in Parijs aan. Daar leefde hij vergeten en berooid toen de Zweedse rijkskanselier Axel Oxenstierna met een lumineus idee kwam. De Groot moest Zweeds gezant in Parijs worden, en dat gebeurde ook. Tien jaar lang was de grote jurist de man van de Zweden in Parijs. Een andere vriend van Nederland was de vermogende veldheer Carl Gustaf Wrangel (1613–1676). Mettertijd
,Koningin Kristina’, schilderij van David Beck.
30
Drottning Kristina av den nederländske målaren David Beck.
wetenschappers en andere bruggenbouwers
att studera. Linnés föregångare Olof Rudbeck den äldre (1630–1702), den geniale renässansmänniskan som hade anlagt den botaniska trädgården i Uppsala där Linné studerade innan han åkte till Holland, fick till exempel ett stipendium av drottning Kristina för att åka till Holland och träffa den tidens lärde. En annan hollandsresenär var ”den svenska skaldekonstens fader”: när Georg Stiernhielm (1598– 1672) var arkivarie på drottning Kristinas Kungliga bibliotek åkte han till Holland för att köpa böcker. Det fanns även holländare i svensk tjänst. Den holländska juristen Hugo Grotius (1583–1645) hade, jämte Wilhelm av Oranien, varit en av Gustav II Adolfs förebilder. Grotius hade lagt grunden för våra dagars folkrätt. Ett par år efter Gustav II Adolfs död valde Grotius fel sida i de inrikespolitiska stridigheterna i Holland och togs till fånga. Efter en dramatisk flykt i en boklår hamnade han i Paris år 1634. Där levde han bortglömd och utblottad när den svenske rikskanslern Axel Oxenstierna kom med en strålande idé. Grotius skulle bli svenskt sändebud i Paris och så blev det. I tio år var den store juristen svenskarnas man i Paris. En annan holländare i svensk tjänst var den holländske språkforskaren Nicolas Heinsius (1620–1681) och hans far Daniel (1580–1655). Fadern hade varit Gustav II Adolfs officiella historieskrivare och sonen arbetade åt drottning Kristina. Ännu en svensk hollandofil var den rike fältherren Carl Gustaf Wrangel (1613–1676). Med tiden utvecklade han ett äkta intresse för De sju förenade provinsernas republik. Wrangel hämtade hem en mängd exotiska ting till sitt slott Skokloster. Tulpaner och vackra tyger till sin fru, tavlor, särskilt sådana med sjöslag på, och böcker. I regel tjänade svenskarna på sina kontakter med holländarna. Ett undantag är regalskeppet Vasa. Holländarna var kända skeppsbyggare och Gustav II Adolf hade hämtat upp timmermän från Amsterdam till Stockholm. De var dyra, men kunde sitt jobb, trodde kungen. De holländska bröderna Henrik och Arent Hybertsson De Groote hade fått arrendet på örlogsvarvet i Stockholm och under deras ledning började regalskeppet Vasa byggas. När Henrik dog 1627 tog Hein Jacobsson över ledningen och det var han som fick skulden när skeppet välte bara några hundra meter från kajen den 10 augusti 1628. Det skulle dröja 333 år innan regalskeppet Vasa bärgades och ännu längre innan de vetenskapliga kontakterna mel-
kreeg hij echte belangstelling voor de Republiek der Verenigde Nederlanden. Wrangel haalde een hoeveelheid exotische zaken naar zijn slot Skokloster. Tulpen en mooie stoffen – voor zijn vrouw – schilderijen, vooral met zeeslagen erop, en boeken. In de regel verdienden de Zweden aan hun contacten met de Nederlanders. Een uitzondering vormt het oorlogsschip Vasa. De Nederlanders waren bekende scheepsbouwers en Gustav II Adolf haalde timmerlieden uit Amsterdam naar Stockholm. Ze waren duur, maar verstonden hun vak, vond de koning. De Nederlandse broers Henrik en Arent Hybertszoon De Groote hadden de marinewerf in Stockholm in pacht gekregen en onder hun leiding werd het oorlogsschip Vasa gebouwd. Toen Henrik in 1627 overleed, nam Hein Jacobszoon de leiding over, en hij was het die de schuld kreeg toen het