Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden

Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden Jan Voorhoeve en Ursy M. Lichtveld

bron Jan Voorhoeve en Ursy M. Lichtveld, Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden. Uitgeverij Martinus Nijhoff, Den Haag 1980 (2de herziene druk) Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/voor007suri01_01/colofon.htm

© 2007 dbnl / erven Jan Voorhoeve & erven U.M. Lichtveld

De oudste tekening van Zuidamerikaanse Indianen.

Jan Voorhoeve en Ursy M. Lichtveld, Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden

7

Tot de belangstellende lezer De bloemlezer is in zijn beste vorm een ‘amateur’, die langs platgetreden paden onvermoede schoonheden ontdekt. Zijn grootste triomf is de verrassende vondst op het drukst bestudeerde terrein der literatuur. De samenstellers van deze bloemlezing hadden een wezenlijk andere taak. Zij moesten dikwijls pionierswerk verrichten. De literatuur over Suriname blijkt meestal nog onvoldoende geëxploreerd, laat staan voldoende bestudeerd. Wel kan men uitgaan van enkele artikelen in de Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië en de West-Indische Gids. In deze artikelen wordt de aandacht gevestigd op enkele zeldzame werken. De vondsten werden echter meermalen onderschat en voerden zelden tot dieper onderzoek. Zo moest de noodzakelijke archiefstudie, de literair-historische waardebepaling, de datering, het bibliografisch en een enkele maal manuscriptologisch onderzoek - deze gehele omvangrijke voorarbeid - dikwijls door de samenstellers zelf verricht worden. Vele personen en instanties zijn hen daarbij behulpzaam geweest. Zij willen hier speciaal noemen de hulp en aanmoediging van Prof. Dr. W. GS HELLINGA. Het zal de belangstellende lezer ongetwijfeld opvallen, dat dit leesboek een ietwat hybridische vorm heeft. De samenstellers hebben gezocht naar een aanvaardbaar compromis tussen een zuiver chronologische presentatie van het materiaal en een indeling in genres. Dit laatste was vaak noodzakelijk, omdat de stof nog niet in zijn geheel was overdacht. De samenstellers meenden ook onbescheiden te moeten zijn in hun commentaren. Slechts op één enkel punt waren zij in staat de resultaten van het literair-historisch onderzoek vooraf mede te delen, en daarnaar te verwijzen in dit werk. De tijd


8 ontbrak om deze methode consequent toe te passen. Daarom vindt men in het commentaar verwerkt de voor een goed begrip der teksten noodzakelijke resultaten van het vooronderzoek. De samenstellers menen echter de aandacht van de belangstellende lezer nimmer zonder reden te hebben gevraagd. De samenstellers hebben zich bepaalde grenzen in tijd en ruimte gesteld, die vooraf verantwoord dienen te worden. Suriname als de huidige staatkundige en geografische eenheid (het deel van Guyana tussen Marowijne en Corantijn) is een schepping van betrekkelijk jonge datum. In de beginperiode van exploratie en kolonisatie van het vaste land van Zuid-Amerika sprak men in Nederland van Terra Firma, Wilde Kust of Koninkrijk Guyana, en daarmee bedoelde men dan de noordkust van Zuid-Amerika van Amazone tot in Venezuela. De Nederlanders trachtten op verschillende punten in dit uitgestrekte gebied vaste voet te krijgen. Andere naties verjoegen hen en zij andere naties. Zo is de eerste periode uit de kolonisatiegeschiedenis een onoverzichtelijke opeenvolging van losse kolonisatiepogingen van verschillende Europese naties geworden. De samenstellers hebben zich dan ook, in deze beginperiode, niet willen binden aan geografische grenzen van later datum. Zo treft men hier het verhaal van een kolonisatiepoging aan de Oyapoc. Toen de verhoudingen in dit gebied gestabiliseerd waren, bleek Nederland een strook van Guyana te bezetten van Marowijne tot Essequebo. Dit gebied werd onderverdeeld in toevallige bestuurseenheden, die ten dele pas veel later de huidige betekenis kregen. Tot ca 1800 menen de samenstellers het Nederlandse gebied aldaar nog als eenheid te mogen beschouwen, al keken zij met een zekere voorliefde naar Suriname. Toch zal men hier de grote slavenopstand in Berbice als voorbeeld aantreffen van de slavenopstanden in het gehele Nederlandse gebied van Zuid-Amerika. De overvloed aan materiaal noodzaakte de samenstellers, tegen de oorspronkelijke opzet in, een historische tijdgrens aan te nemen. In 1863 vonden zij een zinvolle grens. Na de


9 emancipatie in 1863 en het einde van de periode van staatstoezicht in 1873 begint een nieuwe ontwikkeling in Suriname. Na deze tijd wordt een eigen literaire ontwikkeling mogelijk: eerst in de taal der kolonisatoren, en in de laatste jaren ook in de volkstaal, het Surinaams. Deze boeiende ontwikkeling valt buiten dit werk, al zal men ook in dit werk reeds enkele oudere teksten in het Surinaams aantreffen. De samenstellers hebben ook teksten opgenomen, die op laag niveau geschreven en gedrukt zijn. Voor groter publiek waren deze teksten moeilijk leesbaar door de vele drukfouten en de slordige interpunctie. Op aanraden van de redacteuren werden de teksten leesbaar gemaakt, ook voor een ongeschoold publiek. De verbeteringen der drukfouten konden nog verantwoord worden in tekstkritische noten. De verbeteringen of wijzigingen in de interpunctie konden echter niet verantwoord worden. Daarom zijn de teksten niet geschikt voor filologisch onderzoek. Zorgvuldige opgave van de vindplaatsen der zeldzame teksten voert de filoloog echter dadelijk tot de bron. Op verzoek der redacteuren werden de teksten ook overvloedig geannoteerd. De belangstellende lezer zal tenslotte in deze bloemlezing een duidelijke visie missen, een leidraad op zijn tocht door het materiaal. De samenstellers hebben hun persoonlijke visie zoveel mogelijk buiten het commentaar willen houden. In het commentaar verduidelijkten zij slechts de gegeven tekst. Aan de lezer wordt overgelaten verband tussen de teksten te vinden. De ingewijde in de historische problematiek van Suriname zal verdere leiding zeker niet appreciëren. Aan de vreemdeling in dit Jeruzalem mogen de samenstellers dan misschien tot slot bekennen, dat zijzelf dit werk hebben leren zien en ervaren als de kroniek van het mislukte contact tussen blanken en gekleurden in Suriname.


10

Bij de tweede druk Toen dit historisch leesboek 20 jaar geleden verscheen, vond een Surinaamse vriend dat het wel zeer sterk vanuit een Nederlandse gezichtshoek was gecomponeerd. Dit bevreemdde hem vooral omdat de eerstgenoemde samenstelster zelf Surinaamse is. De volgorde was overigens om geen andere dan alfabetische redenen gekozen. Inderdaad kan men zeggen dat de geschiedenis van Suriname in dit boek beschouwd wordt vanuit de Nederlandse koopman en planter, ook al kan men in de hoofdstukken ‘Guerilla tegen het Nederlandse gezag’ (de hoofdstukken IV, V en VI), en in het hoofdstuk ‘De stem der slaven’ (hoofdstuk XV) de reactie van de ‘slachtoffers’ vernemen. Het boek heet dan ook met recht een ‘spiegel der vaderlandse kooplieden’, en met vaderland wordt hier uiteraard Nederland bedoeld. Mede hierom hebben wij overwogen de namen der samenstellers in deze tweede druk in omgekeerde volgorde te plaatsen, maar daar tenslotte toch van af gezien. Zowel de kwade als de goede eigenschappen van de vaderlandse koopman worden weergegeven. Deze kritische instelling maakte het boek in 1958 actueel, want toen bestond deze koopman nog wel degelijk: de goedwillende Nederlander die zo goed wist wat er in Suriname diende te gebeuren. Men hoort in de hoofdstukken XIII en XIV wel veel over slavernij en emancipatie, maar op de ietwat verheven toon die de Nederlandse abolitionistische literatuur kenmerkt, een toon vol goedwillend paternalisme, waar we toen niet kritisch genoeg tegenover stonden. We hebben later leren zien dat de slaaf niet alleen maar slachtoffer was van het Europese imperialisme, maar ook de individualist die zijn meester te slim af kon zijn, en die dwars door alles heen zijn eigen wereld creëerde en zich een eigen identiteit opbouwde. In 1975 verscheen ons boek Creole Drum (Yale University Press) dat de stem der slaven wel volledig tot zijn recht doet komen. Dit tweede boek beschouwen wij als een noodzakelijk complement, wat niet wil zeggen dat deze spiegel niet op zichzelf gelezen en gewaardeerd kan worden.


11 In het voorwoord ‘Tot de belangstellende lezer’ wordt gesteld dat de samenstellers niet de mogelijkheid hadden zich te baseren op literair-historisch vooronderzoek, waardoor noten en commentaar vrij uitvoerig moesten zijn. Deze opzet kon in de tweede druk niet gewijzigd worden, ook niet daar waar er reden toe bestond. Er is de laatste tijd nieuw materiaal ter beschikking gekomen. Wij noemen als voorbeeld de volgende bloemlezingen: Kri, kra! Proza van Suriname. Bloemlezing samengesteld door Thea Doelwijt. Paramaribo, 1972. Geen geraas of getier. Verhalen, gedichten, liedjes na de emancipatie voor de Tweede Wereldoorlog. Paramaribo, 1974. Een belangrijke tekst van Johannes King werd (door H.F. de Ziel) uitgegeven onder de titel ‘Life at Maripaston’ in de Verhandelingen van het Kon. Inst. voor Taal-, Land- en Volkenkunde. The Hague, 1973. Dit werk bevat veel moeilijk bereikbaar 19de eeuws materiaal. Wij beschikken nu ook over de nieuwe ‘Encyclopedie van Suriname’. Amsterdam en Brussel, 1977. Toch zou dit nieuwe materiaal de opzet niet essentieel kunnen wijzigen. De spiegel zou na 20 jaar wel enigszins anders zijn samengesteld (vooral wat betreft de laatste vier hoofdstukken), maar wij beschouwen hem nog steeds als een spiegel die het verleden van Suriname zuiver weergeeft. Ursy M. Lichtveld Jan Voorhoeve


12

I Lourens Lourensz. onder de menseneters. De verhalen over Zuid-Amerika die in de 16e en 17e eeuw de ronde deden, wekken bewondering voor het fabulerend vermogen van onze vroegste zeevaarders op de Wilde Kust. Wel mag veel daarvan op rekening geschreven worden van Engelse zeelieden als WALTER RALEIGH en LAWRENCE KEYMIS1 (die de mythe van Eldorado2 zo ijverig hebben gepropageerd) en vinden wij in de bekende Nederlandse journalen van CABELIAU en DAVID PIETERSZ. DE VRIES (zie hoofdstuk II) een opmerkelijke nuchterheid en waarheidsliefde, maar dat de wonderverhalen toch ook in Nederland populair waren toont een anoniem bij Gillis Joosten Zaaghman in Amsterdam verschenen werkje uit ca 1660 met de veelzeggende titel: Korte en wonderlijcke Beschryvinge, Van de seltsame Wanschepsels Van Menschen, die ghevonden worden in het Coninckrijck Guianae, aen het Meyr Parime. Als mede van de Satyrs, en van de Vrouwen die Amazoonen Genoemt worden, daer van de oude Historien gewach maecken3. Het boekje wordt, zoals gebruikelijk, aangeprezen door een vers, ondertekend met de zinspreuk ‘Hier na een Beter’:4 Wanschepsels wonder vreemt, die zijn u hier beschreven: Gestaltenis, manier in handel, en haer leven, Hoe wonderlijck zy zijn, jae sonder hals of hooft, De oogen in de borst, veel van de spraeck berooft; 5 En oock veel vreemdicheyt van d'Amazoonsche Vrouwen, Naeukeurigh opgesocht uyt nieuw Autheurs en d'Ouden.

1

2

3 4

Sir Walter Raleigh was met zijn kapitein Lawrence Keymis één der eerste onderzoekers van Guiana. Vanaf 1595 waren zij op zoek naar het goudland El dorado, dat men ergens aan de bovenloop van de Orinoco situeerde. Hun reisbeschrijvingen lokten vele anderen naar deze kusten. Afgaande op de verhalen van Indianen verwachtte men aan de bovenloop van de Orinoco het meer Parime te vinden (zie de kaart bij hoofdstuk II), waar een in goud gehulde vorst (El dorado) leefde in een stad met gouden daken (Manoa del Dorado). In Universiteitsbibliotheek te Amsterdam onder signatuur M.G.G-s-11. Deze spreuk werd gevoerd door J.G. Saeghman te Amsterdam, de broer van de uitgever van dit boekje.


13

Indianen van Zuid-Amerika.


14 Na deze veelbelovende aanprijzing valt het werk zelf wel wat tegen. Het is een compilatiewerkje met een armzalige schijn van wetenschappelijkheid, waarin wij tevergeefs naar de overtuiging van het zelfgeziene of zelfgehoorde zoeken. In dit boekje wordt echter verwezen naar een veel levendiger verslag over het verblijf van LOURENS LOURENSZOON onder de menseneters in de buurt van de Amazone. Na een achtjarig verblijf onder de Arocouros keerde deze Zeeuwse zeeman in 1626 naar Nederland terug, waar hij zijn wedervaren vertelde aan de heren van de West-Indische Compagnie, van wie NICOLAES A WASSENAER1 het dan weer moet hebben gehoord. Deze vond het verhaal merkwaardig genoeg om het in extenso op te nemen in zijn Twaelfde deel of't vervolgh van het Historisch Verhael aller gedenckwaerdiger geschiedeniss. die in Europa ... Asia ... Africa ... America ... voorgevallen zijn (Amstelredam, 1627) waar men het vindt op fo. 62 ro-65 vo. Het verslag draagt alle kenmerken van het gekleurde zeemansverhaal: de schipbreuk, het slachten van een collega, het door een haai verslonden been, de slavernij onder kannibalen; en bovendien geeft het een ooggetuige verslag van de hoofdloze monsters en amazonen. NICOLAES A WASSENAER besluit dit verhaal (waarin Wahrheit en Dichtung vlak naast elkaar schijnen te liggen) met een tomeloze ontboezeming over Gods grootheid.

Vreemt verhael van Lourens Lourensz. Zeeuw.1 [2] Inden Iare 1618 wiert een Scheepken van twaelf last, het2 [3] Duyfjen, binnen Vlissinghen door een Ian Tijsz. als Reeder [4] toegherust. Claes de Nayer wiert daer Schipper op, en [5] twintich mannen daer by; onder dese was Lourens Lourensz. [6] van Nieuwpoort, een Dorp in Zeelant. Ghedestineert om te [7] loopen na de Amazones, ginck uyt in 't voor-jaer; [8] cours na de Amazones gheset zijnde, verviel lagher

1

1 2

Nicolaes a Wassenaer was geneesheer te Amsterdam en hield zich ook veel bezig met de geschiedenis. Zijn Historisch Verhael is een jaarlijks verslag van belangrijke (vooral politiek belangrijke) gebeurtenissen in de wereld. Wij zijn Prof. Dr. H. Th. Fischer, hoogleraar in de Volkenkunde aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, dankbaar voor zijn hulp bij enkele moeilijke problemen in deze tekst. last = maat waarin de tonnage van een schip wordt uitgedrukt (= 2 ton).


15 *

[1] besuyden en quam in Clappopour. liepen daer in en1 [2] wierpen Ancker op drie voet waters. Daerop komt de Baar2 [3] opwaerts, acht of neghen voeten hoogh; werpt het Schip [4] om, en verlooren daer acht Mans; de rest begaven haer [5] op een Eylant. De Schipper was met het Boot en sijn Soon5 [6] doorghevaren. Als sy drie daghen allegader sonder eten en [7] drincken byeen waren gheweest, bestonden sy te hongheren;7 [8] gheen spijs voor handen siende, begon d'een op d'ander te [9] letten, en wierter een van allen aenghetast en geslachtet om [10] de rest te voeden. [11] Vier van de resterende derthien, van desen handel een af[12] grijsen hebbende, begaven haer te water en swommen over [13] na het vaste lant. Onder dese was dito Lourens Lourensz. [14] En quam drye daervan over; de Stierman, de vierde zijnde, [15] wiert in t' swemmen van een Haye ghebeten. Als sy met [16] haer dryen te Lande quamen, laghen sy heel vermoeyt, ver[17] slaghen, ja als doot op de strant. Daerby quam het byten van [18] de vlieghen, dat sy nootsakelijck haer op de ganck begheven [19] moesten. Terstondt namen sy haer pas na de Zeekant, om [20] soo erghens gheleghentheydt te vinden om eenighe Natie te [21] verspreken. Onder weghe vonden sy de Stierman gestrant, [22] sonder Been, dat het monster hem wech-gheruckt hadde. [23] Een half mijle van daer vonden sy de Schipper doot, sijn

* 1

2 5 7

15. in 't swemmen. Tekst: u 't swemmen. De geografische aanduidingen zijn zeer onduidelijk. Het schip vaart bezuiden de Amazone een ons onbekende rivier of baai binnen, Clappopour genoemd. Men ontmoet daar een Indianenstam, die woont aan de Cassiopour, een rivier ten noorden van de Amazone bij kaap Oranje (zie kaart I). Van de genoemde Indianenstammen konden vier geïdentificeerd worden: Arocouros (Aricari? in de 18e eeuw uitgestorven), Mayzers (Mayé? in de 18e eeuw uitgestorven), Yaejers (Yao?), Arowackers (Arowakken). Deze stammen kwamen voor in het mondingsgebied van de Oyapoc en Cassiopour. Het lijkt ons daarom waarschijnlijk dat wij voor Amazones het stroomgebied van de Amazone (inclusief de Guiana's) moeten lezen en in Clappopour een drukfout moeten zien voor Cassiopour. Baar = vloed. Het schip lag voor anker en kon dus door een hoge vloed (springvloed?) van 8 of 9 voet worden omvergeworpen. Boot = de bij het schip behorende sloep, waarmee de schipper waarschijnlijk bij laag tij was uitgevaren om de oevers te verkennen. bestonden = begonnen.


16 *

[1] Soon aen sijn lijf gebonden hebbende, met den Boot om[2] gheslaghen. deden de moeyte dat sy haer in t'sant op [3] de strangh begroeven, zijnde doens de vijfde dach dat het [4] Schip ghebleven was, en geen Broot ghenutticht hadden. [5] Evenwel ginghen sy eenighe dagen noch soo dwalende langhs [6] de Strant. [7] De thiende dach verloopen zijnde, quam een Natie, [8] d'Arocouros ghenaemt, langhs de Revier roeyen. En soo [9] haest als sy dese ghewaer wierden, vielen sy uyt haer Canoen [10] aen lant, namen haer om de middel en droegense in haer [11] Canoen; eten en drincken presenterende, roeydeden [12] naer haer woonplaets in t'verdroncken Landt, quamen aldaer12 [13] teghens de nacht, wierden aldaer in haer Huysen ghebracht [14] en wel getracteert.

Van haer Huyshoudinghe. [16] De manier van Huys-houden aldaer is dese: Men vint ter [17] plaets aldaer wel duysent Huysen met stroo ghedeckt, elck [18] Huys heeft wel vijfhondert menschen, elcke Familie heeft18 [19] sijn afschutselen aen d'overzijden tegens malkanderen. Elck [20] Man heeft sijn eygen Vrou. slapen alle in Hamacken,20 [21] die sy van Hennep spinnen, op haer knyen rollende, ter tijt [22] toe dat het samen hout. Elck Vader houdt sijn kinderen.22 [23] Het nemen van een Vrou bestaet meest int advijs van de [24] Capiteyn, die sy voor Overhooft bekennen. Een Ionghman, [25] de Dochter begheerende, moet van hem by de Dochters [26] Vader ghepresen zijn: dat hy vaillant is in d'oorloge, dat hy26

* 12 18 20 22 26

20. Hamacken. Tekst: Haneacken. 22. Elck. Tekst: elek. Dit schijnt een vertaling te zijn van Cassiopour (zie p. 15, noot 1). Caraïbisch puro = nat maken. Men vond in dit gebied slechts dorpen van maximaal 200 inwoners. De hier gegeven getallen moeten dus sterk overdreven zijn. Hamacken = hangmatten. sijn kinderen houden = zijn kinderen opvoeden. vaillant = dapper.


17 *

[1] neerstich is in 't Visschen, gheen tijt met ledicheyt doorlatende, [2] soo dat hy, met kinderen gesegent zijnde, die wel sal konnen [3] onderhouden. Haer eten is Visch tot Visch: de ghedroechde [4] is in plaets van Broot, en de versche is toespijs, gesoden of [5] gebraden. De Vrouwen sijn de Mannen seer onderdanich, [6] doende al dat haer geboden wert. sullen oock selden [7] vleesch eten, om dat haer Mans dat niet en eten, al ist dat [8] het in overvloet by haer is, bysonder van Verckens, Hasen, [9] Conijnen en ander Wilt. De meyninge is aldaer, soo yemant [10] veel vleesch eet, dat hy niet moedich in d'oorloghe sijn sal; [11] daerom sullen de Ionckskens dat weynigh eten, als sy be[12] ginnen Manhaftich te worden. De Dochterkens wert het [13] toeghelaten, soo langhe als niet getrout zijn.

Van haer Religie. [15] Het schijnt niet dat by haer eenighe Gods-dienst is. Sy [16] leven sonder vreese Gods. Nochtans als sy goet doen, soo [17] nemen sy vermaken daer in, wijsen sy na boven, als of daer [18] een sijn soude die sulcx siet of vergeldet. Quaetdoenders [19] werden by haer, by forme van Iustitie, door de Capiteyn, die [20] zy Pape noemen, ghestraft met hangen, branden, geesselen20 [21] en andersints. Van de eeuwige Salicheyt of den Hemel dragen [22] sy gheen kennisse; haer daeraf ghesproken zijnde, konden [23] het niet begrijpen, of veynsdeden ten minsten sulcx. [24] Eenige refuseerden gantsch daer na te luysteren.

Van haer leven. [26] Dese Natie loopt gantsch naeckt; schaemte is by haer [27] gantsch niet. In die staet heeft dese voorsz. Lourens met haer27

*

20 27

8. van Verckens Tekst: van van Verckens. 9. yemant. Tekst: eymant. 10. moedich. Tekst: noodich. In het Caraïbisch betekent papa vader (ook wel gebruikt voor God). voorsz. = voorsegde.


18 *

[1] in t'achste Iaer gheleeft, sijnde in dienst van dieghene di1 [2] hem ghevanghen hadde, als d'andere twee mede waren; [3] voor hem vis vanghende en hem selven, soo met de hanghel [4] als t'Schepnet en vele andere manieren, dit t'langh ghebruyck [5] haer gheleert heeft. T'sijn Menschen-eters, voerende Oorlogh [6] tegens de Mayzers, zijnde een Natie ontrent haer. En yemandt6 [7] van die bekomende, dien eten zy. T'is ghebeurt dat sy een [8] Ionghman ghevanghen kreghen, dien slachteden zy, en wiert [9] in sijn ghewest meest by portien t' Huys ghesonden en de9 [10] Vrienden rontsom mede ghedeelt. En alsoo dese Ghevanghen [11] Lourens dit mensche-vleesch eten altoos teghensprack en [12] weygerde, wilden sy hem dat eens laten proeven, om door [13] de lieflijcke smaeck hem mede tot het alghemeen menschen[14] eten te locken. Sy bereyden het soo smaeckelijck als sy kon[15] den, setten 't hem voor wel gekoockt, zijnde seer blanck. Hy [16] at het, en was soet, alle andere hare spijse te boven gaende. [17] Diens hy vraechde, wat vleesch het was. Sy seyden Mensche[18] vleesch, van de Mayser die sy onlanckx ghevanghen hadden; [19] en of het soo afgrijselijck was als hy te vooren wel ghevoelt [20] hadde. Daerop hy terstondt begost te walghen en te braecken, [21] hem dat quijt makende soo veel als hy konde, seer gestoort [22] hem thoonende dat sulcx hem onwetens gedaen hadden, [23] haer vermanende en biddende sulckx niet meer te doen, alsoo [24] het voor hem en Godt een grouwel was; dito haer [25] t'zijnder tijdt over sulckx straffen soude, of <sij> noyt by hem [26] in d'eeuwighe vreucht komen, die, om hoogh wijsende, daer [27] boven sijn sal. Met dese en dierghelijcke Propoosten bracht [28] hy eyndelijck d'Inwoonderen soo verre, dat sy geduyrende [29] de tijt in presentie noyt yemant weder aten, alsoo hy haer [30] sulcx doens onnatuyrlijck te sijn voorsteldede en Gode on[31] aenghenaem, in hope dat sy het voortaen souden naerlaten.

* 1 6 9

14-15. konden. Tekst: Kondon. 15. gekoockt. Tekst: gekockt. Dus ruim zeven jaar. Zie p. 15, noot 1. Hier wordt bedoeld het gewest (de landstreek), waar Lourens toen vertoefde.


19 *

[1] Dit gheschiede als hy vijf Iaren met haer gheleeft hadde. [2] D'andere twee hadden het noyt ghegheten dat hy wist, alsoo [3] die beyde int derde Iaer van haer By-wooninghe van de [4] roode loop gestorven waren, haer Meesters in gelijkcke dienst4 [5] van t'vissen gedient hebbende. Die Vis die sy meest vangen [6] is dapper gescobt, wert van onse Hollanderen en Zeeuwen6 [7] aen d'eynden van de revieren mede wel gevanghen, is soet [8] van smaeck, groot en kleyn. Als sy hem vangen bijten sy [9] hem int Hooft, dat hy doot is, en dan werpen sy hem in een [10] Corf. T'huys komende hanghen sy die op om te drooghen; [11] de rest wert datelijck voor 't gantsche huys ghekoockt.

Haer Oorloghe. [13] Middeler tijdt vielender propoosten altemet voor van hare [14] vyanden, die rontsom haer leggen. En 't was het gevoelen [15] van dito Lourens, dat sy wel de sterckste waren, alsoo andere [16] haer vreesdeden, en van haer in d'Oorloghe of d'alghemeyne [17] optreck, die om de twee maenden gheschiede, wechliepen;17 [18] blijckende niet alleenlijck aen de Maysers, maer oock aen de [19] Guajaporckers, Yaejers, Arowackers, en andere, die verre19 [20] van haer gheleghen, als een Natie sonder Hoofden; van20 [21] dewelcke sy dickwils met hem in discoursen waren. Maer [22] hy konde het niet aennemen als by alle Menschen onghe-

* 4 6 17 19 20

1. gheleeft. Tekst: gheleft. roode loop = diarree met bloedige ontlasting. dapper gescobt = flink geschubd, met veel schubben. Het schijnt de gewoonte van deze Indianenstammen geweest te zijn, om de twee maanden van woongebied (jachtgebied) te veranderen. Zie p. 15, noot 1. De verhalen over hoofdloze monsters en Amazonen schijnen te berusten op oude Indiaanse overleveringen. De Indianen stelden zich wreedaards (bij voorkeur natuurlijk hun gevaarlijkste vijanden) voor als hoofdloze monsters met een mond in de borst. De legende van de Amazonen schijnt terug te gaan op de Indiaanse voorstelling van het vrouwenparadijs, dat evenals het mannenparadijs (zie de legende van El dorado) gesitueerd werd aan het legendarische witte meer Parime in de binnenlanden van Guiana (zie de kaart bij hoofdstuk II).


20 *

[1] looflijck, 'twelck haer wonder docht, mits sy dickwils die [2] ghesien en verdreven hadden, hem beloovende als sy eens [3] te strijde ginghen, dat sy hem dan mede nemen zouden.

Aenslach van een nieuwen tocht. [5] Als hy nu over de vijf jaren met haer gheleeft hadde, [6] rusteden sy een goet deel Canoen toe, wel met Pijlen ghe[7] wapent, en roeydeden twee daghen Oostwaerts, hoogher als [8] sy laghen, en quamen op den nanoene ontrent dese Contreye, [9] daer sy seyden dat dese Menschen haer onthielden. En corts [10] daerna bevont dito Lourens het waer te zijn dat sy gheseyt [11] hadden, siendende van verre meer dan hondert alsulcke op [12] de Strant met Visschen besich. Maer soo haest als sy de vreem[13] de Canoen ghewaer wierden, vluchteden sy alle lantwaert in. [14] Evenwel traden twaelf van dese Arocouros te lande, onder [15] dewelcke dito Lourens mede was, om eenige t'achterhalen [16] so het mogelijck was. Eyndelijc aen 't Water komende, sagen [17] zijder een op een pael achter een Clip staende, die sy van [18] achteren besetteden. Dese, geen middel van uytcompst [19] siende, begeeft hem te Water; al dit gheselschap valt hem na, [20] en hadde groote moeyte eer sy hem bequamen, mits hy [21] stedich als een Bruyn-vis om en wederom wentelde en soo21 [22] machtich was, dat sy hem qualijck vermeesteren konden. [23] Eyndelijck door 't langhe woelen vermoedet, wiert hy van [24] haer ghevat, in de Canoe handen en voeten gebonden zijnde [25] gheworpen, en soo ghevanckelijck wech ghevoert. Dit [26] teghens den avont gheschiet zijnde, liepen sy teghens de [27] doncker de Revier voor stroom weder af, en bleven die [28] nacht onder weghe aen een Pael ghebonden vast legghen, [29] tot dat de Dagheraet aenquam. Dien gantschen dagh waren [30] sy noch besich met roeyen, eer sy tot haer woonplaets

* 21

18. besetteden. Tekst: qesetteden. stedich = voortdurend.


21 *

[1] quamen. Daer was terstont soo grooten toeloop van menschen [2] als oyt daer gheweest was, een yeder voor dit Monster ver[3] schrickt en verwondert zijnde.

De gestalte van het Monster.4 [5] Hy was kort van statuyr, dick, gheset, en Vet van lichaem. [6] Op de Toppe, daer yder Mensche de Neck is, stont hem een [7] Locke lanck swart hayr; int midden van sijn Borst de Neuse; [8] d'Ooghen stonden een spanne van malcanderen, de Ooren [9] dicht onder Oxelen, zijnde kleyne passagien, konden qualijck9 [10] ghesien worden: soo dat alles grouwelijck stont. Als sy [11] teghens den avont arriveerden, was datelijck diens ghevangen [12] hy was besich met een Mick te maecken, die hy in d'aerde [13] settede, en hingh hem daer aen, de Voeten aen de twee [14] Tacken van de Mick. Terwijl sy daer mede doende waren,14 [15] maecktede hy groot gheluyt met raesen, tieren en balghen,15 [16] soo schrickelijck dat niet te hooren was. Doens begonnen [17] sy hem met stocken te slaen op de borst voor 't hert, en op [18] de beenen, dat hy noch langer en meer tierdede. Eyndelijck [19] conden sy hem qualijck doot crijghen. Ter tijt toe dat sy19 [20] hem in de zyden sloegen, doens begost het bloet hem uyt [21] de neuse en de mont te loopen: de tonghe uyt steeckende, [22] dat hy de gheest gaf. En lieten hem soo hanghen. In de [23] morgenstondt was het ghevoghelt, dat seer hongherich al[24] daer is, op het lichaem; rucktede stucken daer uyt, dat het [25] dien dach van alle het vleesch berooft was, en niet dan [26] 'tgheraemte aen de Mick bleef hangen. Dit was d'uytecomst26 [27] van dit monster, dat een yeder groote schric aengebrocht

* 4 9 14 15 19 26

26. gheraemte. Tekst: gheremte. Zie de illustratie bij dit hoofdstuk. passagien = doorgangen. Een term die in de oude heelkunde wel gebruikt werd om nauwe kanalen in het menselijk lichaam aan te duiden. Mick = gaffelvormige galg. balghen = schreeuwen, tieren. qualijck = met moeite. d'uytecomst = het einde, de afloop.


22 *

[1] hadde. Alsoo het vel in handen en voeten was: al wat het1 [2] vattede, rucktede het met huyt en hayr af, blijckende by de [3] ghequetsten die hy int ghestommel int water, als hy ghe[4] vanghen wiert, ghetroffen hadde. En ten ware sijn handen en4 [5] voeten met dobbel ghetouw aenéén ghebonden hadde ge[6] weest, hy soude haer in de Canoe 's nachts vry werck ghe[7] maeckt hebben. Alsoo moest dito Lourens ghelooven, 'twelck [8] hy noyt hem hadde connen inbeelden, en van weynighe [9] aenghenomen sal zijn, tenzy alsulcke van meer ghesien9 [10] mochten werden.

Wert verlost inden jaere 1625. [12] Dit ghepasseert sijnde, bleef hy noch stadich by dit volck, [13] dickwils Godt aenroepende eenige middel hem te vergunnen, [14] dat hy uyt dese slavernij e mocht verlost sijn; met seeckere [15] hope, dat sulcx hem van den Heere vergunt soude werden [16] door eenighe handelaers, die aldaer souden moghen met haer [17] Iachten of Boots comen Negotieren. Soo gheviel't in den [18] beginne des achste jaers dat hy by haer gheleeft hadde, dese [19] Arocores van de Guajapocers ter feeste ghenodicht wierden; [20] tot dewelcke sy oock met haer Canoen reysdeden; en [21] waren daer thien dagen lanck en vonden aldaer Zeeuwen, [22] die onder die Natie handelden, haer lieden te kennen gheven[23] de de ghelegentheyt van haer lant, haer sterckte van volcke[24] ren, haer Naghebuyren, van de Natie sonder Hoofden; dat [25] by de Zeeuwen niet conden aenghenomen werden als on[26] ghelooflijck; twelck sy evenwel wilden confirmeren met de [27] ghetuychghnisse van een Flamenco, die wel 'tneghentich27

* 1 4 9 27

13. aenroepende. Tekst: aenreopende. 27. Flamenco. Tekst: Fiamenco. Zodanig (d.w.z. zo ruw) was de huid van zijn handen en voeten, dat hij al wat hij vastgreep er met huid en haar afscheurde. ten ware = als niet. nl. dergelijke monsters. De Nederlanders werden door de Zeeuwen op voorbeeld van de Spanjaarden Flamencos genoemd.


23 [1] maenden by haer gheleeft hadde. Dese Zeeuwen, sulcx ver[2] nemende, waren terstont begeerich om dien te lossen, die [3] soo lange tijt onder de Wilde menschen gheleeft hadde. [4] vraghen terstont of hy te lossen was, daerin sy haer ghewillich4 [5] thoondeden, als haer een oude Musquet en een Bijl of twee [6] ghegheven wiert.

Comt by zijn Lantsluyden. [8] Als dese Arocoros wederom wilden, begaven haer twee [9] Zeeuwen met haer in een Canoen, en quamen ter plaets daer [10] dito Lourens was, seer verwondert over de comste sijnder [11] Lantsluyden, en de langhe verwachte verlossinghe. Daerop [12] hy datelijck de Heere Godt voor sijn ghenade dancktede, [13] van meyninghe sijnde sulcken weldaet noyt te vergheten. [14] Dese twee vertoefdeden niet lange als haer Lantsman verlost [15] was, en roeydeden seer cort nederwaerts, daer sy te voorens [16] drie daghen over gheroeyt hadden. Hy vondt aldaer het [17] Scheepken van Zeelant, daer Leyn in de Balans Schipper op [18] was, sijnde het Bootjen van Samuel Lucas, voor de West[19] Indische Compagnie uyt Zeelant afghevaren; en quam dit [20] jaer 1626 van daer, doens de Vloot van de Admirael Boude[21] wijn Hendricksz. inquam. T'huys comende vont hy meest21 [22] alle sijn vrienden doot, alleenlijck sijn Suster tot Medenblick [23] getrout, waerhenen hy hem transporteerde, en verhuyrde [24] hem in den Maent Novembri desselfde jaers om met een [25] Medenblicker man na de Straet te gaen. Die voor Amsterdam25 [26] leggende, brocht desen mede. T'selfde by de Schipper ver[27] haelt zijnde, wiert het de H.H. vande West-Indische Compag[28] nie aanghedient, alsulcken man voor den dagh ghecomen te [29] zijn, die int achste jaer onder de Wilden gheleeft hadde. Hy [30] wiert in haer Vergaderingh ghehoort, alwaer alles vertelt is

4 21

25

nl. de Indianen. De vloot van Boudewijn Hendricksz. moest na een weinig voorspoedige tocht naar Afrika en West-Indië huiswaarts keren, omdat na de dood van deze admiraal in Havanna (1626) het scheepsvolk begon te muiten. de Straet - de Middellandse Zee.


24 [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8]

en ghenoteert, en volghens 'tgheene int langh en breet alhier1 verhaelt: presenterende, soo de Compagnie hem begheerde te ghebruycken, dat hy goede profijten daer int Lant doen konde van Cattoen, Letterhout en andere Waren, daer4 vallende, onder allen mede persisterende van 't ghesicht der5 Monstreuse Menschen, niet twijfelende of, 't geviel dat hy6 derwaerts ginck, alsulcke menschen te konnen achterhalen en herwaerts te brenghen.

Geleghentheyt van plaets.9 [10] Dit dorp van Aracouros leyt op de Revier Cassiopoure, [11] by haer ghenaemt: int verdroncken Lant. Sy ghebruycken [12] niet dan Canoen als sy te strijde dickwils int jaer gaen; Pijlen [13] zijn haer gheweer. fel int schieten. Nadat dito [14] Lourens het menschen-vleesch ghegheten hadde, heeft hy [15] noyt connen bemercken, dat sy oyt yemant weder omge[16] brocht hebben, door sijn ernstighe vermaninghe van Godts [17] Toorn en andere dreyghementen daeraf verschrickt. Ontrent [18] haer vindt men meest al mensch-eter, als de Lanckhayren, [19] Arowackers en Kianen. De Yajes hebbender een afgrijsen af, [20] alsoo het halve Duytschen zijn. De Capiteyn aldaer heeft een [21] schoon Dochterken, by een Nederlander, van sijn Vrouwe21 [22] gehouden, dat t'eenemael in zeeden, fatsoen en alles de22 [23] Zeeuwen ghelijckt. Niet verre van daer zijn mede Vrouwen [24] die alleen huys houden; sijn fel int schieten, en groote24 [25] meenichten comen sy tegens d'Arocouros uyt en verdrijven

1

4 5 6 9

21

22 24

De notulen van dat jaar van de Amsterdamse kamer van de West-Indische Compagnie zijn, blijkens ingewonnen inlichtingen bij het Rijksarchief, niet meer aanwezig. Wij hebben dus de bron van Nicolaes a Wassenaer niet kunnen terugvinden. Letterhout = een veel in de meubelindustrie gebruikte houtsoort uit Guiana. Het hout dankt zijn naam aan de letter-vormige adering. daar vallende = die deze streek oplevert. 't geviel = als het gebeurde, mocht gebeuren. Hier eindigt waarschijnlijk het verhaal van Lourens in de notulen van de Compagnie. Het volgende wordt daar uit andere bronnen aan toegevoegd. Er is geen logisch verband met het voorgaande. by een Nederlander = verwekt door een Nederlander. Lourens meent dus dat de Yajes (= Jaos) hun beschaving (o.a. blijkende uit het feit dat zij geen mensen eten) te danken hebben aan hun contact met een Nederlander, die bij de vrouw van het opperhoofd een kind verwekt heeft, dat precies lijkt op een Zeeuws meisje. fatsoen = uiterlijk, voorkomen. Zie over de Amazonen p. 19, noot 20.


25 [1] haer als sy haer aentasten, soo dat sy naer laten de Vrouwen [2] langher te bestrijden. De mannen comen by haer op een [3] seeckeren tijdt van 't jaer; alle Soontjes maecken sy van haer, [4] de Dochteren behouden sy. Indien die binnenlanden versocht [5] mochten werden, men soude veel dinghen, voor ons on[6] bekent, te weeten comen, die nu voor onghelooflijck ghe[7] houden werden en by een yder bespot sijn. [8] d'Oude Geographi maecken meest alle mentie van de8 [9] Monsters sonder hoofden, als ooc Munsterus. d'Engelschen9 [10] in haer Journael van den jaere 1592 verwerpen het ghevoelen10 [11] niet, datter alsulcke souden sijn. Laet ons treden Klimakodees11 [12] tot d'almoghentheydt Godts, in de Scheppinghe der dingen [13] haer verthoonende, en in de admistratie der selfder. Die uyt [14] het Centro des aertrijcx tot op de vlackte desselfs te speuren [15] is. Die het Noorden over niet streckt en d'aerde daer aen [16] hanght: het bovenste eh 'tbenedenst gheen pedestael hebben-16 [17] de. Die de wateren in de wolcken besluyt, dat sy niet druppe[18] len dan 'tzijnder welghevallen. Die de vlackte en breete des [19] Hemels sonder hoochte begrijpt en die met de wolcken be[20] treckt. Die de Zeewateren een perck ghestelt heeft tot d'eynde [21] des werelts, tot dat dach en nacht in een smelten, en de pilaren [22] des Hemels t'samen gheplet en van een barsten sullen. Wiens [23] kracht de Zee vanéén scheurt en verheft, dat sy drooch wert [24] en de revieren sonder wateren sijn. Wiens wijsheyt de wateren [25] scheydet, wiens geest de Hemelen verciert, en wiens handt [26] den grooten Walvisch ghemaeckt heeft. Dit is sijn doens, [27] doch hoe weynich begrijpen wy daer af. Hoe souden wy [28] dan de Donder, dat is de cracht sijns groote Machts en [29] moghelijckheyts begrijpen!

8 9 10

11 16

mentie = melding. Munsterus = Sebastiaan Münster, Duits cosmograaf uit de 16e eeuw, schrijver van de Cosmographia universa (1541). Het lijkt waarschijnlijk (al stemt dit niet overeen met de hier genoemde datum), dat de schrijver hier doelt op de reisbeschrijving van Walter Raleigh (London, 1596), die inderdaad schrijft over ‘a nation of people, whose heades appeare not above their shoulders, which though it may be thought a meere fable, yet for mine owne parte I am resolued it is true...’. Klimakodees = trapsgewijs opklimmende. pedestael = voetstuk, steunpunt.


26

II Zeevaarders op de wilde kust Wie enigszins bekend is met de zeemansliedjes over Oost-Indië weet wat hij op dit gebied van de oudste Hollandse zeevaarders mag verwachten: een hopsa-heisa-toon bij het uitvaren, afgewisseld met godvruchtig bezinnen op de gevaren van de reis en bij aankomst een uitbundige belangstelling voor de lichamelijke aantrekkelijkheden van de vrouwelijke inwoners der bezeilde kusten. Toen wij in de verzamelingen naar Surinaamse specimina zochten bleek tot onze teleurstelling, dat de samenstellers zich wel zeer eenzijdig op de Oost hadden gericht. Hier en daar was een lied van later datum over Suriname opgenomen, dat echter de ware volkstoon miste. Toch bewees een in de Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië ('s-Gravenhage etc., 1914-1917), p. 667 (noot) opgenomen gedicht, dat de vaart op Suriname onder de Zeeuwen althans populair moet zijn geweest: Gij waerde vrint begeert mijn dogter tot u zoete lief? Ik zal haer wel seecker geven tot u gerief; Maer toon mij eerst dat gij besit als man goeden moet, En dat ghij vooraf de rijs naer Surinaeme doet, 5 Zooals van outs ieder opregt Zeeuws joncman past Dien eene Zeeuwsche maeght door haer schoonheijt heeft verrast.

Wij konden hierom het gevoel niet van ons afzetten, dat ook echte zeemansliedjes over Suriname te vinden moesten zijn. Wij vonden er inderdaad enkele in een pamflet met de titel: Beschryvinge van eenige voorname kusten in Oost-en West-Indiën; als Zueriname, Nieuw-Nederland, Florida,... Door verscheidene Liefhebbers gedaan. Leeuwarden, 17161. Het eerste hoofdstuk

1

Het tweede hoofdstuk van dit uiterst interessante pamflet, dat twee jaar eerder dan het bekende boek van J.D. Herlein, Beschryvinge van de volk-plantinge Zuriname bij dezelfde uitgever, Meindert Injema te Leeuwarden, verscheen moet ook door Herlein geschreven zijn. Het bevat een voorstudie tot de eerste hoofdstukken van het boek van Herlein. Wij raadpleegden een exemplaar in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht onder signatuur 232 H 53.


27 Reys-Togt na Zueriname, ende myn aankomst daar zelfs blijkt niets meer of minder te bevatten dan een Surinaamse Arcadia. Na een poëtisch gekleurd verhaal van de zeereis naar Suriname (met vermelding van enkele zeemansliedjes), wordt een gezelschap jongelieden geschetst, dat onder vrolijk discours bijeen is, wat uitloopt op een geleerd vertoog over kussen en zoenen en wat daar sinds de Grieken zoal aan vast zat en zit. Een van de in extenso meegedeelde zeemansliedjes mogen wij de lezers niet onthouden:

Zee-Lied der Matrozen Regt voor Texel op de Ree, Leggen wy gerust te varen,3 Door de wilde woeste Zee, 5 Over zoute stoute baren, Na West-Indiën rijk vermaard, Met de Vree, die God bewaard.7 't Wintje waaid als Oost-noord-oost. Wind op de ankers, zet by zeilen!9 10 Lootsman, weest nu welgetroost, Wild na diepte en droogte peilen; Zie na ton en bakens mee,12 Dat wy op een droge stee Niet geraken, maar in zee. 15 't Land van Dov'ren leid aan ly,15 Zingels wy met lust passeren, Bevezier en digt voor by,17 Poorts-lands hoek kan ons niet deren,

3 7 9 12 15

17

leggen wy gerust te varen = liggen wij toegerust om te varen. de Vree is de naam van het schip, waarmee men naar West-Indië zal vertrekken. wind is hier een werkwoord. ton is een soort baken. Het schip vaart langs de zuidkust van Engeland en steekt dan over naar de Canarische eilanden. Verschillende punten aan de kust worden achtereenvolgens genoemd: Dov'ren (= Dover), Zingels (= de ondiepten in de inham van Winchelsea), Bevezier (= Beachy Head), Poorts-lands hoek (= Portland), Goudstart (= Start Point), Lezart (= Lizard Head), Sorles(= Scilly Isles). ly = de zijde van het schip, dat buiten de wind ligt. digt voor by = vlak daarna. In de context komt dit echter slecht uit. Wij vermoeden daarom, dat hier een drukfout gemaakt moet zijn. De versregel zou kunnen luiden: Bevezier en Wigt voorbij. Wigt, ook vaak in oude journalen geschreven als Wicht, is het eiland Wight.