schip slechts enkele honderden meters van de kade op 10 augustus 1628 kapseisde. Het zou 333 jaar duren voordat de Vasa werd geborgen en nog langer voordat de wetenschappelijke contacten tussen Nederland en Zweden weer goed op gang kwamen. Tegen het midden van de achttiende eeuw had Zweden zijn eigen wetenschappelijke academies gekregen en tijdens de zogenoemde „Vrijheidstijd” gedijden de ideeën van de Verlichting in Zweden, vooral dankzij de contacten met Nederland en Engeland gedurende de laatste eeuw. Maar nu was Frankrijk in de mode en de Zweden studeerden niet langer aan de Nederlandse universiteiten. Ze kwamen pas terug in de twintigste eeuw. Toen kwam de Europese studentenuitwisseling Erasmus op gang, en Zweedse studenten gingen studeren aan de universiteiten in Amsterdam, Leiden, Utrecht en Groningen. Of aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, de geboortestad van de Nederlandse humanist Erasmus. Hij was het die in de zestiende eeuw in Nederland de basis voor het humanisme legde. Zo is de cirkel van de Zweeds-Nederlandse contacten met Erasmus gesloten.
lan Nederländerna och Sverige kom igång ordentligt igen. Mot mitten av 1700-talet hade Sverige fått sina egna vetenskapliga akademier och under den så kallade frihetstiden frodades upplysningens idéer i Sverige, mycket tack vare det senaste århundrades kontakter med Holland och England. Men nu var Frankrike på modet och svenskarna studerade inte längre vid de holländska universiteten. De kom tillbaka först på 1990-talet. Då kom det europeiska studentutbytet Erasmus igång och svenska studenter började studera på universiteten i Amsterdam, Leiden, Utrecht och Groningen. Eller på Erasmusuniversitetet i Rotterdam, den holländske humanisten Erasmus hemstad. Han som lagt grunden för humanismen i Nederländerna på 1500-talet. Så sluts cirkeln i de svensk-holländska kontakterna med Erasmus. Het geborgen oorlogsschip Vasa, dat in het Vasamuseum in Stockholm bezichtigd kan worden.
Det bärgade regalskeppet Vasa som kan beskådas på Vasamuseet i Stockholm.
vetenskapsmän och andra brobyggare
31
Sport
Sport
L
K
ieve kinderen hebben veel namen” en „Niemand is profeet in eigen land”, zegt men in het Zweeds. De schaatser Tomas Gustafson bevestigt beide gezegden. In Zweden was Tomas Gustafson een held na zijn Olympisch goud in Sarajevo in 1984 en in Calgary in 1988, maar daarna belandde hij in de sportannalen. In Nederland daarentegen werd hij een legende. Hij kreeg zelfs een koosnaam, Tommy, misschien naar het vriendje van de Zweedse ambassadrice bij uitstek: Pippi Langkous. Tommy Gustafson reed de Elfstedentocht en werd erelid van de prestigieuze vereniging „De Friesche Elf Steden”. Tenslotte was hij betrokken bij de export van de wedstrijd naar Zweden, waar deze de naam „Vikingarännet” kreeg. Tommy Gustafson werd in Nederland zelfs managementgoeroe. Nederlandse bedrijven gingen met Tommy op cursus naar Zweden. Daar leerden ze bovendien lange schaatstochten op natuurijs te maken en maakten ze kennis met ijspriemen (klosjes met ijzeren punten waarmee men zich uit een wak kan redden), die weinig Nederlanders kennen omdat men in Nederland meestal de grond kan raken als men door het ijs zakt. Behalve schaatsen staat Nederland bekend om zijn voetbal. Die reputatie is mede opgebouwd door een aantal Zweden. De drie bekendste clubs – Ajax, PSV en Feyenoord – hebben enorme successen geboekt dankzij hun Zweedse spelers. Stefan Pettersson hielp Ajax de UEFAcup winnen in 1992 en werd de tweede, die van de club de eretitel Mister Ajax kreeg toen hij deze na vijf jaar verliet. PSV Eindhoven had een paar buitengewoon goede seizoenen toen Ralf Edström daar in de zeventiger jaren speelde. Ove Kindvall werd een legende toen hij in 1970 in de Euro-