28 Goudstart, Lezart, Sorles lest; Daar mee zeilen wy zuid-west En ook zuiden, dat is best. Ik zie de Hemels hoge top4 5 Aan de Kanarize Eylanden, 't Noord-passaad waaid lustig op; Strijkt de Mars-zeils aan de randen;7 Stuurman schiet de hoogste kant,8 Voor de Steve doemt het Land, 10 Dan dreigd ons geen Klip of Strand.10 Jago van ons aan Stuur-boort,11 Om de Linie te passeren;12 Zeilden zuid-zuid-oost al voort,13 Moesten nog in 't eynd laveren,14 15 't Ooste wintjen koelden digt,15 Trijnedat kwam aan 't gezigt,16 In het opgaan van het ligt. Man te roer, houd zuid-oost aan,18 'K zie Testande Chum al blikken;19 20 Laat de Koers nu oost aan gaan. Deze wind die wil ons schikken,

4 7 8 10 11 12 13

14 15 16 18

19

Hemels hoge top van de berg op, Teneriffe, een der Canarische eilanden. Mars-zeils zijn vierkante zeilen, die worden ingenomen om vaart te minderen. Het heeft er alle schijn van, dat men Teneriffe aandoet: schiet de hoogste kant (stuur aan op de hoogste kant van het eiland). Als men het eiland zo nadert heeft men geen gevaar voor klippen of zandbanken te vrezen. Jago = S. Thiago, een der Kaapverdische eilanden. Met de Linie kan ook de Kreeftskeerkring bedoeld zijn. De richtingsaanduiding moet hier foutief zijn en waarschijnlijk uit een soortgelijk lied over de vaart op Oost-Indië hier zijn verdwaald. Immers, deze richting volgend komt men aan Kaap de Goede Hoop. Vanaf S. Thiago moet men de Oceaan oversteken en dus west of noordwest beginnen te varen. Ook dit laveren komt niet goed overeen met de hierna opgegeven windrichting (oost). koelden digt = verfriste zeer. Trynedat = Trinidad (zie kaart I). In dit couplet is de richting weer in overeenstemming met de werkelijkheid. Men moet Testande Chum dus zoeken omtrent de rivier Berbice (zie kaart I). Het moet een eiland of berg zijn, waaraan het scheepsvolk bemerkt, dat men de koers moet wijzigen. blikken = zich vertonen, opdoemen.


29 * Ende brengen op de ree Aan de revier Zuernaam uit zee,2 Daar wy ververzen mee.3

[A. Cabeliau] Het oudste Nederlandse verslag van verkenningstochten naar de Wilde Kust van Guyana is van A. CABELIAU, die als commies-generaal in 1597 uitgezonden werd op een tocht naar de kust van Guyana en het eiland Trinidad. In zijn verslag aan de Staten-Generaal beschrijft hij zijn bevindingen. Hij heeft onder meer gezocht naar de goudmijnen in het stroomgebied van de Orinoko, hem bekend uit het reisverhaal van Sir WALTER RALEIGH (hier HALLEY genoemd). De verhalen van RALEIGH hoort hij wel bevestigen door Spanjaarden en Indianen, maar zelf heeft hij niets kunnen vinden. Tenslotte meent hij dat voor een koopman hier weinig voordeel te behalen is. Opmerkelijk is de nuchterheid, waarmee hij tegenover opwindende verhalen over belangrijke goudvondsten staat. Het verslag van CABELIAU werd gepubliceerd door J.K.J. DE JONGE in het eerste deel van zijn werk: De opkomst van het Nederlandsch gezag in Oost-Indië ('s-Gravenhage etc., 1862), pp. 153-160. [4] Den 28 ditto [28 Juli 1597] zijn geprepareert geweest om [5] de riviere van Worinoque te besoecken: het schip Jan van5 [6] Leijen, groot omtrent 36 last, onse jacht, groot omtrent6 [7] 9 lasten ende de jagt oft roeysloupe van Adriaen Reynderssen, [8] tsamen sterck van volck omtrent vijftich persoonen. [9] Den 29 ditto zijn de voorz. schepen ende persoonen ge-9 [10] samenderhant opwaerts gevaeren jegens de geweldige stroom, [11] die aldaer dies tijds sjaers aff is loopende ende hebben ge[12] varen, door adresse van dese jegenwoordige Indianen, in den12 [13] tijt van twintich daegen nyet meer dan omtrent de 40 mijlen, [14] totte plaetse oft vlecke daer de Spaegnaerden hen houden,14

* 2 3 5 6 9 12 14

7. roeysloupe. Tekst: roysloupe. Zuernaam = Suriname. daar wy ververzen mee = waar wij meteen nieuwe krachten opdoen. Worinoque = Orinoco (zie kaart I). last = tonnenmaat (2 ton). voerz. - voorzegde. doer adresse van = volgens aanwijzingen van. jegenwoordige - aanwezige, zich bij ons bevindende. hen houden = zich ophouden, vertoeven.


30

Kaart van Guiana.


31 [1] welcke is genaemt St. Thomé, alwaer gouverneur aff is1 [2] don Fernando de Berreo ende Marques van de Weyana, de2 [3] riviere Worinoque ende de gantsche custen alsnoch onge[4] conquesteert zijnde, tot de riviere Marignon oft Amasonis [5] toe; ende zyn aldaer sterck omtrent 60 peerde ruyters [6] ende 100 musquettiers, dewelcke dagelicx vervolgen om het [7] goudryk Weyana te conquesteren; dan connen 'tzelfde door7 [8] de fortsen alsnoch daerop gedaen zynde of met geene midde-8 [9] len van vriendschap conquesteren, deurdien de natie genaemt [10] Charibus hen dagelycx geweldichlicken wederstaen met haer10 [11] wapenen, dewelcke syn hantbogen, ende schieten daer[12] mede met fenynige pylen, dewelcke zoo fenynig zyn, als12 [13] yemandt daermede geraect is, datter bloet nae volght, zoo [14] moet hy binnen 24 ure par fortse sterven, zoo daer geen re-14 [15] medie terstont toe gedaen en wordt; ende tgansche vleesch [16] zoude hem van den beenen affvallen. Alzoe dat de Spag[17] naerden die natie ende haer pylen zeer vreezen. Ende in de [18] campagne blyven <de Caraïben> staen onbeweechlyk, ende [19] en sullen nyet wycken, ende zy hebben als tot noch toe [20] 't veldt behouden. Ende de Spaegnaerden, siende dat zy aldaer [21] nyet en konnen gewinnen, hebben omtrent 6 daegreyzens by [22] suydens de riviere Worinoque, aen 't geberchte van de Wey[23] ane, eenen wech beginnen te maeken doer die rotsen ende [24] geberchten, omtrent 1600 stadien lanck, ende breet zijnde, [25] dat syluyden met vijff peerden neven den anderen daer door [26] connen marcheren, ende meenen by deze middel alsoo [27] 'tselfde te conquesteren. [28] Van St. Thomé is de jacht van ons schip ende de sloupe [29] van Adriaen Reyndertsen, met de twee harinckschuyten van

1 2

7 8 10 12 14

St. Thomé, tegenwoordig Agostura genoemd (zie kaart I). Weyana = Guiana; hier wordt bedoeld het nog niet veroverde binnenland. Deze Spaanse edelman was tot markies benoemd over het veroverde gebied om de Orinoco en het nog niet veroverde binnenland en kustgebied tot aan de mond der Amazone. dan = maar. Zij kunnen deze streek met geweld-dadigheden (fortsen) noch met vriendelijkheid veroveren. Charibus - Caraïben. fenynige = vergiftige. par fortse = zeker, in elk geval.


32 *

[1] Jan van Leyen, opgevaren tot de riviere Caroni, denwelcken1 [2] een schrikkelyken ende grooten afval heeft, ende valt uyt [3] het geberchte ende maeckt alsulcken getier, dat men ze can [4] hooren omtrent vier mylen. Wy hebben daaromtrent ge[5] socht (volghende onze beschrijvinge gemaeckt bij Sir Walter [6] Halley) eenige mynen van goudt, maer en hebben gheen [7] gevonden; zoo 't is door onse versuymenisse oft dat se daer [8] niet en zyn omtrent die plaetse en weten wy nyet, maar <wij> [9] hebben nochtans ons devoir in alles naer ons goetduncken9 [10] gedaen. Te meer verseekeren wy ons om dieswille, den10 [11] gouverneur Don Fernando ons mede gegeven heeft om te [12] ondersoeken zynen mineur, denwelcken ons gebracht heeft12 [13] op alle die plaetsen, soe hy meende, daer Sir Walter Halley [14] geweest was ende zyn minera's van daer soude genomen14 [15] hebben. Ende de plaetsen, die wy gesien hebben, ende conden [16] <wij> nyet bevinden datter eenig gout soude onder wesen; [17] maer <wij> verstaen uyt onse Indiaenen datter een plaetse is, [18] omtrent 6 mylen opwaerts, daar eenighe mynen souden [19] wesen. Maer 't waeter was daerover seer gevloeyt, dattet [20] onmoogelyck was om voor ons dat te besoeken. De Spag[21] naerts zeyden oyck datter opwaerts veel gout was, maar zy [22] en dorsten daer nyet commen, overmits d'orloge van de [23] Charibus voers. In somma cort geseyt, daer is opwaerts die23 [24] riviere voorseecker veel gouts int rycke van Weyane, zoo ons [25] d'Indiaenen van daer als oyck dese onze jegenwoordige [26] Indiaenen mitsgaeders de Spaengnaerden selffs seggen; maer [27] voor luyden hen bemoeyende met coopmanschappen en is [28] 'tselfde nyet wel doenlick, om daer yet goets van te ver[29] wachten, ten waere dat daertoe eenighe merckelicke fortsen29

*

1 9 10 12 14 23 29

2. uyt. Tekst: vuyt. 17. uyt. Tekst: vuyt. 22. daer. Tekst: daet. Caroni = een zijrivier van de Orinoco (zie kaart I). devoir = plicht. om dieswille = daarom dat. mineur = mijngraver, geniesoldaat. Hier wellicht: mijndeskundige. minera's = ertsen, ertsmonsters. voers. = voorsegt. fortsen = sterkten, hier in de zin van: legers, soldaten.


33 *

[1] bereyt waren om de Spaegnaerden aen te tasten, twelck den [2] eenighe middel is om van de Indiaenen eenige mynen van [3] gout te weten; want die vyanden zyn ende die vyantschap3 [4] aen de Spaengaerden dragen, zyn vrienden met d'Indiaenen; [5] ende hopen gestadich, dat syluyden van den Spaeg[6] naerden verlost zullen worden van de Flamingos ende [7] Angleses, zoo zy ons seyden, naedien eenen capiteyn van de7 [8] Indiaenen, van de Spaegnaerts gevangen zynde ende opgaende8 [9] alzoe hy soude gaen hangen, seyde dat hy metten gheest [10] Wattopa gesproken hadde, ende die hadde hem de verlos-10 [11] singhe door ons ende door de Engelschen aangeseyt. Ick [12] wenschte 'tselfde te helpen doen, als 't tot proffyt ende [13] voorderinghe van 't lant mochte geschieden ende succederen.13 [14] In dese riviere nyet sonders gehandelt hebbende met de [15] Indiaenen, als oock met de Spaegnaerden, zyn <wij> met [16] gemeyn advys wederomme van de stadt St. Thomé aff-16 [17] gevaren nae de scheepen ende op den 30 Augusti aen boort [18] gecommen, met expresse beloften van de Spaegnaerden, dat [19] zyluyden met ons aen de Trinidad zoude commen handelen.19

[David Pietersz. de Vries] Een van de bekendste reisverhalen is de Korte Historael van DAVID PIETERSZ. DE 1 VRIES (heruitgegeven voor de Linschoten vereniging in 1911). Op een van zijn reizen voer DE VRIES naar Cayenne om daar een volksplanting te stichten. Deze opdracht verklaart zijn voor een zeeman opmerkelijke belang-

* 3 7 8 10

13 16 19 1

18. beloften. Tekst: beloeften. nl. van de Spanjaarden. van de Flamingos en Angleses = door de Hollanders en Engelsen. opgaende = 't schavot beklimmende. Wij kennen geen geest van die naam. Het is mogelijk, dat de naam is afgeleid van watopo (= houtskool), waarmee men zich het gezicht beschilderde. De naam zou dan aanduiden: de met houtskool beschilderde. succederen = gelukken. met gemeyn advys = volgens het oordeel van allen, met algemeen goedvinden. de Trinidad = het eiland Trinidad (tegenover de mond van de Orinoco) (zie kaart I). David Pietersz. de Vries was een zeeman uit Hoorn, die in 1655 (toen hij reeds enige tijd niet meer voer) het verhaal van zijn verschillende reizen te boek stelde in: Korte historiael, ende journaels aenteyckeninge, van verscheyden voyagiens in de vier deelen der wereldtsronde, als Europa, Africa, Asia, ende Amerika gedaen. etc.


34 *stelling voor land en bewoners. Het lijkt waarschijnlijk, dat DE VRIES andere auteurs

naschrijft bij zijn gedetailleerde opmerkingen over land en bewoners. Zijn bron is echter nog niet gevonden. Wij geven hier twee fragmenten uit zijn reisverslag. [1] Den 5 dito [5 sept. 1643] 's morghens met den dage sagen [2] <wij> het Landt tusschen Maruin ende Cayana, bevonden ons2 [3] ontrent ses mijlen beneden Cayana, ende het Landt van3 [4] Maruin dede hem op aen vier hooghe Bergen, waervan den4 [5] middelste den hooghste was, ende lagh ontrent vier mylen [6] Z.W. van ons, met noch een Bergh bewesten Maruin, ende [7] doen lagh het uyterste Land van Cayana van ons Z.Z.O. [8] ontrent seven mijlen, ende wy wierpen Grondt op vier-en[9] twintigh a twee-en-twintigh a twintigh a seventhien vaem [10] Waters steck Grondt, ende lieten sachtermiddaeghs ons10 [11] Ancker vallen op veerthien vaem Kley Grondt. Ende doen [12] laghen de Duyvels-Eylanden ontrent W. van ons twee mijlen, [13] ende dede hem op als hier na uyt gheworpen is, ende is een13 [14] fraye vlacke Grondt. s' Middaeghs voeren wy met ons [15] thienen na Landt, ende quamen 's avonds ontrent negen [16] uyren in de Revier van Korro. Sommige noemen se Cawrora-16 [17] Nauwe, inde mondt doch diep, want het is met laegh Water17 [18] derdalf a drie vaem moy Kley Grondt. 's Nachts ontrent

* 2

3

4 10 13 16 17

17. laegh. Tekst: leegh. Maruin = Marowijne (zie kaart I). De editeur meent hier de Mahuri in te herkennen. De geografische aanduidingen wijzen echter duidelijk naar de Marowijne. De Vries vaart naar de Cayenne in z.z.o. richting en passeert dan op 6 mijl afstand het land van Marowijne. Even later passeert hij op 2 mijl afstand de Duivelseilanden. Cayana = Cayenne. Met beneden bedoelt hij beneden op de kaart, dus niet het zuiden. Hij moet een kaart voor zich gehad hebben (wat toen vrij normaal was, zie bijvoorbeeld de kaart bij hoofdstuk II), waarop het noorden beneden getekend stond. dede hem op = werd zichtbaar, vertoonde zich. steck Grondt = zware kleigrond, waarin het anker goed houdt. Volgens de editeur neemt De Vries deze woorden gedachteloos over uit zijn geschreven journaal, waarin een landverkenning getekend zal zijn, die niet in de druk is opgenomen. Korro = Caurora (zie kaart I). In tegenstelling tot de door de naam Cawrora-Nauwe gesuggereerde onaanzienlijkheid van de rivier.


35 [1] twaelf uyren quamen <wij> de Revier ontrent een kleyn mijl [2] op; was binnen breedt en diep ontrent derdalf a vierdalf [3] vaem; laghen hier en daer eenighe rudsen. 's Morghens3 [4] ontrent drie uyren gingen <wij> met ons sessen Landtwaerdt [5] in om Menschen te soecken, gingen eerst door een groot [6] Bosch, ende daer na quamen <wij> in een vlack Velt ende [7] was een Vruchtbaer Landts-douw, ende daer stont Gras dat [8] een tot den middel toe quam. Ontrent negen uyren quamen [9] <wij> aen een Indiaens Dorp, daer sy ons wel ontfingen met [10] alle vrintschap, doen wy haar berichte dat wy Hollanders [11] waren, ende deden ons stracks neder sitten ende gaven ons [12] eten ende drincken. Doen quam haer Capiteyn by ons; hy [13] geleyden ons in zijn Huys, daer hy ons wel trakteerden met [14] haren dranck, dat men der half den hooghte van kregen. [15] Haren dranck maeken se van Casari, is dick ghelijck Verckens-15 [16] Draf, maer is witachtigh ende krachtiger om te drincken als [17] Haerlemmer Bier. Ontrent twee uyren zijn wy weder na [18] onse Sloep gegaen, ende de Capiteyn met twee van sijn Soons [19] met ons gegaen. Op haer Dorp stonden ontrent ses a seven [20] Huysen, ende mochten toe ontrent vijftigh Zielen sterck [21] zijn, ende staet in een fraye Bosschage, ende lagh on[22] trent derdalf mijl van onse Sloep. Ende ontrent een mijl van [23] dit Dorp lyedt noch een Dorpjen. Hier valt schoone Catoen23 [24] ende Oriliaene Verwe, maar niet seer veel, doordien dat24 [25] se niet planten. Ende hier valt oock eenige Letter Hout.25 [26] 's Avondts quamen <wij> weder by onse Sloep, ende voeren [27] weder met den Ebbe af, ende bleven 's nachts voor de Mondt [28] van de Revier, voeren met den dage na Boort toe, ende [29] quamen ontrent middaegs aen Boort, ende kregen een Zee[30] windt, soo dat wy ons Ancker lichten en 't zeyl ginghen. [31] Maer teghens den avondt lieten <wij> ons Ancker weder in

3 15 23 24 25

rudsen = rotsen, klippen. Waarschijnlijk bedoelt hij de drank kasiri, gemaakt van cassave. hier valt = deze streek levert op. Oriliaen Verwe = geelachtig rode verfstof, gemaakt uit de vrucht van een tropische plant. Letter Hout, zie p. 24, noot 4.


36 *

[1] die Grondt vallen op seven vaem Waters Kley Grond. [2] 's Nachts voer onse Boot en Sloep na Cayana toe om de [3] gelegentheydt van 't Landt te weten ende om Water te halen. -------------------[4] Vorders terwijl <wij> hier lagen vernam ick na de ge[5] staltenisse van de Lucht en 't weder, als mede na de gelegent[6] heden van 't Volck. [7] De Saysonen van 't Jaer op dese Kuste zijn diversch, want [8] in de Oostelijcke deelen van Guanjanen na de Zuyd-Zee8 [9] begint het droogh weder, welck wy Somer noemen, in [10] Augusto; ende de geweldige Winden ende Regenen, welck [11] wy Somer noemen, in Augusto; ende de geweldige Winden [12] ende Regenen, welck wy haer Winter reeckenen, beginnen [13] in Februarij; maer in de westelijcke deelen na den Orenoque [14] toe begint het droogh weder in October, ende de Regen ende [15] Winter in April. Daer is weynigh onderscheydt van hitte [16] ende koude, leggende dese Landen soo na den Equinoctiael, [17] ende de Dagen ende Nachten meest even langh zijnde, ghe[18] lijck ick bevonden hebbe op Batavia in Oost-Indien. Doch [19] dese Saysoenen verschillen somtijds een Maendt, ende oock [20] soo regent het d'een Jaer meer als d'ander. Het Volck heeft [21] hier geen verdeelinghe ofte reeckeninge van tijden ofte [22] getallen; reeckenen alleen by de Maen als een twee drie [23] ec. Manen ende gelijck wy dagen tellen, maer tot thien, ende23 [24] dan weder thien ende een, ec. Ende om beter haer meyninghe [25] uyt te drucken steecken haer Vingers op; ende als sy [26] twintigh willen seggen soo brengen sy haer Handen by haer [27] Voeten. Als sy beloven yets binnen een seecker tijdt ofte soo [28] veel te doen, soo sullen sy een Bondeltjen van gelijck getal [29] stockjens leveren ende oock behouden, om haer bestemde [30] tijdt te houden alle dage een stockjen weg nemen, tot dat sy

* 8 23

29. oock. Tekst: ock. Zuyd-Zee, Meestal wordt hiermee, ook in die tijd, de Stille Oceaan bedoeld. Hier echter moet men het zuidelijke gedeelte van de Atlantische Oceaan bedoelen. ec. = etc.


37

Kaart I: Noordkust van Zuid-Amerika.


38 [1] die wegh genomen hebben, als wanneer sy weten dat den [2] tijd die sy belooft hebben om is, en willen dan haer beloften [3] houden. [4] De Wilde die op dit gantsch gewest woonen, loopen al [5] meest naeckt, hebben swart Haer op haer Hooft, ende som[6] tijdts root gheverwet, swarte Oogen, gaten in 't Lelleken van [7] de Ooren, ende de meestendeel gaten in de Neuse, ende [8] oock in de Lippen, en 't gantsche Lichaem uytten te Neeten8 [9] geverwet met een Verwe, die de Cribesen Contseuwe en de9 [10] Jaos noemen Anoty. 't Schijnt dat se dat van jonghs doen10 [11] tegen 't steecken ende branden van de Sonne. Sommige [12] Vrouwen, in sonderheydt de jonge Dochters, schilderen daer [13] en boven seeckere vreemde Figueren met een swarte Gom [14] boven op 't Tanayt. Eenighe Mans dragen een Catoen sletten14 [15] voor haer Schamelheydt, maer seer weynigh, meer om nieuws[16] gierigheydt alsoo sy sien dat wy 't bedecken, als om be[17] schaemtheyd. Want dat Vryers zijn hebben gemeenelijck [18] een snoertjen aen de Voorhuyt van haer Schamelheydt vast, [19] ende dat voort met een strick om den Hals, dat staet als een [20] snoer. De Vrouwe baren seer licht ende zijn sterck van natuer, [21] dragen haer jonge Kinderen meest op haer Heupen sittende, [22] ende oock in een Catoenen Bandt als sy verre te gaen hebben; [23] zijn middelmatigh van Persoon, redelijcke wel besneden van [24] Tronie ende gheverwet als de Mans; loopen oock naeckt [25] met haer Vrouwelijckheydt bloot, ende binden 't Hayr van [26] haer Hooft op in een Trosken. hebben geen Reliegie, [27] soo veel ick noch hebbe konnen mercken, als alleene dat se [28] eenige respeckt dragen aen de Sonne ende Maen, gelijck de [29] Heydenen in Oost-Indien op die Kust van Cormandel;
8 9

10 14 30

uytten te Neeten = uit en te na, geheel. Cribesen = Caraïben. Contseuwe, tegenwoordig kusewe genoemd, is de kleurstof, waarmee de Indiaan zich beschildert. Jaos = Jajos. Wij weten van hun taal weinig. Tanayt = taankleurig vel. nl. zon en maan. De context doet vermoeden (zie in deze zin maer en in de volgende zin oock), dat hier de ontkenning niet is weggevallen.


39 [1] Kust Cormandel in Indien doen, die 's morghens als de Son [2] op gaet in 't Water gaen staen met gevouwen handen na de [3] Son toe. Dan dese Natie Crebesen en doen oock geen offeren, [4] ten ware sy eenighe superstitie gebruyckten in haer droncken4 [5] Feesten; want op sterven van haer Casique, Capeteyns ofte [6] andere groote vrienden, houden sy een solemneele Feeste,6 [7] weesende de beste provisie van haer sterckste Dranck die sy7 [8] noemen Perrouw, voor drie ofte vier dagen ofte soo langhe8 [9] als haer Dranck duert, den tijdt ombrengende met danssen [10] ende singen ende drincken boven maten, in welcke visie sy10 [11] alle andere Natien dien ick oyt van Heydenen ghesien hebbe [12] te boven gaen, houdende de braefste quant die eerst droncken [13] is. Ende dewyl sy soo drincken, staen eenige Vrouw persoo[14] nen van de naeste Vrienden van den overleden geweldigh [15] huylen ende krijten. Ofte sy hier eenighe superstitie in ge[16] bruycken is my onbekent, dan dit is seeckers dat haer Priesters [17] ende Waerseggers, die sy noemen Peayos als voor desen verhaelt17 [18] is, op sommighe tijden conferentie hebben met den Duyvel, [19] welcke sy noemen Wattipa, ende werden by hem bedroghen.19 [20] Niet te min soo haten ende vresen sy hem seer, ende seggen [21] dat hy quaet is, ende niet sonder groote reden, want worden [22] van hem dickwils blauw ende swart ghesmeten. Na dat ick22 [23] bevonden hebbe soo eere sy mede Tamouco, die na haer23 [24] seggen boven woondt ende alles regeert. De Jaos bidden [25] desen Tamouco meest alle morgens ende avondts aen. Sy [26] gelooven dat de goede Indianen na haer doodt opwaerts [27] varen, ende wijsen na de Hemel welcke sy noemen Coupo,27

4 6 7 8 10 17 19 22 23 27

superstitie = bijgeloof. solemneele = plechtig. Wij moeten hier lezen: weesende = bestaande uit, tenzij het naamwoordelijk deel van het gezegde is weggevallen. Perrouw. Waarschijnlijk bedoelt hij de drank, die tegenwoordig payawaru genoemd wordt en sterker is dan kasiri. visie = opzicht. Peyayos = piaaimannen, priesters der Indianen. Dezelfde als de eerder genoemde watopa (zie p. 33, noot 10). Zij schrijven dus bepaalde ziekten aan deze boze geest toe. Tamouco, waarschijnlijk van tamukon = tamusi (de naam van God) met het beleefdheidssuffix -kon. Coupo zou in het Caraïbisch ‘op’ moeten betekenen, wat wel overeenstemt met de hier gegeven betekenis. De normale naam voor hemel is echter kapu.


40 [1] ende dat de quaden nederwaerts varen, wijsende na de Aerde [2] welcke sy noemen Soy. Als een van haer Casiquen ofte2 [3] Principaelste sterven, soo hy eenige Slaven ofte andere ge[4] vangens heeft, soo sullen sy die mede doodt doen, soo niet [5] een van sijn andere Knechten, op dat hy in d'ander Werelt [6] ghedient moght zijn.

2

Soy. Dit woord kunnen wij niet terugvinden in het huidige Caraïbisch.


41

III Een hollandse jongedame naar de Oyapock In het vorige hoofdstuk kwam een zeer vroege kolonisatiepoging van Nederlanders in Cayenne ter sprake. Het enthousiasme voor nieuwe kolonisatieplannen nam in de loop der 17e eeuw sterk toe in Nederland, vooral na het verlies van de rijke bezitting Brazilië. Althans, wij zien een zekere graagte bij de Staten, en bij geldschieters en avonturiers. De aspirant-kolonisten zelf waren minder enthousiast voor dergelijke riskante ondernemingen en moesten met desnoods onwaardige middelen voor de plannen gewonnen worden. Tot deze onwaardige middelen zouden wij willen rekenen de propaganda-pamfletten, waarin klimaat, gevaren en moeilijkheden van de nieuwe gebieden in de zoetste pasteltinten werden afgeschilderd. Een illustratief voorbeeld is het aardig geschreven pamflet van OTTO KEYE, Het waere onderscheyt tusschen koude en warme landen,... voor-gestelt en vergeleken met Nieu-Nederlant, als sijnde een koudt landt en Guajana sijnde een warm landt, en beyde gelegen in America,... 's Graven-Hage, [1659]1. Een indruk omtrent de inhoud geeft het lofdicht van een vooraanstaand kolonist in deze gebieden, QUIRIN SPRANGER: Een ander scherp sijn Pen, om guure Kouwe Landen Te prijsen, of daar Hitt' te groot de Huyt doet Branden: 't Verachte Laplandt, Groenlandt, 't ongesont Guinée, Daar 't Landt de Menschen moort en vol is van veel wee. 5 Ik prijs hier OTTHO KEY', die sulken Landt gaat prijsen Aen Nederlandt, alwaar geen quaade dampen rijsen, Alwaar geen bitt're Koud' Neus, Oor en Wangh door-bijt, Ja soo s' het hart bevanght, des Levens-draat af-snijt;

1

Zie over dit boekje en de daarmee samenhangende kolonisatiepoging M.G. de Boer, Een Nederlandsche goudzoeker. Een bijdrage tot de geschiedenis onzer nederzettingen aan de Wilde Kust. Tijdschrift Gesch., Land- en Volkenkunde jrg. XVIII (Groningen, 1903), pp. 1-18.


42 Daar Vrucht noch Vreught en is, daar met gevaar van 't Leven Men Monsters dooden moet, die niet veel nut en geven; Noch waar te groote Hitt' geen lust is, maar een last, Die 's levens kracht verteert, en staagh in 't sweet ons wast. 5 Maar sulcken Landt, dat alle Landen gaat te boven, Een schets van Canaan en Edens Eedle Hoven;6 Daar de gematightheyt des Luchts den Mensch verheught, En daar geen Windt en Waeyt dan tot des menschen vreught. Soo Landt-aardt yets vermagh in 't leven te verlengen, 10 Die moet ghy in Brasil en sulcke landen brengen10 Als KEYE hier beschrijft: dat alle Vruchten geeft, Niet eens, maar meer-maals 's Jaars, waarvan men vrolijck leeft. Ja vier-maal in een Jaar, Wijn stokken Druyven dragen. Meer goet en soet is hier, 't geen KEYE'S oogen sagen, 15 En and're nevens hem: die 't ook recht weeten wil, Die Lese dit geschrift, of vare na Brasil.

[Elisabeth van der Woude] Dergelijke pamfletten werden ook geschreven in verband met de werving van kolonisten voor een kolonisatiepoging aan de Oyapock in 1677 onder leiding van JOHANNES APRICIUS. APRICIUS schreef dit propagandamateriaal zelf en liet in 1676 drie verschillende pamfletten uitkomen. Hij maakt daarin dankbaar gebruik van een autoriteit als OTTO KEYE. In één dier werkjes, in dialoogvorm geschreven, vindt men een uitvoerige theologische verdediging van de slavernij (Apricius was theoloog), waaruit veel te leren valt over de houding van het gewone volk in Nederland tegenover deze problemen. Deze boekjes maakten propaganda voor een kolonisatieonderneming, waarin VAN DER WOUDE een der voornaamste figuren zou zijn1. Hij stierf echter reeds onderweg. Zijn dochter (ELISABETH VAN DER WOUDE) keerde spoedig naar het vaderland terug, zonder de rampzalige mislukking van de onderneming mee te maken. In haar alleraardigste dagboek schrijft zij dan ook niet over het koloniseren zelf. Haar dagboek geeft echter een levendig beeld van

6 10 1

schets = afschaduwing. Als de gesteldheid van een land al enige invloed kan hebben op de levensduur van de mens, dan moet gij die stellen in Brazilië en zulke landen als Keye hier beschrijft: een land dat... Men leze over opzet en mislukking van deze kolonisatiepoging M.G. de Boer, Een Nederlandsche nederzetting aan de Oyapock (1677). Tijdschrift Gesch., Land- en Volkenkunde jrg. IV (Groningen, 1899), pp. 321-342.


43 de reis naar het nieuwe vaderland. Het vormt een gunstige uitzondering temidden van het verbitterd geschrijf van andere ooggetuigen (pro en contra). ELISABETH VAN DER WOUDE werd in 1657 geboren. Zij was dus ongeveer 20 jaar toen zij naar de Oyapock vertrok en zij was ongeveer 21 toen zij haar wedervaren (kort na haar terugkeer in patria) neerschreef. Het hier volgend extract uit het dagboek van ELISABETH VAN DER WOUDE werd gepubliceerd door S.P. L'HONORÉ NABER in de Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap dl. 49 (Utrecht, 1928), pp. 220-229. [1] In Augustus [1676] hebben de heren Staten mijn vader [2] aengenomen voor Hoogen Raet om te gaen na de Vaste2 [3] Kust van Ameryka, aen Cap de Oranje, of de ravier Wiapoka.3 [4] Kort daer na heeft Vader de heeren van de Rekenkamer [5] bedanckt voor het baylju- en dijckgraefschap van Niedorp,5 [6] bij hem 30 jaren bedient. [7] De 3 Decemb. zijn wij met onse huijshouding opgebroken [8] en uijt de Waert na Niedorp vertrocken om voorts onse8 [9] volgende reijs te vervorderen. [10] De 5 dito gingen wij van Colhorn met een lichter 2 a 310 [11] om scheep te gaen. Wij waren sterck als volcht: mijn vader, [12] ick, mijn broeder en suster, met 5 meijden, 45 knechts en [13] voorts 3 paerden, 6 koeje, enige schapen, een partij hoenders [14] en duijven, wel versien van linnen en wollen, tin en koper, [15] alderleij gereetschap en matrialen tot de lantbou van nooden, [16] voor 50 man geweer en oock voor ons en al ons volck en [17] beeste voor een heel jaer provisij of levensmiddelen. [18] De 6 dito quamen wij aen ons schip dat in de Vlieter lach,18 [19] 't Schip sijnde een heckboot van omtrent 300 last, voerende19 [20] 24 à 26 stucken, en de St. Lourens achteraen. 't Was vrij wat20

2 3 5 8 10 18 19 20

Hoogen Raet = vooraanstaand lid van het bestuur. ravier. De schrijfster gebruikt consequent deze vorm voor ‘rivier’. Wiapoka = Oyapock (zie kaart I). Niedorp = plaats in West-Friesland. de Waert = Heer Hugowaard (een poldergebied dicht bij Niedorp). Colhorn = vroeger gelegen aan de Zuiderzee, ook in de buurt van Niedorp. lichter = vaartuig met geringe diepgang, waarmee goederen naar de schepen worden gebracht. De Vlieter = vaargeul van de kom van de Zuiderzee naar Texel. heckboot = bepaald soort schip met vierkante achtersteven. last = 2 ton. stucken = kanonnen. Het bedoelde schip heette St. Lourens en voerde die heilige in de versiering achterop.


44 [1] overladen en daer waren op omtrent 300 zielen, doch de [2] beesten waren op een ander schip. [3] De 9 dito zeijlden wij uijt de Vlieter na Texel, daer wij [4] dieselven avont noch moste onse stengen schieten om de4 [5] harde sturmwint. [6] De 13 dito gingh mijn vader, ick en mijn suster met de [7] schipper aen lant aen De Helder; 't vroor seer hart met een [8] N. Oostewint. [9] De 14 dito begon de ysgangh soo hart aen te dringen dat [10] de heele vloot, sterck omtrent 50 zeijlen, genootsaeckt was10 [11] om het zeegat uijt te loopen. In 't uijtloopen quam de boot [12] om ons te halen, alsoo wij noch aen lant waren en sagen de [13] vloot 't zeijl gaen, quamen met groote moeijten aen boort. [14] Wij hadden geen half uijr scheep geweest, noch sijnde binnen [15] de laeste tonnen, raeckten <wij> 't schip De Waeckende [16] Boejen, daer capitein Tijloos op was, dwars in 't gat, dat ons [17] recht voor de boegh quam; doch hebbende sijn sloep op sij [18] hangen stuijten de meeste vaert daer op af. Doch de sloep [19] sprongh altemael aen spaenders en het touwerck van beijde [20] schepen raeckten in malkander vast, soodat Tijloos genoot[21] saeckt was sijn ancker te laten vallen, 't geen hij dede, soodat [22] wij door dat middel van malkander raeckten. Ons schip was [23] weijnich beschadicht, dan <wij> hadden alleen onse bovenste23 [24] blinden verloren; maer Tijloos gingh beter te gast, also hij24 [25] aen de gront raeckten, daer hij met groot perijkel van het ijs [26] wel 3 a 4 dagen bleef sitten, doch eijndelyck met groote [27] schade los quam, maer wiert korts daerna op strant geset.27 [28] Dienselven nacht zeijlden een van onse schepen een stuck [29] uijt onse companjen, doch die schade was kleijn.29 [30] Den 15 dito 's morgens heel vroech quam er een schip

4 10 23 24 27

29

stengen schieten = de verlenging van de mast laten zakken (om zeil te minderen). 50 zeijlen = 50 schepen. bovenblinde = zeiltje op de boegspriet. gingh beter te-gast = kreeg meer averij. wiert = werd. op strant geset = met opzet doen stranden, omdat de kapitein vreest, dat het schip anders zal vergaan. Dit gebeurt dus alleen bij zeer zware averij. companjen = opbouw van het achterschip.


45 [1] [2] [3] [4] [5]

recht voor onse boech, dat ons 't heele gaijljoen wech nam,1 en de boechspriet hingh heel op de sijde, die sij noch met een dommekracht door hulp van het spil weder te recht3 kregen; maer het schip sach er desolaet uijt door soo veel rampen. 's Avonts kregen wij Engelant in 't gesicht.

[6] De 16 dito - wij wat schrickkich sijnde voor 't overzeijlen, [7] hielden ons wat tersijden van de vloot af en komen wat nabij [8] de France kust - rancontreerde ons in de nacht een France [9] kaper. Wij maeckten alles vaerdich om te slaen, onse kon-9-10 [10] stapel gaf vuer, waerop de kaper aenstonts de wijck nam. [11] De 17 dito quamen wij in de Spaense zee, de wint als vooren [12] N. Oost, setten ons koers Z.W. ten zuijden met harde wint. [13] De 19 dito scheijden onse convoyers van ons en namen haer13 [14] keer nae Hollant, dat groote alterasij maeckten onder ons14 [15] volck, dewijl wij niet beter wisten of sij soude ons geleijden [16] tot in de ravier Wiapoka; maer 't scheen sij ander order [17] hadden als wij wisten. [18] De 21 dito scheijden de vloot van malkander om ijeder sijn18 [19] reijs te vervorderen. Wij bleven met ons 6 schepen bijeen, [20] sijnde 't Wapen van Amsterdam, de St. Lourens, de Burgh [21] van Leijden, St. Elisabet, de Stephanis en het Princewapen, [22] alle gedestineert na de ravier Wiapoka of Cap de Oranje aen [23] de Vaste Cust van Americka. Daer bleef noch een Oost[24] indisvaerder bij ons, genaemt de Blaeuhulck. [25] De 25 dito koomende op de hoogte voor 33 graad, dwael[26] den 't Wapen van Amsterdam en de Burgh van Leijden van [27] ons. D'Oostindisvaerder de Blaeuhulck, geen goede koers [28] houdende, verviel te dicht op d'eijlanden, en alsoo sijn licht [29] uijtgingh doolden wij van malkanderen. Wij raeckten door

1 3 9-10 13 14 18

gaijljoen = driehoekige betimmering voor aan het schip. het spil = werktuig, waarmee gewoonlijk het anker wordt binnengehaald. konstapel = kanonnier op schepen. convoyers = gewapende schepen (oorlogsschepen), die de koopvaarders begeleiden. alterasij = opschudding. De vloot bestond uit enkele groepen schepen, met ieder andere bestemming. Hier scheiden zich hun wegen en elke groep vaart op eigen gelegenheid verder.


46 *

[1] de donckere nacht en 't onweer tusschen Madera en het naest[2] geleghen eijlant deur, hadden een seer quaden nacht, vermits [3] <wij> heel in de klippen verwart waren en de zee hemels[4] hooch daertegen branden; maer noch boven al dit perijckel [5] quam in die selve nacht een schip heel dicht bij ons, dat vrij [6] groot was. Wij meenden dat het een van onse schepen was; [7] maer hij doende sijn licht in 1/2 quartieruers wel 3 mael op [8] en uijt, merckten wij dat het een Turck was, die zeijn dee aen8 [9] andere Turcken, die daer ongetwijfelt omtrent waren. Wij [10] deden al ons lichten uijt en ontquamen soo door het doncker [11] onweer de handen van dat woedende volk, daer de Heer11 [12] voor gedanckt wiert. [13] De 26 dito smorgens waren wij altemael van malkander [14] verstroijt en konden niet één schip in zee sien; tegen den [15] avont quamen weer van onse schepen bij ons. [16] De 6 Januarij 1677 kregen wij de Zoute eijlanden in 't ge-16 [17] sicht, gingen voor IJlje de Maij ten ancker leggen, alwaer17 [18] wij onse andere 3 schepen vonden, doch d'Oostindivaerder [19] sagen wij niet meer. Daer lagen oock 3 Engelsche Koninckx-19-20 [20] schepen, sij verstonden dat wij de vlaggen mosten voor haer [21] strijcken, tgeen bij ons geweijgert wiert, daer groote moeijten21 [22] uijt ontstont. Het geschut raeckten te boort en de bloet[23] vlaggen op; men sou malkander dapper slagh gelevert hebben, [24] 't en waer de predekanten wedersijts de paijs gemaeckt24 [25] hadden. Die volgende nacht spilden 3 van onse schepen van25 [26] haer ancker en dreven wegh. [27] De 7 dito, wij die schepen missende, lichten onse anckers [28] en setten ons koers na het eijlant S.t. Jago, alwaer onse ordre28

* 8 11 16 17 19-20 21 24 25 28

1. hadden. Tekst: haden. zeijn dee = seinen gaf. woedende = boosaardige. De Kaapverdische eilanden. IJlje de Maij = Maio (een der Kaapverdische eilanden). Koninckxschepen = Koninklijke oorlogsschepen (vooral voor Engelse oorlogsbodems). Zij stonden er op, dat wij de vlaggen voor hen (het eerst) moesten strijken. 't en waer = ware het niet dat, als niet. spilden van haer ancker = sloegen van hun anker, raakten op drift. S.t Jago = S. Thiago (een der Kaapverdische eilanden).


47 [1] was 10 dage stil te leggen. <Wij> meenden oock d'andere [2] 3 schepen daer te vinden, maer daer komende vonden nie[3] mant, doch sij quamen dien avont noch bij ons. [4] De 8 dito sijnde Vrijdach is mijn lieve vader Harman [5] Hartman van der Woude cristelijk in den Heer gerust, [6] nadat hij 12 a 14 dagen hadde kranck geweest, latende mij, [7] mijn broeder en susters in groote droefheijt, gaende na en [8] vremt lant, van onse beste vrint berooft, niet wetende wat [9] swaricheijt ons noch over 't hooft hingh; broer was mee heel [10] kranck. [11] De 9 dito gingh ick met eenich volck aen lant om te ver[12] soecken of wij daer wel begraven mochten. Wij werden [13] daer wel onthaelt van een priester, zijnde van de Preeckheers-13-14 [14] order, doch tot ons versoeck komende kregen wij tot ant[15] woort, dat wij daer wel mochten begraven soo wij Rooms [16] Catolijck waren. Waerop ick seij: ‘wij sijn Gereformeerde [17] Christenen’, maer sij seijden geen christenen te kennen dan [18] die Rooms Catolijck waren, en dien volgende ons versoeck18 [19] mosten afslaen, alsoo het een gewijde plaets was. Voor aan [20] de baij, daer wij met de schepen in lagen, was een kleijn [21] eijlantje, 'tgeen wij gingen besien; <wij> vonden daer goede [22] gelegentheijt, alwaer wij den 10 dito mijn vader stillekens [23] begroeven, sonder dat het de Portegesen wissten. Wij gingen [24] dagelijckx aen lant, besagen overal de bossen en plantasiën. [25] 't Was met hooge dorre bergen van blaeu steen, seer heet en [26] droogh, also 't daer in geen 17 à 18 maenden geregent hadt; [27] slechte huijsen, doch waeren sommige noch wel versien van27 [28] silverwerck en ander huijsraet. De valeijen waeren seer [29] playsant, beplant sijnde met kokosboomen, sittroen, oranjen, [30] pomen de cinaes, sjaesmijn, palmietje en meer andere rare30 [31] boomen, alsmede suijckerriet, toeback en catoenboomen. [32] Daer waren oock paerden, koeje, esels, bockken, veel apen [33] en meerkatten. Wij hadden op seeckeren tijt haest een groot33

13-14 18 27 30 33

Preeckheersorder = de orde der Predikheren, kloosterorde der Dominicanen. dien volgende = daarom. slechte = eenvoudige. palmietje = een palmboom. meerkat = soort aap.


48 *

[1] ongemack gekregen, dewijl wij omtrent een mijl boswaerd [2] in een plantasij gingen besien, die dicht vol bomen was. Daer [3] stond een groot huijs met een gelderij, alwaer wij wat saten [4] te rusten. Wij waren omtrent 20 persoonen, mossjeurs en [5] jonge juffrouwen nevens eenige knechten. Wij dochten soo [6] vrij te sijn als in Hollant, niet wetende dat de Portugesen op [7] Santo Jago een partij schelmen waren. Terwijl wij daer saten [8] quam de heer van die plantasij ons al heen en weer verbij [9] wandelen, die ons geweldich aensach. Wij sulcken stouten9 [10] gesicht ongewoont synde trocken onse kappen dicht voor [11] d'oogen om niet meer besien te worden. Een jonck heer, [12] sittende aen mijn sij, stiet mij aen den arm seggende: ‘Juffertje, [13] het is op u gemunt’. D'anderen, dat horende, seijde: ‘vrinde, [14] laet ons vertrecken, daer komen 6 a 8 soldaten, sij sullen ons [15] aen een kant helpen’. Een capiteijn, die bij ons was, de15 [16] Portegese tael verstaende, had eenige discoerse met de heer.16 [17] Hij vroegh wat ick voor een dochter was. De capiteijn ant[18] woorde: ‘het is mijn vrou’: maer hij hat na de bekende [19] wech gevraeght. Hij gaf de capiteyn een doncker gesicht [20] seggende: ‘het is een dochter van die heer, die se hier wouden [21] begraven, ick weet wel dat se niet getrout is’. Wij wandelden [22] ondertusschen wat in het bos en siende dat sij ons vervolgde, [23] gingen wij na de zeekant. De capiteijn, bevreest sijnde voor [24] ongeval, sprongh strackse met enich volck in de boot en24 [25] roeijde na 't schip. Daer quam een ander boot om ons te [26] halen, die wij aen strant stonde te wachten. Ondertusschen [27] quamen eenige negers uyt het bos, die 2 van onse manluy [28] de hoeden van 't hooft lichten; d'een was een Raet van [29] Justicie en d'ander een doctoor. Voorts raeckten de degens [30] uijt en zij met eenige knechts boswaerd, en haer vrouwen [31] stonden met ons op de strant. Daer gingh het op een kermen:

* 9 15 16 24

25. roeijde. Tekst: roijde. geweldich = hevig, onstuimig, driest. aan een kant helpen = doden. eenige discoerse = een gesprekje. strackse = dadelijk, terstond.


49 *

[1] de vrouwen om haer mans en wij uijt vrees van wegh[2] gevoert te worden. Soodra de boot aan strant was gingen [3] wij daerin; het was daer seer ondiep, soodat de boot aen de [4] klippen stiet. De matroosen, ons getrou sijnde, sprongen in [5] zee en lichten soo de boot, die anders niet sonder perijckel [6] van de negers lagh. Wij bleven leggen wachten een weynich [7] van de strant. Ons volck quam haest weer uijt het bos, dewijl [8] de swarte haer ontloopen waren. Soodra die in de boot [9] waren roeijden wij na boort. Daer komende, vertelden <wij> [10] ons avontuer. Een out schipper dat hoorende seij: ‘vrinden, [11] u perijkel is veel grooter geweest als gij geweten hebt’. [12] De 16 dito gingen wij weer aen lant, kochten eenige beesten [13] en namen ons afscheijt van de Portugesen, sonder haer wel [14] toe te betrouwen. [15] De 17 dito lichtten wij onse anckers en even buijten de [16] baij komende vernamen 3 France schepen. Wij, wetende [17] datter 14 oorlochschepen op ons uijt waren, meenden het die [18] souden sijn; doch sij maer 3 sterck sijnde dorsten ons niet [19] aendoen en wij sochten haer oock niet, sodat elk sijn wech [20] vervorderde. <Wij> setten ons koers W.Z. West aen tot op [21] 1/2 graet aen de Linie Equenoctiael. [22] De 1 Febr. quamen voor de ravier d'Amasonis, alwaer [23] een stercke stroom gingh, die ons al bij 't lant langhs sette [24] tot aen Caep d'Orange of de ravier Wiapoca. [25] De 6 dito kregen <wij> de bergh Commeriba in 't gesicht,25 [26] waeraan <wij> bemerckten dat wij voor de mont van de [27] ravier waren; <wij> dorste evenwel, dewijl daeromtrent [28] meer bergen leggen, niet op het onzeker aen. Een van onse [29] kleijnste schepen, dat best beseijlt was, zeijlden de ravier op [30] en bevont Wyapoca was, schoot lustich, waerop wij aenstonts [31] volghden.

* 25

6. leggen. Tekst: legen. 9. roeijden. Tekst: roijden. Op de hierbij gereproduceerde kaart wordt de Commeriba Comariboo genoemd. De Carybote (meestal Caripo genoemd) staat wel aangegeven, maar niet genoemd op deze kaart (p. 30).


50 *

[1] De 7 dito in 't begin van de ravier sijnde, is mijn suster [2] Margareta van der Woude cristelijk in den Heer ontslapen, [3] volgende kort haren vader, nadat sij 12 à 14 dagen hadde [4] kranck gelegen. [5] De 8 dito is sij aen de voet van d'berg Carybote begraven.5 [6] De 9 dito gingen enige van onse opperhoofden aen lant, [7] 'tgeen sij seer vermaeckelijk vonden, en soeckende bequame7 [8] plaets om ons ter neder te setten en daer niet vindende, resol[9] veerden <wij> des anderen daeghs hooger de ravier op te [10] soecken. Wij lagen voor de berg Carybote ten ancker. [11] De 10 dito quamen enige Indianen met canos aen ons boort, [12] die ons vrindelijk bejegenden. De koningh met sijn soon met [13] vrou en kinderen quamen oock aen boort en bleven dien [14] dach en nacht bij ons. Des anderen daeghs gingen wij met [15] d'Indianen aen lant, die ons een bequame plaets aenwesen om [16] ons ter neder te setten; het was 5 mijl boven Caribote, een [17] plaets die van sich self seer starck was. 't Was een klip aen [18] de hoeck van de ravier en bovenop goede kleijgront, doch [19] vol geboomte, dat heel jongh was. Sij seijden dat daer een [20] Hollander gewoont hadt, diens naem Jacob was, maer [21] hadt al een jaer of 2 doot geweest. Wij maeckten enige tenten [22] voor ons volck en goet omdat niet in de open lucht22 [23] souden sijn, alsoo het in de regenmaende was; begosten voorts [24] de bomen om te hacken en in brant te steecken, brochten het [25] goet en de beesten aen lant, timmerden onse huijsen op. [26] Het lant was overal vol geboomte met heele dichte kreupel[27] bosschen, vette kleijgront en hier en daer wat moerassisch. [28] Daer waren veel mieren, die heele stuc lants besloegen met [29] haer nesten en veel quaet deden. Sommighe waren als hier [30] te lande gevonden worden en andere als halve vingers langh, [31] maer aldaer de bosschen verbrant werden waren de mieren

* 5 7 22

12. bejegenden. Tekst: bejegend. Zie p. 49, noot 25. dat zij een heel prettig land bevonden. bequame = geschikte. omdat, hier nog een finaal voegwoord: opdat.


51 *

[1] wech. Daer waren veel beesten in 't wilt als: harten, verckens, [2] tijgers, luijpaers, baviane, apen, luijaerts, saguwijne, croco-2 [3] dillen, zeekoejen, schilpadden, oock veel gevogelte als: hoen[4] ders, kalcoenen, pauwen, papegajen, roode valcken, Indice [5] ravens, kacketoes en veel meer andere beesten en ontallijcke [6] voogelen. Daer wiessen oock seer veel vruchten in 't wilt als: [7] benantias, piessangh, ananasche, pruijme, acasjouappel, palm-7 [8] nootjes, suijckerriet, kassavi, patatties, funielje en ontallicke8 [9] vruchten mij onbekent. Daer waren oock vliegende draecken,9 [10] slangen, miereters, schorpioene en meer ander ongedierte. [11] 'Snachs scheen het heele bos vol sterren, wij practiseerden [12] gedurigh wat het mocht wesen, bevonden dat 't niet anders [13] waren als Spaense vliegen. De ravier was oock heel goet, het [14] was soet water, veel vis die heel lecker en goet was. Aen de [15] kant stonden de boomen, hooge boomen die met de tacken [16] heel in 't water hingen. Overal klom de wilde liguster bij de [17] boomen op, die met witte en peerse bloemtjes geschildert [18] waren door de groene bladen. 't Scheen een aerts paradijs [19] te sijn. Midden in de ravier lagen enige eijlantjes mee vol [20] bomen tot in het water; de oesters hingen aen de tacken als20 [21] het laegh was, want de ravier loopt wel 12, 14 a 15 voet op [22] en af, soodat men met schuijts kan onder de tacken door [23] varen als het laegh water is, en met hoogh water sijn se onder. [24] Overal waren kleijne kreeckjes, die onder de kreupelbossen [25] deur quamen loopen. 't Was water als crustal en soo soet dat

* 2 7

8

9 20

7-8. palmnootjes. Tekst: palmnotjes. 19. mee. Tekst: me. saguwijne, kleine soort aap, in Suriname sagoewinki genoemd. Met benantias en piessangh noemt zij waarschijnlijk de twee aldaar bekende variëteiten van de banaan: benantia is dan de slechts gekookt of gebakken gegeten soort (in Suriname banaan genoemd), en piessangh (een Indonesische naam) is de soort die rauw gegeten kan worden (in Suriname bacove genoemd). acasjouappel = vrucht, in Suriname kasjoe genoemd. kassavi = kassave, een maniokwortel, waarvan meel bereid wordt. patatties = zoete aardappel. funielje = vanille. Vliegende reptielen (hagedissen). De mangrove werd in de oude Nederlandse literatuur ook wel ‘oesterboom’ genoemd. Men nam aan dat de oesters aan deze boom groeiden.


52 *

[1] daer weijnich diergelijck te vinden sou sijn, en 't water was [2] soo kout als ijs. [3] 1, 3 à 4 dagen aen lant, wierde ick heel kranck, maer mijn3 [4] broer was nu weer redelijck gesont. Soodra ick weer wat beter [5] wiert versocht ick de governeur of ick weer na Hollant mocht [6] vertrecken, doch mijn versoeck wert niet toegestaen. 2 a 3 [7] dagen daerna gingh ick met de boot na het schip, nemende [8] oorlof aen mij selver. Des anderen daeghs quam de gover-8 [9] neur met de fiscael aen boort en brochten de brieven aen-9 [10] gaende slants saecken. Dien nacht verloren wij een ancker. [11] De 18 Maert lichten wij onse anckers en gingen 't zeijl na [12] Patria.

* 3 8 9

10. saecken. Tekst: soecken. Misschien bedoelt de schrijfster: Een 3 à 4 dagen. Op eigen verantwoording, met toestemming van mijzelf. fiscael = hoge ambtenaar in de koloniën, dikwijls in een functie als de officier van justitie hier te lande.


53

IV De guerilla tegen het Nederlandse gezag 1 De Indianen Het contact tussen Indianen en Europeanen verliep aanvankelijk zo gunstig mogelijk. De eerste Europese ontdekkingsreizigers (men leze bijvoorbeeld het logboek van COLUMBUS) zijn enthousiast over het nieuw ontdekte mensenras en prijzen de Indianen in hooggestemde bewoordingen. De Indianen van hun kant zijn uiterst bereidwillig, niet alleen tegenover de tijdelijke bezoekers (zeevaarders en handelaars), ook tegenover de eerste kolonisten. Zij helpen de kolonisten bij het vinden van goed gelegen vestigingsplaatsen (zie hoofdstuk III). Het contact tussen beide groepen ging dieper. De Europese legenden over de Amazonen en El dorado zijn in wezen Europese vervormingen van Indiaanse paradijs-mythen. In het eerste hoofdstuk maakten wij zulk een legendevorming van nabij mee. De Indianen moeten dus tegenover Europeanen hun liefste verlangens hebben geuit. De legende van El dorado is echter ook een typisch Europese vervorming. De Europeanen hebben in deze mythe geen diepere Indiaanse verlangens vermogen te herkennen, maar werden dadelijk gebiologeerd door het economische aspect: het woordje ‘goud’. En zo wilde de ironische speling van het lot, dat de Europeanen in hun jacht naar het legendarische goud van El dorado de scheppers van deze gulden mythe vertrapten. Het is niet toevallig, dat het eerste teken van vijandschap tussen Europeanen en Indianen aan de mond van de Orinoco (de invalspoort van El dorado) valt waar te nemen (zie hoofdstuk II). Toen de Indianen te laat ontdekten, dat de zich uitbreidende kolonisatie der Europeanen hen dreigde te verdrijven van hun beste gronden, kwamen zij in opstand. Zo ging de Europese kolonisatie in deze streken vergezeld van een voortdurende strijd met de al spoedig ‘onze vijanden’ genoemde Indianen. Het was zeker een oorlogje in het klein, maar daarmee was de voortdurende Indiaanse guerilla niet minder slopend. De Indianen hebben jaren lang de vestiging van Europese plantages buiten bereik der forten weten te verhinderen. Een beeld uit de strijd in Suriname geeft het volgende in


54

Kaart II: De voornaamste nederzettingen en plantages in Suriname.


55 Zeeuwse archieven gevonden ambtelijke verslag. Het wordt hier gegeven in de lezing van F.E. BARON MULERT, gepubliceerd in de West-Indische Gids, jrg. I (1919), pp. 221-225.

Extract uyt de dagelyckse Annotatien tot Suriname voorgevallen.2 [3] Den 11 July [1679] sijn hier van de Berbiches gearriveert [4] acht canoen met Indianen, sterck 250, meest Arowaquen met4 [5] haer overste Waray, geaccompagneert met ontrent 20 Cris[6] tenen onder het commando van Jan Hendricx Warin; en [7] is oock mede gecomen Jan Martins Schot, voornaem planter [8] ende Raed van de Colonie Berbiches, van wie de Gouvernr.8 [9] verstaen heeft dat dit secours, bij den Commandeur van [10] Berbiches ons toe gesonden, in Coppename was geweest ende10 [11] aldaer gemoet hadde 't Fregatjen d'Anna Maria, 't welck11 [12] op een sterck huys, bij d'Indiaenen aldaer gemaeckt, veel12 [13] hadde geschoten en dat sy oock gemeent hadden te landen, [14] maer <'t> was achtergebleven. Wat de reden daervan waeren,14 [15] wierd bij de hoofden niet eenderley verhaelt; <wij> verston[16] den dat Gideon de Bourse, Secretaris en Raed van de Colonie, [17] mede gecomen was met de barck, van hier na de Berbiches [18] gesonden, ende vertrouden deselve binnen een dach à twee18 [19] hier soude wesen. [20] Soodra is dit volck niet aengecomen, ofte hebben [21] geroepen om kost, seggende al eenige dagen daervan gebreck

2 4

8 10 11 12 14 18

Rijksarchief in Zeeland. Het is een bijlage bij een brief. Men heeft twee grote Indianenstammen in dit gebied: Arowakken en Caraïben. Deze leefden dikwijls onderling in vijandschap. Wanneer de blanken oorlog voerden met Caraïben, konden zij dus geholpen worden door Arowakken, vooral door Arowakken in Berbice. In Berbice namelijk stonden de blanken op goede voet met de Indianen. In dit stuk blijkt, dat de uit Berbice te hulp gezonden Arowakken er niet veel voor voelen tegen de Caraïben te strijden. Raad = lid van het bestuur. Coppename = rivier in Suriname (zie kaart). gemoet = ontmoet. sterck huys = fort, versterking. 't was achtergebleven = 't was niet gebeurd, 't was nagelaten. Men heeft waarschijnlijk vanuit Suriname een bark gezonden om hulp te halen in Berbice. Deze groep is echter op eigen gelegenheid vooruit gereisd; op de bark, die over enkele dagen verwacht wordt, zal zich Gideon de Bourse bevinden.


56 [1] gehadt te hebben; so is daer op order gestelt en sijn de Blan[2] cken in een herberg gelogieert en getracteert, soodat se meest [3] droncken sijn geraekt, en heeft men haer naulijcx 's anderen [4] daechs 's avonts in haer vaartuygh connen krijgen. Nadat [5] van broot, brandewijn en andere nootsakelyekheden ver[6] sien waren, heeft den Gouverneur aan den hr. Van Ruyven [7] gesz., ten eynde dat d'Indianen, onse vrienden, beneffens7 [8] eenige blancken op een tocht mochten worden gesonden, [9] om te sien of eenigh voordeel op haer conde werden gedaen.9 [10] Den 12en dito tegen den avond is het secours, van de [11] Berbiches gecomen, met eenige vrijwillige van ons volck, [12] na Para vertrocken om te sien wat afbreuck dat aen onse12 [13] vijanden kan gedaen werden. [14] In de voornacht is de barcke gearriveert, daer d'Hr. Gidéon [15] de Bourse, secr. en raad van de Berbiches, mede gecomen is, [16] sijnde een persoon, die de Gouvernr. lange jaren tot Londen [17] gekent heeft, soodat sich verseckt. hout, dat alles17 [18] wat in hem lijt sal contribueren tot assistentie van dese colonie. [19] Den 13en dito is Capt. Walinck Janse met het jachtje19 [20] d'Anna Maria mede van Coppename gecomen en heeft [21] Pierre de Chuyes gerapporteert, dat daer gecomen21 [22] sijnde vooreerst getracht hadde d'Indianen aen Boort te [23] krijgen, onder voorgeven dat se Engelse waeren, latende geen [24] vlaggen wayen; dat deselve achterdocht gaf, soodat gene24 [25] aen boort gecomen sijn. En alsoo geen Engelse vlagge was [26] te becomen geweest, heeft sich daer niet van connen [27] bedienen. heeft dan, na eenige dagen wachtens, ge[28] resolveert de sterckte van d'Indiaenen te beschieten, maer [29] bevonden groot defect int cruyt te wesen; oock waren 29 [30] maer versien geweest met weynich cougels tot het canon,

7 9 12 17 19 21 24 29

gesz. = (een boodschap) gezonden of geschreven. Van Ruyven blijkt later het bevel te voeren over de strijd tegen de Indianen aan de Para. haer, nl. de vijandelijke Caraïben. Para = zijrivier van de Suriname (zie kaart II). verseckt. = verseckert. Dezelfde boot, die hierboven fregatje genoemd werd. Commandeur over de Militie. Namelijk door de vreemde handelwijze van geen vlag te voeren. defect = gebrek.


57 *

[1] hoewel alle de twee en drie ponders mede hadden, die [2] in het magazijn waren. secht verder dat acht canoen [3] met Arowacken, van de Berbiches tot onse hulpe gecomen, [4] aldaer in de riviere van Coppenamme quamen, doen se [5] daer ..... dagen hadden geweest en dat gaerne gesien [6] hadde, dat se gesamentlijck souden hebben gelant, maer dat [7] d'Arowacken daer toe niet conden gebracht worden, onder [8] voorgeven dat de Caribisen te sterk beschants waren en de8 [9] wegen met doornen beset hadden, hoewel oordeelde [10] daertoe cans genouch was. Dat derhalve beducht <was> [11] over de rechte Intentie van d'Arowacken, te meer alsoo11 [12] Warray, sijnde den Oppersten onder haer, aen lant gegaen [13] was en met Priary, synde den principaelsten van de Cari[14] bissen van dat quartier, hadde gesproocken en sich als vriend [15] van desselve getoont. Oock hadden gesecht van weder[16] om na de Berbiches te willen gaen, soodat groote [17] moeyte gehadt hadde om haer te persuaderen na Suriname17 [18] te comen, hebbende haer van Broot moeten versien, sonder [19] 't welcke niet begeerde te gaen. [20] Heeft de Gouverneur een chaloupe met 12 man onder [21] commando van den sergiant Robbert Cherisey na Para ge[22] sonden, soowel tot assistentie van d'Arowacken, aldaer sijnde, [23] indien sulcx vereyst wort, als om te sien of se iets mochten [24] nodich hebben. [25] Den 15en dito 's namiddachs sijn d'Indianen, van de Ber[26] biches gecomen, uyt Para weder gekeert, rapporteerende [27] diverse van ons volck, dat se in Para gelant en na eenigen [28] tijt marcherens gecomen waren aen een waterachtige plaets, [29] daer se op het diepste tot onder d'oxels mosten int water [30] gaen, om te comen na een voornaem dorp van d'Indianen [31] achter Pipebo gelegen. De voortroep, bestaende meest uyt31

* 8 11 17 31

1. voortroep. Tekst: voortrop. Caribisen = Caraïben. Intentie = bedoeling. persuaderen = overreden. na Suriname = naar de rivier Suriname, dus naar de stad. In het Paragebied; wij hebben deze plaats echter niet terug kunnen vinden.


58 *

[1] volck van Suriname, en hadde niet verre vandaer ontmoet [2] een canootje met vier Indiaenen, als wanneer de voornaemste [3] gidse teruggeginck, zeggende aen d'Arowacken: hier syn nu [4] de Caribissen ende daer is occasie om met haer te vechten. [5] Doch heeft weynich genegentheyt onder haer gevon[6] den, seggende dat se int water niet conden vechten en dat [7] de Caribissen sterck van volck waeren, die men bij nacht [8] most verrassen. Soo is wedergekeert bij de voortroep [9] en bevonden dat ons volck een Indiaen in de canoe geschoten [10] hadde, die neerseech; soo sprongen d'andere drie buyten [11] boort en haelden hem met het haer daaruyt, waerop mede [12] geschoten wierd; en soo gemeent wort, syn se gequetst ge[13] worden, alsoo een gekerm onder haer hoorden, soo [14] wanneer ze aen 't lant waren gecomen. Verders hebben 14 [15] een groot geschreeuw gehoort onder d'Indianen van het [16] dorp en sijn soo weder teruggekeert. Alsoo d'Arowacquen [17] t'eenemael onwillich waren om voort te trecken, soo hebben [18] se hier en daer wat kost uyt de gront gehaelt en hier gecomen18 [19] sijnde, weder geklaecht van gebreck aen kost. Soo heeft den [20] Gouverneur een brandewijnstuck met hart broot toegesonden [21] en oock brandewijn doen geven en aan de blancken gesonden [22] 20 roggebrooden van 4 stuck, beneffens vier stoop Canari-22 [23] wijn; verders hebben d'hren. van de stadt een beest laten23 [24] slachten en aengenomen de blancken met wijn en d'Indiaenen [25] met brandewijn te tracteren etc. [26] Den 16en dito is den vaendrich Sillevers met de snaeu uyt26 [27] de Corentine gearriveert, medebrengende de broeder van27 [28] Annassabo met noch twee Indianen, rapporterende verders [29] dat Annassabo haar wel hadde getracteert ende alle vrient[30] schap betoont, seggende, dat hij met ons in vrede wilde

* 14 18 22 23 26 27

1. verre. Tekst: verde. 8. voortroep. Tekst: voortrop. nl. de Caraïben, waarop geschoten was. nl. de bevriende Arowakken. = pond. d'hren. = de heren. snaeu = laag scheepje voor kusten binnenvaart. Corentine = Corantijn (westelijke grensrivier van Suriname, zie kaart I).


59 [1] blijven ende binnen drie weecken hier soude wesen met vier [2] piraguen met Indiaenen om ons 't assisteren; de reden waer-2 [3] om niet eerder gecomen was, seyde te wesen,3 [4] omdat verstaan hadde dat de Gouverneur van Suriname [5] al de Caribbisen liet doodslaen. Dat hij om daervan onderricht [6] te wesen een bootjen met drie man hadde uytgesonden, die [7] niet waren wedergekeert, soodat staet maeckte deselve [8] dootgeslagen ofte verongeluct te wesen. [9] Dese drie Indianen van Annassabo mede gecomen, be[10] neffens de twe Indianen van het volck van Capt. Irikay, die [11] met de snaeu mede gegaen sijn, sijn gelogeert geworden bij [12] James Turner, synde een particulier vriend van dit volck. [13] Den 17en dito is James Turner met Pierre de Chuyes bij [14] den Gouverneur gecomen, seggende dat de vijff Indianen [15] Caribissen niet wist te bewaren tegens d'overlast van de [16] Arowacken, dat ze dreychden in syn huys te breecken ende [17] haer dood te slaen, niettegenstaende datter een schildwacht [18] voorstont. Soo heeft de Gouverneur deselve int Casteel doen [19] logeren ende verseeckeren. [20] Is Gerrit Wobma, luytenant van de Bovenlantse Divisie20 [21] bij de Gouverneur gekomen, rapporterende dat op gisteren [22] ons volck van boven was uytgetrocken met 22 blancken, [23] 22 negers en 40 Indiaenen, wel versien van geweer, om te sien [24] of eenig voordeel op onse vijanden souden connen [25] verkrijgen, staet maeckende, dat d'Arowacken noch in Para [26] waren. [27] Den 18en dito 's morgens sijn de Arowacken na vele persu-27-28 [28] atien gepermoveert geworden na boven te trecken, in hope,28 [29] dat se van daer een tocht op de vijand souden doen. <Wij> [30] verstonden dat d'Arowacken seer t'onvreden waren, dat se [31] de drie Caribbisen van de Courentine gecomen, niet mochten31

2 3 20 27-28 28 31

piraguen = prauwen, soort canoes. nl. Annassabo. Bovenlantse Divisie = divisie in het bovenland (binnenland, aan de bovenstroom der rivieren). persuatien = overredende betogen. gepermoveert = overgehaald. Zie p. 58, noot 27,


60 *

[1] doot slaen, seggende, dat het schelmen waren, die de Blancken [2] quamen bedriegen. [3] Den 20en dito heeft den gouvernr. brieven ontfangen, de [4] hr. van Ruyven adviseerende, dat ons volck, aan de Santpunt4 [5] uytgeweest synde, weder gekeert waren, sonder den vyant5 [6] vernomen te hebben. [7] Den 28en dito is de hr. Van Ruyven van Torarica gekomen,7 [8] doende rapport, dat hij beneffens Samuel Nassy wel vijf dagen [9] besich was geweest met d'Arowacken en d'Indianen bij ons [10] sijnde, om te sien of te samen een tocht op onse vijanden10 [11] mochten doen, doch hebben haer daertoe niet connen brengen, [12] sijnde bij haer een groote onwillicheyt, soowel onder d'Aro[13] wacken als de Blancken bij haer sijnde, d'een leggende de [14] schult op d'andere, soodat van haer niets hadden te ver[15] wachten; 't welck tot groot nadeel van de Colonie stond te [16] strecken, dewijl onse vijanden te stouter souden worden, in[17] gevalle d'Arowacken sonder iets uyt te rechten quamen te [18] vertrecken. [19] Den 29en dito 's avonts sijn d'Arowacken van boven weder [20] gekeert sonder iets ondernomen te hebben. [21] Den 30en dito 's morgens is Jan Hendricks Warin, Com[22] mandr. over het volck van de Berbiches, bij den Gouverneur [23] gecomen, seggende dat d'Arowacken noch van dezen na[24] middach wilden vertrecken en souden sien ofte [25] in Surammeka en Coppename de Caribissen conden aendoen25 [26] ende afbreuck toe brengen. [27] Gevraagt sijnde hoe dat het quam, dat geen tocht van [28] boven na Surammeka hebben willen doen, seggen , dat

* 4

5 7 10 25

26. toe brengen. Tekst: toe te brengen. adviseerende = meedelende. Er was onder de brieven één van Van Ruyven (zie p. 56, noot 7), die meedeelt.... Zie kaart II. waren. Lees: was. Torarica = de eerste vestigingsplaats der Europeanen (zie kaart II). De Arowakken van Berbice en de bevriende Indianen uit Suriname zelf. Surammeka = Saramakka (zie kaart II).


61 *

[1] se door te veel water bij desen natten tijt souden moeten [2] passeren, en dat de Caribisen sterck waren ende overal ge[3] waerschouwt, en dat Irikaye selfs soude gesecht hebben, dat [4] het niet raedsaem was, alssoo se door veel water mosten [5] passeren, dat soo se mosten retireren veel dooden ende [6] gequetsten souden becomen, dat verders geremarqueert [7] hadden, dat de Indiaenen die ze aen Coppenamme gesien [8] hadden onder d'Indiaenen waren, die sich onse vrienden [9] toonden te wesen, soodat het seecker is, dat se malcanderen [10] van alles verwittigen. Dit sijn de reden, die bij de hoofden [11] van het volck, die door den Commandr. van de Berbiches [12] tot onse assistentie gesonden sijn, geallegeert worden; daer12 [13] ter contrarie aen onse cant een seer groote onwillicheyt by [14] haer is gespeurt, bijsonderlijck bij de Blancken, die voorgaven [15] onder geen commando te staen, en niet schenen gecomen te [16] sijn, als om haer wel te doen tracteren en soo se gelegenheyt [17] sien hier en daer wat te rooven, gelijck in Para gebleecken is, [18] dat coper ende stael uyt een molen hebben uytgebrooc[19] ken en medegenomen. Verders lieten se blijcken, dat het [20] haer onaengenaem was d'Indianen van de Courentine ofte [21] een gedeelte van dat volck, als Annassabo met de syne, die [22] onse vrinden syn, daervoor t'erkennen, gelijck of t'selve tegens22 [23] haer particulier interest strecte; oock heeft men van haer [24] niets connen verkrijgen. [25] Den 31en dito is de hr. Snelleman met Irikaye, zijnde de [26] voornaemste Indiaense Capt. die aen onse syde is gebleven,26 [27] bij den Gouvernr. gecomen, seggende expres afgecomen te [28] sijn, denckende d'Arowacken hier noch te vinden, om haer [29] beschaemt te maecken over hare leugens; dat hij haer ge[30] secht hadde te sullen brengen bij de Caribisen door een [31] droogen wech ende goede cans was om haer afbreuck te [32] connen doen en dat hij selfs met sijn volck soude medegaen. (niet verder voortgezet)

* 12 22 26

16. wel. Tekst: wil. geallegeert = aangevoerd. daer = terwijl. gelijck of = alsof. capt. = captein (Indianenhoofd).


62 *

Gouverneur VAN AERSSEN VAN SOMMELSDIJCK heeft in de eerste jaren van zijn bewind met geweld een einde gemaakt aan deze slopende guerilla. De Indianen trokken zich terug in de binnenlanden en sneden ieder contact met de Europeanen af. Sindsdien hebben zij geen rol meer gespeeld in het Surinaamse leven. Zij trokken zich steeds verder terug in het Surinaamse bosland en weefden daar voort aan hun mythen over het gulden land aan de Mazwano. Maar er was nu een nieuw element in hun verhalen geslopen. Zij hadden het Europese paradijs van missionarissen en zendelingen leren kennen. Pater verwerpt echter vol walging hun paradijs en zij worden niet geduld in de Europese hemel. Het uwe is voor ons niet weggelegd, het onze wordt door u versmaad, and never the twain will meet. Een theoloog formuleerde de conclusie als volgt: De post-Columbiaanse paradijs-mythen der Surinaamse Indianen symboliseren het verbreken van het culturele contact met de Europese kolonisten.1 De hier opgenomen paradijsmythen werden opgetekend door F.P. EN A.P. PENARD in hun merkwaardige boek: De menschetende aanbidders der zonneslang. dl. I (Paramaribo, 1907), pp. 27-33.

Uitdrijving van een Priester uit den Indiaanschen Hemel. [2] Penalo ame weipiompo. Voor nog de grootvader van mijn2 [3] grootvader van mijn grootmoeder geboren was, werden de [4] oevers der Boven-Marowijne bewoond door talrijke Indianen.4 [5] Maar hun aantal slonk bij den dag, wijl zij veel te lijden [6] hadden van allerlei Booze Geesten, die zich niet door piaaien6 [7] lieten verdrijven. Vele Roodhuiden verlieten dan ook de [8] behekste streken ten einde zich te begeven naar Mazwano,8 [9] eene plaats, die zij reeds menigmalen in hunne droomen [10] bezocht hadden. Ontelbare Roodhuiden woonden daar in

* 1 2 4 6 8

8. Mazwano. Tekst: Marwano. Stelling no. 16 bij de Utrechtse dissertatie van J.M. van der Linde, Het visioen van Herrnhut en het apostolaat der Moravische Broeders in Suriname, 1735-1863. Paramaribo, 1956. Een traditionele openingsformule. Weggelaten is hierna: ‘Eertijds enz.’ Boven-Marowijne = bovenloop der Marowijne, oostelijke grensrivier van Suriname (zie kaart I of II). piaaien = magisch bezweren, door de priester of piaaiman. Mazwano, zie inleiding op deze tekst.


63 *

[1] [2] [3] [4] [5]

kampen, die elken morgen schitterend verlicht werden door1 de morgenzon. In het midden stond het wonderkamp van Tamoesi (God). De grond was wit als het glinsterende witte kwartszand der savanne. Wit was ook de kleur van de wateren die om dit aardsch Paradijs vloeiden.

[6] De Indiaansche God zag er geweldig uit. Zijn huid had [7] gelijk van zelf spreekt, eene roode kleur. Hij was versierd [8] met vederen, franjes en kralen. In zijne hand hield Hij een [9] ongehoord grooten Malaka of Piaairatel, waarin zich de [10] geesten bevonden van alle wezens; de steel was als eene Boa [11] bewerkt. [12] Als Tamoesi aan het piaaien was, kon het geluid dagreizen [13] ver gehoord worden. Priesters en andere Booze Geesten13 [14] vluchtten dan ijlings naar de duistere wateren, zoodat de14 [15] omtrek der Mazwano steeds rein en wit bleef. Daar toch [16] heerschte slechts gelukzaligheid. Men dronk en danste er den [17] geheelen dag. Overal liepen beeldschoone vrouwen den [18] mannen achterna. Ziekten en sterfgevallen kwamen er nooit [19] voor, terwijl Tamoesi van tijd tot tijd nederdaalde ten einde [20] met zijne geliefde, roode kinderen feest te vieren. Geen won[21] der dan ook dat de Indianen, die na het doorstaan van vele [22] duistere gevaren, dit lustoord wisten te bereiken, geen lust [23] gevoelden tot hun familie terug te keeren. [24] Door de Piaaimannen werd het losbreken der Booze [25] Geesten toegeschreven aan een Pater, aan wien het gelukt [26] was, vele Indianen tot het christendom te bekeeren. En, zeiden [27] zij, zoo dit niet ophield zou de Marowijne geheel ontvolkt [28] worden, wijl alle Indianen zich naar het Paradijs zouden [29] begeven. [30] De Priester, die van zijne volgelingen vernomen had, wat [31] de Roodhuiden naar de Mazwano aantrok, besloot een be-

* 1 13 14

12. piaaien. Tekst: praaien. 14. vluchtten. Tekst: vluchten. kampen = hutten. Bedoeld zijn natuurlijk uitsluitend blanke priesters. Symbolisering van de dood.


64 *

[1] zoek aan die plaats te brengen. Zulk een stoutmoedig plan [2] verbaasde de Indianen ten zeerste. Ga niet, waarschuwden [3] zij, want Paters worden niet in de Mazwano toegelaten. De [4] Priester luisterde niet, doch vertrok, vergezeld van eenige [5] zijner bekeerlingen in een vaartuig. De reis duurde drie weken. [6] De Piaaimannen in de Mazwano waren door den Dubbel-6 [7] geest in kennis gesteld dat er gevaar naderde in den vorm [8] van een Pater. Tamoesi was juist afwezig, en men besloot [9] eens te probeeren den stoutmoedigen zedenprediker te be[10] keeren tot een Piaaiman. Alle slangenpriesters togen aan het [11] werk. Zij piaaiden de wateren zoodat het vaartuig met spoed [12] naar de Mazwano werd aangetrokken. Nauwelijks hadden [13] echter de Priester en zijne volgelingen voet aan wal gezet, [14] of de wateren liepen terug, het vaartuig met zich sleurende. [15] In het Paradijs der Roodhuiden werd lustig feest gevierd. [16] De lucht daverde van het geroffel der samboela's en het een[17] tonig geluid der kwama's (fluiten). Het aantal vrouwen was [18] zoo groot, dat de Indianen, die in hunne hangmatten lagen, [19] slechts de hand behoefden uit te strekken om een wonder[20] schoon meisje beet te pakken. Niemand voelde ooit honger, [21] doch slechts een voortdurenden dorst naar paiwari (drank). [22] Bij het aanschouwen van dit, in zijne oogen zoo vreeselijk [23] Paradijs, kon de Priester niet nalaten een zucht te slaken. De [24] Piaaimannen lieten hem evenwel geen tijd zich te bedenken. [25] Welkom vriend, in de Mazwano, riepen zij hem toe; gij zult [26] hier een heerlijk leventje hebben. [27] Verscheidene beeldschoone meisjes naderden thans met [28] kalebassen vol drank. [29] De Priester weigerde. Wat! riepen de Piaaimannen uit, [30] drinkt gij niet? [31] Ja, doch slechts met mate, antwoordde de Pater. [32] Danst gij?

* 6

6. Mazwano. Tekst: Mazwan. Zie p. 39, noot 17.


65 [1] Neen. [2] Hebt gij geen vrouwen? [3] O! Neen. [4] Dan, schreeuwden de Piaaimannen gebelgd, moet gij nog [5] de genoegens van het leven leeren kennen. Daarop wierpen [6] zij zich op den weerloozen Pater, rukten hem de kleederen [7] van het lijf, besmeerden zijn leelijk, wit lichaam met mooie, [8] roode koesoewee, trokken hem een kamisa (lendenschort)8 [9] aan en versierden hem met vederen, kralen en franjes. Toen [10] werden hem opnieuw kalebassen met drank aangeboden. [11] Drink, riepen de Piaaimannen. [12] De Priester weigerde, doch toen hij de dreigende aan[13] gezichten en opgeheven apoetoe's (knotsen) om zich heen zag, [14] dronk hij achtereenvolgens drie bokalen leeg. [15] Braak, werd hem toegebulderd. [16] Hij braakte, waarna hem wederom drank werd aange[17] boden. Toen moest hij dansen en zingen totdat hij van uit[18] putting nederviel en in een hangmat werd geplaatst teneinde [19] zijn roes uit te slapen. [20] Bij zijn ontwaken den volgenden morgen, voelde de Pater [21] iets naast zich in de hangmat. Hij keek en daar lag een beeld[22] schoon indiaansch meisje. Vlug, (volgens den verteller uiterst [23] vlug) sprong hij op en wilde wegvluchten. Maar de Piaai[24] mannen grepen hem aan. Thans, voegden zij hem toe, kent [25] gij de genoegens van het indiaansche Paradijs; wilt gij hier [26] altijd blijven? [27] Neen, antwoordde de Pater. [28] Weder togen de Piaaimannen aan het werk, de wateren [29] stroomden opwaarts en brachten het vaartuig van den Pater [30] met zich mede. Doch toen de Priester instapte, zag hij slechts [31] een zijner volgelingen, een blanke, aan het roer staan. De [32] overigen, alle Roodhuiden, waren voor verleiding bezweken [33] en hadden zich voor goed in de Mazwano gevestigd.

8

Zie p. 38, noot 9(2). Weggelaten is hier tussen haakjes het synoniem: roekoe.


66 [1] Weder keerde de koers van het water. Het vaartuig schoot [2] stroomafwaarts, maar eerst na een langen, vermoeienden [3] tocht, gelukte het beide mannen het dorp der bevriende [4] Indianen aan de Boven-Marowijne te bereiken. [5] Eenige vrouwen waren juist bezig met kassave te bakken, [6] toen een hunner toevallig opkeek en een gil van ontzetting [7] slaakte. In de verte naderden witte Indianen. Alle vluchtten [8] terstond in de hutten, waar zij door de paloeloebedekking8 [9] heen naar de komenden gluurden. De mannen van het dorp [10] liepen hen evenwel tegemoet. Den Pater herkennende, riepen [11] zij uit: ‘wij hebben u gewaarschuwd niet naar de Mazwano [12] te gaan, maar gij hebt ons niet geloofd.’ [13] Gij hebt gelijk, antwoordde de Priester. [14] Toen vertelde hij wat hem was overkomen. De Indianen [15] glimlachten, maar toen hij sprak van het Indiaansche meisje [16] in zijn hangmat, barstten allen in een schaterlach uit. Want [17] het ging hun verstand te boven, dat iemand zoo iets kon [18] weigeren.18

Uitdrijving van Indianen uit den Hemel der Paters. [20] Penalo ame weipiompo. Voor nog mijn grootvader geboren20 [21] was enz., was een Roodhuid bezig boomen om te hakken [22] teneinde een kostgrond aan te leggen. Het werk vermoeide [23] hem, zoodat het zweet hem langs het lichaam liep, en de [24] mooie roode koesoewee waarmede hij zich had ingesmeerd, [25] geheel werd weggewasschen. Hij zuchtte luide en verwenschte [26] zijn ongelukkig lot. Doch ziet, als uit de lucht, verschenen [27] twee mannen, die hem medelijdend aanzagen. Waarom zucht [28] gij zoo, vroegen zij hem. Ach luidde het antwoord, ziet gij [29] niet hoe hard ik moet werken en als ik des nachts wil uitrusten,

8 18

20

paloeloe = een bosplant, die enige overeenkomst vertoont met de banaan. De bladeren worden voor bedekking der hutten gebruikt. De schrijvers voegen hier nog aan toe: De Priester verklaarde, en wel aan den grootvader van den Indiaan, die ons deze overlevering verhaalde, dat hij nooit weder het Paradijs der Roodhuiden zou opzoeken. Zie p. 62, noot 2.


67 [1] dan gonzen de muskieten mij om de ooren; ik ben de onge[2] lukkigste Indiaan van mijn stam. [3] Wel, zeiden de beide vreemdelingen, wij zijn met uw lot [4] begaan; kom met ons mede, want wij zijn juist op weg naar [5] eene plaats waar niemand behoeft te werken. [6] De Roodhuid stemde toe en vertrok met zijne beide ge[7] leiders. Maanden duurde de reis. Vele gevaren hadden zij te [8] overwinnen maar eindelijk stonden de drie reizigers voor [9] een groote poort. Zij klopten aan. Wie daar, klonk het van [10] binnen. [11] Roodhuiden, goede menschen, zonder toelala.11 [12] De poort werd ontsloten door een grooten, krachtigen [13] Pater, die den Indianen welkom heette in het Paradijs der [14] Blanken. [15] De drie Roodhuiden traden schoorvoetend binnen en [16] keken om zich heen. Voor zoover het oog reikte, zagen zij [17] niets dan zwartgerokte Priesters, die hen toeriepen dat elke [18] Indiaan maar één vrouw mocht hebben, en dat er geen ge[19] never, brandewijn enz. te drinken viel. Zij werden gedoopt [20] en herdoopt. Eindelijk bereikten zij den zetel van den Tamoesi [21] (God) der blanken. Hij was zoo oud als de Roodhuiden nog [22] nooit te voren een mensch gezien hadden. Een lange, witte [23] baard hing hem tot aan de voeten, maar Zijn hoofd was kaal. [24] Hij zat op een soort van hobbelstoel, prachtig versierd met [25] tijger, boa, en stinkvogelkoppen. Aan Zijne zijde lag een [26] groot kruisbeeld. Zijn lichaam was gehuld in een langen rok, [27] zooals de Paters thans dragen. [28] De Indianen traden eerbiedig nader. Tamoesi glimlachtte [29] en zeide: Welkom, mijne roode kinderen, gij zijt zeker ver[30] moeid van uw langen tocht, laat ons ververschingen gaan [31] gebruiken. Hij stond op en den Roodhuiden bij de hand [32] nemende, leidde Hij hen rond in het Paradijs. Overal langs [33] de straten waren prachtige kerken waar psalmen den geheelen [34] dag gezongen werden. Slechts hier en daar liep een blanke

11

toelala = bezweringsmiddelen.


68 [1] met zijne vrouw rond. Toch was hun aantal zeer gering, in [2] aanmerking genomen de ontelbare Paters, die overal waar [3] Tamoesi zich vertoonde, voor Hem nederknielden. [4] Tusschen de kerken in, zagen de Indianen eenige herbergen [5] waar limonade, sodawater, kassiri enz. gratis werd geschon-5 [6] ken aan een ieder, die erom vroeg. Zij traden een dezer plaat[7] sen binnen, maar toen zij weder eruit kwamen, glommen hun[8] ne aangezichten van genoegen. Vol vreugde zeiden zij tot [9] Tamoesi: ‘wij willen altijd bij U blijven.’ [10] Men ging verder. Aan den weg lagen eenige Indianen te [11] slapen. [12] Ziet, zeide Tamoesi, hoe zalig mijne kinderen uitrusten. [13] De Roodhuiden knikten elkander veelbeteekenend toe, doch [14] zwegen. Zij kwamen bij plaatsen, waar visschen vanzelf uit [15] de masoewa's (soort van kreeftmanden) aan de barbakot15 [16] gingen hangen. Pijlen, door niemand afgeschoten, snorden [17] door de lucht en troffen wegvluchtende Tapiers en Agoeti's,17 [18] die, na hun eigen vleesch in stukken te hebben gesneden, [19] zichzelf kookten en roosterden. Enkele indiaansche vrouwen [20] lagen naast de matapi's (kassave-uitperser) maar de kassave[21] wortels schraapten zichzelf, persten zichzelf uit, en sprongen [22] dan in de pannen om te bakken. [23] De Indianen waren verrukt; en dat vooral toen Tamoesi [24] aan elk een schoone vrouw schonk, hoewel Hij op staanden [25] voet het huwelijk voltrok. Af en toe gingen zij de herbergen [26] binnen; en elken keer kwamen zij er vroolijker weder uit. [27] Eindelijk begon een der Roodhuiden met onvaste schreden [28] te loopen; hij zong tevens onbetamelijke liedjes en wilde [29] Tamoesi op heel familiare wijze omhelzen. [30] Tamoesi keek den slingerenden Indiaan achterdochtig aan. [31] Maar toen de tweede en derde ook dezelfde symptonen be[32] gonnen te vertoonen, begreep Hij alles. Bulderend riep Hij

5 15 17

Zie p. 35, noot 15. Kassiri is licht alcoholhoudend. barbakot = rooster, waarboven vissen worden gedroogd en gerookt. agoeti = een wild konijn.