„
32
sport
ärt barn har många namn, säger man på svenska, och att ingen är profet i sitt eget land. Skridskoåkaren Tomas Gustafson bekräftar båda talesätten. I Sverige var Tomas Gustafson en hjälte efter sina OS-guld i Sarajevo 1984 och Calgary 1988, men sen stoppades han in i sporthistorians tjocka lunta. I Nederländerna blev han däremot en legend. Han fick till och med ett smeknamn, Tommy, kanske efter den supersvenska ambassadören Pippi Långstrumps kamrat. Tommy Gustafson åkte det urholländska skridskoloppet Elfstedentocht, Elvastädersloppet på 200 kilometer och blev hedersledamot i den prestigefyllda Elfstedentocht-föreningen. Till slut var han med om att exportera loppet till Sverige där det kom att heta Vikingarännet. Tommy Gustafson blev även managementguru i Nederländerna. Holländska företag åkte på kurs med Tommy, till Sverige där de dessutom fick lära sig att åka långfärdsskridskor på naturis. Och blev introducerade till isdubbarna. I skridskonationen Nederländerna är dessa ett okänt fenomen eftersom man oftast bottnar om man går igenom isen på någon av kanalerna. Jämte skridsko är Nederländerna naturligtvis känt för sin fotboll och det ryktet har flera svenskar varit med om att bygga upp. De tre mest kända lagen – Ajax, PSV och Feyenoord – har alla nått enorma framgångar tack vare sina svenska spelare. Stefan Pettersson hjälpte Ajax vinna UEFA-cupen 1992 och blev den näst första någonsin att få hederstiteln Mister Ajax av klubben när han lämnade den efter fem år. PSV Eindhoven hade ovanligt bra säsonger när Ralf Edström spelade där på 70-talet och Ove Kindvall blev legendarisk när han gjorde det avgörande målet för Rotterdamklubben
pacup I-finale tegen Celtic het beslissende doelpunt maakte voor Feyenoord. De Zweedse spelers waren enorm geliefd, maar hun namen zorgden soms voor wat problemen. Ove Kindvalls achternaam was het grote struikelblok voor sportcommentatoren. De stakker die erachter kwam dat de „k” in het Zweeds soms wordt uitgesproken als „tj”, werd door plagende collega’s omgedoopt. Herman Kuiphof heette voortaan Herman Tsjuiphof. De Nederlanders mochten de Zweden vooral omdat ze bescheiden waren, en echte teamspelers. Ze probeerden niet altijd zelf te schitteren, maar speelden elkaar de bal toe. Dat paste goed in de Nederlandse voetbalcultuur. Bovendien maakten de Zweden zich in recordtijd de Nederlandse taal eigen. Henke Larsson, die tot 1997 voor Feyenoord speelde, begon al na enkele maanden interviews te geven in het Nederlands. Veel Nederlanders dachten dat hij half Nederlands was of getrouwd was met een Nederlandse. Een echte Hollandse jongen, zeiden ze van hem, en kan men zich een mooier compliment wensen van een Nederlander?
Feyenoord i Europacup 1-finalen mot Celtic 1970. Det var första gången någonsin en holländsk klubb vann Europacupen 1. De svenska spelarna var oerhört omtyckta, men namnen ställde till med lite problem ibland. Ove Kindvalls efternamn var sportkommentatorernas stora trätoämne och den stackaren som först kom på att k uttalas tj ibland på svenska blev omdöpt av retsamma kollegor – Herman Kjuphoff fick han heta, istället för Kuiphof. Holländarna gillade svenskarna för att de var blygsamma och riktiga lagspelare, för att de inte alltid försökte glänsa själva utan för att de passade bollen vidare också. De smälte in fint i den holländska fotbollskulturen, tyckte holländarna. Dessutom lärde sig svenskarna holländska på rekordtid. Henke Larsson som spelade för Feyenoord fram tills 1997 började ge intervjuer på holländska bara efter några månader och många holländare trodde att han var halvholländare eller gift med en holländska. En riktig holländsk grabb, sa de om honom, och kan man önska sig en finare komplimang från en holländare?
,Vikingarännet’, de schaatstocht die zijn oorsprong vindt in de Nederlandse Elfstedentocht.
Vikingarännet, skridskoloppet som inspirerades av det urholländska Elvastädersloppet.
sport
33
Nederland
Nederländerna Yta: 41 500 km2 Huvudstad: Amsterdam, Haag (säte för regering och parlament) Folkmängd: 15,6 miljoner Statsskick: monarki Statschef: drottning Beatrix Regering: regering Kok II (PvdA, VVD, D’66) Regeringschef: premiärminister Wim Kok Ekonomi: BNP per capita USD 25 600 Andel sysselsatta i olika näringsgrenar: jordbruk 4%; industri, byggnad och transport 29%; handel, service och övrigt 67%
Oppervlak: 41.500 km2 Hoofdstad: Amsterdam, Den Haag (zetel van regering en parlement) Inwoneraantal: 15,6 miljoen Staatsvorm: constitutionele monarchie Staatshoofd: koningin Beatrix Regering: kabinet Kok II (PvdA, VVD, D’66) Regeringsleider: minister-president Wim Kok Economie: BNP per hoofd van de bevolking USD 25.600 Aandeel werkenden in verschillende bedrijfstakken: landbouw 4%; industrie, bouw en transport 29%; handel, diensten en overige 67%
34
Belangrijke jaartallen
Viktiga årtal i Nederländernas historia
Ca. 57 v.Chr.
De Romeinen veroveren delen van het huidige Nederland.
Ca. 57 f.Kr. 1400-talet
Nederländerna blir en del av det burgundiska väldet.
15de eeuw
Nederland wordt deel van het Bourgondische rijk.
1477
Nederländerna går genom arv till huset Habsburg.
1477
Nederland gaat via erfrecht over naar het Habsburgse huis.
1556
Efter Karl V:s abdikation tillföll Nederländerna huset Habsburgs spanska gren.
1556
Na de troonsafstand van Karel V behoort Nederland toe aan de Spaanse tak van het Habsburgse huis.
1579
Unionen i Utrecht.
1648
Westfaliska freden; Spanien erkänner Nederländernas självständighet.
1795
Bataviska republiken.
1806–1810
Kungariket Holland under Louis Bonaparte.
1579
De Unie van Utrecht.
1648
De Westfaalse vrede; Spanje erkent de zelfstandigheid van Nederland.
1795
De Bataafse republiek.
1806–1810
Het koninkrijk Holland onder Louis Bonaparte.
1810–1813
Nederland wordt deel van het keizerrijk Frankrijk.
1815
Het koninkrijk Nederland wordt gevormd, België en Luxemburg maken er eveneens deel van uit.
1830–1831
Oproer in Brussel; België verlaat het koninkrijk.
1848
Nieuwe wet.
1914
Nederland neutraal tijdens de eerste wereldoorlog.
1940–45
Duitse bezetting.
1949
Indonesië wordt zelfstandig.
1957
Nederland is een van de oprichters van de EG.
1975
Suriname wordt zelfstandig.
nederland
Romarna erövrar delar av nuv. Nederländerna.
1810–1813
Nederländerna del av kejsardömet Frankrike.
1815
Kungariket Nederländerna bildas, även Belgien och Luxemburg ingår.
1830–1831
Uppror i Bryssel; Belgien lämnar kungariket.
1848
Ny författning.
1914
Nederländerna neutralt under första världskriget.
1940–45
Tysk ockupation.
1949
Indonesien blir självständigt.
1957
Nederländerna är med och grundar EG.
1975
Surinam blir självständigt.