69 [1] uit: ‘Dronken Indianen in het Paradijs; dat is iets ongehoords. [2] En de Roodhuiden, die zoo zalig langs den weg lagen uit te [3] rusten, sliepen inderdaad hun roes uit!’ [4] Alle Indianen in het Paradijs vergaderden zich thans om [5] Tamoesi. Zij verzekerden Hem, dat het niet hun schuld was, [6] maar dat de blanken hen den drank hadden geschonken. [7] Dat is niet waar, zeide Hij, want nog nooit heb Ik, hier in [8] den Hemel een dronken Pater of blanke gezien. [9] Tamoesi gaf bevel dat alle sodawater, limonade, kassiri [10] enz. voor Hem zouden gebracht worden. Hij dronk van [11] elken drank een kalebas, maar wijl Hij geen verstand had [12] van dergelijke zaken verklaarde Hij, dat alles in orde was, [13] en dat de ververschingen werkelijk zeer goed smaakten! En [14] toch, zoowel het sodawater als de limonade en de kasiri [15] waren even sterk in alcohol als zuivere genever. Geen wonder [16] dan ook dat de Roodhuiden zich bedronken; de verleiding [17] toch was te groot. De Priesters en andere blanken daaren[18] tegen dronken met mate, zoodat zij nimmer dronken [19] werden. [20] Tamoesi gebood den Roodhuiden dat zij onmiddellijk den [21] Hemel moesten verlaten. Alle Caraiben, Arowakken, War[22] rau's enz. vertrokken, maar aan de poort riep Tamoesi hen [23] nog na: Door uw dronkenschap hebt gij het Paradijs ver[24] loren; thans zult gij werken en het zweet dat uit uw lichaam [25] stroomt, zal wegwasschen de koesoewee, waarmede gij u be[26] smeert. [27] Maar als gij niet meer drinkt, zal de poort weder voor u [28] geopend worden. [29] Alle Indianen keerden ontmoedigd tot hunne stamgenooten [30] terug aan wien zij hun ondervinding vertelden. En menig[31] malen sedert dien tijd verschijnt in den droom het Paradijs [32] der Priesters en blanken aan de verrukte blikken van den [33] Roodhuid; en dat vooral als hij bezig is boomen om te hakken [34] en het werk zoo nu en dan door een dutje onderbreekt. Bij [35] zijn ontwaken zucht hij dan luide. Maar niemand verschijnt [36] om hem den weg te wijzen naar het voor hem onbereikbare


70 *

[1] [2] [3] [4]

Paradijs. Klagend neemt hij dan zijn haks op en hakt woedend1 in den stam der omliggende boomen, totdat het zweet hem uit de poriën vloeit en de koesewee, waarmede hij zijn lichaam insmeert, wegwascht, gelijk Tamoesi voorspeld had.4

* 1 4

3. poriën. Tekst: poren. haks = bijl. De schrijvers besluiten het verhaal als volgt: De Piaaiman, die ons het bovenstaande verhaalde, voegde er nog aan toe: Het is waar dat de Roodhuid en dronkaards zijn, maar het zijn de blanken, die hen den drank verkoopen. Zij zelve echter drinken met mate. In het Paradijs dus hebben de onschuldige Indianen moeten boeten voor de zonden der blanken. Tamoesi, die geen kenner is wilde hen als kenners niet gelooven, toen zij Hem zeiden, dat de limonade, de kasiri, het sodawater enz., die in het Paradijs werden verkocht, even sterk waren als zuivere genever.


71

V De guerilla tegen het Nederlandse gezag 2 De Slavenopstand in Berbice Ook het contact tussen Afrikanen en Europeanen verliep in het begin niet ongunstig. Beide groepen profiteerden van de slavenhandel. De slaven zelf, de slachtoffers van deze handel, accepteerden de slavernij. Zij kenden deze vorm van economische exploitatie van de arbeidskracht uit eigen omgeving. Zij erkenden dan ook het recht van de meester. Zij stonden echter vreemd tegenover het grootlandbouwbedrijf der plantages, waarin grote aantallen slaven werden geëxploiteerd door weinige blanken. Dit bracht met zich mee een voor hen volkomen vreemd systeem van slavenbeheersing. De slavenmeesters konden zich slechts handhaven door de afstand tussen slaaf en meester zo groot mogelijk te maken. Het was de slaven verboden schoenen te dragen, lichamelijke arbeid werd slechts door slaven verricht (tot het inschenken der glazen toe), niet-lichamelijke arbeid (zoals lezen en schrijven) werd de slaven zo mogelijk verboden, de bekering der slaven werd zo mogelijk verhinderd (zie hoofdstuk VII), sociaal verkeer tussen slaven en vrijen werd ontmoedigd of verhinderd. In Afrika was de afstand tussen slaaf en Afrikaanse meester niet zo groot. De slaaf werd opgenomen in het gezin van de meester en huwelijken tussen slaaf en dochter des huizes schijnen niet onmogelijk geweest te zijn. Hoewel dus de Afrikanen het principe van de slavernij accepteerden, kwamen zij dikwijls in verzet tegen de Europese vorm van slavenbeheersing. Daar kwam bij, dat de meesters in een voortdurende vrees voor opstand moesten leven, omdat zij beseften, dat zij tegenover een eensgezinde slavenmacht weerloos zouden zijn. Zij trachtten opstanden te voorkomen door de slaven in een voortdurende angst voor ongeproportioneerd grote straffen te houden. Dit maakte deze slavernij tot zulk een onmenselijk systeem. In de geschiedenis van Guyana zijn slavenopstanden volstrekt geen ongewoon verschijnsel. Meestal echter waren zij slecht georganiseerd en beperkte de opstand zich tot een enkele plantage. De slaven van zulk een plantage overvielen de blanke meesters en weken uit naar het oncontroleerbare achter-


72 land. Uit deze plaatselijke opstanden en individuele ontvluchtingen vormden zich de groepen vrije bosnegers in het Surinaamse bosland (zie hoofdstuk VI). Een enkele maal kreeg de opstand een algemener karakter. Bekendheid heeft vooral de algemene slavenopstand van Berbice uit 1763 gekregen, die deze kolonie van Nederland aan de rand van de ondergang bracht. De opstand begon op enkele plantages op een voor de Europeanen ongunstig moment. Men had te kampen met een gebrek aan strijdkrachten. De opstand kon zich dus snel uitbreiden, en in minder dan geen tijd moesten alle overgebleven blanken (slechts 23 personen volgens berichten uit die tijd) zich terugtrekken op de Brandwacht aan de mond van de rivier (zie voor de verschillende geografische aanduidingen de hierbij gereproduceerde kaart). De toestand scheen hopeloos. Gouverneur VAN HOOGENHEIM moest al zijn overredingskracht gebruiken om de Europeanen bij zich te houden. Het gehele land was in handen der rebellen onder de kundige leiding van COFFY en zijn adjudant ACCARA. Ziekte en voedselschaarste maakten een behoorlijke verdediging vrijwel onmogelijk. De komst van 100 man hulptroepen uit Suriname (op 28 april) maakte het mogelijk de dichtstbijzijnde plantage De Dageraad te heroveren. De volgende dag reeds vielen de Negers deze plantage hevig aan van 7 uur 's morgens tot 1 uur 's middags. Men wist deze aanval af te slaan. Inmiddels had COFFY reeds zijn eerste brief aan VAN HOOGENHEIM geschreven (zie hierna). Na de mislukte aanval zond hij een der gevangenen (J.A. CHARBON, zoon van de directeur van de plantage Oosterleek) naar de gouverneur met een onderhandelingsvoorstel. Deze CHARBON heeft zijn belevenissen levendig beschreven in een particuliere brief, die men vindt op pp. 41-44 van een brochure uit de tijd der opstand: Kortbondige beschryvinge van de Colonie de Berbice, etc. Verrykt met merkwaardige berichten wegens de onlangs ontstaane en nog aanhoudende opstandt door de Negers, etc. Amsteldam, 17631.

Extract uit een Brief, gedateert Kurassau1 den 12 Mey, en geteekend Jan Abraham Charbon. [3] twyffele geensints of UE. zult, vóór den ontfangst3 [4] van dezen, de bedroefde omstandigheeden op de Colonies

1 1 3

In de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, onder signatuur: Broch. 259-5. Curaçao. UE. = Uedele.


73 *

[1] de Berbices vernomen hebben, veroorzaakt door de opstand [2] der Slaaven tegen de Christenen, die generaal op alle de2 [3] Plantagien geweest is. [4] Denk niet dat ik al te wreed met de Slaaven gehandeld [5] heb; want zoo zy my gehaat hadden, zouden zij gelegend[6] heid gehad hebben om my te vermoorden. De Heer *Mittelholzer6-7 [7] zond my in den Nagt een Neger om te zeggen, dat [8] ik spoedig by hem komen zoude met al myn volk, kruid en [9] geweer, dewyl de Negers al de Christenen beneden aan de [10] Rivier vermoorden. Terstond als ik by hem gekomen was, [11] laadden wy onze Snaphaanen, en hielden wagt tot den [12] volgenden ogtent, toen wy een besluit namen om op de [13] Plantagie de Peereboom te gaan, daar een vergadering van [14] wel dertig Christenen was. [15] Wy gingen dan derwaards met als ons volk, 't geen ons [16] getrouw bleef tot op het oogenblik dat de Rebellen ons [17] kwamen aantasten, want toen voegden zy zig alle te zamen. [18] Wy schooten uit de vensters en de Negers uit het Bosch, het [19] welk duurde van des ogtents ten negen tot des avonds ten [20] zeven uuren. Een Neger van de Plantagie *Oosterleek, ge[21] naamd Cosola, liet ons vragen of wy met hem wilde Vreede [22] maaken. Wy antwoorden van Ja. Zy kwamen dan tot ons [23] en wy maakten met hen een accoord. Zy beloofden ons geen [24] kwaad te zullen doen, en dat zy ons naar het Fort wilden [25] overbrengen; maar wy waaren naauwlyks op het Vaartuig [26] of dat gespuis begon wederom met veel verwoedheid op ons [27] te schieten. [28] Ik wierd by ongeluk door drie kleine Kogels of Loopers28 [29] geraakt, één op myn borst en twee op de rug. Wy beslooten [30] dan na de andere zyde van de Revier over te steeken om in

*

6-7. Mittelholzer. Tekst: Mitteholzer. 24. wilden. Tekst: wilde. 2 Christenen is hier synoniem met Europeanen. 6-7 Zie voor plantagenamen en personen de legende bij de hierbij gereproduceerde kaart. De op de legende voorkomende namen van plantages, eigenaars en directeuren zijn met een asterisk aangegeven in de tekst. 28 Loopers = bepaald soort kogels, vooral voor jachtgeweren.


74 *

[1] het Bosch te vlugten, doch daar was geen kans om aan landt [2] te komen. Wy sprongen dan in 't water om ons te redden. [3] Sommige van de onzen hadden het ongeluk van te ver[4] drinken, doch ik kwam eindelyk, hoewel niet zonder groote [5] moeite aan land. Myne gekreege Wonden waaren oorzaak [6] dat ik ter naauwer nood een Snaphaan schoot ver in het6 [7] Bosch gaan konde. Een korte poos daar na hoorde ik zoo [8] swaar schieten, dat ik meende dat een Schip tot ons secours8 [9] kwam. Ik begaf my terstond na de kant van de Revier om [10] te verneemen wat het was: Daar komende vond ik den Heer [11] *Mittelholzer op de aarde leggen om den nagt af te wagten, [12] en dan verders een goed heenkomen te zoeken. Over deze [13] ontmoeting waren wy zeer verheugd, zoo dat ik my ook [14] nederleide, doch naderhand veel moeite had om weder over [15] end te ryzen. [16] Eindelyk hebben wy agt dagen in het Bosch gezworven, [17] eer wy op de Plantagie *Doornboom komen konden. Wy [18] hadden honger en dorst, weshalven wy langs het Bosch na [19] een groote sloot gingen, aan den Oever van de Revier. Doch [20] alzoo wy drie Negers aldaar bespeurden, weeken wy weder[21] om boschwaards in, en gingen vervolgens op de Plantagie [22] *Oosterleek om wat Indiaans Koorn, bekend onder de naam [23] van Mays, te plukken. Dit gedaan hebbende, begaven wy [24] ons eenige Voetstappen dieper in het Bosch om onze Mays [25] te nuttigen. Ondertusschen zagen wy een Neger aankomen [26] met een Sabel in de hand, maar by geluk kreeg hy ons niet [27] in 't oog. Niet lang daarna kwamen 'er tien, die ons zagen, [28] zoo dat wy ons haastelyk elders zogten te verbergen; maar [29] geen bekwaame plaats vindende, wierpen wy ons op de29 [30] aarde, omtrent drie Roeden van elkander af. Zy ontdekten30 [31] *Mittelholzer, en een der Negers wilde hem terstond door-

* 6 8 29 30

31. Negers. Tekst: Negets. een Snaphaan schoot ver = een geweerschots afstand. secours = hulp. bekwaame = geschikte. drie Roeden = ongeveer 12 meter.


75 [1] schieten. Doch *Mittelholzer onder het geroep van: ‘neen, [2] neen’, nam zyn Sabel en kapte den Neger de hand af. Hierop [3] nam hy zyn Geweer en verjoeg alle de andere, die daar digt [4] by waaren. Eindelyk is *Mittelholzer ongelukkig in hunne [5] handen vervallen, en naderhand heb ik hem erbarmelyk [6] hooren schreeuwen. Het is ten uitersten te verwonderen, dat [7] de Negers my niet gezien hebben. [8] Ik liep nog vyf à zes dagen in het Bosch, maar door honger [9] en dorst vervoegde ik my weder op de Plantagie *Oosterleek, [10] daar de Slaaven, zoo als ook die van de Plantagie *Doorn[11] boom, my alle mogelyke Goedheeden beweezen. Des avonds [12] kwam daar een Vaartuig vol met Rebellen, die my alles [13] afnamen tot op myn Hembd en Broek. Ook dreigden zy my13 [14] des anderen daags twee honderd Zweepslagen te zullen gee[15] ven, en dan het hoofd af te houwen. Doch zy vervoerden my [16] op de Plantagie *Hollandia en Zeelandia, alwaar drie Christe[17] nen, onder dewelke zig de Weduwe Johanssen bevond, in [18] de Tronk geslooten zaten, zynde een Boei of een zwaar Blok [19] met Gaten en yzere Beugels daar over heen, waar in de Beenen [20] geslooten worden. Ik was de vierde, welke in de Tronk [21] raakte. Des anderen daags geesselden zy ons, en twee wierden [22] om 't leven gebragt. Zes dagen lang zat ik in de Tronk, en [23] kreeg ten minsten vyftig Zweepslagen. Egter deeden zy my [24] telkens hoopen, dat zy my geen leed zouden doen, omdat ik [25] jong was en voor hen zoude kunnen schryven. Eindelyk maak[26] ten zy my los, en ik ging hier en daar met hen. [27] Toen zy nu berigt kreegen dat de Christenen met de [28] Schepen boven na de Rivier kwamen, gaf my de Bevel-28 [29] hebber van de Rebellen Order om naar onzen Gouverneur [30] te gaan en hem te vraagen, of hy den Vreede maaken wilde, [31] mits dat de halve Colonie aan hen wierd ingeruimd. Men gaf [32] my een Johannes, en een Zak Horologie. Ook liet men my32

13 28 32

Hemd en broek mocht hij dus aanhouden. Waarschijnlijk het bericht, dat de blanken de plantage *De Dageraad trachtten te heroveren. een Johannes = een 18e eeuws goudstuk.


76 *

[1] [2] [3] [4] [5] [6]

een paar Schoengespen uitkiezen, op Voorwaarde dat ik moest wederkomen, of anders de allerwreedste Dood te wagten had. Zy gaven my wyders twee Indiaanen en een Corjaar mede. Eindelyk kwam ik op de Plantagie *de Dageraad,4 daar de Wel-Edele Heer Gouverneur met het Secours5 van Surinamen was.

[7] UE. kunt zeer ligtelyk begrypen hoe groot myn Vreugde [8] was, toen ik my aldus van hen verlost zag. Het is my on[9] moogelyk UE. verders omstandiglyk myn wedervaaren te [10] schryven. Ik heb in al dien tyd veel pyn aan myne Wonden [11] gehad. Op voorzorg van den Predikant ben ik alhier by braave [12] Lieden geplaats, die my zeer veel Vriendschap bewyzen. [13] Dagelyks komt een Chirurgyn my verbinden. Zoo ik met des [14] Hemels bystand wederom de kragten kryg om te kunnen [15] gaan, zal ik hier een Conditie zien te krygen: zoo niet, zal15 [16] ik met het eerst vertrekkende Schip naar het Vaderland [17] komen. COFFY heeft waarschijnlijk reeds vroeg begrepen, dat de voormalige slaven op den duur niet gebaat waren met de totale vernietiging van de blanken in Berbice. Hij trachtte daarom al vroeg een vrede te sluiten en opende daartoe onderhandelingen met gouverneur VAN HOOGENHEIM. De gehele diplomatieke correspondentie is bewaard gebleven in het Rijksarchief (Berbice, bundels 140 en 141). Met een zekere argeloosheid stuurde COFFY aan op een vreedzame coëxistentie tussen blanken en Afrikanen in Berbice. Ook de vraag wie schuld heeft aan deze opstand neemt een belangrijke plaats in in de correspondentie. Wanneer meer hulptroepen arriveren, begint COFFY de bedoelingen van de gouverneur te wantrouwen. Het gevecht wordt weer geopend, maar heeft geen resultaten. COFFY opent nu de onderhandelingen opnieuw en doet een vrij gunstig aanbod. VAN HOOGENHEIM stelt de beslissing handig uit en stuurt aan op een wapenstilstand. Diplomatieke argeloosheid brengt

* 4 5 15

4. Corjaar. Tekst: Carjaar. Corjaar = corjaal, boot. het Secours = de hulptroepen. Conditie = betrekking.


77 COFFY ten val. Hij begreep niet, dat de Europeanen nooit op zijn voorwaarden zouden ingaan en de beslissing slechts uitstelden tot de komst van hulptroepen uit Nederland. Bovendien heeft men in het rebellenkamp zelf waarschijnlijk de wens tot vrede van de eigen aanvoerder niet begrepen en uitgelegd als een lafheid. Een gezagscrisis maakte een einde aan het bewind van COFFY; de voormalige slaven werden na de komst der hulptroepen verslagen en de leiders exemplair gestraft.1 Tot slot volgt de gehele diplomatieke correspondentie tussen COFFY en VAN HOOGENHEIM.

Eerste onderhandelingsperiode (eind maart tot begin mei 1763). [3] I [COFFY en ACCARA openen de onderhandelingen: Uit [4] nodiging tot mondeling overleg.]4 [5] Antoni Barakay, Meester Dyl dat darom die Schult is dat [6] wie dat hebben dat hebben gedaen myn Schoop jefrauw [7] waahrnieeker myn heer weys de gaarf de leuytennaant plongt, 1

4

Over deze straffen meldt de Heedendaagsche historie, of tegenwoordige staat van Amerika, dl. II (Amsterdam, 1767), pp. 601 v.: Hun Opperhoofd Atta, aan een Paal vastgemaakt zynde met een Ketting, werden hem van 's morgens af tot 's middags toe, t' elkens om 't half Kwartiers Uurs, vier neepen gegeven met een gloeijende Tang, op vier byzondere plaatsen van zyn Lighaam. Middelerwyl werden agt Negers levendig gerabraakt, waar onder een Vrouwmensch was, het welk eenige Kristen Vrouwen op het onmenschelykste hadt doen vermoorden, en, uit wraakzugt, van derzelver Bloed gedronken. Dit ontaarde Schepzel bleef ruim twee Uuren in 't Leven, na dat haar Armen en Beenen aan stukken geslagen waren. Vervolgens werden zeventien Negers opgehangen, eenige anderen geroosterd en geduurig met Tangen geneepen; waar na men het Hout, rondom het gedagte Opperhoofd der Rebellen, in brand stak; doch zodanig, dat hy wel anderhalf Uur in de Vlammen bleef leeven, roepende middelerwyl, in zyn Negertaal: de Gouverneur heeft gelyk, ik kryg myn verdiende Loon. Spelling, taal en stijl van de brieven van Coffy plaatsen ons voor taalkundige problemen. Coffy heeft waarschijnlijk niet zelf kunnen schrijven. Wij weten althans zeker dat hij enkele brieven dicteerde aan Europese gevangenen. De laatste brieven dicteerde hij aan Mej. Georga, een Duits meisje, dat zijn woorden in een gebrekkig Duits-Nederlands neerschreef. Beziet men de door Charbon geschreven brief (no. II), dan blijkt deze in een soort Creools-Nederlands geschreven. De hiervoor geciteerde brief van dezelfde Charbon werd echter in onberispelijk Nederlands geschreven. Wat is nu het geval geweest? Heeft de schrijver van de Kortstondige Beschryvinge voornoemd de brief van Charbon geheel herschreven, of heeft Charbon met haast wetenschappelijke accuratesse het Creools-Nederlands dictaat van Coffy neergeschreven? Charbon was een nog jonge man, zoon van de plantagedirecteur van *Oosterleek. Aan zijn opleiding zal wel het een en ander ontbroken hebben. Scholen waren er in die tijd niet en plantagedirecteur kon men ook zonder schoolse kennis worden. Er bestond dus weinig drang tot ontwikkeling onder de zonen van plantagedirecteuren. Mag men echter aannemen, dat de Europeanen een zosterk gecreoliseerd Nederlands spraken? Maar aan de andere kant: kan men aannemen, dat Coffy het geschrevene kon controleren, en voorts gesteld was op woordelijke weergave van zijn dictaat? De eerste brieven zijn dermate onduidelijk gesteld, dat wij ons genoodzaakt zien ze volledig te vertalen in de noten. Bij deze vertaling maakten wij dankbaar gebruik van een tweede bewaarde kopie van deze brieven door een kopiist, die door kleine veranderingen de tekst begrijpelijker trachtte te maken. Toch moesten wij in onze vertaling herhaaldelijk blijven gissen.


78 [1] gouverneur Kofi, en capitien accara sy a laeten uwe weeten [2] daet als uwe wil hier om necossi de doen dat heer seer an[3] genaam dat jeluy niet denken dat sy de Berbice sal Over[4] geven als jou luy waet wil vaen de Berbice dat moet gekoopt [5] worden anders niet als of je met orloogt komt dat het seert [6] an genamt is als de heer gouverneur en domni wil so gout [7] wessen om by kommen allien sonder ander met de Spreeken, [8] dat je houf niet bangt te wesse myn heer van linsingt is sagt [9] arm en nogt mehr andere als alle christe so gout waaren de [10] gouverneur gillesen dat de b.negers d so niet sollen gedaen [11] schermeester11 [12] II [Omdat antwoord uitblijft een tweede brief, waarin het [13] voorstel tot verdeling van de Berbice. Herhaling der uit[14] nodiging.] [15] WelEd: Hgtbaar Heer Gouverneur van de Colonie de [16] Berbices [17] Coffy Gouverneur van de Neegers van de berbice Capteyn

11

Antoni Barakaij en Meester Del zijn de schuld van wat wij gedaan hebben [= van de opstand], met mijnheer Schook, juffrouw *Warneeken, mijnheer Weys, *de Graaf en luitenant Pronk. Gouverneur Coffy en Kapitein Accara laten U weten, dat het heel erg aangenaam zal zijn, wanneer U hier wil komen om negotie te doen [= handel te drijven of misschien onderhandelingen te voeren]. Maar jullie moet niet denken, dat zij [de negers] Berbice zullen overgeven. Als jullie wat van de Berbice wilt hebben [produkten of wellicht een deel van de Berbice] moet dat gekocht worden, anders maar niet. Als je oorlog wil voeren is het ook zeer aangenaam. Als de Heer Gouverneur en de dominee zo goed willen zijn om alleen, zonder geleide, bij ons te komen om met ons te spreken [onderhandelen], dan hoef je niet bang te zijn. Mijnheer *Lentzing is zachtaardig [?], met nog meer anderen. Als alle Christenen zo goed waren als de Gouverneur, *Gillissen en Schermeester [lid van de Raad van Politie], dan hadden de Berbice negers zo niet gehandeld.


79 [1] akara en laat UEd: groet Laat UEd: weet dat geen oorlog [2] zoek vermis maar als UEd: zoek oorlog te de Neegers zie [3] ook klaar Barquij en zyn bedien de Graaff, Schoock delle van [4] Lentzinsg Freederick betjes maar de Heer Barquij en zyn [5] bediender en de Graaff zyn de oper Schuldenar van de quat [6] die in de Berbice geschied is de gouverneur is by geweest toe [7] dat hebe begonne te Schied hy is zeer quate geweest dat zy [8] begonne heb, de Gouverneur van de Berbice Versoek UEd: [9] dat UEd met myn koom om met te Spreek en UEd: moet [10] niet ban wees, maar als UEd: wil niet koom zy zal vegten [11] soo lang als een Crist en de Berbice is. de Gouverneur sal [12] UEd: geeven de halff Berbice en zy luye sal amaal naa boven [13] gaan, maar moet niet denken dat de Neger weer Slaven wil [14] zyn, maar de Neger dat UEd: heb, op de Seepe die kan zyn [15] UEd: Slaaven de Gouverneur Groet UEd: [: was getekent:] [16] UDWDienaar Ian Abraham Charbone16 [17] III [Antwoord van VAN HOOGENHEIM: vraag om nadere [18] precisering der voorstellen.] [19] De Heer jonge Charbon heeft een brieff gebragt van de19 [20] Neger Koffij en Akkarra. De Heer Charbon is ziek en Kan

16

19

Weled. Achtbare Heer Gouverneur van de Colonie Berbice. Coffy, gouverneur van de negers van Berbice en kapitein Accara laten Ued. groeten en doen Ued. weten, dat zij geen oorlog zoeken. Indien echter Ued. oorlog zoekt tegen de negers, dan zijn zij ook klaar. Barakaij en zijn bediende, *de Graaf, Schook, Del, *van Lentzing, Frederik Betjes, maar vooral de Heer Barakaij en zijn bediende, en *de Graaf zijn de hoofdschuldigen aan het kwaad, dat in Berbice geschied is. De Gouverneur [Coffy] is er bij geweest, toen ze begonnen te schieten. Hij is heel boos geweest, dat zij begonnen zijn [hij doelt hier of op de aanval der blanken op *De Dageraad tijdens de onderhandelingen, of op de poging tot herovering van zijn eigen mensen (zie brief IV)]. De Gouverneur van Berbice [Coffy] verzoekt Ued. hier te komen om met mij te spreken. En Ued. moet niet bang zijn. Als Ued. echter niet wil komen, dan zullen zij [de negers] vechten zolang er een Christen [Europeaan] in Berbice is. De Gouverneur [Coffy] zal Ued. de helft van Berbice geven en zij [de negers] zullen landinwaarts trekken. Maar je moet niet denken, dat de negers weer slaven willen worden. De negers die Ued. op de schepen heeft, die moeten Uw slaven maar zijn. De Gouverneur [Coffy] groet Ued. De Heer jonge Charbon. Bedoeld wordt Charbon Jr., zoon van *P.A. Charbon.


80 [1] niet weerom gaan, maar de twee Bokken zullen deze brieff1 [2] brengen van den Heer Gouverneur van Berbice aan de [3] Negers Koffij en Accara en een brieff weerom brengen. Men [4] kan jouw brieff niet wel verstaan, en wij weeten niet wat je [5] zeggen wilt met de Berbice halff voor jouw luij en halff aan [6] den Heer Gouverneur te laaten. Gij weet wel dat de Heer [7] Gouverneur altijd goed op de Negers geweest is, en die [8] kwaad doet aan de Negers gestraft word, als wij het maar [9] weeten. Waarom zeg jeluij het niet wie dat het is, die jouw [10] kwaad gedaan heeft, dan zal de Heer Gouverneur die alle [11] te maal Straffen. Waarom ben je luy zoo wreed en boos, dat [12] gy zoo veel goede Christenen hebt dood geslaagen, die jouw [13] geen Kwaad gedaan hebben? Denk je luy niet dat daar een [14] Godt is, die alles ziet? De Heer Gouverneur en de andere [15] Heeren meenen het goed met de Negers; maar je luy wilt [16] kwaad weezen, daarom ben je gisteren Koomen vegten.16 [17] Waarom ben je luij Negers gisteren niet gekoomen met den [18] Heer Gouverneur Spreeken en zeggen wat gy wilde hebben, [19] off wat jouw toekwaam? Je weet immers wel dat Goede [20] Christenen niemand Kwaad doen, en dat zy God kennen [21] en met God Spreeken, dat zij zig voor God Vreezen. Als [22] jeluy het nu regt meent en den Heer Gouverneur niet zoekt [23] te bedriegen, zoo Schrijfft een brieff weerom met deze [24] Bokken. Maar Schrijft er ook by off jeluy God wel kent, en [25] weet wie God is, en dat God alle het Kwaad op zyn tyd [26] Straft. Want dan is de Heer Gouverneur niet bange dat gy [27] hem bedriegen wilt. Je Kent verseekert weezen dat de Heer [28] Gouverneur en de andere Heeren het regt goed meenen met [29] de Negers. Dat weet jeluy ook wel, want je kent den Heer [30] Gouverneur wel, dat hy een goed man is. Daarom verwagt [31] hy nu een brieff weerom.

1 16

Men noemde de Indianen in die tijd Bokken. Dit slaat op het gevecht van de negers ter herovering van de plantage *De Dageraad, waarvoor Coffy zich verontschuldigt.


81 [1] IV [Antwoord van COFFY en ACCARA: excuus voor de ge[2] vechten tijdens de onderhandelingen. Geschenk aan[3] geboden.] [4] An de Heer Gouverneur [5] Ioe Edele brief die heben wie wel ontfangen derwiel daet [6] de Ionge Heer Charbon ziek is zoo versoeke uwe de neger [7] Cofi en acarra dat je andere in de blaets steuerren, of de selven [8] en wie versoeke de Heer Gouverneur selvs mit de komen [9] daet wie ook wel weeten daet en Godt is en als wie die ge[10] daegten haeden om joe kwae te doen wie suellen keen brief [11] stuerren, om daet de negre quaebi en biraemüs, en piter, [12] vaen abelzis, daet zie de stuermaen van captien pinabel ge[13] vaengen en by ons gebrocht en ons geseydt daet je lui ons [14] daer verwacchten de maer anders daet Coofi en accara ken [15] quade gedaegten meer haden, dat Cofi die boven met zyn [16] volg en daet hy gehoort haede daet die andre volg by joelui [17] gekomen waeren om vegten zeer quawd waes voor haer lui [18] de neger quaebi en birameus gezyt als wie daer quame daet [19] hy ons helpe soeude. daer stuer uwe de neger cofie en baaer [20] goute gespen aan de Gouverneur.20

20

Aan de Heer Gouverneur. Ued. brief hebben wij wel ontvangen. De Negers Coffy en Accara verzoeken Uwe om, terwijl de jonge Heer Charbon ziek is [en dus zijn belofte om terug te komen niet gestand kan doen], anderen in zijn plaats te sturen of hemzelf. En wij verzoeken de Heer Gouverneur om zelf mee te komen. Wij weten ook wel, dat er een God is. En als we van plan waren je kwaad te doen, dan zouden wij toch geen brief sturen. [De aanval heeft plaats gehad] omdat de negers Quabi en Piramus en Pieter van *Abbenzets de stuurman van kappitein Pijnappel gevangen genomen en bij ons gebracht hadden en [hij] ons gezegd had, dat jullie ons daar verwachtten [waarschijnlijk de bluf van deze stuurman: kom maar gerust, wij staan op jullie te wachten]. Maar dat Coffy en Accara anders geen kwade gedachten meer hadden. Coffy was boven [stroomopwaarts] met zijn volk en was zeer kwaad op hen, toen hij hoorde dat het andere volk bij jullie gekomen was om te vechten. De negers Quabi en Piramus zeiden dat hij [ = zij?] ons helpen zouden, als wij daar kwamen [bij* de Dageraad?]. Hierbij stuurt de neger Coffy een paar gouden gespen aan de Gouverneur.


82 [1] V [Antwoord van VAN HOOGENHEIM: herhaling van de [2] vraag om nadere precisering der voorstellen. Geschenk [3] voorlopig aanvaard. Deze brief heeft COFFY nooit be[4] reikt.] [5] den 5e April 1763. [6] De Heer Gouverneur van de Colonie Berbice heeft de brieff [7] van de Negers Koffy en accarra wel ontfangen en heeft [8] daaruit verstaan, dat de Stuurman van Capt. Pynappel ge[9] vangen is en bij jou luy gebragt. Wy hadden die man ver[10] looren, maar nu wy weeten dat hy by jouw luy is, moet je [11] hem weerom Stuuren, als je geen gedagten hebt om Kwaad [12] te doen. Wy Kunne wel begrypen dat je luy weet dat er [13] een god is; maar kent je Godt wel, en weetje wel dat God [14] wil hebben dat alle menschen zullen goed doen en Vroom [15] leven, en dat die Menschen die Kwaad doen, van Godt ge[16] straft worden? Je luy hebt ons niet geantwoord, wat je zeggen [17] wilt met de Berbice halff voor jouw luy, en halff voor den [18] Heer Gouverneur te laaten. Zegt ons dat eens regt, dat wy [19] jouw verstaan kunnen. Zegt ons ook off de Negers Quabi19 [20] en Piramus en Pieter Van Abbensets jou luy hebben kwaad [21] gedaan. En off daar ook ander volk is, dat jouw Kwaad ge[22] daan heeft. Als je luy den Heer Gouverneur niet wilt be[23] driegen, dan moet je de Stuurman Van Pynappel ten eersten [24] afstuuren, off ons Schryven waar dat hy is, dan zullen wy [25] hem laaten haalen. De Heer Gouverneur is een goed man die [26] de Negers lieff heeft, als zy maar geen quaad doen; dat weet [27] jeluy zeer wel. En de Heeren die by de Heer Gouverneur [28] zyn, die meenen het ook goed met de Negers. En dat is der [29] Reede waarom dat wy aan jouw luy Schryven. Toont dan dat [30] je geen kwaad wilt doen en ons niet zoekt te bedriegen. De [31] Heer Gouverneur heeft de Goude Gespen wel ontfangen, [32] maar hy zal ze bewaaren om eerst regt te weeten, off je luy32 [33] hem wilt bedriegen off niet. Want je weet wel dat de Heer

19 32

jouw. Tekst: Kouw. ze. Tekst: zee.


83 [1] Gouverneur geen Presente aanneemt als van seer goede [2] Vrienden, die niemand Kwaad doen en die hy Vertrouwen [3] kan; en dan geeft hy een Present weerom. Daarom zal de [4] Heer Gouverneur wagten om te zien off je luy het goed [5] meent. De Ionge Heer Charbon is niet wel en wy hebben [6] hem laaten verbinden van de Meester. Hij laat jouwluij [7] groeten. [8] VI [Wanneer geen antwoord komt, vermoedt VAN HOO[9] GENHEIM dat zijn vorige brief verloren gegaan is. Hij [10] herhaalt zijn vraag om nadere precisering der voor[11] stellen.] [12] Den Heer Gouverneur heeft voor drie Weeken een brief [13] gestuurd aan de Neegers Coffij & Acara met de twee bokken, [14] die de brief van Jouluij gebragt hebben. Maar den Heer [15] Gouverneur heeft van jouluij geen Antwoord gekreegen. [16] Altemets hebbe de bokke Jouluij bedrogen, en de brief niet16 [17] gebragt, maar zijn weggeloopen. Daarom stuurt de Heer [18] Gouverneur nou de neeger Christiaan van de fort om te [19] vragen, of Jeluy die brief gekreegen hebt of niet, en wat je [20] luij wilt zegge met de Berbice helft voor den Heer Gouver[21] neur en helft voor Jouluij te laten; want dat heeft den Heer [22] Gouverneur niet wel kunne begrijpen. Dat den Heer Gouver[23] neur goed op de neegers is mag je wel gelooven, want anders [24] hadden wij, met zo veel volk als wij om te vegten gekreegen [25] hebben, al na boven gekome. En stuure nu de neeger Christian [26] na jouluy toe om Antwoord op onse brief. De neegers Coffy [27] en Acarra zulle den Heer Gouverneur plaijsier doen, met den [28] neeger Christian ten aller spoedigste weederom te stuure. [29] VII [COFFY herhaalt zijn uitnodiging tot mondeling contact.] [30] Aan de Heer Gouverneur. [31] de dienst presentatie van de neeger Coffi en accarra, en dat [32] sij geene quade gedagten meer hebben, en als de Heer Gou-

16

Altemets = wellicht.


84 *

[1] verneur wil soo goedt sijn, om op de vigilantie te koomen, [2] sonder Scharp, en wij ook sullen sonder Scharp komen, om [3] dat wij gehoort dat de gouverneur gesijt had dat geen quaad [4] met ons hadden, waarom dan laat uw dan de Engelse en de [5] Caribise koomen, als Uw geen quaad wil hebben, de neeger [6] Christiaan die hebbe wij gehouden in plaats van de jonge [7] Scharbon, en de twee Indianen, en als de gouverneur wil de [8] grond hebbe van berbice die je sal krijgen, als je op de figi[9] lantie koomt maar dan moet je ook sien, dat je nieuwe slaven [10] krijgt, maar wij ben vrij. Rio Berbice [Luijd de Superscriptie] [11] De brief is gedres aan de Heer Gouverneur.11 [12] VIII [VAN HOOGENHEIM nodigt COFFY en ACCARA uit bij [13] hem te komen.] [14] Den 4e maij [15] De twee bokken hebben de brief van de neegers Coffij & [16] Acara aan den Heer Gouverneur wel besorgt. Het is den [17] Heer Gouverneur Lief dat Jyluy geen Kwaad meer soekt. [18] Als het maar waar is, dat Jeluij schryft. Maar het verwondert18 [19] den Heer Gouverneur, dat Jeluij de neeger Christian gehouden [20] hebt. Als Jeluy geen kwaad meend en 't wel met den Heer [21] Gouverneur voor hebt, waarom hou Jeluijden dan zijn Bok,21 [22] dat hij na Jeluy toezond? Op die manier kan den Heer

11

17. Jyluy. Tekst: Jyliuy. Aan de Heer Gouverneur.

18 21

De complimenten van de negers Coffy en Accara, en dat zij geen kwade gedachten meer hebben. En als de Heer Gouverneur zo goed wil zijn om op de *Vigelantie te komen zonder scherp [zonder geladen geweren], dan zullen wij ook zonder scherp komen. Nu wij gehoord hebben, dat de gouverneur gezegd had geen kwaad met ons voor te hebben, waarom laat U dan de Engelsen en Caraïben komen, als U geen strijd wilt hebben? De Neger Christiaan hebben wij gehouden in plaats van de jonge Charbon en de twee Indianen. Als de Gouverneur de grond van Berbice hebben wil, zal je die krijgen, wanneer je op de *Vigelantie komt. Maar dan moet je ook zien, dat je nieuwe slaven krijgt. Maar wij zijn vrij. Rio Berbice. [Het opschrift luidt:] De brief is geadresseerd aan de Heer Gouverneur. In deze brief is het afgekorte voorvoegsel ver- gecursiveerd opgelost. Bok moet een vergissing zijn. Bedoeld is: neger.

*


85 [1] Gouverneur Jeluij niet gelooven. Want als Jeluij zo doet met [2] de neegers, die van den Heer Gouverneur aan Jeluij gesonde [3] worden, zou Jeluij misschien nog slimmer met den Heer [4] Gouverneur handelen, als hij na Jouluy toekwam. Maar [5] waarom komt Coffij & Acarra niet hier om met den Heer [6] Gouverneur zelfs te spreeken. Want Jeluij weet wel dat den [7] Heer Gouverneur een goed man is, die de neegers geen [8] Kwaad gedaan heeft. En als Je ons niet wilt geloove en wat [9] te verzoeke of te vragen hebt aan den Heer Gouverneur, so [10] schryft het duijdelijk in een brief, dat wij het verstaan kunnen; [11] of stuurt ons neegers om met ons te spreeke. Want wij kunne [12] tot nog toe niet begrijpen wat jeluy zegge wilt met de half [13] van de barbice voor Jeluy en half voor den Heer Gouverneur. [14] Uyt de brief van den Heer Gouverneur, die Christian gebragt [15] heeft, kan jeluy wel zien dat den Heer Gouverneur geen [16] oorlog soekt teegens de neegers, en dat de bokken die met [17] den Heer Charbon hier gekomen zijn ons bedrogen hebben [18] en de brief van den Heer Gouverneur aan Jeluy niet hebben [19] gebragt. Daarom heeft nu de Gouverneur Christian met een [20] andere brief na Jeluy gezonden om te verneeme wat de reeden [21] was, dat Jeluy geen Antwoord gesonden hebt. Als Jeluy het [22] nu goed meent met den Heer Gouverneur zo stuurt Christian [23] met een brieff weederom, dan zal den Heer Gouverneur [24] verstaan kunne wat jeluij hebbe wilt. [25] Den Heer Gouverneur laat Coffy & Accarra verzoeken om [26] zijn rij Paard, dat op de *hoofd Planth: gebleeven is, weeder[27] om te senden. En de neegers die het brenge zulle geen kwaad [28] geschieden. Ook verzoekt den Heer Gouverneur aan Coffy [29] & Accarra om de surin: neeger Otto weederom te hebben, [30] die van de Comm: van de Surin: soldaten is weg geloopen. [31] Indien Jeluy opregt handelt en het wel meent, zult je den [32] Heer Gouverneur zijn versoek niet weijgeren. En den Heer [33] Gouverneur verwagt van deese nagt of morge vroeg van [34] Jeluy antwoord.


86 *

[1] IX [Wanneer antwoord uitblijft herhaalt VAN HOOGEN[2] HEIM zijn uitnodiging. Hij laat nu doorschemeren, dat [3] hij eventueel bereid zal zijn naar COFFY toe te komen.] [4] Den 10e may. [5] De twee bokken hebben de brief van de neegers Coffy en [6] Acara aan den Heer Gouverneur wel besorgt. Het is den Heer [7] Gouverneur Lief dat Jeluy geen Kwaad meer soekt. Als [8] het maar Waar is dat Jeluy schryft, zal het goed weezen. [9] Maar den Heer Gouverneur durf Jeluij nog niet wel te ge[10] looven. Want als Jeluij het wel meent en geen oorlog zoekt, [11] dan zou Jeluy de neeger Christian van den Heer Gouverneur [12] niet gehouden hebben, want die heeft den Heer Gouverneur [13] gesonden aan Jeluy met een brief, om te vraagen Wat Jeluy [14] hebben wilt. Want Jeluy weet wel dat de twee bokken, die [15] den Heer Charbon gebragt hebben, ons bedroogen hebben. [16] En den Heer Charbon, die van daeg ziek was heeft den Heer [17] Gouverneur na Holland laaten vertrekken. En Jeluy weet ook17 [18] wel dat hij een vrij man is, die den Heer Gouverneur niet [19] houden mag. Zodat Jeluy niet opregt handelt met den neeger [20] Christian in zijn plaats bij Jeluy te houden. De Heer Gouver[21] neur is bang dat, als hij op de *Vigilantie komt bij Jeluy, [22] <Jeluy> hem ook houden zou; anders zou den Heer gouver[23] neur wel koomen wille om met Coffij & Acarra te spreeken. [24] Daarom als Je met den Gouverneur nu spreeken wilt, zo [25] stuurt ons Christian terug. Dan zal den Heer Gouver[26] neur Jeluy gelooven, en misschien bij Jeluy komen met de [27] Comandt: van de Surin: soldaten, dat ook een goed man is, [28] die de neegers geen Kwaad doen wil, als zij maar geen Kwaad [29] zoeken. [30] Maar dan moet Jeluy geen andere neegers op de vigilantie [31] meede brengen als Coffij & Accara alleen. Den Heer Gouver-

* 17

16. van daeg. Tekst: van deeg. Zoals uit de brief van Charbon bleek, vertrok hij naar Cura çao.


87 *

[1] neur heeft de Engelse en de Caribise niet doen kome omdat [2] hij Kwaad was, maar omdat hij dagt dat Jeluy kwaad op de [3] Heer Gouverneur was en hem ook dood maake wilde. Maar [4] als Jeluy het wel meent met den Heer Gouverneur en geen [5] oorlog soekt, dan sal den Heer Gouverneur het ook wel [6] meene en geen kwaad zoeke met goede neegers.

Tweede onderhandelingsperiode (27 juli - 9 aug. 1763) [9] X [Na ruim twee maanden, waarin hij met strijd niets be[10] reikt heeft, opent COFFY de onderhandelingen opnieuw.] [11] HoogwelEDL. Geboorner Heer Hr. Gouverneur En Generaal11 [12] deeser Lande van Berbice &c &c &c. [13] Ik berighte hier met weenigen Schreeven aan UwEdl Heer13 [14] Gouverneur van Hoogenheim, Hem te wetten doen, op er14 [15] nog niet sich bedagt hebbe met mij te accordeeren, vanweegen15 [16] het Land Barbice, of, op er nog gesinnet sij oorlog te hebben /16 [17] met deesen soo hebbe ik mij bedagt, aan hem te senden een [18] arrestanten van Haare volk, om mij te erkundigen, wat de18 [19] Heer Gouverneur beginnen wolle / op er nuu met mij wolle19 [20] accordeeren om Frid te maken, voor het Land, so solle ik20 [21] hem den halfen Teijl van Barbice geeven, en den anderen21 [22] Teijle behoude, ik met mijne neegers, en ik sulle hem laten [23] negotieeren wie toe voer, / geliefd nuu dan de Heer Gouver-23

* 11

13 14 15 16 18 19 20 21 23

19. wolle. Tekst: volle. Hier beginnen de brieven, gedicteerd aan de Duitse juffrouw Georga. Wij zullen veel aantekeningen moeten plaatsen om de brieven begrijpelijk te maken. In deze brieven hebben wij de interpunctie niet willen veranderen. De dwarsstrepen, door ons aangebracht, dienen om het einde van de zin aan te geven. Schreeven = schrijven. Hem te wetten doen = om hem te doen weten. op er = of hij. accordeeren = tot een akkoord komen. gesinnet sij = gezind is. erkundigen = op de hoogte te stellen. wolle = wil. op er = Als hij. Frid = vrede. solle = zal. Teijl = deel. toe voer = tevoren.