Zweden
Sverige Huvudstad: Stockholm Yta: 450 000 km2 Uppodlad yta: 6,8% Folkmängd: 9 miljoner Statsskick: konstitutionell monarki Statschef: kung Carl XVI Gustaf Regering: Socialdemokratisk minoritetsregering Statsminister: Göran Persson Ekonomi: BNP per capita USD 26 500 Sysselsättning: inom industri 26,4%, inom jordbruk 2,2%, inom service 71,4%.
Hoofdstad: Stockholm Oppervlak: 450.000 km2 Ontgonnen oppervlak: 6,8% Inwoneraantal: 9 miljoen Staatsvorm: constitutionele monarchie Staatshoofd: koning Carl XVI Gustaf Regering: Sociaal-democratische minderheidsregering Minister-president: Göran Persson Economie: BNP per hoofd van de bevolking USD 26.500 Aandeel werkenden in verschillende bedrijfstakken: industrie 26,4%, landbouw 2,2%, diensten 71,4%.
Belangrijke jaartallen
Viktiga årtal i Sveriges historia
800–1050
Vikingtijd. In de elfde eeuw begint de kerstening van Zweden.
800–1050
Vikingatid. Sverige börjar kristnas på 1000-talet.
1350
Kung Magnus Erikssons landslag enar landet.
De wetsrol van koning Magnus Eriksson verenigt het land.
1397
Kalmarunionen mellan Danmark, Norge och Sverige.
1397
De Unie van Kalmar tussen Denemarken, Noorwegen en Zweden.
1523
Gustav Eriksson Vasa väljs till kung.
1527
Reformationen inleds.
1523
Gustav Eriksson Vasa wordt tot koning gekozen.
1611–1718
Stormaktstiden.
1527
Begin van de reformatie.
1630–48
Deltar i trettioåriga kriget på protestanternas sida.
1611–1718
De tijd dat Zweden een grote mogendheid was.
1721
1630–48
Zweden neemt deel aan de dertigjarige oorlog aan protestantse zijde.
Sverige förlorar det stora nordiska kriget och tvingas avstå från sina besittningar på andra sidan Östersjön förutom Finland och Pommern.
1721
Zweden verliest de grote Noordse oorlog en moet zijn bezittingen aan de andere kant van de Oostzee opgeven, met uitzondering van Finland en Pommeren.
1809
Förlust av Finland till Ryssland. Sverige avträder Pommern till Danmark.
1814–1905
Union med Norge.
1809
Zweden raakt Finland kwijt aan Rusland en staat Pommeren af aan Denemarken.
1818
Franske marskalken Jean Baptiste Bernadotte kröns till Karl XIV Johan.
1814–1905
Unie met Noorwegen.
Ca. 1850
Industrialiseringen inleds.
1818
De Franse maarschalk Jean Baptiste Bernadotte wordt gekroond tot Karl XIV Johan.
1914–18 och 1939–45
Sverige neutralt i båda världskrigen.
Ca. 1850
Begin van de industrialisatie.
1986
Statsminister Olof Palme mördas.
1914–18 en 1939–45
1995
Medlemskap i EU.
Zweden neutraal in beide wereldoorlogen.
1986
Minister-president Olof Palme wordt vermoord.
1995
Lidmaatschap van de EU.
1350
zweden
35
Het Zweedse Instituut Het Zweedse Instituut (SI) is een overheidsdienst die tot taak heeft kennis over Zweden in het buitenland te verspreiden en zorg te dragen voor de uitwisseling met andere landen op het gebied van cultuur, scholing, onderzoek en overig maatschappelijk leven. SI geeft veel informatiemateriaal over Zweden uit. Deze publicaties zijn verkrijgbaar via de Zweedse ambassades in het buitenland of rechtstreeks bij SI.
Svenska institutet Svenska institutet (SI) är en statlig myndighet som har till uppgift att sprida kunskap om Sverige i utlandet och att svara för utbyte med andra länder inom kultur, utbildning, forskning och samhällsliv i övrigt. SI har en omfattande utgivning av informationsmaterial om Sverige. Dessa publikationer kan erhållas från svenska beskickningar utomlands eller beställas direkt från SI.