88


89

Kaart van Berbice


88-89

49 51 56 57 58 59 60 63 64 65 68 69 70 80 83 84 86 87

Plantagien. Doornboom Oosterleek Hollandia Zeelandia Hoogstraat Lelienburg De Vrede Antonia Margaretha Catharina Odekerk Solitude Slingelandt De Geertruyd De van de Velde Plantangien De Vigelantie De Herstelling

Eigenaren. Directeuren. E. Hardeveldt Dezelve. Pieter Pama P.A. Charbon St. Martin en Bele Saigne Hendrik Garen St. Martin en Bele Saigne Hendrik Garen Gysbert de Graaf Dezelve. Wed. A. Barbey Dezelve. Grommé en Comp. C. Mittelholtzer Z. le Febre Willem Lentzing Z. le Febre Willem Lentzing Z. le Febre Willem Lentzing L. Abbenzets Ant. Terstegen L. Abbenzets Ant. Terstegen L. Abbenzets Ant. Terstegen Adriaan Gillissen Dezelve. J. en F.v.d. Velden G.H. Warneeken J. en F.v.d. Velden G.H. Warneeken J.C. Harzing J.C.A. Blanke Erven L. Michil ................

Plantagien behoorende aan de Ed. Heeren Directeuren van de Colonie de Berbice A Suyker plantagie de Savonette B Het Land van de Pl. Savonette C Cacao en Coffy plaats Oostsouburg E Suyker plantagie Markai F Het Landt van de pl. Markai G Suiker plantagie de Pereboom T Suyker plantagie genaamt de Hoofdplantagie V Het Land voor bovengem. plantagie W De Suyker plantagie de Dageraad


90 [1] neur van Hoogenheim niet alsoo accordeeren, soo moete er1 [2] verwaerten et watt better, / wolle er nuu daen accordeeren2 [3] met mij, soo moete er mij den selvigen soldaat weederom [4] senden, met een Antwoord of briefje, daar na ik mij te regu[5] leeren wijs.5 [6] Ik bekenne in mijn schreeven, dat ik hebbe bij mij in barbice [7] van haare volk 41 man bekoomen, als goede vrijnd welk wel7 [8] sijn voorsien met kruijt & Loot, / wat mij aanbelangt, Gott [9] Lob en dank been ik nog wel gesund, en og wel voorsien9 [10] met kruijt & Loot, daar voor ik geen mangel luijden darf, /10 [11] ik Geloof & verseekere aan de Heer Gouverneur van Hoogen-11 [12] heim deen er wolte accordeeren, soo moete er mij bij tijd te12 [13] weeten doen aansonsten moete er et wat anders te gewaarten,13 [14] nuu als dan verhope ik op spudigsten eene narigt.14 [15] een vrijndligen Grues van mijn aan de Heer Gouverneur van [16] Hoogenheim [17] N.B. eenen vrijndligen Grues van mijn Ionge Vrouw Schorzin17 [18] Sara Hebina George aan de Heer Scheermeister, wie og aan18 [19] mijne twee broeders. [20] met deesen verblijve ik aan de Heer Gouverneur van Hoogen[21] heim met Goedagting en met alle diepste respect Gehoor[22] zaamst D.D. [23] [Was geteek] Cooffee Gouverneur [24] a Berbice op den 27e. Iulij 1763 [25] [Post Scriptum van de Jonge Vrouw] [26] Ik sal UwEdl. eene Vrijndschap maken, dat ik verseekere dat 1 2 5 7 9 10 11 12 13 14 17 18

er = hij. et watt better = iets beters (bijvoorbeeld spoedige hulp uit Nederland). te reguleren wijs = te handelen weet. Namelijk overgelopen soldaten. been = ben. og = ook. daar voor ik geen mangel luijden darf = waaraan ik geen gebrek zal lijden. Geloof = beloof. deen er wolte = wanneer hij wil. soo moete er mij bij tijd te weeten doen = dan moet hij het mij bijtijds doen weten. aansonsten moete er et wat anders te gewaarten = anders moet hij wat anders verwachten. narigt = bericht. eenen vrijndligen Grues van mijn Ionge Vrouw Schorzin... = een vriendelijke groet van mij, jonge vrouw Georgine... wie og = zo ook.


[27] altoe veel neegers sijnd bij haare volk nog gekomen en sij


91 [1] niet Capabel sie te bekomen, als anders met goeden accoord1 [2] [Superscriptie] [3] Aan dewelEd: Hoogeboorne Heer Heer Gouverneur van [4] Hoogenheim en Generaal deeser Lande en Distericten van [5] Barbice &c &c &. [6] a Rio Berbice [7] Present a Dagharad.7 [8] XI [VAN HOOGENHEIM recapituleert de vroegere mislukte [9] onderhandelingen en vraagt precisering der voorstellen.] [10] Aan den Neeger Coffij. [11] Den Heer Gouverneur van Hoogenheim heeft Iouluij brief [12] wel ontfangen. Den Heer Gouverneur kan niet begrijpen wat [13] Jeluij dog seggen wilt met hem te vragen, of hij sig bedagt [14] heeft om met Jouluij te accordeeren van weegen het Land [15] van Berbice, dan of hij soude gesint weesen oorlog met de [16] neegers te hebben. Het is immers de Heer Gouverneur niet [17] die oorlog met Jouluij gesogt heeft, maar Jouluij selfs hebben [18] de Christenen den oorlog aangedaan en vreedelyk mishandelt. [19] De voorige rijs toe Jeluij den Heer gouverneur hebt geschree-19 [20] ven, heb je hem ook de helft van 't land aangeboden. En [21] omdat hij Jouluij niet verstaan kon, wat je daar mee seggen [22] wilde, en waar in en tot hoe verre die helft bestaan sou, soo [23] versogt de Heer Gouverneur aan den Neger Coffij en accarra [24] om hem duijdelijk te schrijven, wat je daar meede meende. [25] Want hij soo ligtvaardig en op soo een losse voet niet kan [26] nog mag te werk gaan. Want Jouluij weet wel dat het land [27] aan den Heer Gouverneur niet toekoomt, en dat hij t' voor [28] sijn meesters moet verantwoorden. Maar in plaats dat je Jou [29] meening aan den Heer Gouverneur sou laten weeten, en [30] opregt met hem soude gehandelt hebben, zoo ben Jouluij met [31] je ganse magt hier teegens hem komen vegten, soo dat hij

1

7 19

Vertaling van postscriptum: Ik zal Ued. een vriendelijkheid bewijzen door U te verzekeren, dat er nog zeer veel negers bij hun volk zijn bijgekomen en U niet in staat bent hen terug te krijgen dan met een goed accoord. Dagharad = *Dageraad. rijs = keer.


92 [1] geen staat op neegers belofte of woorde meer maken kan, [2] tenzij Jouluij opregter en sonder bedriegen te werk gaan [3] wilde; dan sal de Heer Gouverneur Jouluy voorstel gehoor[4] geeven. En wat Jouluij seggen wild, Segt hem dan duijdelijk [5] waarin de helft van Berbice voor Jouluij bestaan sou, en wat [6] verder Jouluij begeeren is, dan kan dHr. Gouverneur daar [7] over spreeken met de Heeren van den Raad. Den Soldaat, [8] die de brief aan den Heer Gouverneur gebragt heeft, is door [9] je volk al teveel mishandelt, en moet door de meester van [10] zijn wonden geneesen werden. De bok Cupido van de [11] *Herstelling zal deese overbrengen, waar meede den Heer [12] Gouverneur Iouluij antwoord weeder terug verwagt. Als [13] Iouluij nu wel en opregt soekt te handelen, dan send den [14] Corporaal Sneebel, die door Iouluij in Canjen gevangen is,14 [15] aan den Heer Gouverneur terug; want die man zijn ongeluk [16] kan Jouluij immers niets helpen. [17] De Heer Schermeester laat Iuffrouw George vriendelijk [18] weederom groeten, soo als ook haar twee broeders. [19] Berbice 30 Iulij 1763. [20] XII [COFFY preciseert zijn voorstellen.] [21] Aan de welEd: en Hoog geboorne Hr. Hr. Gouverneur van [22] Hoogenheim. [23] Ik hebbe van den Heer Gouverneur Van Hoogenheim sijn [24] schreeven wel ontfangen en daar uit vernomen dat de Heer24 [25] Gouverneur niet kan begrijpen wat wij wollen seggen, van [26] weggen accorderen, / dat is soo veel gesegt oprigtig met26 [27] Jouluij te handelen, / en wil niet meer voor mijn be[28] houden, als 4 plantagien, eerstelyk Saffanet Marquaij Ossaburg [29] Barbon met mijn volk, / wat dat overige aanbelangt, dat is29

14 24 26 29

Canjen = zijrivier van de Berbice (zie kaart). schreeven = schrijven. van weggen = wegens. Deze plantages zijn: *Savonette, *Markai, *Oostsouburg en *de Pereboom. Coffy vraagt dus alle gouvernementsplantages in het binnenland voor de Wironiekreek. Een blik op de kaart toont, dat dit inderdaad ongeveer de helft van Berbice is. De tussenliggende particuliere plantages zouden dan toch ook opgegeven moeten worden.


93 *

[1] voor Jouluij, / ik hebbe og weel verstaan in den brief van1 [2] UEdl:, dat de Heer Gouverneur niet oorsak seie aan de2 [3] oorlog, / dat weeten wij wel, / daen de Hr. PLanters en3 [4] Directeuren sijn de oorsaak weegens het oorlog, wijlen Sie4 [5] het volk Seere mishandelt hebben, en og over de natur met [6] schleegen en shwippen getracteert, / soo hebben wij er niet6 [7] lenger kunnen uitstaan, / daar wij wetten weel, dat God,7 [8] God ist, welk dat goede beloond, en dat quaade bestraft. / [9] wie og wetten wij wel, dat het Land niet aan de Heer Gouver-9 [10] neur seie, / dog kan er Schreeven na Holland aan d'Heer10 [11] van Radden, / indem wiler nun accordeeren met ons, soo11 [12] moete er aan ons weederom eene andwoord senden door den [13] selvigen Bock, / verders is gesegt, dat de Heer Schermmeester [14] kan bekoomen in goeden accort voor betaaling deese twee [15] Iuffrouwen, / soo moeten er mij met den selvigen Bok nog [16] eene daar bij senden met een brief, / soo kan ik sien, op de16 [17] Hr. Gouverneur gesinnet is met ons frede te maken, / soo wil [18] ik daar na denselvigen Bok weeder om senden met een ant[19] woord. / wat ons Christen aan belangt weeten wij weel, dat19 [20] God is aan allen orde en wij verblijve bij haare volk bis aan20 [21] dat eend / en ik hebbe geen schreeven van Iouluij meer van [22] doen, / daan sie hebben on sere mishandelt, en wij verlangen22 [23] niet meer bij Iouluij te komen, / God is aan allen orde en wij [24] befeelen ons alle dag den lieben god... [25] a Berbice * 1 2 3 4 6 7 9 10 11

16 19 20

22

15. Bok. Tekst: Pok. 18. Bok. Tekst: Pok. og weel = ook wel. oorsak seie aan = de oorzaak is van. daen = maar. wijlen Sie = omdat zij. en og over de Natur met schleegen en shwippen getracteert = en ook meer dan natuurlijk is (= al te erg) op slaan en zwepen getracteerd hebben. wetten weel = weten wel. wie og = zo ook. seie = is. Coffy heeft de uitdrukking uit de vorige brief van Van Hoogenheim: de Heeren van den Raad, niet begrepen. Toch blijkt hij wel begrip te hebben voor de ondergeschikte positie van de gouverneur. indeme wiler nun = indien hij nu wil. op = of. wat ons Christen aan belangt = wat ons Christen-zijn betreft. orde = oorden. bij het volk van God? bis = tot. daan = want.


[26] Op den 2 Augustus 1763.


94 [1] XIII [VAN HOOGENHEIM tracht minstens twee maanden uit[2] stel te krijgen om zijn superieuren te raadplegen.] [3] Aan den Neeger Coffij. [4] Jouw brief van gisteren den 2 deeser, aan den Hooggeboorne [5] Heer Gouverneur van Hoogenheim geschreeven, hebben de [6] bokken wel overgebragt. Nu laat wij Jouluij weeten, dat de [7] Heer Gouvernr. al geschreeven heeft na Holland met den [8] Captijn Pijnappel, dat gij met de Heer Gouverneur wilt [9] accordeeren over de halve Berbice, en op die Brieven zullen [10] wij over drie of vier maanden kunnen antwoord verwagten, [11] en soo de antwoord heel schielyk koomt sal het dog ten [12] minsten wel twee maanden duuren. De Heer Gouverneur [13] kan Jouw nu wel beeter verstaan als in Jouw eerste brieven, [14] maar hij kan nog geen contract met Jouwluij maken, omdat [15] hem het land niet selfs in Eijgendom toekoomt. Daarom moet [16] hij wagten op de antwoord en brief van de Heeren in Holland. [17] De 4 Plantagien die je vraagt, heb Jeluij in besit, en de Heer [18] Gouverneur is er nog niet om koomen vegten, maar hij laat [19] Jouw in rust, daar Jeluij in teegendeel de Heer Gouverneur19 [20] bent komen bevegten, daar Je moest vreede houden, en toonen [21] dat Jeij 't opregt meent, en ons volk geen quaad meer <wilt> [22] doen. Want wat heeft die arme soldaat Jouw gedaan, dat gij [23] hem zoo mishandelt hebt en nog gevangen houd. De Heer [24] Schermeester laat de Iuffrouwen groeten, en wil deselve met [25] de andere kinderen gaarne lossen met een goed accoord en [26] betaling, als hij maar weet wat je hebben wilt. Daarom [27] Schrijft ons weederom een brief wat Jouw begeerte is. [28] Althans gij kunt wel verseekert weesen, dat de Heer Gouver[29] neur en de Heer Schermeester en d'andere Heeren het goed [30] en wel meenen met de neegers en alle Goede Christen. [31] a Berbice den 3 Augustus 1763.

19

daar = terwijl.


95 *

[1] XIV [COFFY accepteert een wapenstilstand. Hij vraagt een [2] losprijs voor de gevangenen] [3] Aan Her Heer Gouverneur van Hoogenheim &c &c &c. [4] UEd: Schreeven heb ik te regt erhouden, en wel daar uit4 [5] verstaan, dat wij moeten soo lange patiens houden van [6] weegens het antwoord deeser 4 plantagien, bis de brieven6 [7] uit holland weederom koomen, / jndeeme de Hr. Gouverneur7 [8] Coffij weel Contant seie bis op verdere naerigt / en soo lange [9] hoope ik te verblijve in goeder rust, / des Gleichen Jouluij og [10] niet jegen ons komen te vegten, bis op verdere ordre, des [11] Gleichen wij og niet koomen te vegten jegen Jouluij en wij11 [12] laten Jouluij in goederrust, / daar bij bekraftigen wij met12 [13] eenen Shwuur of Eijd jegen God den almagtigen, / met13 [14] deesen verhoope er og van Jouluij te Shweeren om niet te [15] koomen vegten bis na uitgemaakter saak, / nun als daen wat15 [16] met deessen Twee Iuffrouwen aanbelangt, wil ik Sie wel te [17] ruk geeven voor betaling, / ween sij geeven 20 vaatjes kreut17 [18] 30 geweeren, en een vaatje met tobak soo wil ik sij terug [19] geeven, / en dat selvigen Verlangen ik niet Eerder bis als de19 [20] briefen uit Holland gekoomen sijnd van weegens het accoord [21] deeser vier plantagien / als daen sal ik deese Twee Iuffrouwen [22] leeferen aan Jouluij, Jndeme Jouluij selvet komet bij ons om22 [23] af te halen, en brengen deese presenten met, / met deeser [24] goedagting laate ik groete seer vrijndelijk den Heer Gouver[25] neur van Hoogenheijm wie og de Heer van Radden en alle25 [26] Goede Christen, / en ik waer te met eersten eene aendwoord te26 [27] ruk door denselvigen Bok en verblijve in goeder Hopeningen.27

* 4 6 7 11 12 13 15 17 19 22 25 26 27

27. Bok. Tekst: Pok. erhouden = ontvangen. bis = tot. Jndeeme... = Intussen is de Heer Gouverneur Coffy wel tevreeden tot op nader bericht. des Gleichen Jouluij og ... des Gleichen wij og = in dien jullie ... dan ook wij. bekraftigen = bekrachtigen. Shwuur of Eijd = eed. bis na uitgemaakter saak = tot de zaak is afgehandeld. te ruk = terug. ween - wanneer. bis = tot. Jndeme = indien. wie og = zo ook. waer te = wacht, verwacht. in goeder Hopeningen = met goede hoop.


96 [1] [2] [3] [4] [5] [6]

N.B. een seer vrijndelijke groednis van mijn albina Georga,1 en van mijn Scheester, aan den Heer Scheermeester wie og2 aan alle goede vrijnd, / ik verhoppe, dat Sie maken ez op3 dat allerbeste, om mij vrij te kopen / leeben sie weel4 / Verbleive haire ondergeevereste en gehoorsampste Dienarin albina Georga.

[7] A Berbice op den 7 Augustus 1763. [8] XV [VAN HOOGENHEIM onderhandelt verder over de los[9] prijs der gevangenen.] [10] Aan de Neeger Coffij. [11] Uwen brief van den 7 deeser heeft de Hooggeboorne Heer [12] Gouverneur van Hoogenheim wel ontfangen en daar uit [13] gesien, dat Jouluij wilt patientie hebben van weegens het [14] accoord der 4 Plantagien, totdat de brieven uit Holland [15] wederom koomen; en dat Coffij wel Content is tot op [16] verdere narigt en soolange sal blijven in rust, en ons niet zal16 [17] komen bevegten, daar jeluij op sweert of Eed doet aan God [18] almachtig. Van onse kant hebben wij Jouwluij in rust gelaten, [19] en hebben Jouwluij nog niet komen bevegten. De Heer [20] Gouverneur kan geen Eed sweeren of hij moet eerst daar [21] toe ordre en brieven uit Holland hebben, omdat het sijn [22] Eygen Land niet is. Aangaande de Iuffrouwen en kinderen, [23] soo willen wij die gaarne lossen. En als jeluij het opregt meent,23 [24] stuurt zij ons dan maar ten eersten af met bokken in een [25] vaartuig. Wij beloven Jouwluij aanstonds de betaling terug [26] te stuuren aan salempouris, geblomt linnen, Tabak, zoute26 [27] vlees, spek en andere provisie wat wij hebben. En wat jeluij [28] anders verlangt, schrijft het ons, wij zullen het stuuren met [29] het zelve volk dat de Iuffrouwen en kinderen afbrengt. Dat

1 2 3 4 16 23 26

mijn = mij. Scheester = zuster. wie og = zo ook. dat Sie... = dat U er het allerbeste van maakt. leeben sie weel = Duitse groet: leben Sie wohl. tot op verdere narigt = tot nader bericht. lossen = los kopen. salempouris = effen katoenen stof. geblomt = gebloemd.


97 [3] beloven wij Jouwluij voor vast, daar kun je staat op maken. [4] Stuurt ons ook de Corporaal meede te rug, dan sien wij dat [5] Jouluij het opregt meent. Wat aanbelangt om aan Iouwluij [6] kruijt en geweer te geeven, dat kunnen wij niet doen, want [7] dat was teegens onsen Eedt. Maar als wij de brieven uit [8] Holland ontfangen hebben en ordre of permissie gekreegen, [9] dan kunnen wij Jouwluij alles geeven, wat wij met jouwluij [10] accordeeren: kruijt, geweer en al wat je van doen hebt. [11] Tot zoolange moet je wagten, en ons nu ten eersten de [12] Iuffrouwen met de kinderen en de Corporaal stuuren. Het [13] goed zullen wij aanstonds te rug zenden. Wij groeten de [14] Iuffrouwen en kinderen. [15] a Berbice den 9 Augustus 1763.


99

VI De guerilla tegen het Nederlandse gezag 3. De bosnegers. Anders dan op de Westindische eilanden, was het de slaven in Suriname mogelijk de vlucht te nemen in de ontoegankelijke binnenlanden. Reeds ten tijde van WILLOUGHBY1 wordt melding gemaakt van kleine groepen ontvluchte slaven of marrons in het bosland van Suriname. Na de inval van CASSARD nam het aantal marrons sterk toe. De inval van admiraal CASSARD op 8 oktober 1712, tijdens de oorlog tussen Nederland en Frankrijk, was een zware slag voor de volksplanting, die in deze tijd snel opkwam. De eigenaren van de plantages en de overige blanke inwoners moesten een brandschatting betalen van ongeveer zeven en een half miljoen Surinaamse guldens. Dit werd betaald in slaven, goederen en geld. De inwoners moesten een bijdrage betalen van 8 à 10% van de waarde van hun bezittingen. De grootste ramp was echter, dat het aantal marrons in de bossen sterk toenam. De meesters namelijk vertrokken naar de stad om van daaruit de vijand te bevechten. Zij zonden hun slaven en waarschijnlijk ook hun vrouwen en kinderen naar het bos om zich daar voorlopig schuil te houden. Toen alles weer veilig was weigerden de slaven terug te keren. Dit betekende natuurlijk een groot verlies aan kapitaal. Maar erger was, dat de nu zo talrijke troepen rondzwervende marrons een gevaar begonnen te vormen voor het land. In grote groepen overvielen zij de plantages, door wrok of noodzaak gedreven. Bij zo'n overval werden de blanken vermoord of verjaagd, al het benodigde geroofd, de slaven bevrijd en de plantage vernietigd. Tegen de marrons werden bospatrouilles georganiseerd, die over het algemeen weinig meer resultaat hadden dan dat de marrons tijdelijk dieper het bos in trokken.

1

Deze periode duurde tot 1667.


100 Nu op deze wijze geen enkel succes te verwachten was, ondernam het gouvernement een poging om met de grootste bosnegerstammen vrede te sluiten. Reeds in 1684 had gouverneur VAN AERSSEN VAN SOMMELSDIJK vrede gesloten met de bosnegers van Coppename. In 1749 sloot MAURICIUS vrede met de Saramaccaners (zie hoofdstuk VIII). In 1760 werd onder gouverneur CROMMELIN vrede gesloten met de Aucaners en in 1762 met de Saramaccaners. In de stad was men nu zo opgelucht, dat de vlaggen uitgestoken en dankdiensten gehouden werden. De geschiedenis van deze guerilla volgt men in de gedrukte geschriften steeds door Nederlandse ogen. En al is in later tijd het Nederlandse oordeel over de gehate rebellen sterk verzacht en zelfs romantisch gekleurd, dit is niet altijd een voordeel en men mist de eigen visie van de bosneger. Wij hebben daarom er de voorkeur aan gegeven hier een bosneger historiograaf aan het woord te laten, namelijk JOHANNES KING, die in zijn dagboeken de strijd van de bosnegers voor het eigen volk heeft verhaald. De Matoewari bosneger JOHANNES KING1 leefde van omstreeks 1830 tot 1899 in Suriname. Hij was een merkwaardige figuur, die men wel genoemd heeft de profeet van het bosland. In dromen en visioenen werd hij door God aangespoord zich door de Hernhutters te laten dopen en vervolgens ontving hij op dezelfde wijze opdracht het Evangelie te brengen aan de bosnegers. Van zijn zendingsreizen in het bosland zond hij uitvoerige verslagen aan zijn kerkelijke superieuren, de zendelingen in de stad. Hij schreef uitsluitend Negerengels. Het eerste ons bekende verslag dateert uit 1864. In later tijd schreef hij ook twee werken van groter omvang en voor groter publiek: het boek van zijn dromen uit omstreeks 18852 (met daarin ook verhalen over de historie der bosnegers) en het boek van zijn moeilijkheden en verbanning uit zijn gemeente te Maripastoon uit omstreeks 1893. In dit hoofdstuk geven wij een Fragment uit zijn eerste grote werk.

1

2

Zie over hem Gottfried A. Freytag, Johannes King der Buschland-Prophet. Ein Lebensbild aus der Mission der Brüdergemeine in Suriname. Nach seinen eigenen Aufzeichnungen dargestellt. Herrnhut, 1927. Hij noemt dit boek zelf later het skrekiboekoe (schrikboek), omdat het vele helvisioenen bevat. Eén van de eigen illustraties bij deze helvisioenen werd gereproduceerd bij hoofdstuk XV.


101

Een bosnegerdorp in de negentiende eeuw. Tekening van A. Borret


102

Tekst.1 [2] Mi ben skrifi da tori vo dem ouroetem avoo vo wi: fa [3] sani ben waka ogri gi dem, di dem ben de feti nanga bakra.3 [4] We da tem di dem ben habi wan toemoesi hebi pina skreki [5] liebi na dem tapoe, en ma na vo njanjam dati ben pina dem5 [6] toemoesi. Dem no ben habi pikin lostoe srefi vo dem kan [7] koti gron plani, vo dem kan feni njanjam vo njam. En doro [8] nomo bakra ben de na dem baka nanga feti. En tee dem pina[9] pina, dem go meki wan plesi, dem fala gron. Da joeroe di9 [10] dem plani njanjam, tee di njanjam bigin vo leepi, nomo [11] bakra kom fadom na dem tapoe nanga feti ageen. En dem [12] sordati, tee dem kom doro na ini wan kampoe vo dem, [13] nanga da bigi skreki vo da feti som oeman moe lom go [14] teki mata hoopo potti na hem skoloe tapoe tjari lon gowe na [15] ini boesi. Dem go so tee da skreki kom pasa pikinso, dem [16] hai kom krin, dem kom si dati na soso hoedoe dem ben teki

1

3 5

9

Deze tekst is een fragment uit het boek der dromen of het skrekiboekoe van Johannes King. Van dit werk schijnen twee autografen te bestaan met onderling vrij veel afwijkingen: een handschrift in drie delen bevindt zich in het archief der Broedergemeente te Herrnhut onder signatuur R15 Lb N20 f6-8, een ander handschrift bevond zich in 1919 in bezit van de familie van Johannes King en werd door Freytag gekopieerd. Deze kopie bevindt zich in het archief van de Broedergemeente in Zeist onder signatuur IIB.7B.II. De autograaf die hiervóór ligt werd door ons nog niet gevonden. Wij raadpleegden het manuscript uit Herrnhut in fotokopie. De fotokopie werd ons afgestaan door de heer R. Träger, bibliothecaris van het archief in Herrnhut, die wij hiervoor hartelijk dank zeggen. De fotokopie blijft het eigendom van het archief der Broedergemeente te Zeist. Wij putten deze fragmenten uit R15 Lb N20 f8 (geschreven in 1888), pp. 17-41). De interpunctie is geheel van ons. Hiervoor reeds schreef Johannes King over het leven in het bosland. Het gebruik der voegwoorden bij Johannes King wijkt soms af van het hedendaags gebruik. Men moet voor een beoordeling van deze afwijkingen niet vergeten, dat hij als bosneger schreef in het hem door geboorte niet vertrouwde kustdialect van Suriname. Het aan het Nederlands ontleende voegwoord en geeft een verbinding aan met het voorgaande. Het kan ook een nazin verbinden met een voorzin, zelf reeds ingeleid door een temporeel voegwoord als tee, di of efi, of het kan een nazin verbinden, die reeds verbonden is door een ander voegwoord als ma of dan. Een eigenaardigheid in de spelling van King is, dat hij de tekens a en h als varianten door elkaar gebruikt. Deze spellings-eigenaardigheid (die verklaard kan worden uit het vroegere spel-onderwijs) werd zonder nadere verantwoording in de tekstkritische noten geëlimineerd. Hier werd falh herspeld tot fala.


103 [1] Ik beschreef reeds de geschiedenis van onze voorouders: [2] hoe slecht het hen ging, toen zij vochten met de blanken. [3] Wel, toen hadden zij een vreselijk zwaar en ellendig en ver[4] schrikkelijk leven, maar zij hadden het meeste gebrek aan [5] eten. Zij hadden zelfs geen beetje rust om de grond te be[6] werken om aan eten te komen. Aldoor vervolgden de blanken [7] hen. Wanneer zij te kort hadden gingen ze een stuk grond [8] gereed maken. Wanneer zij dan eten geplant hadden en net [9] begon het te rijpen, dan overvielen de blanken hen weer. [10] En als de soldaten een kamp van hen bereikten, moesten10 [11] sommige vrouwen in de grote verwarring van de strijd in [12] alle haast matta's op hun schouders in het bos in veiligheid12 [13] brengen. Zij liepen voort tot de schrik enigszins voorbij was [14] en zij weer helder konden zien, en dan zagen zij dat zij zomaar [15] stukken hout hadden meegenomen

10 12

(kamp =) kampoe noemt men een hut of een verzameling hutten (een nederzetting). mata is een houten vijzel.


104 *

[1] na plesi vo dem pikien. We jeri fa dem fositem sordati, tee1 [2] dem doro na ini so wan kampoe vo dem avoo vo wi, kaba2 [3] dem si so wan jonkoe pikien, dan dem teki da pikien potti [4] na ini mata fom hem nanga tiki, leki soema de fom bana. [5] En dan da pikien kom masi krin-krin. En dan dem bron ala5 [6] dem kampoe, dem fala ala bana trowe nanga ala dem tra [7] njanjam di dem si. Dan dem koti-koti ala dem njanjam pisi[8] pisi, pori ala njanjam di dem si. Ala sani di dem feni, di dem [9] no wani teki tjari gowe nanga dem, dem bron alamal nanga [10] faja. We na dati ben gi dem gran avoo vo wi toemoesi [11] tranga hattibron na dem bakra tapoe da tem. En dem ben [12] sweri na tapoe dem broedoe, taki dem sa pai dem ouroetem [13] bakra da leti paiman vo dem broedoe, disi bakra ben trowe [14] na dem pranasi na dem fositem srafoe, da tem boesi ningre [15] no ben de jete. [16] En da strafoe nanga dem tranga wroko ben hebi gi dem avoo [17] vo wi, en pasa malki. We di dem gowe na boesi, now bakra17 [18] kom nanga wan tranga masra fasi, vo go kisi dem tjari kom [19] potti na ini da srefi pina liebi baka. We dati dem gran avoo vo [20] wi taki, dati no kan de. En Masra Gado, di no kan si kroetoe [21] nanga hem santa hai en hem hatti no kan verdragi fa liebisoema [22] wani vo doe pasa hem, we na vo dati hede hem srefi gi dem [23] avoo vo wi tranga, vo dem kiri dem ouroetem sordati, tee dem23

* 1

2 5

17 23

17. now. Tekst: no. 22. verdragi. Tekst: vredragi. Het verhaal over de vrouwen is niet helemaal duidelijk. De vrouwen moeten matta's in veiligheid brengen en blijken dan hun kinderen vergeten te zijn. Het ligt voor de hand te veronderstellen, dat zij hun baby's in matta's in veiligheid plachten te brengen en in de verwarring een stuk hout meenamen. kaba heeft bij King nog dikwijls de functie van een voegwoord. Wij hebben om de tekst niet onnodig moeilijk leesbaar te maken de tekens m en n als aanduiding van de nasalisering van de voorgaande klinker herspeld naar het algemeen gebruik, dat berust op een etymologisch principe. Dit wordt niet in de tekstkritiek verantwoord. Hier werd dam herspeld tot dan. Vele andere inconsequenties in de spelling van King werden echter gehandhaafd. Zo werd de zeer frequente wisseling tussen spelling met r en met l (r en l vormen één foneem in het Negerengels) niet gewijzigd. Deze wisselingen in het woordbeeld geven Negerengels-sprekenden geen bijzondere moeilijkheden en dragen bij tot de couleur locale van de tekst. Zie p. 102, noot 5. dem slaat natuurlijk niet op de gedode soldaten, maar op de blanken in het algemeen.


105 [1] in plaats van hun kinderen. Hoort nu hoe de vroegere sol[2] daten, wanneer zij aankwamen in zo'n kamp van onze voor[3] vaders en zo'n klein kind zagen, hoe zij het kind namen en [4] in een matta stopten en met stokken sloegen, zoals men [5] bananen stampt. En dan werd het kind volkomen verbrijzeld. [6] Daarna staken ze alle kampen in brand, ze plukten alle bana[7] nen en al het andere eten dat ze zagen en wierpen dat weg. [8] Dan sneden ze alle eetbare planten af en vernietigden die. [9] Al wat ze vonden en niet met zich mee wilden nemen, ver[10] brandden ze met vuur. Wel, dat maakte onze voorvaderen [11] vreselijk kwaad op de blanken toentertijd. Ze legden een eed [12] af op hun bloed, dat ze zich zouden wreken op de vroegere [13] blanken voor het bloed der vroegere slaven, dat de blanken [14] op hun plantages vergoten hadden in de tijd dat er nog geen [15] bosnegers waren. [16] De straf en het zware werk was een bovenmatig zware [17] last voor onze voorouders. Toen ze naar het bos getrokken [18] waren, kwamen de blanken als strenge meesters om hen [19] weer terug te voeren in hetzelfde ellendige leven. Wel, onze [20] voorvaderen zeiden: dat kan niet. En de Heer God, die met [21] zijn heilige ogen geen onrecht kan aanzien en die niet kan [22] verdragen dat mensen zelf het heft in handen nemen, wel [23] hij gaf hierom onze voorvaderen de kracht om de vroegere [24] soldaten te doden, zodat zij


106 *

[1] no kan feti moro. En sordati de loekoe vo kaba na baka foto, [2] nanga dem opsiri. En lanti seni komado vo go meki fri [3] nanga dem. [4] We di da feti ben go doro wan feifi jari langa, toemoesi4 [5] pina liebi ben hebi gi dem avoo vo wi sotee. Njanjam no de [6] vo njam. Ma som vo dem siri di Gado meki potti na ini boesi, [7] ben helpi dem. En foeroe foe dem switi siri di de na ini boesi [8] dati dem ben njam na plesi vo njanjam. Ma switi mofo, dati no [9] ben mankeri kweti-kweti: meti nanga boesi fouroe, dati no [10] ben diri, en dem ben foeroe toemoesi, fisi ben foeroe so srefi [11] toe. Na dem sani dati ben helpi dem foeloe, bikasi dem no ben [12] trobi dem vo feni. Ma soutoe, dati ben pina dem toemoesi. [13] Dem srefi ben moesoe meki boesi soutoe nanga dem fansortoe [14] boom vo boesi, disi habi soutoe na dem eigen skin. [15] .....................15 [16] We somtem oenoe sa wani sabi ofoe haksi, na hoepee [17] dem avoo vo wi ben feni someni sani vo bori so foeroe [18] soutoe. En mi sa froeteri oen, en taki gi oenoe fa dati ben pasa, [19] en hafoe. Dem oeman ben meki bigi-bigi doti patoe vo bori19 [20] sani na ini. En sosrefi dem ben de meki bigi doti plapi toe [21] soleki bigi tobo, di kan holi foeroe watra. En dem ben meki [22] bigi watra patoe vo kouloe watra. En dem ben de meki [23] watra kan, bigiwan leki bigi djogo, en dem meki pikinwan [24] toe leki pikin djogo. Vo isri patoe dati, pikinwan nanga [25] bigiwan, dati dem gran avoo vo wi ben feti wieni na dem [26] vijand han. En tee da feti ben kom tranga, somtron tee dem

*

4

15 19

6. ma. Tekst: na. 8. njam. Tekst: janjam. 9. mankeri. Tekst: makkri. 17. avoo. Tekst: ovoo. 20. doti. Tekst: dooti. De tijdsaanduidingen zijn in de loop der tijden natuurlijk weinig accuraat geworden. De juiste data vindt men in het commentaar bij dit hoofdstuk. Toch geeft het te denken. dat King enkele malen zeer precies een tijdvak van vijf jaar opgeeft. Hier wordt een fragment overgeslagen, waarin King een gedetailleerde beschrijving geeft van de zoutbereiding bij de bosnegers. Het is bij de bosnegers een gewoonte om nooit alle geheimen prijs te geven aan buitenstaanders. Wellicht moeten wij hieruit verklaren, dat King zijn onthullingen zo dikwijls vergezeld doet gaan van de restrictie hafoe, wat bij hem betekent ‘niet geheel’.


107 [1] niet meer konden strijden. De soldaten reikhalsden naar het [2] einde achter hun forten, en ook de officieren. En het gouver[3] nement zond afdelingen soldaten om vrede te sluiten. [4] Wel, toen de strijd ongeveer vijf jaar was voortgezet drukte [5] het ellendige leven onze voorouders vreselijk. Er was geen [6] eten. Enkele zaden, die God in het bos had doen groeien, [7] hielpen hen en veel van de lekkere zaden die er in het bos [8] zijn aten zij in plaats van het normale eten. Toespijs hadden [9] zij ook: vlees en bosvogels, dat was niet zeldzaam, het was [10] er in overvloed, en er waren ook veel vissen. Die dingen [11] hielpen hen goed, want ze hadden geen moeite die te vinden. [12] Maar aan zout hadden zij gebrek. Zelf moesten zij het boszout [13] maken uit de verschillende boomsoorten in het bos, die zout [14] bevatten in hun bast. ..................... [15] Wel, misschien zijn er onder U die willen weten of vragen, [16] waar onze voorouders het kookgerei vonden om zoveel zout [17] te koken. Ik zal het U vertellen en ten dele zeggen hoe dat [18] ging. De vrouwen maakten grote aarden potten om te koken. [19] En ook maakten zij grote aarden pannen als de grote kuipen, [20] die veel water kunnen bevatten. En ze maakten grote water[21] kruiken om het water te koelen. En zij maakten water[22] kannen, grote als grote pullen en ook kleine als kleine pullen. [23] Maar ijzeren potten, kleine of grote, die veroverden onze [24] voorvaderen op hun vijanden. Soms, als de strijd hevig werd [25] en de


108 *

[1] sordati si dem boesi soema de kiri dem toemoesi, dan dem [2] seti lom drai vo go kibri dem liebi. Dan dem no man vo tjari [3] ala dem bigi patoe, lom gowe nanga dem sani drai baka. [4] Nofo tron dem lom trowe ala sani. En dem avoo vo wi teki [5] somtron, dem kiri da komado sordati, tee dem sordati kaba [6] krin-krin. Dem libi toe nomo, vo dem dati tjari da boskopoe [7] kom baka na foto vo taki gi lanti, vo lanti kan kisi da joensoe [8] dati alla dem sordati komado dati no de moro, dem kaba en [9] dem kiri dem alamala. We nanga so wan fasi dem avoo vo [10] wi ben feni moro isri patoe nanga gon en ouroe, kroiti,10 [11] koegroe, ala sani. En som vo dem trawan vo dem gran soema [12] ben kom broko bakra planasi teki someni ningre tjari gowe [13] nanga ala sani. En dem teki man nanga oeman, pikienwan [14] nanga bigiwan, en da ningre di no wani gowe na boesi, dem [15] kiri dem dati trowe. Dan dem tjari ala sani, di dem kan tjari [16] gowe nanga dem na boesi. We na so wan fasi dem gran avoo [17] vo wi ben feni sani na boesi, vo helpi dem srefi kibri dem [18] liebi, tee na ini dem feifi jari langa di da feti ben go doro,18 [19] tee na baka bakra go meki fri nanga dem. A kaba so fala. [20] We somtem soema sa de na wi mindri ofoe na wi gemeente,20 [21] disi no sabi fa dem soema na boesi kondre doe habi da nem [22] boesiningre. We mi sa taki pikinso vo dati toe. Bikasi som [23] soema membre ofoe denki, na sinsi Gado ben meki Hemel [24] en grontapoe, na da tem di a ben meki liebisoema plati-plati [25] go liebi na heri grontapoe, som soema denki, na da tem dati [26] Masra Gado ben meki dem boesi ningre potti na ini boesi [27] toe. Na so foeroe soema denki. Ma no no, dati no de so, dem [28] membre wan verkerti membre sondro vo sabi. En mi sa [29] taki pikin moro krin vo dati. En ala dem ouloetem gran [30] avoo vo wi ben de Afrikan ningre na ningre kondre. Na [31] janda dem ouroetem bakra go bai dem avoo vo wi potti

*

10 18 20

9. avoo. Tekst: awoo. 16. avoo. Tekst: ovoo. 28. verkerti. Tekst: verketi. ouroe (= houwer) is een kapmes. Zie p. 106, noot 4. Wij weten niet tot wie hij zich hier speciaal richt: de Hernhutter gemeente in het algemeen of zijn eigen gemeente in Maripastoon.


109 [1] soldaten zagen dat de bosmensen velen van hen doodden, [2] sloegen ze op de vlucht om hun leven te redden. Dan konden [3] zij niet alle grote potten meenemen in de vlucht. Dikwijls [4] wierpen zij alles weg. En onze voorouders namen het op en [5] doodden soms de afdeling soldaten, tot het helemaal afgelopen [6] was met de soldaten. Zij lieten slechts twee over om de bood[7] schap aan het gouvernement in de stad te brengen, opdat het [8] gouvernement bericht kreeg, dat alle soldaten van de afdeling [9] verloren waren, dat het afgelopen was met hen en dat ze [10] allen gedood waren. Wel, zo vonden onze voorouders nog [11] meer ijzeren potten en geweren en houwers, kruid, kogels [12] en van alles. En sommige anderen overvielen plantages der [13] blanken en namen vele negers en andere dingen met zich [14] mee. Mannen en vrouwen namen zij, jong en oud, en zij [15] doodden de negers die niet wilden meegaan naar het bos. [16] Dan brachten zij alles wat zij konden dragen met zich mee [17] naar het bos. Wel, zo vonden onze voorouders dingen in het [18] bos om er te blijven leven, al die vijf jaar dat de strijd duurde, [19] tot de blanken hierna vrede met hen sloten. Tot zover. [20] Wel, misschien zijn er mensen onder ons of in onze ge[21] meente, die niet weten hoe de mensen in het bos eigenlijk [22] aan de naam bosnegers zijn gekomen. Wel, daarover zal ik [23] ook wat vertellen. Want sommigen denken dat God, toen [24] hij hemel en aarde maakte en de mensen schiep en rondzond [25] om de hele wereld te bevolken, sommigen denken dat de [26] Heer God toen ook de bosnegers schiep in het bos. Zo denken [27] veel mensen. Maar neen, dat is niet zo, ze denken verkeerd [28] zonder het te weten. Ik zal dit nu wat verduidelijken. Al onze [29] voorouders waren Afrikaanse negers uit het negerland. Daar [30] gingen de vroegere blanken onze voorouders kopen


110 *

[1] na ini sipi tjari koti habra da bigi soutoe watra, en dem tjari [2] dem kom doro dia na foto Paramaribo. En so srefi leki fa [3] bakra ben bai dem gran avoo vo dem foto ningre nanga ala [4] dem avoo vo dem planasi ningre toe. En wi alamala di de [5] liebi na di lanti, na ini foto ofoe na pranasi ofoe na dem boesi [6] kondre, wi alamala nanga dem malata toe, wi alamal gran [7] avoo komopo tee na ningre kondre. Na bakra bai wi ala [8] gran avoo vo avoo tjari kom dia. Dan dem seri dem gi ibriwan [9] masra di habi moni. A kom bai someni leki ha wani. En dan [10] dem seni som vo dem go na foeroe-foeroe planasi. [11] We now oen jeri fa da nem vo boesi ningre doe kom. En [12] di dem masra vo dem ningre jeri, dati Insiman efi tra nasi12 [13] de kom feti nanga dem, dati meki dem masra vo dem gran [14] avoo vo wi kom na da prakseri, di dem no ben sabi wan tra14 [15] lai, fa vo dem doe, vo dem vijand no moe winni dem ningre [16] poeroe na dem hanoe. En no wan tra helpi dem ben kan feni [17] na da joeroe tem. We helpi no ben de, dem ben moesoe vo [18] taki gi dem taki: oenoe, dem ningre vo wi, oen go kibri na [19] ini boesi so langa, bikasi feti de kom. En tee da feti kaba, [20] oenoe sa kom baka. We na so dem someni hondro ningre [21] go kibri na ini boesi nanga older vo dem masra nanga dem [22] missi toe. We dem ouroetem ningre tan na ini boesi wakti22 [23] da plamisi vo dem masra nanga dem missi, tee da feti kaba.23 [24] En dan dem masra seni boskopoe go kari dem ningre taki: [25] meki dem alamala kom baka, bikasi da feti kaba krin-krin.

*

12

14 22 23

3. avoo. Tekst: avoa. 5. lanti. Tekst: laanti. 8. gran avoo. Tekst: gra avoo. 9. someni. Tekst: sonmeni. 20. hondro. Tekst: ondro. 23. plamisi vo. Tekst: plamisi vo vo. Hier moet hij bedoelen Ingrisiman (= Engelsen). Hij doelt hier op de inval van Cassard, zoals uit het vervolg blijkt. Het is begrijpelijk, dat de bosnegers zelf niet precies wisten welke nationaliteit de aanvallers hadden. Men verwacht hier een nadere bepaling van prakseri, nl. de gedachte om de slaven het bos in te zenden. Hier is vooral met het oog op de historische gegevens ook nog een andere vertaling mogelijk: zij verborgen zich met hun meesteressen in het bos op bevel van hun meesters. Een zelfde soort vertaling als in noot 22 werd gesuggereerd is ook hier mogelijk.


111 [1] om hen in schepen over de grote zee te voeren en ze brachten [2] hen hier naar de stad Paramaribo. Zoals de blanken ook de [3] voorouders van de stadsnegers en van de plantagenegers [4] kochten. Wij allen die in dit land leven, in de stad, op de [5] plantages of in het bosland, wij allen en ook de mulatten, [6] ons aller voorouders zijn uit het negerland afkomstig. Blanken [7] kochten onze voorouders en brachten hen hier. Daarna ver[8] kochten zij hen aan iedere meester die geld had. Die kwam [9] kopen zoveel hij wou. Daarna zonden zij hen naar de vele [10] plantages. [11] Wel, hoort nu hoe de naam bosnegers ontstaan is. Toen de [12] slavenmeesters hoorden dat de Engelsen of enig ander volk [13] met hen kwamen vechten, kwamen de meesters van ons op [14] de gedachte ... omdat zij geen andere raad wisten, wat ze [15] moesten doen dat de vijanden hen de negers niet zouden [16] afwinnen. Ze konden op dat ogenblik geen andere oplossing [17] vinden. Wel, er was niets aan te doen, ze moesten hen zeggen: [18] Jullie, negers van ons, ga je zo lang in het bos verschuilen, [19] want er komt oorlog. En als de oorlog over is moet je terug [20] komen. Wel, zo gingen vele honderden negers zich in het [21] bos verschuilen in opdracht van hun meesters en hun meester[22] essen. Wel, de vroegere negers bleven in het bos wachten op [23] de beloofde boodschap van hun meesters en hun meesteressen, [24] tot de strijd voorbij zou zijn. Toen zonden hun meesters een [25] boodschap om de negers te roepen, dat zij allen moesten terug [26] komen, omdat de strijd geheel voorbij was.


112 *

[1] We now dem ningre taki: dem no kan kom moro. En na [2] dapee dem bakra taki: dem moesoe kom baka. En dem ningre [3] taki: dem no de kom. We na dati meki wan bigi trobi en [4] hattibron gi dem gran masra, dem seni sordati komado vo [5] go kisi dem ningre nanga tranga tjari kom baka na dem [6] planasi. Ma na plesi vo dem kom baka, dem lon gowe moro [7] faloewe na ini boesi go kibri. Dati hopo wan bigi-bigi feti [8] vo ningre nanga bakra. En dem bakra fosi soetoe dem ningre. [9] En dan na baka ningre soetoe bakra toe. En dati meki hatti [10] kom bron nanga bakra. Dem kom broko tra planasi vo dem10 [11] bakra moro, dem teki someni ningre nanga som sani, di dem [12] man vo tjari, en dem tjari gowe nanga dem na boesi. We na [13] so da feti go doro tranga-tranga, tee wan feifi jari langa.13 [14] En di dem ningre de kiri dem bakra toemoesi, dem de broko [15] bakra planasi, trawan na trawan baka, en di dem bakra si [16] dati dem de lasi molo foeroe ningre jete na tapoe vo dem [17] fosiwan, en dem soldati vo lanti de dede vo soso, en dati [18] meki lanti seni bakra go na Matoewari fosi, vo meki fri18 [19] nanga dem Matoewari ningre fosi. Di dem bakra go na dem [20] soema, dem soema piki dem bakra taki: a boen, dem sa meki [21] fri nanga dem soleki fa dem bakra taki gi dem, dati dem no [22] sa tjari feti kom na dem moro. We dem taki: ja, dati boen [23] na dem so srefi toe. En dem taki ala sani nanga makandra. [24] En dem bakra gi dem ningre sani. [25] En foeroe krosi nanga someni sani, di dem tjari go gi dem [26] vo plisenti. We dem ningre teki da plisenti alamala. Ma tog [27] dem no doe leti. Dem ningre doe farsi nanga dati. Na baka

*

10 13 18

4. komado. Tekst: konmado. 11. someni. Tekst: somneni. 12-13. na so. Tekst: no so. 15. trawan na trawan. Tekst: trawan nan trawan. 25. someni. Tekst: sonmeni. Dit slaat natuurlijk op beide voorgaande zinnen, die tezamen uitdrukken: de blanken hebben zelf aanleiding gegeven tot de strijd. Zie p. 106, noot 4. Men onderscheidt in Suriname drie grote bosnegerstammen: de Matoewari (wonend aan de Saramaccarivier), de Saramaccaners (wonend aan de Surinamerivier) en de Aucaners (wonend aan de Marowijne). De Aucaners worden door King Goenka genoemd.


113 [1] Wel, nu zeiden de negers, dat ze niet meer konden komen. [2] Daarop zeiden de blanken, dat ze terug moesten komen. En [3] de negers zeiden, dat ze niet kwamen. Wel, dat bezorgde de [4] grote heren veel moeite en ergernis. Ze zonden afdelingen [5] soldaten om de negers met geweld terug te voeren naar de [6] plantages. Maar in plaats van terug te komen gingen ze zich [7] dieper verschuilen in de bossen. Dat veroorzaakte een grote [8] strijd tussen negers en blanken. Eerst schoten de blanken op [9] de negers en daarna schoten de negers ook op de blanken. [10] Daarom werden ze boos op de blanken. Ze overvielen nog [11] andere plantages van de blanken en namen vele negers mee [12] naar het bos en andere dingen die ze dragen konden. Wel, [13] zo ging de strijd hevig voort wel vijf jaar lang. Toen de negers [14] nu vele blanken hadden gedood, plantages der blanken had[15] den verwoest, de een na de ander, en toen de blanken inzagen, [16] dat zij nog meer negers verloren boven de vroegere en dat [17] gouvernementssoldaten voor niets sneuvelden, zond het [18] gouvernement eerst blanken naar de Matoewari, om eerst [19] vrede met de Matoewari te sluiten. Toen de blanken bij hen [20] kwamen zeiden zij tot de blanken, dat het goed was, en dat [21] ze vrede met hen zouden sluiten zoals de blanken voor[22] stelden, namelijk dat ze hen niet meer zouden komen be[23] vechten. Ze zeiden: ja, dat is wat hen betreft ook goed. En [24] ze bespraken alles met elkaar. En de blanken gaven de negers [25] geschenken: [26] Vele kleren en nog meer dingen, die ze hun ten geschenke [27] brachten. Wel, de negers accepteerden al die geschenken. [28] Maar toch handelden ze niet juist. De negers handelden vals [29] hierin. Hierna


114 *

[1] dem kori dem bakra. Na da fosi fri, dem ben denki na kori1 [2] bakra kom kori dem, en dem ben bribi, dati da fri di bakra [3] tjari go na dem no sa de wan troe sani. En na vo dati hede [4] dem ningre kori dem bakra na bigin. Ibriwan ningre teki [5] wan sordati vo hem mati, vo dem toe sribi na ini wan kam[6] poe. Na so dem plati-plati dem sordati, tee doro hafoe ningre [7] libi habra na tapoe, bikasi dem ben foeroe moro leki dem [8] bakra. We na neti ibriwan vo dem ningre kiri hem mati. [9] En na so dem ben kiri ala dem sordati, dem libi toe vo dem [10] bakra nomo, vo dem dati dem seni dem vo dem tjari da [11] joensoe kom baka na foto gi lanti. [12] We na baka lanti ploeberi seni wan tra komado go na [13] Goenka ningre toe, vo haksi dem, efi dem sa wani meki fri [14] nanga bakra. Ma fa da haksi dati ben de? Wan foetoeboi vo [15] bakra ben lonwe go na boesi, dati ben sabi vo skrifi pikinso. [16] En dem bakra skrifi wan brifi potti na dem ningre pasi. We [17] di dem feni da brifi, dem meki da man lesi da brifi. Na dapee17 [18] dem kom sabi, taki bakra kom vo meki fri nanga dem. En [19] dem Goenka taki: ja, dem wani. En na so dem Goenka ningre [20] go miti nanga dem bakra, dem taki ala sani disi de fanodoe20 [21] vo liebi. En dan dem dringi sweri nanga bakra, dem meki fri [22] makandra, en dem meki da verbond. Nanga dati dem dringi [23] broedoe sweri. En dem bakra taki: dem no sa go soetoe ofoe

*

1

17

20

4. dem bakra. Tekst: deem bakra. 13. ningre. Tekst: nim gre. 18. sabi. Tekst: saba. 22. verbond. Tekst: vebond. Men moet altijd blijven bedenken, dat de interpunctie door ons is aangebracht en op sommige plaatsen op gissing moest blijven berusten. Het is hier mogelijk na da fosi fri te beschouwen als het einde van de voorgaande zin. Bij J. Wolbers, Geschiedenis van Suriname (Amsterdam, 1861), p. 154 vinden wij een soortgelijke geschiedenis, maar met verwisseling van de partijen. Een zekere bosneger Boston (zie hierna de naam Bato of Bata bij King) kon lezen en schrijven en schreef in het Engels brieven aan het gouvernement, dat de Aucaners niet ongenegen waren vrede met de blanken te sluiten. Deze brieven liet men achter bij een aanval op een plantage. De overvallen op de blanken waren voor de bosnegers een economische noodzaak. Op andere wijze konden zij zich niet van wapens, munitie, ijzeren werktuigen en bepaalde etenswaren voorzien. Wilde men dus tot een werkelijke vrede komen, dan moesten de blanken hen deze goederen verschaffen. De Aucaners vertellen daarom eerst aan de blanken wat zij voor hun levensonderhoud nodig hebben.


115 [1] bedrogen ze de blanken. Bij die eerste vrede dachten ze dat [2] de blanken hen kwamen bedriegen. Zij meenden dat de [3] vrede die de blanken hen brachten niet waarachtig was. Daar[4] om bedrogen de negers de blanken in het begin. Iedere neger [5] nam een soldaat tot vriend om samen in dezelfde hut te slapen. [6] Zo verdeelden ze de soldaten, tot een deel van de negers nog [7] bovendien overbleef, want ze waren talrijker dan de blanken. [8] Wel, 's nachts doodde iedere neger zijn vriend. Zo doodden [9] ze alle soldaten, ze lieten slechts twee blanken over, om die [10] terug te zenden naar de stad met het bericht voor het gou[11] vernement. [12] Wel, daarna trachtte het gouvernement ook nog een andere [13] afdeling te zenden naar de Goenka negers, om hen te vragen [14] of ze vrede wilden sluiten met de blanken. Maar hoe ging [15] dat met die vraag? Een bediende van de blanken was naar [16] het bos gevlucht en die kon een beetje schrijven. De blanken [17] schreven een brief en legden die op de negerpaden. Wel toen [18] ze die brief vonden, lieten ze hem lezen door die man. Zo [19] kwamen ze te weten, dat de blanken kwamen om vrede met [20] hen te sluiten. De Goenka zeiden: ja, dat ze wilden. En dus [21] kwamen de Goenka negers de blanken tegemoet en noemden [22] alles op wat zij nodig hadden voor hun levensonderhoud. [23] Daarna dronken ze de eed met de blanken. Ze sloten vrede [24] en maakten het verbond. Daarbij dronken zij de bloedeed. [25] De blanken zeiden dat ze niet meer zouden gaan schieten of


116 *

[1] feti nanga dem ningre moro. Ma dem toe no moe feti nanga [2] bakra moro, dem no kom broko bakra pranasi, teki ningre [3] vo bakra tjari gowe na ini boesi moro. En tee wan planasi [4] ningre lonwe go na dem, dan dem no moe hooli hem, dem [5] moe tjari kom gi bakra baka. En efi wan ningre lonwe [6] komopo na foto lonwe go na dem, dem moe kisi hem tjari [7] kom baka gi bakra baka, dan bakra de pai dem vo dati. En [8] dem boesi vo lanti ala de frei gi dem, en dem boesi ningre [9] na hoposei vo dem liba, dem boesi ningre kan doe san dem [10] wani. Dati wani taki: dem habi pasi vo koti gron, kweri [11] hoedoe, fara boesi, meki liebi planasi, fara gron, plani njan-11 [12] jam. En dem kan doe ala wroko di dem kan vo doe, tjari [13] kom seri na foto. En lanti gi dem pasi vo ala dem sani dati. [14] Ma vo kom na bilosei vo dem liba, dapee froedoe watra de [15] lom go na hoposei, dapee bakra srefi de wroko, dati lanti no15 [16] gi boesi ningre fri pasi, vo dem kan doe san dem wani. En [17] na hoposei tee doro na soera ofoe dam, dati lanti gi dem [18] pasi tee tidei jete. Na ouloetem, tee dem boesi ningre kiri [19] wan vo dem ogri maka sneki ofoe krasi tigri, dan dem moe19 [20] drei dem hede tjari gi lanti, en lanti ben de pai dem da tem [21] f. 10. vo wan hede. En so dati ben go doro tee foeloe jari, [22] dan fosi lanti no ben pai vo sneki moro, en ha ben libi dem22 [23] pai vo tigri hede wawan. En na baka dati go so doro tee [24] langa tem na baka lanti poeroe-poeroe hafoe da moni ageen. [25] A tan f. 8. nomo, tee moro langa na baka dati kaba krin-krin. [26] Lanti no de pai vo dem sani dati moro. En dem kondisi dati [27] ben de da fosi bigin vo boesi ningre da tem dem ben meki

*

11 15 19 22

11. liebi planasi. Tekst: planasi liebi. 17. na hoposei. Tekst: ma hoposei. 23. baka dati. Tekst: baka so dati. kweri hoedoe (= hout kwijlen) is het ruw bewerken van gevelde bomen. gron (= kostgronden) heten de akkers, waarop de directe levensbehoeften worden verbouwd. Tot waar in de rivieren nog het verloop van eb en vloed te merken is. maka sneki (= maka slang) is een grote en gevaarlijke gifslang; tigri (= tijger) noemt men in Suriname de jaguar. King schrijft het pronomen a (= hij, zij, het) zo dikwijls als ha in de andere teksten, dat wij ook hier a en ha als spelvarianten hebben gehandhaafd.


117 [1] vechten met de negers. Maar dan moesten die ook niet meer [2] vechten met de blanken en niet meer hun plantages komen [3] verwoesten en geen negers van de blanken meer meenemen [4] in het bos. Als een plantageneger naar hen toe vluchtte, dan [5] moesten zij hem niet houden, maar hem terug brengen naar [6] de blanken. En als een neger van de stad wegvluchtte naar [7] hen toe, dan moesten zij hem weer terug brengen naar de [8] blanken, en dan zouden de blanken hen daarvoor betalen. [9] En de bossen van het gouvernement stonden alle voor hen [10] open, en bovenstrooms konden de bosnegers doen wat ze [11] wilden. Dat wil zeggen: ze hadden verlof om akkers aan te [12] leggen, hout te kwijlen, bossen te vellen, kostgronden aan [13] te leggen, bos te kappen en voedsel te planten. Ze mochten [14] doen wat ze konden en hun werk in de stad komen verkopen. [15] Het gouvernement gaf hen verlof tot al deze dingen. Maar [16] benedenstrooms, tot waar de vloed naar boven loopt, daar [17] werken de blanken zelf, en daar geeft het gouvernement de [18] bosnegers geen volmacht om te doen wat ze willen. Maar [19] bovenstrooms vanaf de stroomversnellingen heeft het gou[20] vernement hen verlof gegeven tot vandaag toe. Wanneer [21] de bosnegers vroeger een boze makkaslang of wilde tijger [22] hadden gedood, dan moesten zij de koppen drogen en aan het [23] gouvernement brengen, en dan betaalde het gouvernement [24] hen toentertijd f. 10. - per kop. En dat ging zo vele jaren door. [25] Daarna betaalde het gouvernement eerst niet meer voor [26] slangen en handhaafde alleen de betaling voor tijgerkoppen. [27] Dat ging zo een hele tijd door tot het gouvernement er later [28] weer een deel van het bedrag afhaalde. Er bleef slechts f. 8. [29] over; nog later was het helemaal afgelopen. Het gouver[30] nement betaalt niet meer voor die dingen. Die bepalingen [31] waren het eerste begin van de bosnegers, toen zij vrede hadden


118 *

[1] fri nanga bakra. We lanti knopoe da verbond nanga sweri1 [2] srefi, taki meki dem ningre hooli da sweri ibri dri jari. Dem [3] sa tjari foeroe goedoe go plati gi dem. [4] Vo taki: soutoe en krosi, gon, kroiti, koegroe, hagra, [5] krara, patoe, nefi, ouloe, tjapoe, draistoon, hoodesre, proeroe5 [6] desre srefi, sebinefi, skopoe, seesei, sipikri, nanga sipikri vo6 [7] sipikri sani, skroefoedrai, fajadosoe nanga fajastoon, en bigi7 [8] pan vo baka kasaba nanga pan vo baka fisi, makakrosi vo8 [9] meki hamaka, hambra, papamoni, gegen, jolo-jolo, bari9 [10] dram nanga bari soutoe meti, bari speki, bari batjau. We na10 [11] so dem ouloetem bakra meki da kondisi nanga dem ouroetem [12] ningre vo wi na boesi kondre. We dem ningre ben tivredi [13] nanga dem kondisi. En dem bakra tivredi toe. A boen so na [14] dem alamala. En bakra teki nefi koti dem hanoe meki wan [15] pikin broedoe lon. Dem figi hem potti na ini wan grasi.15 [16] En dan dem ningre koti sosrefi pikinso broedoe potti na ini [17] grasi. Now bakra sweri na tapoe da broedoe vo ningre en [18] ningre sweri toe na tapoe da broedoe vo bakra. Dan dem [19] potti win moksi nanga da broedoe, dem dringi sweri. We na19 *

1 5

6

7 8 9

10 15 19

6. nanga sipikri vo sipikri sani. Tekst: nanga vo sipikri sani. Verbetering uit kopie Freytag (zie p. 102, noot 1). 7. fajadosoe nanga fajastoon. Tekst: fajadosoe nanga faja. Verbetering uit kopie Freytag (Zie p. 102, noot). 18-19. Dan dem potti. Tekst: dan potti. King schijnt te bedoelen, dat dit vredesverdrag de officiële erkenning inhield van de onafhankelijke bosnegerstaat. Daarom kon hij hier spreken over het begin van de bosnegers. Zie p. 114, noot 20. King schreef Aoodesre. Een enkele maal spelt hij ook de h als a of A. Zie hierover verder noot p. 102, noot 9. desre is de creolisering van het Nedl. dissel = een soort bijl. Hij noemt hier dus twee soorten bijlen. Een hoo-desre (houw-bijl) zal een gewone bijl of eventueel een houweel zijn. Wat hij met de andere bijl precies bedoelt weten wij niet. De woorden spiegel en spijker zijn in het Negerengels beide gecreoliseerd tot sipikri of spikri. Daarom was deze omslachtige omschrijving nodig. kasaba (cassave) is een aardvrucht, vroeger het voornaamste voedsel der bosnegers. papamoni (= kaurischelpen) was in Afrika een betaalmiddel en wordt nog steeds hoog gewaardeerd in Suriname. jolo-jolo (= notendoppen) worden gebruikt in Suriname om er rammelende enkelbanden van te maken. batjau (= bakkeljauw) is gedroogde vis. hem wijst terug naar pikin broedoe. Uit andere bronnen weten wij, dat door de negerpriester vervolgens nog een vloek werd uitgesproken over allen, die het verdrag zouden breken of schenden. De bosnegers hebben uit Afrika verschillende sweri (= eden) behouden, waarover King in ander verband nog uitvoerig schrijft. Zo heeft men ook sweri om misdaden en leugens te ontdekken. King acht deze gebruiken de meest waardevolle van de oude Afrikaanse godsdienst en verwerpt hen dus niet als heidense relicten.


119 [1] gesloten met de blanken. Wel, het gouvernement bezegelde [2] het verbond zelfs met een eed en zei, dat de negers om de [3] drie jaar de eed moesten hernieuwen. Dat zij dan goederen [4] onder hen zouden verdelen. [5] Namelijk: zout en kleren, geweren, kruid, kogels, hagel, [6] kralen, potten, messen, houwers, hakken, slijpstenen, twee [7] soorten bijlen, scheermessen, schoppen, scharen, spiegels en [8] spijkers, schroevedraaiers, lucifers en vuurstenen, grote pannen [9] om cassave te bakken en pannen om vis te bakken, linnen [10] om hangmatten te maken, hamers, kaurischelpen, bellen, [11] notendoppen, vaten rum en vaten zout vlees, vaten spek en [12] vaten bakkeljauw. Wel, deze condities maakten de vroegere [13] blanken met onze vroegere negers in het bosland. Wel, de [14] negers waren tevreden met deze voorwaarden en de blanken [15] waren ook tevreden. Zij vonden het allen goed. De blanken [16] maakten een snede in hun hand met een mes, dat er wat [17] bloed uit vloeide. Dan veegden ze dat in een glas. Daarna [18] sneden de negers zich ook en deden wat bloed in het glas. [19] Nu legden de blanken de eed af op het bloed der negers en [20] de negers op het bloed der blanken. Daarna vermengden zij [21] het bloed met wijn en dronken de eed. Wel, zo


120 *

[1] so bakra nanga ningre ben meki da fosi fli verbond da tem. [2] We da papa di ben lesi da brifi na Goenka, ha nem Bato ofoe2 [3] Bata.3 [4] En now tori vo da fri na Gran Saramaka. Da tem wan papa [5] vo Gran Salamaka ben de na Goenka, a nem Wiilli. We di5 [6] hem si dem Goenka ningre meki fri nanga bakra, a teki dem [7] bakra tjari dem waka na foetoe go tee na Gran Salamaka na [8] dem trawan. Dem go meki fri da srefi kondisi. Dem meki so [9] leki fa dem meki nanga Goenka ningre. En dem sweri na [10] tapoe da pramisi. Dan dem bakra koti dem broedoe en dem [11] ningre koti dem broedoe, dem potti dem broedoe makandra [12] na ini grasi, potti win. Bakra sweri na tapoe ningre broedoe [13] en ningre sweri na tapoe bakra broedoe. Dem dringi makan[14] dra meki da srefi fri verbond. Noja wi sa bigin na da tori vo [15] da fri vo Matoewari. [16] Tori vo da fri na Matoewari ningre nanga bakra, en dem [17] gran avoo vo wi na ouroetem. En di dem Gran Salamaka17 [18] ningre fri nanga bakra kaba, dan dem tjari da boskopoe go [19] gi dem Matoewari ningre, taki Goenka ningre meki fri nanga [20] bakra, en dem srefi meki fri nanga bakra toe, feti no de moro. [21] We wan sattoe tem na baka lanti seni tra bakra go na dem [22] Matoewari ningre ageen vo meki fri nanga dem. We now [23] dem Matoewari ningre hoori dem bakra nanga plisiri, en23

* 2 3 5

17

23

11. makandra. Tekst: makandre. 23. Matoewari. Tekst: Matowari. papa (= vader) is ook een eretitel. Zie p. 114, noot 17. J. Wolbers, Geschiedenis van Suriname (Amsterdam, 1861), p. 158 geeft een enigszins andere lezing van dit verhaal. De Saramaccaner bosneger Willi voelde voor vrede en kreeg daarom onenigheid met het bosnegerhoofd Zamzam, die tegen een vrede met de blanken was. Hij trok toen naar de Goenka en wist te bewerken dat de genoemde Boston (zie over hem p. 114, noot 17) weer een brief aan het gouvernement schreef over de bereidheid van een deel der Saramaccaners om ook vrede te sluiten. De lezing van Wolbers is betrouwbaarder dan die van King. De vrede met de Saramaccaners werd immers niet dadelijk na die met de Aucaners gesloten, maar pas twee jaar later (zie de inleiding tot dit hoofdstuk). Deze toevoeging menen wij (vooral op grond van het eigenaardige gebruik van het voegwoord en bij King, zie p. 102, noot 5) te moeten opvatten als een bijstelling bij Matoewari ningre. Johannes King behoorde zelf tot de stam der Matoewari. In tegenstelling namelijk tot de vroegere ontvangst, waarbij men op slinkse wijze de blanken in de val had gelokt (zie hierboven).


121 [1] sloten blanken en negers toentertijd het eerste vredeverbond. [2] De man die de brief had gelezen voor de Goenka heette Bato [3] of Bata. [4] En nu het verhaal van de vrede met de Saramaccaners. In [5] die tijd was er een man van Saramacca bij de Goenka, ge[6] naamd Willie. Toen die zag dat de Goenka negers vrede [7] sloten met de blanken, nam hij de blanken te voet mee naar [8] de andere Saramaccaners. Ze sloten vrede op dezelfde voor[9] waarden. Ze deden hetzelfde als bij de Goenkanegers. En ze [10] legden een eed af op de belofte. Daarna sneden de blanken [11] zich en sneden de negers zich en ze deden hun bloed tezamen [12] in een glas en deden wijn daarbij. De blanken legden de eed [13] af op het negerbloed en de negers op het bloed der blanken. [14] Ze dronken tezamen en maakten hetzelfde vredeverbond. [15] Nu zullen wij beginnen met het verhaal van de vrede van [16] Matoewari. [17] Verhaal van de vrede van de Matoewari (onze voorouders [18] in vroeger tijd) met de blanken. Toen de Saramaccaners [19] vrede hadden gesloten met de blanken, berichtten zij dit aan [20] de Matoewarinegers, en zeiden, dat de Goenkanegers vrede [21] met de blanken hadden gesloten en zijzelve ook, dat er geen [22] strijd meer was. Wel, kort daarna zond het gouvernement [23] andere blanken naar de Matoewarinegers om vrede met hen [24] te sluiten. Wel nu ontvingen de Matoewarinegers de blanken [25] vriendelijk.


122 *

[1] dem meki da srefi kondisi nanga bakra. Dem koti dem hanoe [2] pikinso teki da broedoe potti na wan grasi. Bakra fosi koti [3] broedoe, na baka ningre koti dem broedoe toe; en dem teki [4] da broedoe vo bakra nanga da broedoe vo ningre potti dem [5] ala toe na ini wan grasi; dan dem kanti ledi win na hem, dan [6] bakra sweri na tapoe da broedoe vo ningre en ningre sweri [7] na tapoe da broedoe vo bakra. En bakra dringi ningre broedoe, [8] ningre dringi bakra broedoe toe, en dem ala sweri na tapoe [9] da broedoe vo dem, en dem taki: dem kaba nanga feti krin[10] krin. En lanti ben gi dem someni makti, fa dem kan liebi na [11] dem kondre, en vo taki: dem habi fri pasi vo doe na boesi [12] kondre san dem wani, sondro vo haksi lanti pasi fosi; en dem [13] habi frei pasi, dem kan wroko na ibriwan pisi boesi vo lanti [14] fa dem wani. En efi soema kiri wan trawan, efi dem hedeman14 [15] si da soema verdini vo dem kiri hem baka, en dem kan doe [16] dati sondro vo haksi lanti pasi fosi. We na so dem ouroetem [17] bakra ben meki foeroe kondisi nanga dem ouroetem ningre [18] nanga sweri srefi. En dem ouroetem ningre ben meki foeroe [19] kondisi nanga bakra toe. Dan fosi dem dringi broedoe sweri. [20] En dem ben meki da kontraki nanga makandra. Dem taki: [21] a moe tan so leki wan fasti gebod alatem. En lanti taki: efi [22] dem holi da gebod, dan ibri 3. jari dan lanti sa seni foeroe [23] goedoe go plati gi ala dem dri boesi kondre. En dan ibri 3. [24] jari bakra moe tjari plisenti go plati gi ala dem dri boesi [25] kondre. En dan ibri 3. jari dem moe dringi sweri njoem[26] njoem ageen. We na so dati dem bakra holi doro na da [27] plamisi nanga da sweri go doro. Tee pasa 100. jari langa dem27 [28] de gi goedoe doro. En so dem de dringi broedoe sweri ala [29] 3. jari, tee wan hondro jari pasa krin-krin. En tee doro na

* 14 27

6. broedoe vo ningre. Tekst: broedoe ningre. 10. someni. Tekst: sonmeni. 29. hondro. Tekst: ondro. Zie ook p. 102, noot 5. Hier wordt een zin met efi (als) verbonden met de daarvan afhankelijke nazin door en. Zie ook p. 106, noot 4. In de Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië ('s-Gravenhage, etc., 1914-1919) worden twee verschillende data genoemd, waarop voor het laatst geschenken zouden zijn uitgedeeld aan de bosnegers, nl. 1842 en 1849. In ieder geval is de ruim honderd jaar van King wel wat heel ruim.


123 [1] Zij maakten dezelfde voorwaarden met de blanken. Ze [2] sneden zich een beetje en deden het bloed in een glas. De [3] blanken sneden zich eerst en daarna sneden de negers zich [4] ook. En ze deden het bloed van blanken en negers beide in [5] een glas; dan goten zij er rode wijn bij, en daarna legden de [6] blanken de eed af op het bloed der negers en de negers op [7] het bloed der blanken. De blanken dronken het negerbloed [8] en de negers dronken ook het bloed der blanken, en zij legden [9] de eed af op elkanders bloed en zeiden, dat het helemaal af[10] gelopen was met vechten. En het gouvernement gaf hun [11] macht om in het eigen land te leven, te weten: ze hadden de [12] vrijheid om in het bosland te doen wat ze wilden, zonder het [13] gouvernement eerst verlof te vragen; ze hadden de vrijheid [14] om ieder stuk bos van het gouvernement te bewerken zoals [15] ze wilden. En als iemand een ander vermoordde en de hoofden [16] zagen dat hij verdiende daarvoor gedood te worden, dan [17] konden ze dat doen zonder eerst het gouvernement verlof [18] te vragen. Wel, zo maakten de vroegere blanken vele voor[19] waarden met de vroegere negers, onder ede zelfs. En de [20] vroegere negers maakten ook vele voorwaarden met de [21] blanken. Dan pas dronken zij de bloedeed. En ze sloten het [22] contract met elkaar en zeiden: zo moet het altijd blijven als [23] een vast gebod. En het gouvernement zei: als men zich aan [24] het gebod hield, dan zou het gouvernement om de drie jaar [25] vele goederen rondzenden onder alle drie stammen in het [26] bosland. Om de drie jaar moeten de blanken geschenken [27] verdelen onder de drie bosnegerstammen. En om de drie jaar [28] moeten zij de eed weer opnieuw drinken. Wel, inderdaad [29] hebben de blanken zich aan de belofte en de eed gehouden. [30] Meer dan 100 jaar lang bleven zij goederen geven. En ze [31] dronken de bloedeed om de drie jaar, ruim honderd jaar [32] lang. Tot in de tijd van


124 *

[1] mi Johannes King srefi tem, da joeroe mi de pikin boi, lanti [2] seni plisenti go plati gi ala dem dri boesi kondre vo Goenka, [3] Gran Salamaka en Matoewari. Ma di vo toe tron plati plisenti mi [4] si, mi ben kom wan glofoe boi kaba. En dem ben dringi sweri [5] ageen. Dati de da rasti tron di bakra nanga boesi ningre ben [6] dringi broedoe sweri. We na baka vo dati lanti seni goedoe go [7] plati ageen gi ala dem dri boesi kondre dati. Mi Johannes King [8] ben tron wan bigi jonkoeman kaba. Mi kan doe ala sani leki [9] wan man. We da leisi dati bakra nanga ningre no ben dringi9 [10] broedoe sweri moro. Dem bakra nanga dem boesi Granman [11] gi dem srefi hanoe, dem seki hanoe makandra, meki vreede; [12] a kaba. En bakra gi plisenti, dem teki nanga plisiri.12 ..................... [13] Tori fa dem gran avoo vo wi ben de plijze Gado nanga13 [14] dem fosi pipli tee dem kom teki plisenti en tee dem gowe [15] baka na dem kondre. [16] En tee dem doro nanga boen baka na dem kondre, dan [17] dem soetoe foeroe gon gi dem soema, di ben tan wakti [18] hooso. En dem kom na watrasei nanga singi go poeloe dem

* 9

12 13

14. en tee. Tekst: en te. 17. watrasei. Tekst: watrase. Ondanks de bij King altijd zeer vage tijdsaanduidingen, moet uit bovenstaande opmerkingen wel ongeveer het geboortejaar van King zijn op te maken. Helaas is ons echter nog veel te weinig bekend omtrent deze bosnegervredes uit de archieven. De Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië is het niet met King eens over de periode van drie jaar, waarna steeds de vrede moest worden hernieuwd en noemt een periode van vier jaar. De Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië is het met zich zelf niet eens over het jaar waarin voor het laatst geschenken werden uitgedeeld en noemt op verschillende plaatsen 1842 en 1849 (zie p. 122, noot 27) en tenslotte zijn de leeftijdsaan-duidingen van King: pikin boi (ca. 3-6 jaar), glofoe boi (ca. 10 jaar) en bigi jonkoeman (ca. 12-15 jaar) ook zeer vaag. Is de tussenperiode drie jaar, dan zouden wij de leeftijd van King op de drie genoemde tijdstippen ca. 6, 9 en 12 jaar kunnen stellen. Ook een periode van vier jaar is mogelijk. King zou dan ca. 5, 9 en 13 jaar zijn. Het is dan echter vreemd dat King niet een nog vroegere periode genoemd zou hebben, waarin hij nog een baby was. Houden wij hiermee rekening, dan zou King ca. 4, 8 en 12 zijn geweest. Nemen wij 1842 als laatste jaar van het uitdelen van geschenken, dan is King (zoals ook in zijn biografie wordt aangenomen, zie p. 100, noot 1) omstreeks 1830 geboren. Nemen wij 1849 als laatste jaar aan, dan moet hij omstreeks 1837 geboren zijn. dem = de bosnegers Hierna is een fragment overgeslagen, handelend over een meningsverschil tussen Aucaners en blanken over het uitdelen der geschenken.


125 [1] mij, Johannes King zelf, toen ik nog een kleine jongen was, [2] verdeelde het gouvernement geschenken over de drie bos[3] negerstammen: Goenka, Saramaccaners en Matoewari. Maar [4] bij de tweede uitdeling die ik meemaakte was ik al een grote [5] jongen geworden. Zij dronken weer de eed. Dat was de [6] laatste keer, dat blanken en bosnegers de bloedeed dronken. [7] Daarna deelde het gouvernement weer geschenken uit onder [8] de drie bosnegerstammen. Toen was ik, Johannes King, al [9] een grote jongeman. Ik kon alles doen als een man. De [10] blanken en bosnegerhoofden gaven elkaar de hand, ze schud[11] den elkaar de hand en maakten vrede. Daarmee was het af[12] gelopen. En de blanken gaven geschenken en zij namen ze [13] met genoegen aan. ..................... [14] Verhaal hoe onze voorvaderen God en hun voorouders [15] eerden, wanneer ze de geschenken in ontvangst namen en [16] weerkeerden naar hun land. [17] Wanneer ze goed aangekomen waren in hun land, dan [18] schoten ze vele geweren af voor de mensen, die thuis waren [19] blijven wachten. En die kwamen naar de waterkant met ge[20] zang en trokken de


126 *

[1] soema na boto tjari kom na sjolo. Dem plij drom dansi en [2] bloo Afrikan trompeti, en singi dansi plisiri da heli bakadina [3] tee neti, en da heli neti tee dei. En mamatem dan dem teki [4] wan pisi wetti krosi, dem hopo wan fragra na nem vo Gran [5] Gado na tapoe ofoe Masra Gado na tapoe. En dan dem [6] alamala saka kni na gron, dem taki Masra Gado gran tangi vo [7] da boen di Gado doe dem, en vo di Gado gi dem da tranga [8] na ini da boesi nanga someni pina liebi di dem pasa na ini [9] boesi. Ma tog Masra Gado helpi dem gi dem tranga na ini [10] da boesi vo feti so wan bigi feti nanga bakra, tee dem wini [11] da feti. En now bakra srefi tjari fri go na dem nanga someni [12] goedoe. En vo dati dem alamala saka kni na gron gi Masra [13] Gado vo taki hem gran tangi. En dem tjari ala dem pikien [14] go lidom nanga bere na gron. En sosrefi foeroe vo dem gran [15] soema toe hiti dem srefi nanga bere na gron, vo sori Masra [16] Gado lespeki taki hem gran tangi vo da boen, disi Masra [17] Gado doe gi dem. En dan dem hopo go teki gon, dem soetoe [18] foeroe gon gi Gran Gado, vo hopo nem vo hem. En dan dem [19] kaba solanga. [20] We dan dem hopo wan tra fragra nanga braka krosi. Dati [21] dem hopo hem na nem vo dem ouloe fetiman, dem disi ben [22] feti nanga bakra winni da feti. En dan dem alamala kom [23] makandra na ondro da fragra, en dati toe, vo taki dem fetiman23 [24] gran tangi vo gi dem bigi nem, bloo Afrikan trompeti, disi [25] dem ouroe Afrikan ningre ben de meki nanga hoedoe na [26] Afrikan kondre, vo tee dem de go na feti, ala tem dem [27] lobbi vo bloo so wan toetoe en taki nanga dem na ini so wan [28] hoedoe trompeti. We dem ouloetem soema na boesi kondre28 *

23 28

4. fragra. Tekst: fraaga. 5. Gado. Tekst: Gadoe. 9. Gado. Tekst: Gadoe. 10. bigi feti. Tekst: bigi feeti. 11. feti. Tekst: feeti. 16. Gado. Tekst: Gadoe. 16. lespeki. Tekst: leespeki. 18. Gado. Tekst: Gadoe. 18. hopo. Tekst: hoopo. 20. hopo. Tekst: hoopo. 21. na. Tekst: nan. 21. fetiman. Tekst: feetiman. 22. feti. Tekst: feeti. 23. fetiman. Tekst: feetiman. 26. feti. Tekst: feeti. 27. na ini so wan. Tekst: na dem ini so wan. Zie p. 102, noot 3. Hij doelt hier waarschijnlijk op het seinen geven met de trompet.


127 [1] gezanten aan wal. Ze sloegen de drums, dansten en bliezen [2] op de afrikaanse trompetten. Ze zongen en dansten en maak[3] ten plezier de hele middag tot de avond, en de hele nacht [4] door tot de dag. En de volgende morgen namen ze een stuk [5] witte doek en hesen de vlag in naam van de Grote God daar[6] boven of de Heer God daarboven. En dan knielden ze allen [7] en zegden de Heer God dank voor het goede, dat God hun [8] gedaan had, omdat God hun kracht gegeven had in het bos, [9] in het ellendige leven dat zij in het bos leidden. Maar toch [10] hielp de Heer God hen en gaf hun kracht in het bos om zulk [11] een grote strijd te voeren met de blanken, tot ze hadden ge[12] wonnen. En nu komen de blanken zelf hun vrede brengen en [13] vele geschenken. En daarvoor knielden ze allen voor de Heer [14] God om hem te danken. En zij brachten hun kinderen en [15] deden hen op de buik liggen. En vele volwassenen wierpen [16] zich ook ter aarde om de Heer God te eren en te danken voor [17] het goede, dat de Heer God hun gegeven had. En dan stonden [18] zij op, schoten hun geweren af voor de Grote God, om zijn [19] naam te verhogen. Dat deden ze dan. [20] Wel, daarna hesen zij een andere vlag met zwarte doek. [21] Die hesen zij in naam van de vroegere strijders, die gestreden [22] hadden met de blanken en hadden overwonnen. En dan [23] kwamen zij allen ook tezamen onder deze vlag om de strijders [24] te danken en te eren, bliezen de Afrikaanse trompetten, die [25] de vroegere Afrikaanse negers maakten uit het hout van [26] Afrika, voor als zij ten strijde trokken; zij hielden er van zo'n [27] hoorn te blazen en met elkaar te spreken door zo'n houten [28] trompet. De vroegere mensen uit het bosland


128 *

[1] ben lobbi da trompeti vo bloo toemoesi. We tee dem broo [2] so wan trompeti, dan dem soetoe foeloe gon, dem plij drom, [3] dem singi dansi plij sanga drom. En dem gran soema de [4] sanga na ala plesi. En da wortoe sanga dati taki foeloe soema4 [5] de nanga gon en ouroe lansri na hanoe de lon de lontoe na [6] ala plesi, soleki fa dem fetiman ben de feti tee na Afrikan [7] kondre srefi, en nanga foeloe feti babari. En dem gran soema [8] de sori dem jonkoeman nanga dem wenke, fa dem ben de [9] feti nanga bakra, en vo sori fa dem fetiman ben de waka [10] kom bloko bakra planasi, kisi soema tjari gowe na boesi. [11] En tee dem de sanga, dan dem de soetoe foeroe-foeroe gon, [12] soleki fa soldati de soetoe na plen. En dan foeloe soema de12 [13] bari-bali makandra: feti, feti, feti doro nomo! En dan dem13 [14] de soetoe gon doro, dem de plij drom, dem de bloo toetoe [15] dolo soleki fetiman go bloko pranasi. En efi soema de faloewe, [16] disi no sabi, joe sa denki na wan troe feti kom na ini so wan [17] planasi, vo so wan foeroe babari nanga dem gon di de soetoe. [18] En drom de plij so tee. En tee dem kaba, dan dem tjari boesi [19] dringi, di dem srefi de meki nanga ken watra, dati dem kari [20] boesi dram. En dan dem tjari kom kanti na gron. Dati wan [21] tangi offoe gi Gado nanga dem ouroe pipli. Na baka dan dem21 [22] plij gi dem hobija vo dem nanga dem kloetoe gado toe, di ben22 helpi dem feti.

* 4

12 13 21 22

2. trompeti. Tekst: trompeeti. 11. tee. Tekst: te. Het woord sanga zal een oud woord of Afrikaans woord zijn voor strijd, dat ons verder onbekend is. Daarom kan King zeggen, dat het woord sanga hem doet denken aan gewapende krijgers, strijd en krijgsrumoer. Hij moet hier het gouvernementsplein bedoelen, waar hij wellicht eens een parade heeft meegemaakt. Zie hier de l/r-wisseling in hetzelfde woord. offoe moet hier ‘offer’ betekenen. De regelmatige creolisering zou offroe zijn. Magische amuletten en de magische krachten, die in deze amuletten schuilen, worden beide hobija genoemd. kloetoe gado = kroektoe gado = afgoden.


129 [1] hielden er geweldig van trompet te spelen. Wanneer ze de [2] trompet bliezen dan schoten ze geweren af, sloegen de drums, [3] zongen, dansten en bespeelden de sangadrum. De volwassenen [4] sloegen de sangadrum overal. En dat woord sanga wil zeggen, [5] dat velen met geweren en houwers en lansen in hun handen [6] overal in het rond renden, zoals de krijgers vochten helemaal [7] in Afrika, met groot krijgsrumoer. En de volwassenen tonen [8] de jongelingen en meisjes, hoe ze vochten met de blanken, [9] om te tonen hoe de krijgers de plantages der blanken over[10] vielen en mensen meenamen naar het bos. En als de sangadrum [11] bespeeld werd, dan schoten zij zeer vele geweren af, zoals [12] wanneer soldaten schieten op het gouvernementsplein. En [13] dan riepen de mensen elkaar toe: strijd, strijd, strijd voort! [14] En dan gingen zij voort met hun geweren af te schieten, ze [15] sloegen de drums, bliezen de hoorns, alsof strijders een [16] plantage overvielen. En als men veraf stond en niet beter [17] wist, dan zou men denken dat een echt gevecht op zo'n [18] plantage was ontbrand, zo groot geschreeuw en zoveel geknal [19] van geweren was er. Zo sloeg men de drums. En als ze klaar [20] waren, dan brachten ze de bosdrank, die zij zelf maken uit [21] rietsap en die ze bosrum noemen. En dan plengden zij die [22] op de grond. Dat was een dankoffer voor God en het vroegere [23] volk. Hierna speelden zij ook voor hun obia's en hun afgoden, [24] die hen hielpen in de strijd.


130 De zogenaamde definitieve vredes van 1760 en 1762 hebben tenslotte toch geen einde weten te maken aan de moeilijkheden met de marrons. Het ergste zou zelfs nog komen. Geregelde aanvallen van kleine, niet bevredigde1 groepen namen in de loop der jaren weer steeds ernstiger vormen aan en omstreeks 1770 werd door het Gouvernement een grootscheepse poging ondernomen om nu radicaal een einde te maken aan deze plaag2. Er werd een groot expeditieleger uitgerust onder generaal FOURGEOUD. De nietbevredigde bosnegers organiseerden zich onder hun kundige bevelhebbers BONNI, BARON en JOLI COEUR. De guerilla ontwikkelde zich tot een complete oorlog. De grote strijd met de bosnegers inspireerde PAUL FRANçOIS ROOS3 tot een grote zegezang:

De overwinning van Aroukoe, 30 April, 1790.1 [2] Toewyding. [3] U, die, reeds van uwe eerste jeugd, [4] Door krygsbeleid en heldendeugd, [5] De toomelooze moordbarbaaren,5 [6] In spyt van 't ontoeganglykst woud, [7] Te temmen wist; die, fier en stout, [8] Ten trots van duizend lyfsgevaaren, [9] Nooit wederkeerde dan als winnaar van den stryd, [10] U, Friderici! zy myn eerzang toegewyd!10

1 2

3 1

5 10

De bosnegers, waarmee vrede gesloten werd, worden ‘bevredigde’ bosnegers genoemd. Deze plotseling krachtige houding van het gouvernement schijnt geïnspireerd te zijn door de grote slavenopstand in Berbice van 1763 (zie hoofdstuk V). Men had daarbij ondervonden hoe gevaarlijk weggelopen slaven konden worden. Zie over hem hoofdstuk XI. P.F. Roos, Surinaamsche mengelpoëzy (Amsteldam, 1804), pp. 187-192; Aroukoe heet een dorp op een der eilanden in de Marowijne, waarop Bonni zich had teruggetrokken. Ascaan, een onderbevelhebber van Bonni, heeft deze schuilplaats aan de Blanken verraden. Zie kaart II. Bedoeld worden de Bosnegers. Jurriaan François Friderici kwam in 1763 als cadet in Suriname, werd bevelhebber van het vrijcorps (corps bestaande uit vrije Negers) en heeft het tenslotte tot gouverneur van Suriname gebracht.