HET ZWEEDSE INSTITUUT (SI) Box 7434, SE-103 91 Stockholm, Zweden Tel. + 46-8-789 20 00 Fax + 46-8-20 72 48 e-mail
[email protected] www.si.se
FOTO’S/FOTON: PAG./SID 3 PRESSENS BILD, 4 ROLAND BENGTSSON/PRESSENS BILD, 6 KUNGLIGA BIBLIOTEKET, 7 KUNSTHISTORISCHES MUSEUM, WIEN/THE BRIDGEMAN ART LIBRARY, 9 KUNGLIGA BIBLIOTEKET, 10 ANDERS ENGMAN, 11 BEPPE ARVIDSSON/BILDHUSET, 13 IKEA, 17 EPA/PRESSENS BILD, 18 KUNGLIGA BIBLIOTEKET, 20 PRESSENS BILD, 21 JONAS EKSTRÖMER/PRESSENS BILD, 22 BOB KRIST/CORBIS/SCANPIX, 24 NEDERLANDS DANSTHEATER, 25 ANDERS ENGMAN, 26 ANDERS ENGMAN, 27 KUNGLIGA BIBLIOTEKET, 28 HARRIS MUSEUM AND ART GALLERY, PRESTON, LANCS/THE BRIDGEMAN ART LIBRARY, 29 LINNÉMUSEET, 30 STATENS KONSTMUSEER, 31 VASAMUSEET, 33 JAN COLLSIÖÖ/PRESSENS BILD.
Petra Glimåker is een Zweedse freelance journaliste die al acht jaar in Amsterdam woont. Petra Glimåker är frilansjournalist och bosatt i Amsterdam sedan åtta år tillbaka.
© 2000 Petra Glimåker en het Zweedse Instituut / Petra Glimåker och Svenska institutet De auteur is als enige verantwoordelijk voor de in dit boek naar voren gebrachte opinies / Författaren är ensam ansvarig för åsikter som framförs i denna skrift. Vertaling / Översättning: Jules Hellendoorn Redacteur / Redaktör: Judith Black Grafische vormgeving / Formgivning: Heli Torniainen, Typisk form Omslagfoto’s / Omslagsbilder: Mattias Edwall – Mensen in Stockholm, september 2000 / Människor i Stockholm, september 2000; Åke E:son Lindman – Het stadhuis in den Haag / Stadshuset, Haag Kaart / Karta: Per Thornéus Fotoredacteur / Bildredaktör: Inga Britt Liljeroth Zetwerk / Layout och sättning: Bokstaven, Göteborg Dit boek is gedrukt op milieuvriendelijk papier / Tryckt på miljövänligt papper 130g G-Print + 240g Invercote Creato Druk en repro / Tryck och repro Berlings Skogs, Trelleborg, Zweden 2000 ISBN 91-520-0628-X
Svenskar och nederländare – de är mer lik varandra än de tror enligt författaren Petra Glimåker. Förbindelserna går långt tillbaka och bygger på en gammal maritim handelstradition. Båda samhällena präglas av den protestantiska moralen och har i modern tid en socialdemokratisk inriktning. Båda är små länder som ofta profilerar sig i samma frågor i EU. Dessa likheter gör skillnaderna ännu intressantare. Läs här mer om kontakterna genom seklerna, om de människor som har påverkat båda ländernas utveckling och om relationerna mellan Sverige och Nederländerna idag.
Zweden en Nederlanders – ze lijken meer op elkaar dan ze denken, aldus de schrijfster Petra Glimåker.
Sverige och Nederländerna Zweden en Nederland
De contacten gaan ver terug in de tijd en komen voort uit een oude maritieme handelstraditie. Beide samenlevingen worden gekenmerkt door de protestante moraal en hebben in de moderne tijd een sociaal-democratische koers gekozen. Het zijn alle twee kleine landen, die zich binnen de EU vaak in dezelfde kwesties profileren. Door deze overeenkomsten worden de verschillen nog interessanter. Lees hier meer over de contacten door de eeuwen heen, over de mensen die de ontwikkeling van beide landen hebben beïnvloed en over de huidige relaties tussen Zweden en Nederland.
ISBN 91-520-0628-X
9
789152
00628 3
THE SWEDISH INSTITUTE