131 [1] Waar Marowyne met haar zwaare golven vloeit, [2] Door rots en bank by bank de grootsche scheepvaart boeit,2 [3] Haare oevers davren doet door steile watervallen, [4] En Suriname scheid van 't vaste strand der Gallen:4 [5] In 't midden van dien stroom had, op een hoog stuk land,5 [6] De gryze Bonnie 't rot der rooveren geplant; [7] Een bende, die, geducht voor Suriname's oorden, [8] Zo dikwerf blyken gaf van plundren, branden, moorden; [9] Een bende, die, verhit en tuk op 's blanken bloed, [10] Ons, op haar' enklen naam, van woede siddren doet.10 [11] Nieuw CLARENBEEK moog' van hunne euveldaên getuigen,11 [12] En de arme Merle, die voor overmoed moest buigen,12 [13] Voorleden jaar door hen, in doodsängst, weggevoerd: [14] Een daad, die yzing baart, en 't menschlyk hart ontroert!14 [15] Na dees gelukking stoof de woeste hoop naar boven,15 [16] Waar Suriname ruischt, en trof een drietal hoven,16 [17] Vermande slaaf by slaaf, stak huis by huis in brand, [18] En, wat hen weêrstand bood, was daadelyk van kant. [19] Hoe wierd hun moordlust op de blanken daar ontstoken! 2 4 5 10 11 12 14 15 16

De rotsen en ondiepten veroorzaken stroomversnellingen, waardoor de rivier stroomopwaarts slechts met lichte kano's te bevaren is. De Marowijne is de grensrivier tussen Suriname en Frans Guyana (Zie kaart II). Op een eiland. Men had in de jaren 1770 al een verbitterde strijd moeten voeren met het leger van Bonni. De plantage Clarenbeek aan de Commewijne werd in 1789 door Bonni overvallen (zie kaart II). Merle was directeur van de plantage Clarenbeek en werd bij de overval door Bonni meegevoerd. Men verwachtte in Suriname algemeen, dat Merle op de gruwelijkste wijze door Bonni zou worden mishandeld. Hij schijnt echter een zeer goede behandeling te hebben ondervonden. gelukking = succes, gelukte overval. naar boven, waar Suriname ruischt = naar de boven-Suriname. hoven = plantages.


[20] My dunkt, ik zie het puin en 't bloed van verr' nog rooken! [21] Dees schenddaad was een dolk in 't hart van dit gewest. [22] 's Lands vaderen, wier zorg op staatkunde is gevest, [23] Belegden straks den raad, en Stoelman word verkoren23 [24] Om 't hol der moordenaars naauwkeurig op te spooren,

23

straks = dadelijk. Stoelman, bevelhebber van het vrijcorps, werd na de overval op Clarenbeek, uitgezonden om de bende van Bonni op te sporen. Hij bouwde een post aan de Marowijne en behield deze tegen de aanvallen der bosnegers. Dit was de basis van de latere overwinning.


132 [1] En post te vatten, waar die bende zich bevond: [2] Hy gaat, hy vind, en plant de wraakvlag in den grond. [3] 't Hoofd Bonnie, op 't gezigt van 't eêlste puik der mannen, [4] Den geessel van het bosch, den schrik dier moordtirannen, [5] Roept zyne bende saam' en wakkert hunnen moed: [6] ‘Ginds,’ zegt hy, ‘staat de held, die alles siddren doet, [7] ‘Die ons zo menigmaal heeft dorp by dorp ontnomen, [8] ‘En in het sombre woud het bloed myns volks doen stroomen! [9] ‘Gaat, wreekt de geesten, die ontlyfd zyn door zyn staal.’ [10] Zy gaan: hun aanval word hernieuwd tot negenmaal, [11] Doch word ook negenmaal door hem te rug geslagen. [12] Uw schedel, Stoelman! zal hiervoor de lauwren draagen, [13] Die gy verdiend hebt door uw' moed en krygsbeleid. [14] Zelfs Bonnie, schoon barbaar, roemt uwe dapperheid.14 [15] Uw daaden staan in 't hart der burgren ingedrongen, [16] Terwyl uw eedle naam, bestorven op de tongen16 [17] Van ons en 't nageslacht, steeds leeven zal, zo lang [18] Men waare dapperheid vereeuwigt door gezang. [19] 't Lust my den lof en eer van andren ook te zingen, [20] Die mede naar den prys van eerlauwrieren dingen. [21] De braave Beuteler vervangt thans deezen held,21 [22] (Wiens byzyn aan het fort vereischt word,) en bestelt [23] Het all', om Bonnies dorp verraschende aan te tasten; 14 16 21

schoon = ofschoon, hoewel. bestorven. Denk hier aan de uitdrukking: het ligt hem in de mond bestorven = hij praat er voortdurend over. braave = dappere. Beutler kwam in 1769 als vaandrig in dienst, in 1790 was hij luitenant-kolonel. Hij nam in 1790 het commando over bij de troepen aan de Marowijne.


[24] Hy geeft de hopliên en roemzuchtige oorlogsgasten [25] Bevelen, om 't gehucht van achtren aan te doen, [26] Zo ook aan Mangold, die, door 't natte jaarsaisoen,26 [27] Verhinderd wierd, het dorp ter zyde te bespringen. [28] 'k Zie thans een' heldenstoet door 't dichtst der bosschen dringen, [29] Die na, veel' moeilykheên, des vyands voorpost zien:

26

Mangold was een onderbevelhebber van het vrijcorps, die tijdelijk het commando van Stoelman had overgenomen, maar nu onder Beuteler stond.


133 [1] 't Gevloekte moordrot durft hier wakkren weêrstand biên; [2] Doch Kremer, Kubeler, en Eube, doen hun schaaren2 [3] Aanrukken op den drom der schennende barbaaren, [4] Terwyl het bosch weêrgalmt door 't donderend musket. [5] De wraak vormt heldenmoed; men nadert tred by tred. [6] Twee zoonen van dit land, Bellona's voedsterlingen,6 [7] Tallans en Berkhoff, ziet men, als om stryd, hier dingen7 [8] Wie 't meest in eer vermag; elk staat gelyk een muur, [9] En bliksemt in het bosch met onöphoudlyk vuur. [10] De vyand deinst, doch wil nog voet voor voet betwisten. [11] Het bloed der jaagers en der vryliên raakt aan 't gisten,11 [12] Door braave hopliên op het dapperst' voorgegaan. [13] Verwoedheid grimt den dood by elken voetstap aan. [14] De wanhoop doet aan 't rot het alleruiterst waagen, [15] Doch eindlyk word de drom gantsch uit het veld geslagen, [16] Terwyl het overschot zyn heil zoekt door de vlugt. [17] De hopliên te gelyk zyn de eersten, die 't gehucht17 [18] Manmoedig binnen gaan; men ziet op hunne schreden [19] Den jeugdigen Tallans met Berkhoff binnen treeden, [20] Gevolgd door 't moedig volk. Thans is een ieder uit [21] Op nazoek in het dorp, en krygt een' schoonen buit. [22] Het oog van Kremer staart op d' omtrek der moerassen: 2

6 7 11 17

Een detachement onder de hoplieden Kubeler, Kremer en Eube had opdracht om de eilanden te onderzoeken. Zij vonden het hoofdkwartier van Bonni en wisten hem daarvandaan te verdrijven, hoewel zij hierna nog enkele tegenaanvallen hadden te doorstaan. Bellona is een krijgsgodin. Met deze uitdrukking wordt dus bedoeld: militairen. Tallans en Berkhoff moeten vrijnegers geweest zijn uit het vrijcorps, die zich bij deze tocht bijzonder onderscheiden hebben. jaagers en vrijliên zijn de soldaten van het vrijcorps. Zie noot 2.


[23] Hier snufflend, vind hy zich op 't heugelykst verrassen [24] Door Merle, die zich in een' zwamp verborgen had.24 [25] De hopman, nog met bloed der moorderen bespat, [26] Omarmt dien braaven man met een gemoed, zo teder, [27] Dat hy, al staarende, zinkt door ontroering neder [28] In de armen van zyn' vriend, die zyne daaden roemt,

24

Merle had zich bij de aftocht van Bonni verborgen gehouden in 't moeras en kwam nu tevoorschijn.


134 [1] Hem zynen Jonathan, en zyn' verlosser noemt, [2] Terwyl zy beiden God voor dees hunne uitkomst danken. [3] 't Verwonnen dorp weêrgalmt door overwinningsklanken! [4] Men zend in alleryl de tyding naar den post, [5] Dat reeds het dorp bezet, en Merle was verlost. [6] De hoofdman Beuteler ontrustte de picquetten,6 [7] Intusschen, aan den stroom, om daardoor te beletten [8] Dat soms de gantsche troep zich voegde by elkaêr. [9] Terwyl hy bezig is, krygt hy de blyde maar'9 [10] Dat Bonnies moordgehucht geheel was ingenomen. [11] Hy schryft aan Kremer om op 't spoedigst af te komen [12] Met Merle, om straks dit nieuws te brengen aan het fort.12 [13] Wie is 'er, die, met my, niet aangedreven word [14] Om met erkentenis den roem van zulke braaven14 [15] In t' burgerlyke hart voor eeuwig in te graaven?

6

9 12 14

piquetten schijnen kleine patrouille-posten te zijn geweest, tussen de grotere posten in. Deze kleine posten langs de rivier werden dus door Beutler gealarmeerd om Bonni een geregelde aftocht te beletten. maar' = boodschap. Zie p. 131, noot 12. Zie p. 132, noot 21.


135

VII De hinderlijke Dominee Kals. In de eerste helft van de 18e eeuw leefden en werkten gedurende korte tijd twee figuren in Suriname, die door de planters als zeer hinderlijk werden beschouwd: Gouverneur MAURICIUS (zie hoofdstuk VIII), die de machtspositie van de plantersaristocratie in Suriname aantastte en daarom na vijf jaar uit Suriname werd weggeïntrigeerd; en Ds. JOANNES GUILJELMUS KALS, die het fundament van hun bestaan aantastte, namelijk het recht zich in Suriname te bevinden. Hij werd dan ook op allerlei wijzen in zijn werk gehinderd en reeds na twee jaar teruggezonden als onwaardig het predikambt langer te vervullen. KALS1 werd in 1702 in Duren (in het land van Gulik) geboren. Hij bezocht in Duitsland een Jezuïtenschool, hoewel hij niet van Katholieke huize schijnt te zijn. In 1722 kwam hij in Amsterdam, waar hij zich met de handel bezig hield. In 1726 werd hij ingeschreven als student in de theologie te Utrecht. Hij had zich reeds lang geïnteresseerd voor de zending onder de heidenen. Na afloop van zijn studies vertrok hij daarom vol grote plannen naar Suriname (1731). Reeds op de boot daarheen botste hij met de Surinaamse realiteit. Hij kwam in conflict met de kapitein, toen uit zijn gebeden bleek, dat hij in Suriname de heidenen wilde bekeren. De kerkeraad van Paramaribo ontving zijn bekeringsplannen nog minder enthousiast: sy my in 't midden myner Rede den Draad afkapten, en met heevigen Toorn opvliegende, heenen liepen, my uitlachten, of

1

Het werk van Kals werd het eerst opgemerkt door A.A. van Schelven, die ook vele (ten dele onjuiste) biografische gegevens verzamelde. Zie A.A. van Schelven, Suriname in de 18e eeuw. Ervaringen en idealen van Ds. Joa. Guil. Kals. West-Ind. Gids jrg. IV (1922/23), pp. 65-90. Hij heeft echter de unieke betekenis van deze figuur niet vermogen te zien. Dit gebeurde eerst in de laatste tijd door J.M. van der Linde, Het visioen van Herrnhut en het apostolaat der Moravische Broeders in Suriname, 1735-1863. Paramaribo, 1956. Door hem werden wij op deze figuur attent gemaakt. De uitvoerigste biografie verscheen in J.P. de Bie en J. Loosjes, Biografisch woordenboek van Protestantsche godgeleerden in Nederland ('s-Gravenhage, 1907 enz.), afl. 18, pp. 646-651.


136 my toeschreeuwden: Wel Domine! laat ons diegene bekeeren,1 die met ons een Vel hebben, en van eene Verwe met ons zyn, en laat (Ik schrik 'er van; zo dikwils als ik daar aan gedenkke, zo worde ik beroert en myn Vleesch heeft een Grouwen gevat; Jaa de Hairen mynes Vleesches rysen my te Berge, zo meenigmaalen als ik 't verhaalen of schryven moet) die vervloekte Chams Kinderen voor den Duyvel vaaren; die zyn Geschaapen om ons Koffy en Suyker te planten. Inderdaad leefde in KALS een voor die planters onverdragelijk visioen: een vreedzaam en gelijkgerechtigd samenleven tussen blanken en gekleurden in Suriname. Ondanks spot, hoon en verdachtmakingen van allerlei aard bleef hij dit visioen trouw en boog hij zich niet voor de ‘ervaring’ der planters. Zo is hij gedurende zijn korte verblijf in Suriname het geweten geweest van de Surinaamse Christenheid2. De planters hebben zich dan ook ten spoedigste van hem trachten te ontdoen (reeds in 1733), niet schromend daarbij gebruik te maken van zijn meest intieme lijden, zijn ongelukkig huwelijk. Met KALS hebben zij getracht hun onrustig geweten uit te bannen. Later is KALS in Nederland in het gelijk gesteld door de synode. In 1737 werd hij beroepen te Stephenswaard. In 1741 moest hij echter ook daar ontslag nemen, ook ditmaal wegens zijn onbuigzame houding in een principieel conflict. Hij kwam na enige tijd in Leiden wonen, waar hij lessen gaf aan studenten. Daar raakte hij verwikkeld in een schandaal met zijn dienstbode. Hij spreekt later met grote vrijmoedigheid over zijn ‘val’. Hij vertrok naar Engeland, waar hij genoemd wordt als ‘geadmiteerde onderwijser der Oostersche Talen, by de Universiteit Oxford’. Hij bevond zich voor de druk van zijn Hebreeuwse leerboeken juist in Nederland, toen daar de publieke opinie zich bezig hield met het conflict tussen MAURICIUS en de Surinaamse planters. In hem herleefde de hoop zijn zendingsplannen alsnog ten uitvoer te brengen. Ondanks herhaalde pogingen bij Synode, Classis en Compagnie is het hem echter niet gelukt naar Suriname

1 2

Kals vertelt dit voorval in een grote rede, die hij voor de Synode van Zuid-Holland hield. Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, dl. II (Leeuwarden, z.j.), p. VIII. Later ook het geweten van de Kerk in Nederland. Hij besluit zijn rede voor de Synode van Zuid-Holland aldus: Ik kome maar als een eenig Man van mijnen buyten Post verjaagt, om UL. in de binnen Stad als Wagters op Zions Muuren te waarschouwen; het zal dan uwe Plicht zyn om myne Woorden niet te veragten, noch den Tyd te versuymen. Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, dl. II (Leeuwarden, z.j.), p. XXXVII.


137 terug te keren. Als zoveel later MULTATULI - een naam die zich niet alleen om deze reden opdringt - richt hij zich dan rechtstreeks tot het Nederlandse volk met zijn grote werk: Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, het verzuym van de bekeringe der Heydenen, etc. 2 dln. Leeuwarden, 17561. Hoeveel hij van dit beroep op het grote publiek verwacht, toont hij in een brief aan een vriend: [mijn boek] dat, sonder eenige Trompetters en Krygs-Allarm te blaasen, evenwel zo veel Rumoer zal maaken als de zaak van Ds. Van der Os [een zaak die toen vrij wat opgang maakte] niet half heeft kunnen doen; die ik maar aanmerke als eene Beuseling en Wyven-geplabber, daar zo veel Water over Vuyl gemaakt is; daar de myne in sich sluyt de Bekeeringe van een geheel Volk. Want de Tytel zal zyn, NEERLANDS HOOFT2 EN WORTEL-SONDE, HET VERSUYM VAN DE BEKEERINGE DER HEYDENEN. KALS bereikte niet wat hij meende te mogen verwachten in zijn Multatuliaanse naïviteit. Men heeft hem steeds weten te verhinderen zijn visioen anders dan op het ongevaarlijke papier te beleven. Na 1756 is weinig over hem bekend. ‘In 1777 riep hij wegens zijn groote armoede en hooge jaren de hulp in van de Classis van 's Gravenhage; door hare bemiddeling werd hij te Heusden in het Oudemannenhuis geplaatst, waar hij overleden zal zijn’3.

1

2 3

Dit werk verscheen noodgedwongen in twee delen. Een gedeelte van het manuscript schijnt namelijk bij de uitgever verloren te zijn geraakt. Kals heeft toen het bewaard gebleven gedeelte zonder jaartal doen verschijnen onder de titel: Nuttige en noodige bekeeringe der Heidenen in Suriname en Berbices, etc. Het verloren gegane deel (hoofdzakelijk bestaande uit de vertaling van drie Engelse leerredenen over de zending) werd door hem opnieuw geschreven en in 1756 onder de oorspronkelijk voor het gehele werk bedoelde titel uitgegeven. In dit chronologisch tweede deel, verwijst hij naar het eerder verschenen gedeelte als naar deel II. Wij volgden bij onze verwijzingen de bedoelingen van de schrijver en spreken dus van Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, dl. I (Leeuwarden, 1756) en dl. II (Leeuwarden, z.j.). Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, dl. I (Leeuwarden, 1756), in het ongepagineerde voorwerk. J.P. de Bie en J. Loosjes, Biografisch woordenboek van Protestantsche godgeleerden in Nederland ('s-Gravenhage, 1907 enz. afl. 18, p. 649.


138

Tekst.1 [2] Ziet nu eerst op 't Volk in welker Land dat gy woont, [3] de Indianen, en betragt doch eens, mag ik u bidden, rypelyk [4] met wat Regt gy u Meester maakt van hunne Erflanden en [5] Besittinge. Het is onnoodig om hier naa te speuren, hoe deese [6] Volken in deese Landen gekomen zyn. Gy vind hun daar en [7] siet dat sy Menschen zyn gelyk gy, dat sy in alles u gelyk [8] zyn, uitgenoomen dat sy niet snedig genoeg zyn om sich [9] alle te vereenigen en sterk te maaken, en U uit hun Land te [10] verdryven; omdat gy hun het minste nut noch voordeel niet [11] aanbrengt, maar in tegendeel haar geduurig ontrust en al [12] dieper en dieper indryft, om u ruymte te maaken. Zyn sy [13] niet zo blank als gy van Vel? Ey lieve! siet op de Meesten [14] van U, die daar gebooren zyn of Lang daar gewoont hebben. [15] Hoe seer Sy sich ook bedekken met hunne kleeren en koestren, [16] egter zyn se veelen van de Indianen gelyk. En wat het Vernuf [17] betreft, ik hebbe 'er onder U gekend, die zo onvernuftig en [18] onkundig waaren, dat selfs de Indianen, hunne Slaaven, [19] onder U met hun spotteden. Zoude het wel te verwonderen [20] zyn, dat dit Volk, eens Oogen krygende, des Nagts uit de [21] Bosschen U allen op Uwe Bedden of in Uwe Hangmatten [22] kwam vermoorden, om deese vreemde Gasten op eenmaal [23] kwyt te worden? Waarvoor gy egter geensints soudet te [24] vreesen hebben, zo gy aanstonds met hun niet alleen Vriend[25] schap gemaakt, maar ook hun tot Uwen Godsdienst over[26] gehaalt, onder uwe Wetten gebragt, en alzo tot een beschaaft [27] Volk gemaakt haddet. Gy soudet nu al lange met hun Swager[28] schap gemaakt, en het Land tot Uwe Besittinge, door eene28 1

28

Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, dl. II (Leeuwarden, z.j.), pp. 46-49. Kals richt zich hier tot zijn gemeente van Cottica en Pirica (twee rivieren in Suriname, zie kaart II), waarvan hij zich nog steeds de wettige voorganger acht. Hij stelde zich inderdaad een volkomen gelijkberechtigd samenleven voor, hoezeer hij ook terwille van zijn tijdgenoten de materiële voordelen der blanken naar voren brengt. Zo wil hij niet alleen dat de planters met Indiaanse vrouwen huwen, maar ook hun dochters aan Indiaanse mannen uithuwelijken. Zo zegt hij in de opdracht aan zijn gemeentes in Suriname (dl. II, p. 34, zie ook noot 1): Zy zouden met U Verbonden maaken; U, wanneer sy U in Wysheid, en daardoor zo tydlyk als euwig gelukkig, gelyk waren haare Dogters ten Huwelyk ende hunne Soonen tot Swaagers geven, en gy 't selve, om het Land met Regt onder u te kunnen deelen... Dat dit geen vrijbrief was om losse verbintenissen aan te gaan met de gekleurden, zoals de planters hem wel eens spottenderwijs meenden te moeten verstaan, blijkt uit een passage uit een ander geschrift van Kals, zijn Klagte over de bedorvene zeden der voorgangeren zoo in 't Kerk-als Burgerbestuur in eene zeer vrugtbare ende eerst opluikende Colonie. Z.pl. [1733], pp. 22 v.: Hoerereije ende egtbreuk zijn twee susters, die haar [de planters] zodaanig verleijden, dat zy zich met de zwarte te vermengen haast noodzaakelik, gezont ende overeenkomstig met dat land, ende daarom niet zondelijk oordeelen. Men heeft gemeenlijk, al heeft men eene jonge, lieve, eerlijke vrouw t'huis, eene jonge zwarte of ook we roode meijd mede in de tendboot, die men schoon op schikt met een moije citze los rokje, goude ooringen, allerley korallen om de bloote armen, beenen ende hals, om daarmede wellust te drijven.


139 [1] [2] [3] [4]

Wet des Huwelyks, gekreegen hebben. Zy souden hunne Landpaalen voor U opensetten, deselve helpen bearbeiden en beplanten, en Uwe Wooningen souden in Veyligheid, Ruste, Eere en Redelykheid voor euwig bevestigt zyn.

[5] Siet gy ten Tweden op de Negers, die gy met groote [6] Onkosten uit Guinea moet laaten haalen, die - door wat [7] Regt laat ik diegene verantwoorden, die deesen Koophandel [8] dryven - van daar gehaalt, tot U overgebragt, en op den [9] Menschen Markt (foey! Schande voor Christenen) opentlyk [10] verkogt en gemynt worden. Deese Menschen gebruykt gy10 [11] in Uwen Dienst, en de Meesten van U handelen ruwer en [12] harder met hun als sy met hun onvernuftig Vee: Honden en [13] Katten, Paarden, Koeyen of Varkens handelen. Is 't wel te [14] verwonderen, dat deese Menschen, hunne Vryheid onder14 [15] de Handen van hunne Beulen soekende, weg loopen? En [16] dan in de Bosschen by malkanderen komen, daar Vermeenig[17] vuldigen en aangroeyen in stille Ruste, allerley Overlegginge [18] maaken om U ter eener Tyd te komen betaalt setten, wat [19] gy of aan hun selfs of aan hunne Voorsaaten gedaan hebt? [20] Bysonder wanneer sy sien, en dikwils ondervinden, dat gy [21] hun nu noch geene Rust laat, maar overal naaset, opsoekt, [22] ontdekt en, in uwe Magt gekregen hebbende, dan op de

10 14

Zoo eene zwarte word van hun voor aangenaamer gehouden als eene blanke. Jaa eenige hebben my wel durven vragen, of ik voor eene brave vereeringe [= flinke beloning] het mulatje wel zoude willen doopen, zoo zy 't ongeluk hadden om by haare negerinnen een over te winnen. Men zoekt de veelheid der wijven uijt de schrift ende met allerley atheistische stellingen te verweeren... gemynt = gekocht, vooral op een publieke verkoping (door het roepen van ‘mijn!’). onder in de betekenis: onder vandaan.


140 [1] allergrouwsaamste en onmenschelykste Wyse vermoordt, [2] 't welk gy noch met den Naam van REGTEN of REGTDOEN, [3] durft benoemen. Ey lieve! overdenkt doch dit alles eens Wel, [4] mag ik U bidden, om Uwer selfs willen, en vraag U wat Titel [5] van REGT dat gy op deese Menschen gekregen hebt? Hebben5 [6] sy U tot hunne Meester verkooren of gesogt? Hebben sy [7] sich aan U opgedraagen voor Huur of Loon? Of hebben sy7 [8] sich aan U voor Geld verkogt? Gy sult seggen: Wy hebbense [9] gekogt. Maar van Wien? Van de Compagnie? Wel wat [10] REGT heeft de Compagnie op die Menschen? Gy segt: daar [11] ligt U en ons niet aan gelegen. Wel aan, het sy zo. Daar ligt [12] U en my dan ook niet aan gelegen, hoe die Menschen soeken [13] wederom uit de Handen dergenen los te komen, die hun [14] sonder REGT besitten. Wat REGT wilt gy op hun voorwenden [15] voor GOD? Dat gy hun in hunne gesogte Vryheid stoort, en [16] gevonden hebbende vermoort? Maar gy sult seggen: sy [17] hebben ons ons geld gekost, en daar zyn 'er onder, die op [18] onse Plantasie gebooren en alzo onse Erffenis zyn. Wel wat [19] NUT hebben die Menschen van dat Geld gehadt, dat gy voor [20] hun aan hunnen Vyand betaalt hebt? En wat REGT hebt gy [21] meer op die, van zo gekogte Slaaven op uwe Gronden ge[22] boorene Menschen, als op anderen? Siet op de Oorsaake van [23] hun wegloopen, en gy sult bevinden, dat die geene andere [24] zyn als uwe wreede en onmenschelyke Behandelingen. En [25] denkt dan op U selven. Soud gy niet tragten uit en onder [26] de Handen dergenen los te komen, die U duysend Dooden [27] deeden sterven, en dat onder eenen geduurigen slaafschen [28] Arbeid? Wat doch soudet gy in U Gemoet anders denkken [29] als het grootste REGT, jaa de uiterste Verplichtinge tot uselven [30] te hebben, om te tragten hoe eerder hoe liever van dat Jok [31] en die Vreese des Doods bevrydt te worden. Ja hoe soudet [32] gy U op sulke Vyanden door 't REGT van wederom Vergel-

5 7

wat Titel van Regt = welke rechtsgrond. opgedraagen = het eigendomsrecht overgegeven. Meestal gebruikt van zaken, bezittingen, en dus niet van levende wezens. In verband vooral met het volgende moet het hier zijn het aangaan van een dienstbetrekking, die de meester wel bepaalde rechten verleent.


141 *

[1] dinge wreeken, als gy daar maar eenige Kans toe saagt? [2] Hoe kont gy dan met deese Menschen zo onmenschlyk [3] handelen! [4] Noch eens siet, mag ik U bidden, om Uwer selfs en uwer [5] Naakomelingen willen, op 't groote NUT en onbeschryflyk [6] VOORDEEL, dat gy soudet genieten van deese Menschen, die [7] nu, het sy op wat Wyse het ook wil, de Uwe geworden zyn, [8] wanneer gy hun tot beschaafde, geschikte, bekwaame en [9] vernuftige Menschen wistet te maaken. Heeft niet een Heer [10] onvergelykelyk meer Dienst en Werk te verwagten van eenen [11] Dienstknegt of Dienstmaagt, die Hy met Verstand kan re[12] geren, en kan doen sien en begrypen, wat hy hebben wilt, [13] en dat zulks zo wel tot syn, als tot synes Heeren NUT is, als [14] dat Hy altyd moet slaan, villen, en daardoor die Menschen14 [15] onbekwaam of onwillig maaken, om 't gene te kunnen of [16] te willen, wat sy anders geern souden willen doen? Maar gy [17] sult seggen: Het syn domme Beesten, die gebooren zyn tot [18] Slaverny, en het Werk dat sy voor ons doen moeten, is ook [19] maar Beesten Werk, daar behoort geen Verstand toe; wan[20] neer sy Verstand hadden, souden sy willen Vry zyn en niet [21] meer Werken. Dat zyn, ik weet het wel, uwe verkeerde [22] Redeneeringen. Gy verstaat meest alle uwen Godsdienst selfs [23] niet, en daarom redeneert gy ook zo in 't hondert. Zyn het [24] domme Menschen? Ey lieve, wat zyt gy? Of wat soudet gy [25] zyn, wanneer gy ook zo gebooren en gehouden wierdet?25 [26] Is U Werk Beesten Werk? Waarom laat gy 't dan niet door [27] Beesten verrigten? Of syt gy selfs die Beesten, waarvoor sy [28] 't doen? Dit laatste mag men veylig van eenigen onder U [29] seggen. Waarom doch souden die Menschen eene Vryheid [30] soeken en begeeren, die hun lastig en ondienstig soude zyn? [31] Want wanneer sy verstandig geregeert wierden, souden sy [32] sien, dat sy veel elendiger waaren, hunne Vryheid besittende

* 14 25

1. saagt. Tekst: sagt. villen = pijnigen. gehouden = opgevoed.


142 [1] om in Blindheid en Onkunde te leven, Armoede en Gebrek [2] te moeten lyden, als nu, daar sy door eenen verstandigen Heere [3] tot verstandige Menschen gemaakt, voor hunnen Arbeid van [4] alles versorgt, en hunne Naakomelingen onder syne Be[5] scherminge genoomen worden. Jaa die ook, wanneer sy sich [6] daarnaa gedraagen, hun Vryheid, en met die Vryheid een [7] Middel om te kunnen bestaan aan de Hand wyst, waardoor [8] sy dan op nieuws verpligt worden om sulken Heere onder[9] daanig met hun Naakroost te blyven. Jaa wat meer is, dat sy [10] door eenen godvrugtigen Heere tot goede Christenen ge[11] maakt, die GOD en CHRISTUS kennende, in die Hoope en [12] Verwagtinge leven, om met hunnen Heere eens te sullen [13] euwig gelukkig zyn. O, wat soude dit deese Menschen aan [14] U verpligten. Hoe gewillig en gereedt souden sy uwen [15] Arbeid en Werk verrigten, en U daardoor verryken en be[16] veyligen. O! Wat soudet gy dan eerst regt gelukkig leven, [17] en het goede van dat Land genieten.

Voorbeeld van de Negerinne Isabella18 [19] Op deese Reyse nu hadde ik 't Geval om die NEGERINNE [20] te sien en te hooren spreeken, waarvan boven met eenen [21] Vinger aangeroert hebbe. Dit moet ik hier nogh verhaalen, [22] als een Staaltjen om te toonen, hoe men de BEKEERINGE [23] dier Elendelingen, in plaats van te bevorderen, veragtert,23 [24] verhindert en ten eenenmaal onmooglyk maakt. Ik kwam

18

23

Neerlands Hooft- en Wortel-sonde, dl. II (Leeuwarden, z.j.), pp. 82-86. Kals geeft in zijn boek twee voorbeelden van slaven, die blijk gaven zeer wel tot christelijk onderwijs geschikt te zijn, beter zelfs dan vele blanken. Isabella werd door de planters steeds als voorbeeld aangehaald van de onmogelijkheid om slaven te bekeren. Isabella was dan tot de kerk toegelaten, was zelfs vrij geworden, maar spoedig weer teruggevallen in haar oorspronkelijke milieu en nooit meer in de kerk verschenen (zie ook p. 143, noot 23). Kals had dit geval (dit standaardvoorbeeld der planters) al lang persoonlijk willen onderzoeken en krijgt daartoe nu de gelegenheid. Zijn bemoeiingen met deze slavin waren volgens hem de ware reden voor zijn uitwijzing uit Suriname. Zie dl. II, p. 89: ... dat ik uit Suriname moest, om dat ik eene gevallene Negerinne, Boete en bekeeringe beloovende, wederom in de Kerk sogt te brengen...’ elendelingen = rampzaligen.


143 *

[1] dan met deesen mynen OUDERLING in de Riviere PIRICA in1 [2] de Huysbesoekinge, eyndelyk op de Plantasie M... daar [3] deese zo berugte ISABELLA, NEGERINNE, was.3 [4] Ik vroeg aanstonds naa haar, maar men maakte allerhande [5] Uitvlugten, om deselve voor my te verbergen. Ik seyde, dat [6] ik niet eerder soude nogh konde heenen gaan, tot dat ik haar [7] gesprooken hadde. Sy kwam dan eyndelyk al schorvoetende [8] aan, en boog sich en neygde verscheyde maalen op eene meer [9] dan verwagte Wyse, eer sy nogh by my was. Ik riep haar toe, [10] dat sy sonder Schroom en Vreese moest naderen, dat ik niet [11] gekomen was om haar te verschrikken of kleenmoedig te [12] maaken, maar veel meer om haar op te beuren en te ver[13] troosten. [14] Wanneer sy nu by my was, en my beleefdelyk met goede [15] Nederduytsche Woorden gegroet hadde, bitterlyk weenende [16] en haare Handen wringende, vroeg ik haar, of sy die ISABELLA [17] was, die als Lidtmaat van onse Kerk gedoopt en ten Avond[18] maal een en andermaal geweest was? Sy ving aan te Schreeu[19] wen dat sy Snakte, en seyde:19 [20] - Ja Eerwaarde Heer! Ik ben die seer ongelukkige Isabella. [21] - Wel, seyde ik, hoe komt gy dan uit het hoogste Geluk, [22] waartoe Uw Heer U door Oeffening hadde laaten brengen,22 [23] tot zo een seer groot Ongeluk, om U selfs door Verval23 [24] daarin te storten?

* 1

3 19 22 23

18-19. Schreeuwen. Tekst: Schreuwen. Pirica = een rivier in Suriname (zie kaart II). Kals was predikant over de gemeente van Cottica en Pirica. Men had hem deze buitenpost gegeven, omdat hij zich in Paramaribo onmogelijk had gemaakt. berugte = befaamde, bekende. Zie ook p. 142, noot 18. snakte = snikte. Bedoeld wordt haar vroegere meester, die haar godsdienstonderwijs had laten geven en de vrijheid had geschonken. Verval. Hiermee wordt bedoeld het vervallen van de vrijdomsrechten. Vrijgemaakte of gemanumitteerde slaven verloren het recht op vrijheid, wanneer zij zich driemaal ‘met Slave of Slavinnen mogten komen te vermengen’. Alles wijst erop, dat wij hier een slachtoffer van deze bepaling voor ons hebben. Isabella was vrij, maar werd niet geaccepteerd door de vrijen, de blanken (tenzij op oneerbare wijze en dus in strijd met haar godsdienstige overtuiging). Zij werd daardoor gedreven naar gemeenschap met het eigen ras, waardoor zij haar vrijheid weer verloor. Kennis van het bestaan van deze bepaling verheldert veel in het hier volgende gesprek tussen Kals en Isabella.


144 *

[1] - Eerw. Heer, het is waar, ik hebbe my selfs ongelukkig [2] gemaakt, maar de Blankken hebben my in dit godloose [3] Land daartoe genoegsaam gedwongen. [4] - Hoe zo Isabella? Hoe hebben sy U kunnen dwingen tot [5] het geene, daar gy misschien graag naa was? Heeft niet Uwe [6] eigene verdorvene Natuur en Uwe vleeschlyke Begeerlyk-6-7 [7] heden U daartoe verlokt en verleydt, dat gy U wederom [8] met de NEGERS hebt vermengt? Dat was U immers door [9] onsen Godsdienst niet geleert. Die leert ons maatig, tugtig [10] en eerbaar te leven. [11] - Het is zo, Eerw. Heer, was haar antwoord. Ik wil my selfs [12] ook niet ontschuldigen. Het is seker mede door myn verdor[13] ven Vleesch gekomen; maar de Blankken hebben my veragt [14] en bespot, wanneer ik mede ter Kerke kwam en ten Avond[15] maal ging. [16] - Wel daar moest gy U niet aan gestoort hebben, wetende, [17] dat sulks het Werk van de verkeerde Wereld is. Onse SAA[18] LIGMAAKER en syne Apostelen zyn ook versmaat en veragt [19] geworden. Dat doch is 't Lot van de Vroomen, dat se van [20] den Godtloosen vervolgt werden. Maar misschien hebt gy [21] ook daartoe Gelegenheid gegeven? [22] - Eerw. Heer, of ik daartoe Gelegenheid gegeven hebbe, [23] daar wil ik God en UEerw. over oordeelen laaten, als ik [24] mag aan UEerw. verhaalen, hoe sy 't met my gemaakt [25] hebben, dat ik eyndelyk wel wederom tot myn Geslagt25 [26] moest keeren. [27] - Laat my dat eens hooren, daar ben ik lang seer begeerig [28] naa geweest; seg het maar sonder schroom, voor de Vuyst, [29] ront uyt, en verbergt niets. Ik sal U Raadt geven, hoe gy [30] uwe Sonden by GOD versoenen, de gegevene Ergernisse [31] wederom verbeteren, wegneemen, en alzo wederom als een [32] Lidtmaat sult aangenoomen worden. Want die gevallen is,

*

28. geweest. Tekst: gewesst. 6-7 Begeerlykheden = begeerten, hartstochten. 25 Geslagt = ras.


145 [1] staa wederom op en bekeere sich, en GOD sal hem genadig [2] zyn! Maar ziet toe dat gy niet meer Sondigt. [3] - Myn Dierbaare Heer, ik hebbe ook al lang van UEerw. [4] gehoort en seer verlangt om U te sien. En niet veel hoope [5] hebbende om UWEerw. te zullen kunnen spreeken, hebbe [6] ik GOD gebeden, dat ik doch zo gelukkig mogte zyn om [7] UEerw. te spreeken; omdat ik gehoort hebbe, dat UWEerw. [8] zo een goed Leeraar is, en de Heydenen soekt te bekeeren. [9] Maar ik hebbe daartoe geene Gelegenheid gehadt, noch [10] kunnen vinden. [11] - Ik ben nu hier, en geve U selfs Gelegenheid, seg nu maar [12] op. Ik hebbe ook al veelmaalen van U gesprooken, naadat [13] my Uwe Val is ter ooren gekomen. Het heeft my ook aan [14] Gelegenheid ontbrooken, om u naa my toe te laaten, of selfs [15] by u te komen. Welaan, ik ben nu hier om Uw als een ver[16] looren Schaapjen ook te soeken, en, was het mogelyk, [17] wederom tot de Kudde van CHRISTUS en de Gemeenschap [18] van GOD te brengen. Laat my nu eens uit Uwen Monde [19] hooren: hoe hebben 't de Blankken met u gemaakt? Seg op [20] en schroomt niet. [21] Nu ving sy wederom aan bitterlyk te Weenen, en ik kon [22] merken, dat sy om der Omstanders willen niet dorst. Ik [23] ging derhalven wat met haar aan eene syde, roepende mynen [24] OUDERLING om mede te gaan, en seyde: Kom aan ISABELLA, [25] seg my eens, hoe komt gy daartoe dat gy U met de NEGERS [26] vermengt en daarvan hebt laaten bekruypen? Seg 't my eens [27] klaar. Ik weet 'er Wel iets van, en kan U derhalven ook in [28] alles de Schuld niet geven, maar seg my de Waarheid. Wy [29] hebben met eenen Alwetenden GOD te doen, die niet liegen [30] kan, en ook geene Leugenen ongestraft laat. Ik verwagt dan [31] dat gy my alles naa Waarheid zult seggen. Want daar is my [32] seer veel aan gelegen om dit regt te weten. [33] - Eerw. Heer, ik sal 't U opregtelyk seggen, zo veel als ik [34] weet en kan, maar hout doch myne onbekwaamheid en myne34 [35] Swakheid ten besten.

34

onbekwaamheid. Blijkens het volgende antwoord van Kals doelt zij hier op haar onbekwaamheid in het spreken van Nederlands.


146 [1] - Seg maar op, ik kan U seer wel verstaan, want gy spreekt [2] goed nederduytsch. [3] - Myn Heer doodt synde, hebben sy my willen dwingen [4] om met hun in Ontugt te leven, ging sy nu voort om te [5] verhaalen; maar wanneer ik dat volstrekt weigerde, scholden [6] sy my uit voor een swart Beest, seggende: ik was doch des [7] Duyvels. Het gedoopt zyn en ten Avondmaal gaan soude [8] my doch niet helpen. De Hemel was voor geene Swarten [9] gemaakt, die waaren alle des Duyvels, die moesten maar [10] Werken en tot hun playsier zyn. Want de Blanken waaren [11] alle GODEN KINDEREN, en de NEGERS alle des DUYVELS [12] kinderen, om hun Koffy en Suyker te planten geschapen. [13] - Kond gy dan daarop niet antwoorden? [14] - Wel ja myn Heer; ik seyde hun, dat sy alle, hoe blank sy [15] ook waren, des Duyvels Kinderen waren, zo lang sy de [16] Werken des Duyvels deeden. Dat de Jooden ook hadden ge[17] roemt, dat sy Abrahams kinderen waren, maar dat de Heer [18] JESUS hun gesegt hadde, dat sy geene Kinderen van ABRAHAM [19] maar van den Duyvel waren. En dat ik wel geloofde aan 't [20] geene my geleert is, dat de Moorman, die gedoopt is ge[21] worden van een der Apostelen (ik weet 't niet meer, wie 't [22] gedaan heeft) evenwel saalig is geworden. En ik geloove, dat [23] ik daarom niet sal uit den Hemel blyven, dat ik een swart Vel [24] hebbe, als ik maar GODS Geboden onderhoude. [25] - Wel geantwoordt ISABELLA. Het komt 'er ook niet op aan, [26] of gy juyst weet, wie die Moorman gedoopt heeft of niet, [27] als gy maar weet dat Hy gelooft heeft, dat JESUS de MESSIAS [28] was, die van JESAIAS, waarin hy las, belooft was; en dat Hy28 [29] daarop door eenen van de Euangelisten of Diaconen gedoopt [30] is. Want het was PHILIPPUS, die hem gedoopt heeft, zo als die [31] ons HAND. VI.6. onder de DIACONEN opgegeven word, en [32] HAND. VIII. voorkomt hem doopende. Maar seg my eens, [33] terwyl gy wist, dat het den Blankken niet helpen soude ge[34] doopt te zyn, ten Avondmaal en ter Kerke te gaan, zo lang

28

Namelijk de Moorman.


147 *

[1] se de Werken GODS niet deeden, hoe kondt gy U dan van [2] de Negers laaten verleyden tot het geene, dat gy den Blankken [3] Christenen weigerdet? [4] - Myn Eerw. Heer, de Blankken wilden met my in Hoerery [5] leven, maar ik hebbe nu eenen Man, daar leve ik eerlyk mede, [6] en ik tragte hem mede hetgeene te leeren dat ik weet, en wy [7] bidden met onse Kinderen zaamen. [8] - Maar ISABELLA, Kondt gy dat voor een wettig Huwelyk [9] houden? Hebt gy niet geleert, om U niet met den Ongeloo[10] vigen te mogen vermengen? Weet gy dan niet, dat GOD de [11] eerste Wereld door de Sondvloed heeft laaten vergaan, omdat [12] de SOONEN GODS, dat waaren de SOONEN VAN SETH. die GOD [13] dienden Gen. IV. 26., die door deesen Naam onderscheiden [14] worden van de kinderen der menschen, die uit KAINS Ge[15] slagte waren gesprooten en hunnen Vader in de wereldsche [16] Dingen naavolgden, sich met deesen vermengden? [17] - Myn Heer, de Mensch is swak, en voornamelyk een [18] Vrouws-Persoon, bysonder wanneer sy van ieder een veragt [19] is. De Blankken souden my immers niet getrouwt hebben, [20] die souden maar een om den anderen, met my haaren Lust [21] en Moetwil hebben willen uitvoeren; en dat konde ik niet [22] doen. Dat weet ik, dat groote Sonde is; maar dat ik met [23] eenen Man alleen leve van myn Geslagt (ofschoon ik niet23 [24] voor de Wereld met hem getrouwt ben, zo ben ik doch met [25] hem voor GOD getrouwt, en ik weet dat hy my en ik hem [26] getrouw ben, en wy dienen zaamen, met onse Kinderen, [27] GOD zo goed als wy kunnen. [28] Ik Vroeg haar dan, hoe dat toeging? Hoe kund gy uwen [29] Man onderwysen, kundt gy dan uwe Gebeden in Neger[30] Engelsch, of kan hy Duytsch? [31] - Myn Heer, antwoorde Sy, Hy, myn Man, kan alle de

* 23

13-14. Naam onderscheiden worden van. Tekst: Naam van. Zie p. 144, noot 25.


148 *

[1] Gebeden die ik kan in Duytsch en Neger-Engelsch, en kan [2] ook al wat lesen, dat ik hem uit de Bybel geleert hebbe. [3] Ik vroeg haar, wat sy dan baden. Nu badt sy op eene seer [4] klaare Wyse het Morgen-Gebed, zo als agter onsen CATE[5] CHISMUS, in de gewoonlyke Kerk- en Huys-Psalmen-Boeken [6] staat, het Avond-Gebed, het Gebed voor en na den eten, en [7] wiste eene goede meenigte Schriftuur-plaatsen, onder anderen [8] die uit JOH. III. 36: Die in den Soone gelooft, heeft het [9] eeuwige Leven; maar die den Soone ongehoorsaam is, die [10] sal het Leven niet sien, maar de Toorn GODS blijft op hem. [11] En I. JOH. I. 6, 7: Indien wy seggen, dat wy Gemeenschap [12] met hem hebben, en wy in de Duysternisse wandelen, zo [13] liegen wy en doen de Waarheid niet; maar indien wy in [14] 't Licht wandelen, gelyk Hy in het Licht is, zo hebben wy [15] Gemeenschap met malkanderen, en het Bloedt JESU CHRISTI, [16] synes Soons, reynigt ons van alle onse Sonden. [17] Ik moet bekennen, dat het wel wat gebrekkig ging, zo [18] dat ik haar nu en dan helpen moest, maar egter moest ik my [19] verwonderen, dat sy deese Stukken noch wiste. En ik moest [20] daar uit besluyten, dat de HEERE het gekrookte Riet niet [21] verbreeken, noch de rookende Vlaswieke niet uitblusschen sal. [22] Ik vond my in Gemoede gehouden om haar op te beuren,22 [23] en te vraagen, of sy dan wel verlangde om wederom aan[24] genoomen en verder onderwesen te worden, en dan haaren [25] Man en Kinderen mede te brengen om ook onderwesen en [26] gedoopt te worden, en sy alsdan op eenige wettige Wyse, [27] naa 't Gebruyk van onse Kerke in 't Land ingevoert, getrouwt [28] worde, en dan verder Eerlyk en Christelyk met malkanderen [29] te leven. [30] Nu ving sy wederom aan te Weenen. Ik seyde: sy moest [31] nu niet Weenen, maar Vrolyk zyn, en dankken met my GOD,

* 22

9. eeuwige. Tekst: euwige. ik vond my in Gemoede gehouden = ik voelde mij verplicht.


149 *

[1] [2] [3] [4] [5] [6]

dat die my tot haar gesonden hadde, om haar als een dwalende Schaap te soeken, te genesen en wederom gesond te maaken. Want ik merkte dat men daar in dat Land met de woorden uit EZELIEL XXXIV wel hadde mogen seggen, ten opsigte van de HERDEREN, Vers 2: Wee den Herderen die hun selfs weyden; zullen niet de Herders de Schaapen weyden? enz.

[7] Hierop nu ving sy aan met bleyder Stemme te roepen: [8] O! Myn GOD! O! Myn HEERE JESUS! O Myn DIERBAARE [9] HEYLAND! Mogt ik doch zo gelukkig zyn. Ik wil gaarne alle [10] myn Leven arbeiden en eene Slaavinne blyven, als ik maar [11] wederom mag in de Kerk komen, en mynen Man en Kinde[12] ren dan in ons Huys onderrigten. [13] Ik kan dit wederom niet Schryven, sonder die alleruiterste [14] Aandoeninge, wanneer ik my te binnen brenge, hoe deese [15] Slaavinne haare Handen wrong, met wat voor een Gesigte [16] dat sy naar den Hemel sag, alsof sy den HEERE JESUS in 't Ooge [17] gehad hadde, en aan Hem haar leed klagen en haar Harte [18] schenkken, en sich geheel en al aan Hem Opdragen wilde. [19] Ik vroeg haar, seer met haar bewoogen en ingenoomen [20] zynde, of sy wel soude willen eene Tyd lang by my op den [21] Kerk-grond woonen, beloovende haar dan te sullen sien, of21 [22] ik haaren Heere daar toe konde bewegen om haar dat te [23] vergunnen; dan soude ik haar wederom tragten te regt te [24] helpen, om haar met God en de Gemeente te versoenen. [25] Zy neeg seer beleefdelyk, en seyde: Myn Heer, was ik [26] maar zo gelukkig! O! Myn GOD! was ik zo gelukkig! ik [27] wilde niet alleen eene Tyd lang, maar alle myn Leven by [28] UwEerw: woonen, als myn Heere my maar toe wilt staan,28 [29] en als ik maar nu en dan naa myne Kinderkens en mynen [30] Man mag gaan sien, om die ook mede te onderwysen.

* 21 28

7. bleyder. Tekst: beyder. Eventueel zou ook luyder bedoeld kunnen zijn. Zo wordt de pastorie met het kerkgebouw en de omliggende grond genoemd. Namelijk haar tegenwoordige meester.


150 [1] Ik seyde, dat ik haar van haaren Heere, noch van Haaren [2] Man en Kinderen niet af sogt te trekken, maar dat het alleen [3] soude zyn, om haar in haar Geloove wederom te sterkken en [4] te bevestigen; en zo my GOD de Genade wilt vergunnen, [5] voegde ik daarby, U en Uwen Man met uwe Kinderen en [6] meer anderen te winnen, sal ik Hem grootelyks dankken,6-7 [7] deese myn Oogmerk bereykt te hebben. [8] Nu ving sy wederom op nieuws aan te weenen, te roepen [9] om Genade by GOD te mogen hebben, dat myn Voorneemen [10] mogt bevestigt werden. Ik kon haar schier niet tot bedaaren [11] krygen, en te rug houden van my meer dan menschlyke [12] Eere te willen bewysen.

6-7 dankken, deese. Tekst: dankken en deese. De constructiefout kan ook verbeterd worden door het volgende te te laten vervallen.


151

VII De gehate gouverneur Mauricius. Tussen de planters en de gouverneur had al lange tijd een natuurlijke vijandschap bestaan. De gouverneur behartigde de belangen der aandeelhouders en iedere nieuwe belasting werd door de planters gezien als een hun vijandige daad. Nooit werden echter de hartstochten zo opgezweept als tijdens het bestuur van de begaafde, maar hooghartige en autoritaire jurist JAN JAKOB MAURICIUS. De plantersaristocratie deinsde er niet voor terug tegen het eigenbelang te handelen, mits men hiermee slechts de gehate gouverneur kon treffen. De planters hebben zich met zulk een hartstocht tegen hem gekeerd, dat het de grenzen van een normale belangentegenstelling ver overschreed. Hier was meer in het spel: een onoverbrugbare persoonlijke tegenstelling tussen de zelfbewuste artistocraat MAURICIUS en de koloniale nouveaux-riches, gewend aan absolute macht op hun plantages. Zelden waren de Hoogmogende Heren in Nederland met zoveel vertrouwen de toekomst tegemoet gegaan. Zij prezen zich gelukkig een zo kundig en integer man als MAURICIUS bereid te hebben gevonden in hun dienst te treden. MAURICIUS vertrok in 1742 naar Suriname. Hij dacht daar genezing te vinden voor zijn astma en was van plan er zijn verder leven door te brengen. Hij vond daar echter een zeer eigengereide groep planters, die allerminst geneigd was zich zonder meer bij zijn kundiger oordeel neer te leggen. Bovendien keurde hij de zedeloze en ongodsdienstige levenswijze der planters sterk af en hij was er de man niet naar hun zijn sarcasmen te sparen. In een brief aan de Staten-Generaal beschrijft hij deze kolonisten als volgt: [1] ‘Wat de onderlinge genegenheid, harmonie enz. en in 't ge[2] heel de rust en vrede der kolonie betreft, uw H.M. gelieve zich


152 [1] te erinneren 't geene ik in de derde depêche op de Requeste, 2 [2] gezegt heb van den aart van 't land, en men moet altijd ont[3] houden, dat het gros der inwoonders der colonie bestaat uit [4] een zaamenvloeisel van allerlei natien, waaruit proflueeren vier4 [5] natuurlijke gevolgen: 1e. dat velen gebooren zijnde onder [6] een Monarchale regeering, en nu hoorende, dat ze onder eene [7] vrije zijn, van de eene extrimiteit tot de andere springen, [8] zich verbeeldende dat de vrijheid bestaat in libertinage en [9] anarchie. 2e. Dat ten minste de meesten vreemd zijnde, geen [10] Neêrlands hart en vervolgens geen patriotische sentimenten [11] hebben, dewijl ze Nederland niet voor hun vaderland houden. [12] 3e. Dat tusschen lieden van differente natien onmogelijk die [13] band van harmonie kan weezen, die ordinair subsidieert tus-13 [14] schen uniforme landslieden, gelijk in de Fransche en Engelsche14 [15] colonien en 4e. dat ze altijd animum revertendi behouden en15 [16] dus geen attachement hebben voor een land, 't welk ze con-16 [17] sidereeren niet als een woonplaats van hen en hare kinderen, [18] maar alleen als een land van vreemdelingschap en passage.18 [19] Men zou hier remarques kunnen bijvoegen, die uit dezelfde [20] source voortkomen, vooral dat vele zijn lieden òf zonder op-20 [21] voeding, òf die in hun vaderland niet hebben willen deugen, [22] en vervolgens van godsdienst, regt, doch vooral van 't geen [23] men orde, betamelijkheid en pudor noemt, gansch geene of23 [24] zeer verkeerde denkbeelden hebben. Zulke menschen raken [25] ligt in twist, en de minste twist is bitter en onverzettelijk. [26] Echter moet ik aan de ingezetenen alhier de justitie doen,26 [27] dat ze, zoolang ze in een minderen staat blijven, vreedzaam [28] en buigzaam zijn, en zelfs, hoe sterk aangezocht en opgeruid,

4 13 14 15 16 18 20 23 26

proflueeren = voortvloeien. ordinair subsidieert = gewoonlijk blijft bestaan. Wij nemen bij deze vertaling aan, dat Mauricius bedoelde te schrijven subsisteert. uniforme = gelijke. animum revertendi = gezindheid om terug te keren. attachement = gehechtheid. passage = kort verblijf, klein oponthoud alvorens verder te trekken. source = bron. pudor = eerbaarheid. de justitie doen = het recht laten wedervaren, uit rechtvaardigheid erkennen.


153 [1] altijd een aversie getoond, hebben van oproer; doch wanneer [2] ze uit hun néant tot rijkdom of eere opklimmen, draait hun2 [3] doorgaans 't hoofd.’3 De oppositie van de plantersaristocratie (door MAURICIUS de Cabale4 genoemd) maakte gebruik van de meest ordinaire methoden om MAURICIUS te benadelen. De voornaamste aanstokers waren mevrouw AUDRA (weduwe van drie gouverneurs en van niet onberispelijke levenswandel) en SALOMON DUPLESSIS (in 1747 op gezamenlijke kosten naar Nederland gezonden om MAURICIUS ten val te brengen). Het regende spoedig klachten tegen de gouverneur. Sabotage in de bestuursorganen maakte het regeren bijna onmogelijk. De aanhangers van de gouverneur - want die waren er ook, getuige de romantische vereniging, de Mauritsridders, die door hun onbesuisd optreden MAURICIUS echter geen goed hebben gedaan - deelden in de vijandschap. Tot welke uitersten men ging toont de volgende passage uit het dagboek van de gouverneur: [16] ‘Nadat het canailleuse wijf van Scherping voor een jaar 't16 [17] exempel heeft gegeven, van op haar hoogen stoep sittende, [18] op mij en mijn vrouw (als wij voorbijgaan) te spuuwen in [19] plaats van te groeten, hebben ook op dat exempel sederd [20] eenige maanden eenige dames, alle in deze naburige straat [21] woonende, zich het woord gegeven, van mij, mijn vrouw [22] en allen die voor Gouverneursgezind passeeren, niet wederom [23] te groeten, al groet men eerst; specialijk Mev. l'Archer, de [24] wed. van de Meel, de vrouwen van Pichot, Freher, Brouwer [25] en Raket. De vrouw van Pichot heeft sich altijd voornamelijk25 [26] gesignaleerd met eene bijzondere agiliteit - waarop wij ook26 [27] sederd eenigen tijd de resolutie hebben genomen, van sacht[28] jens voorbij te gaan, zonder om te zien; doch gisteren ging [29] 't zo verre, dat de vrouw van Pichot en Brouwer op den

2 3 4 16 25 26

néant = nietswaardigheid, nietigheid. J. Wolbers, Geschiedenis van Suriname (Amsterdam, 1861,) pp. 172-173. Cabale = een intrigerende coterie met onedele bedoelingen. canailleuse = gemene, ploerterige. heeft sich .... gesignaleerd met = heeft zich onderscheiden door. agiliteit is in het Frans ‘vlugheid’, ‘lenigheid’. Wij vermoeden echter dat Mauricius hier meer bedoelt ‘activiteit’.


154 [1] stoep sittende mijn vrouw in het voorbijgaan met een schate[2] rend gelach uitjouwden.’1 Tenslotte werd een commissie gezonden om de zaak te onderzoeken. Het moet een grote teleurstelling voor MAURICIUS geweest zijn, toen hij merkte, dat deze commissie zijn adviezen in de wind sloeg en zich liet fêteren door de leden van de Cabale. Toen hij in 1751 naar Nederland werd gezonden om zich daar te verantwoorden en de rust in Suriname hersteld werd door een uiterste tegemoetkomendheid aan de eisen van de Cabale, die dit terecht opvatte als een grote overwinning, was hij een gebroken man. En op dit dieptepunt in zijn leven, toen hij in zijn voornaamste werk gefaald had en op het punt stond eerloos te worden, schreef hij zijn bewogen gedicht Gezang op Zee (afzonderlijk gepubliceerd in 1752, later in 1753 herdrukt in zijn bundel Dichterlijke Uitspanningen), een poëtische rechtvaardiging van zijn beleid in Suriname, een laatste beroep op de stadhouder. Is het omdat hij hier genoodzaakt is zonder poëtische fraaiheden zijn zaak duidelijk uiteen te zetten, of omdat de oprechte verontwaardiging over het geleden onrecht zijn behaagzieke retoriek heeft verdrongen? Dit gedicht overtuigt ons meer van zijn poëtische mogelijkheden dan zijn gehele verdere oeuvre.

Gezang op Zee.1 Voorzang 5 'k Zat in de scheepskajuit, verlegen en verslaagen, En doof van 't zeegeruisch, te peinzen, hoe ik 't best En 't minst verveelend, met een uitgebreid Request Myn' waaren toestand aan Uw' Hoogheid voor zou draagen, Wanneer my, zo my dacht, een Vrouwebeeld verscheen,9 10 Niet schoon, maar vriendelyk, niet fyn, maar frisch van leên. Het oog was helderblaauw, maar zonder kunst van lonken,

1 1 9

J. Wolbers, Geschiedenis van Suriname (Amsterdam, 1861), p. 211. Joan Jakob Mauricius Dichtlievende uitspanningen (Amsterdam 1753), pp. 145-165. Wanneer = toen.


155

J.J. Mauricius.


156

5

10

15

20

25

De tabbert, zonder met verschiet van verw te pronken,1 Uit inlands stof gesneên, eenvouwig neêrgeplooid,2 't Hoofd, zonder linten, met een' witte huif getooid. De boezem, ver van met juweelsieraad te praalen, Was toegedekt, en droeg een' ketting van koraalen, Terwyl een sleutelring haar wapperde aan de zy. Zy knikt my toe. Ik ben de Duitsche Poëzy,7 (Dus sprak ze) die gy in uw' jonkheid pleegt te minnen,8 Doch die gy sedert hebt verbannen uit uw' zinnen, Terwyl ge (ô smaad!) in meer dan dertig jaaren tyd, Die ge in 's Lands diensten, meest uitlandig hebt versleeten, Pas dertig uuren aan myn' dienst hebt toegewyd. 'k Was ook in 't Vaderland verstooten en vergeeten. Myne off'raars, waardig aan dien naam, zyn dun gezaaid, Terwyl de Fransche zang rondom my overkraait. Nu schep ik nieuwen moed, en hoope op nieuw te leeven. De Hemel heeft ons een' geliefden Vorst gegeeven, Die, tot zyne eeuwige eer, de Vaderlandsche kunst En arbeid kweekt, beschut, en moedigt met zyn' gunst. Geef my uw schrift. Ik zal 't in rym en dichtmaat plooien, En hier en daar, als 't past, een' kleene veldbloem strooien. Misschien ontfangt de Prins het nederig gedicht, Myn' naam ter liefde, met een gunstig aangezigt.23 Hier zweegze. Ik weet niet, of het droomen was of waaken. Maar 'k weet, uw' Hoogheid kan myn' droom tot waarheid maaken.

Nederig smeekschrift. Bedwelmd, versufd, ontsteld, verslaagen en verward, En diep getroffen tot in 't binnenst van myn hart,

1 2 7 8 23

tabbert = een soort japon. verschiet van verw = een grote hoeveelheid kleuren. inlands = binnenlandse; van eigen, Hollands maaksel. Duitsche = Nederlandse. pleegt. Het presens werd vroeger meer gebruikt voor een verleden met duratief aspekt. Juist bij een werkwoord als plegen is het gebruik van een presens dus niet zo verwonderlijk. Uit liefde tot mijn naam, nl. Duitsche (Nederlandse) Poëzy.


157

5

10

15

20

25

Voel ik myn' tong beklemd, en weet niet uit te drukken, Wat zielsontroeringen my sling'ren en verrukken. Ik zie myn' ouden roem beneveld en beklad Met duizend loogens, zelfs in myn' geboortestad;4 Myn' eerelyken naam vertreeden en geschonden Door booze lastertaal, en valsch verdichte vonden.6 Men heeft my schaamteloos in 't aangezicht gespuuwd Met adderen vergift, daar zelfs de Hel voor gruuwt. Wat baat my alles, ja wat baat my zelfs het leeven, Indien de last'ring, zo arglistig t'saamgeweeven, Den minsten ingang vondt by myn' geliefden Heer! Een edel Vorsten hart, dat niets dan deugd en eer Van jongs af heeft geleerd, en vuil bedrog en loogen Niet dan by naamen kent, wordt allerligtst bedroogen, En kan onmoogelyk begrypen, dat de haat Van kwaade menschen tot zo groot een' boosheit gaat. Durf ik een' Vorst, die al' zyn dierbaare oogenblikken Tot heil van gantsch Euroop afperken moet en schikken,18 Gaan vergen onbeschaamd, dat hy, om mynent wil, Tot grondig onderzoek zyn' kostlyke uuren spil! Wat Edipus kan al die Sfinxespraak ontwinden?21 Wat Theseus 't pad in dien verwarden doolhof vinden, Een hol vol bogten, daar Sibylle's gouden tak, En Ariadne's draad te kort viel en te zwak?24 Toch weet het God, myn Prins! ik ly geheel onschuldig, Schoon ik myn kruis opneem, zachtmoedig en geduldig.

4 6 18 21

24

Amsterdam. valsch verdichte vonden = onware, zelf bedachte bedenksels. Die zuinig moet zijn met zijn kostbare tijd. De Vorst kan deze ingewikkelde beschuldigingen evenmin doorzien als vroeger Oedipus de Sfinxespraak (=orakeltaal) van Delphi, die hem aankondigde dat hij zijn vader doden en zijn moeder huwen zou. De Vorst kan uit deze doolhof van beschuldigingen geen uitweg vinden, evenmin als Theseus, wanneer die niet geholpen werd door ‘Sibylle's gouden tak’ (uit een ander verhaal een magisch middel om toegang tot de onderwereld te kunnen krijgen) en ‘Ariadne's draad’ (Ariadne had Theseus een kluwen meegegeven, die hij afwond toen hij de doolhof inging, en waardoor hij ook de uitgang weer terug kon vinden).


158 Geloof niet, wat men schreeuwt van onrust, van geweld,11 En oproer van 't gemeen, en wat men meer vertelt Met fab'len, uitgedost in allerhande vormen. Vyf, zes der magtigsten verwekken al' die stormen, 5 Die, moedig op hun geld, hun driftig onverstand Vermommen met den gryns van yver voor het Land, En waanende alles door hun' rykdom te bedwingen, Een' stroom meêsleepen van verblinde huurelingen, Die zelf niet weeten, wat ze doen, en in 't geschil 10 Onkundig, tek'nen voor en tegen, wat men wil.10 Dit waanwys Broederschap van ryke muitverwanten11 Wou zelf zich in den Stoel van 't wettig Landshoofd planten, Ja 't gansche Landvoogds Ampt kwam nu niet meer te pas, Nu in het Vaderland geen Prins aan 't Staatroer was,14 15 Dus wou men, zonder op Octrooi of Wet te letten, Al' de oude paalen der Regeeringsvorm verzetten. Zelfs de ed'le Maatschappy, die met haar geld en goed Dit bloeiend Wingewest gekogt heeft en behoed, Aan wien de Raad en 't Volk met Eeden zyn verbonden,

1

[Voetnoot van Mauricius] Uit de Memorie, door my aan haar Edele Mogende, de Heeren COMMISSARISSEN overgegeeven by derzelver aankomst, den 15 December 1750, blykt, dat 'er in 't geheel geen onrust was, dan met drie Raaden†

†

Raaden = hoge bestuursfunctionarissen. . De HOVEN, alle COLLEGIEN, en alle de Burger-Officieren hadden verklaard van myn' Regeering volkoomen te vrede te zyn. En omtrent de BURGERS eindigt de MEMORIE met deeze aanmerkelyke woorden: De Burgers, verre van eenige beweeging te maaken, hebben ter contrarie alle aanzoekingen, die hen daar toe gedaan zyn, als braave lieden afgeweezen. Ik ben van dezelve volkoomen CONTENT, en ik ben verzekerd, dat zy 't zelve van my ook betuigen zullen, zo Uwe EXCELLENTIEN hen NB. gelieven te laaten verzamelen, en 't hen AF TE VRAAGEN. † Raaden = hoge bestuursfunctionarissen. Uit de door Mauricius kwistig toegevoegde noten zijn alle verwijzingen naar andere werken, voornamelijk het bekende Recueil van egte stukken, weggelaten. Men had handtekeningen tegen Mauricius verzameld. Velen hadden getekend, menende dat het ergens anders over ging en zonder de inhoud van het stuk te kennen. muitverwanten = muitende samenzweerders. [Voetnoot van Mauricius] Deeze FACTIE, die zich den naam van REPUBLICAINSCHE gaf, begon 't hoofd op te steeken in 1746. Haar' stelling was, dat het OCTROY gemaakt was onder een' Stadhouderlyke Regeering, en dus nu†

1 10 11 14

†

nu = tijdens het stadhouderloze tijdperk. , zo veel 't EMINENT gezag des GOUVERNEURS raakte, niet meer gelden moest. † nu = tijdens het stadhouderloze tijdperk.


159

5

10

15

20

Werdt opentlyk gesmaad, gedwarsboomd en geschonden. Men zocht vergeetene geschillen uit het stof, Lang uitgeweezen by het opperst Staatenhof. Men wroette zelfs in de asch van lang versturven' Heeren, Om hun' gedachtenis nog in hun graf te onteeren. Twee hopliên, die men zelf, met een' byzondren haat,6 Nog onlangs hadt gehoond met opentlyken smaad,7 Gebruikte men, om nu de Burgers te beroeren, Of, zonder Lastbrief, op hun' naam het woord te voeren.9 Dit lukte ook niet; en schoon men schriftlyk met dien naam Gedreigd hadt, en het volk belasterd met den blaam11 Van opstand, stondenze in hun' reek'ning toch bedroogen, En stieten huis aan huis het hoofd met hun' vertoogen. 't Bleef hier niet by. Men stuurde een' plegtig Afgezant,14 Milddaadig uitgerust, om in het Vaderland Vergif te strooien met bedriegelyke streeken, En, zo dit ingang vondt, de stormklaroen te steeken; Een' Kromwel in het klein, die 't ruiterlyk gezicht18 Meê weet te mommen, als een Engel van het Licht,19 En heimlyk loerde om met het geld en lange vingeren20 Der Broederschap zich zelf in 's Landvoogds plaats te slingeren, Gelyk de Broeders weêr hem met gelyke trouw Behandelden, en doof voor 't schreeuwen van zyn' Vrouw, Hem volmagt en voogdy ontdraaiden d' een na d' ander.

6 7 9 11 14 18

19 20

[Voetnoot van Mauricius] MOL en VISSER. Du Plessis had deze hoplieden (vooral Mol) nog niet zo lang geleden verachtelijk bejegend. In de gemeenschappelijke haat tegen Mauricius waren zij weer samen gaan werken. nl. uit naam der beide hoplieden. Men had naar Nederland geschreven, dat zelfs de hoge militairen tegen Mauricius in opstand waren gekomen. Du Plessis, die met veel geld naar Nederland vertrok, om daar de mensen op zijn hand te krijgen. Hij werd later door Mauricius voor de rechter gedaagd en in de gevangenis geworpen. Hij noemt Du Plessis een Cromwel in 't klein. Cromwel was enige tijd praktisch dictator in Engeland. Dit was dus een afschrikwekkende vergelijking voor die tijd, zoals tegenwoordig de vergelijking met een naam als Hitler. mommen = maskeren, een masker opzetten. Du Plessis en de andere leden van de Cabale poogden elkaar te bedriegen. Du Plessis probeerde heimelijk zelf Gouverneur te worden. De andere leden maakten van zijn afwezigheid gebruik om zich op zijn kosten te verrijken, hem winstgevende posten te ontfutselen.


160

5

10

15

20

25

Waar aazen wolven in de bosschen op malkander! Maar pas was de Afgezant aan 't werk, of de ommekeer In Neêrlands Staatsvorm wierp hun eerste stelsel neêr.3 Toen vleidde ik my, nu was 't gelukkig uur gebooren Om allen twist in 't vuur van éénigheid te smooren. Ik vierde 't feest van uw' inhuldiging, en deed Al wat een vreedzaam Hoofd kan doen naar pligt en eed. Vergeefsch! de arglistigheid, ten afgrond uitgebrooken, Vergiftigde alles, om het smeulend vuur te stooken. Toen 'k eindlyk, éénsgezind met Raad en Burgery, Al 't oude Landkrakeel met de ed'le Maatschappy Gelukkig had verzoend, toen raakte 't vuur aan 't blaaken.12 Men zag hen gift en gal ten neuze en monde uitbraaken. Men vloog den Souverein zelfs in het aangezicht, Die 't gunstig zegel hing aan 't geen ik had verricht. Wat hielp nu alles, wat gegaârd was zo veel' jaaren Om de ed'le Maatschappy recht in den schild te vaaren!17 Toen borst de dolheid uit tot alles, wat de haat En bitt're boosheid kon verzinnen tot myn' smaad. Een berg van valsheên, my gantsch eerloos aangewreeven, Werdt my op 't lyf geploft, om my den slag te geeven, Te trappen in het graf. Geen schip kwam op de reê, Of 't bragt een' laading van verdraaide klagten meê, Van add'ren uitgebroeid en kruissende op malkander,24 Daar de eene klaager stondt als tuige voor den ander;25 Schendschriften, met den druk vereeuwigd, tot myn' blaam,

3 12

17 24 25

stelsel = stelling, nl. hun stelling, dat het octrooi niet gold in een stadhouderloos tijdperk, en dus de positie van Mauricius onwettig was. Zie p. 158, noot † (b.). [Voetnoot van Mauricius] By de CONVENTIE van 1748. met eenpaarigheid in 't Hof van POLICIE geslooten, en door 't Hof van JUSTITIE, alle de COLLEGIEN, en Burgerofficieren goedgekeurd, met eenpaarige betuigingen van genoegen over myn Regeering. in den schild te vaaren = te lijf te gaan. Wat had het nu voor nut (nl. wat de Cabale gedurende jaren opgebouwd had om de Maatschappij, de Westindische Compagnie, te kunnen bestrijden). De klachten waren volgens Mauricius waardeloos, omdat de ene klager de andere tot getuige nam, de klachten hadden dus allemaal met elkaar te maken (kruisten op malkander). tuige = getuige.


161

5

10

15

20

En stout bestempeld met uw' Hoogheids dierb'ren Naam.1 Dus overstelpt van werk, en leevendig begraaven,2 Moest ik by nacht en dag tot myn' verdaading slaaven,3 Gelyk men Sisyfus verbeeldt, die, afgesold Van arbeid zonder end, den steen den berg oprolt,5 Of als een Zeeman, die, om niet in 't zout te plompen,6 't Schip eeven boven houdt met nacht en dag te pompen. Dus moordde ik hier myn' tyd, terwyl men laat en vroeg My plaagde en tergde, en vaak de koorts op 't lichaam, joeg, Om in 't onmenschlyk werk myn' harssens te verwarren, Of 't afgebeuld geduld tot daad'lykheid te sarren.11 Nog bleef ik onversufd, en hield het sling'rend roer Bezadigd in de hand, in 't midden van 't rumoer, Gelyk een' steile rots, wanneer 't geweld der stroomen In 't blaffen van den storm, met losgebrooken' toomen Zyn' wortels beukt en schokt, zich vasthoudt, en den vloed Verduurt, tot eens de bui van zelfs heeft uitgewoed. Ver van een streng gebruik van myn gezag te maaken, Zocht ik myn' vyanden door goeddoen 't hart te raaken. De Aanspraaken, die ik deed, getuigen, hoe oprecht,2020 Hoe yv'rig ik me op vrede altoos heb toegelegd. Het Hof vernietigde begonnen' rechtsgedingen.22 'k Heb zelfs een drietal der voornaamste muitelingen Door myn' verkiezing op den stoel van eer gebracht.24

1 2 3 5 6 11 20 20 22 24

De schendschriften waren de stadhouder toegewijd. nl. volkomen geïsoleerd. verdaading = verdediging. Hij vergelijkt zijn arbeid met die van Sisyfus, die door de goden veroordeeld werd een rotsblok de berg op te wentelen, dat van dicht bij de top steeds weer terugrolde. 't zout = de zee. daad'lykheid = daden. Men probeerde dus zijn geduld uit te putten, zodat hij werkelijke aanleiding tot klachten zou geven. [Voetnoot van Mauricius] Aan 't Hof en Burgers Hij bedoelt hier de toespraken, die hij in Suriname gehouden heeft. Mauricius liet door het Hof enkele overtredingen, tegen hem als gouverneur begaan, niet vervolgen. Dus doen benoemen in de bestuurscolleges. Dit wordt als edelmoediger voorgesteld, dan het in werkelijkheid was. De gouverneur was natuurlijk wel enigszins gebonden aan de voordracht door de bestuurscolleges.


162

5

10

15

20

Of eind'lyk eens de wrok verzaad wierdt of verzacht!1 Weêr vruchtloos! eerder stilt men afgevaste leeuwen, Die in het naare woud van dorst en honger schreeuwen, En gaapen grimmende met opgespalkte keel. 't Geheiligd Raadhuis werdt een slagveld van krakeel,5 En knarssend straatgeschreeuw, dat nog my dreunt in de ooren, Als of men weder bouwde aan Babels steilen toren,7 Terwyl ik Daniel verbeelde, by 't gehuil Van Monsters, neêrgesmakt in 't diepste van een' kuil.9 Geen' zaak werdt afgedaan. De Rechtbank bleef geslooten. Al wat ik voordroeg, werdt dolzinnig omgestooten. Dus bragt men alles in verwarring, en is 't vreemd? Wanneer men toom en zweep den voerman dol ontneemt, By wilde rossen, is 't zyn' schuld dan, als ze hollen, En hy den wagen ziet aan honderd splinters rollen?15 Nog was 't het slimste. 't Verschgeslooten Landtraktaat,1616 Zo dier bestempeld met goedkeuring van den Staat, Werdt in de war gebragt, en de ed'le tyd versleeten Met vitten en gekyf, terwyl geen mensch kan weeten, Hoe lang de vreê, die God ons geeft, nog duuren zal.20 Het klaar beloofde geld, en 't nodig slaavental Werdt my beknibbeld om de vesting te volbouwen.22 God geef', dat dit verzuim niet haast hen mag berouwen!

1 5 7

9 15 16 16 20

22

Of = in de hoop dat. verzaad = verzadigd. Nu zijn voornaamste tegenstanders in de bestuurscolleges zaten, werd de strijd mede in die colleges uitgevochten. Dit beeld verwijst naar de Babylonische spraakverwarring. Tot straf voor de hoogmoed der mensen, die een toren wilden bouwen die tot in de hemel reikte, gaf God ieder een andere taal, waardoor de mensen uit elkaar gingen en de torenbouw werd gestaakt. Hij voelt zich in deze bestuurscolleges als Daniel in de leeuwenkuil. Hij verwijt hier zijn opdrachtgevers, dat hij als gouverneur niet voldoende machtsmiddelen heeft gekregen. [Voetroot van Mauricius] De gemelde CONVENTIE van 1748. En dit was nog niet het ergste. De vrede namelijk tussen Nederland en de andere Europese staten. Als een oorlog uit zou breken, staat Suriname bloot aan vijandelijke invallen. Het was dus hoog tijd om met gezamenlijke inspanning de vervallen forten te versterken en Suriname in staat te stellen zich te verdedigen. Het vervallen fort.


163 Dus draaide 't werk, wanneer de wysheid van den Staat1 De gansche zaak verwees aan Hollands Hoogsten Raad, Om waarheid en bedrog in Themis schaal te weegen.3 Toen juichte de Onschuld: doch de Laster stondt verlegen, 5 Daar 't werk der duisternis geen daglicht veelen kon. De schuuwe nachtuil vreest de straalen van de zon. Wat raad om deezen slag te weeren of te ontduiken? De Raazerny gaf raad. Men moest geweld gebruiken, En bonzen met een' ruk den Landvoogd aan een' kant. 10 De boosheid speelde zelfs met rampen van het Land.10 Ja uit het geen my tot onsterflyke eer moest strekken, Wist zy, geweetenloos, haar add'rengif te trekken. Zelfs dorst men Bethlehems rampzaal'gen blixemslag1313 Verdraaien tot myn' blaam, en, schoon ik d'eigen dag 15 De swarte moorders liet vervolgen op de hielen, En ook de glorie had hen alle te vernielen, Dorst toch hun schreeuwer op de beurs van Amsterdam17

1

3 10 13

†

13 17

draaide = nam een andere (betere) koers. Wanneer wij deze betekenis kiezen, kan dus moeilijk op het voorgaande betrekking hebben. Het blijft daarom ook mogelijk, dat draaide een drukfout is voor draalde. In de weegschaal, waarmee de geblinddoekte vrouwe Justitia wordt afgebeeld. Namelijk, men gebruikte de voorkomende slavenopstanden en aanvallen der bosnegers om het bestuur van Mauricius (maar ook het land zelf) in discrediet te brengen. [Voetnoot van Mauricius] Dus is de naam der plantaadje van THOMA. Schoon de moorders den regentyd tot uitvoering van dit gruwelstuk verkooren hadden, in 't vertrouwen, dat de blanken hen dan door de moerassen niet konden volgen, heb ik ze toch in drie dagen alle weder gekreegen, behalven een' enkelen die zich zelf hadt omgebragt. Die de Colonie kennen, zullen best oordeelen, en die een' diergelyken tocht zullen willen nadoen, zullen best ondervinden, wat eere deeze gelukkige uitvoering verdiend hadt, in plaats van dit onbesuisd geschreeuw. 't Onbegrypelykste is, dat sedert anderhalf jaar zes of zeeven eevengelyke treurgevallen gebeurd zyn, zonder eenig voordeel op de boschnegers, en dat die zelfde Persoonaadien, die over 't geval van THOMA zoo veel geschreeuw hebben gemaakt, nu stil zwygen† nu = sedert Mauricius het land verlaten had. De noten zijn later in Nederland toegevoegd. . † nu = sedert Mauricius het land verlaten had. De noten zijn later in Nederland toegevoegd. Bethlehem = een plantage aan de Boven Commewijne in de buurt van Potribo. Zie kaart II. De plantage was door de bosnegers afgelopen (= verwoest). nl. Du Plessis.


164 De brandklok kleppen ('t Land stondt nu in vuur en vlam!) En hitste onkundigen, om plomp my aan te blaffen, Als of ik beet'ren kon, dat God het land wou straffen. Een slaavenopstand, die hier voorvalt jaar op jaar, 5 (Meest door der blanken schuld, die door gevloek, misbaar, Onmenschelyke straf, en ontucht met de wyven, De Negers tergen, en tot woede en wanhoop dryven) Was nu een schriknieuws, als of 't nooit was meer gebeurd. 't Zieltoogend Lands-Crediet, dat lang reeds hadt getreurd, 10 En 't welk men zelf nu met dit kraaien en dit kryten Hadt doodgeschreeuwd, was thans aan myn bestier te wyten.1111 De vrede, met een deel boschnegers versch gemaakt,12 Werdt plomp gelasterd, en met onverstand gewraakt; Ja 't geen by 't gansche Land gewenscht was en gepreezen, 15 (Toen de ed'le Cheusses, en meer Gouverneurs voor deezen15 Het zelfde zochten) was nu plat een gruwelstuk, Nu 't onder myn bestier volvoerd was met geluk. God geef, dat de uitkomst nooit mag in ons voordeel spreeken,18

11

[Voetnoot van Mauricius] In ben 't in tegendeel, geweest, die 't CREDIET hersteld heb door 't PROJECT, het welke de Heer Burgermeester DEUTZ heeft tot uitvoering gebragt, en zonder 't welke veel' eerlyke Lieden hun' Plantaadjen zouden hebben zien inslokken waar op 't gemunt was†

†

Het is niet precies meer na te gaan, waarop deze noot van Mauricius doelt. De geldschieters waren blijkbaar van plan zelf de met schulden belaste plantages in handen te nemen (zoals later ook op grote schaal gebeurd is). Mauricius heeft dit weten te verhinderen met hulp van de genoemde Deutz. . † Het is niet precies meer na te gaan, waarop deze noot van Mauricius doelt. De geldschieters waren blijkbaar van plan zelf de met schulden belaste plantages in handen te nemen (zoals later ook op grote schaal gebeurd is). Mauricius heeft dit weten te verhinderen met hulp van de genoemde Deutz. Door de ophef van deze zaak gemaakt waren de geldschieters huiverig geworden nog meer geld in de nu riskant geachte plantage-ondernemingen te steken. Morgen kon immers een volgende plantage aan de beurt zijn. Mauricius was de eerste die volgens het principe divide et impera (verdeel en heers, zie ook de verdediging van dit principe hierna) poogde met enkele bosnegerstammen vrede te sluiten, om daarna met hulp van de dan ‘bevredigde’ bosnegers de andere stammen te besrtijden. Latere gouverneurs hebben zijn plannen uitgevoerd. Zie ook het gedicht van P.A. de Huybert aan het einde van dit hoofdstuk. Als onderhandelaar gebruikte Mauricius de slimme slaaf Quassi (zie hoofdstuk IX), die als dank de vrijheid kreeg. Cheusses, gouverneur van Suriname van 1734-1735. Dat de gevolgen van deze vredebreuk niet (te laat!) pleiten voor het juiste inzicht van mij (Mauricius).

11

12

15 18


165

5

10

15

20

En dat deez' vreedebreuk het Land niet op mag breeken!1 Misleide tekenaars! gy kent het land hier niet. Het geen gy op de kaart, als open' velden, ziet, Zyn donkre wouden, digt met kreupelbosch bewassen, Doorsneên met Zwampen, en afgryslyke moerassen.5 Ziet, meet, hoe 't Land in diepte en breedte is uitgestrekt. Zelfs, als ge al blind'ling, by geluk, een Dorp ontdekt, Dan is 't nog ver van hen te dooden of te vangen. Zy sling'ren zich door bosch en ruigten, als de slangen, Daar gy niet volgen kunt. Het volk wordt krank en mort. De mondkost, die zo ver op 't hoofd gedraagen wordt Door slaaven, en nog eerst den mond uit, door de baaren12 Is achterom gevoerd met ponten en korjaaren,13 Begint te minderen. Gy vreest den regentyd, (Die, als het nat saizoen de wolken open splyt, De bergkruin overzwelt, en meeren maakt van kreeken)16 En duizend zwaarigheên, onmooglyk uit te spreeken! Dan ylt gy weêr naar huis: gelukkig! zo een' laag18 Van Negers u op weg niet waarneemt uit een' haag. Daar moet gy blind met een' onzichtb'ren vyand kampen, Die u, als eenden, schiet en kiffelt in de zwampen.21

1

[Voetnoot van Mauricius] 't Is my leed, dat de uitkomst reeds is, zo als ik gevreesd heb. Sedert den Vredebreuk zyn 'er in een jaar veel meer ongelukken gebeurd, dan in myn' neegen Regeeringsjaaren te saamen†

†

Het vervolg van de geschiedenis toont ditzelfde in nog sterker mate. Tijdens zijn opvolgers wordt een volledige legermacht ingezet om de goedgeorganiseerde bosnegertroepen van Bonni, Baron en Joli-Coeur het hoofd te bieden. Zie ook hoofdstuk VI. . † Het vervolg van de geschiedenis toont ditzelfde in nog sterker mate. Tijdens zijn opvolgers wordt een volledige legermacht ingezet om de goedgeorganiseerde bosnegertroepen van Bonni, Baron en Joli-Coeur het hoofd te bieden. Zie ook hoofdstuk VI. [Voetnoot van Mauricius] Dus noemt men moerassige waterplassen in de laagtens. [Voetnoot van Mauricius] By den tocht van Creuts in 1749 moest men de levensmiddelen met een' Bark den mond der rivier Suriname uitvoeren, en door de zee de rivier Saramaca eenige dagen verre opvoeren†

5 12

†

13

16 18 21

Zie kaart II om de situatie precies te kennen. Sarameca = Saramacca. . † Zie kaart II om de situatie precies te kennen. Sarameca = Saramacca. De troepen namelijk gaan van Paramaribo door het bos naar de Saramacca. ponten zijn grotere boten, bestemd voor het vervoer der plantageprodukten naar de stad; korjaaren (= korjalen) zijn kleinere kano's. kreeken = kleine zijrivieren, beekjes. laag = hinderlaag. kiffelt = neerschiet, doodt.


166 Al rukte een leger van tien duizend man by één, De moed en 't krygsbeleid van Cezar en Eugeen2 Vondt hier zyn' arbeid om een' Hydra uit te roeien, Die zelfs Alcides knods ontduiken zou, in 't groeien.4 5 Neen! als de dapperheid zo dikwils 't oogmerk mist, Dan neemt het staatsvernuft zyn' toevlugt tot de list. Dus bleef de beste raad, met wysheid hen te splitsen, Om met 'er tyd den een op d'andren aan te hitsen.8 De ervarenheid heeft vaak, en onlangs dit doen zien, 10 Wanneer de Negers van 't bevredigd Korretien10 En Koppenaamen, ons verzelden op de togten,11 Of zelf, door eigen' wraak genoopt, als leeuwen, vochten.1212 Dus dorst men veilig eens in 't hart van 't binnenland Indringen, dat een schat verbergt in 't ingewand 15 Van gommen, mineraal en dierbre kruideryën,15 Ver van de zeestrand, in het diepst der woestenyën. Dat tuig Brezil, waar wy vooraan, in ons gebied,17

2 4

8 10

†

11 12

12

15 17

Cezar en Eugeen = beroemde Romeinse veldheren. Een der werken van Hercules (= Alcides) was de vernietiging van de Hydra, een honderdkoppige slang, waarbij voor iedere afgehouwen kop er twee nieuwe in de plaats kwamen. Met grote moeite gelukte het hem deze slang te doden. Zie p. 164, noot 12. [Voetnoot van Mauricius] Met deeze Negers, ook weggeloopene Slaaven, is over lange jaaren ten tyde van den Heere van SOMMELSDYK† Sommelsdijk was gouverneur van Suriname van 1683-1688. Hij schijnt inderdaad kort na 1684 vrede gesloten te hebben met de bosnegers van de Coppenamerivier. Vrede gemaakt, die tot heden toe tot groot voordeel der COLONIE heilig gehouden is. † Sommelsdijk was gouverneur van Suriname van 1683-1688. Hij schijnt inderdaad kort na 1684 vrede gesloten te hebben met de bosnegers van de Coppenamerivier. De Negers van 't bevredigd Korretien en Koppenaamen = de bevredigde = de met de blanken in vrede levende bosnegers van Corantijn en Coppename. Zie voor de riviernamen kaart II. [Voetnoot van Mauricius] Nog kort voor myn vertrek, in Maart 1751. hebben ze uit eigen beweeging een gelukkigen togt gedaan. Doch men heeft hen in de nieuwsschriften vermomd met den naam van INDÏAANEN. Waarom? Die zo zeer tegen de Vrede geschreeuwd hadden, wilden niet erkennen, dat BEVREEDIGDE NEGERS konden dienst doen. Een tocht dus tegen de andere, niet bevredigde bosnegers met een (voor de Europeanen) gelukkige afloop. De verschillende bosnegerstammen leefden lang niet altijd in vrede. Veel succes hadden overigens dergelijke bostochten niet. Meestal nam men enkele vrouwen, grijsaards en kinderen gevangen en verwoestte men verder de akkers. gommen = soorten boomhars. Dat tuig Brezil = dat moge Brazilië getuigen. vooraan = aan de kust, in de kuststreek.


167

5

10

15

20

Niets vonden, dan rood hout, tabak en suikerriet,1 En nu den Portugees met rykgelaaden' scheepen Een' schat van zilver en juweelen uit zien sleepen....3 Gy luistert niet, en schudt het hoofd op 't geen ik zeg. Gy roept maar: trapt hem! voort! de Gouverneur moet weg! Gy sluit de beurs, en dreigt de keel ont toe te wringen, En weet dus eind'lyk 't naar uw' blinden zin te dwingen.7 Wie kan een' stroom weêrstaan, die door een' wervelwind Aan 't hollen, in zyn' loop het akkerland verslindt, En onder 't knarssen van den donder, in het rukken, De gronden bovenroert, en dyken schokt aan stukken! Dus zwicht verblufte deugd voor onbesuisd geschreeuw! Ver over dertig jaar, een derde van een' eeuw, Heb ik den Staat gediend, en 't gunstig welbehaagen Der Heeren meer dan eens gelukkig meêgedraagen. In negen jaaren van myn' zuure Landvoogdy, Is 't Land een vierde en meer verbeterd in waardy, Gantsch Kommewyne met een' dubblen boog van huizen,18 Plantaadjen, lyn aan lyn, met schuuren, lootsen, sluisen,19 Vier myl op, nieuw bezoomd, met slaaven zonder tal,20 Waar van men na myn' tyd de vrucht eerst trekken zal. 'k Droeg al' de lasten van myn Ampt by nacht en dagen,

1 3 7

18

†

19 20

rood hout = vroeger verfhout genoemd. Het werd gemalen en als grondstof voor verf gebruikt. Het had in die tijd niet veel waarde meer. Omdat namelijk de Portugezen het land dieper konden binnendringen. [Voetnoot van Mauricius] De schandelyke scheldwoorden, die de tekenaars van 't REQUESTE van 11 Febr. 1750. op my uitgeworpen hebben, verdienden scherper tegenbescheidt. Die ter goeder trouwe daar toe misleid zyn geweest, zien zekerlyk zelf tegenwoordig 't ongelyk, dat my is aangedaan. Met de andere bewaar ik myn' afrekening voor hooger' Rechtbank, dan den Zangberg. [Voetnoot van Mauricius] Alles, wat men op de kaart tusschen de twee vestingen AMSTERDAM en SOMMELSDYK geopend ziet, is onder myn' Regeering aangelegd. Zelfs, zo men 't CREDIET niet moedwillig gepletterd hadt, zou de gansche rivier SARAMECA nu ook reeds beplant zyn geweest, met een' doorsnyding na de rivier SURINAME, waar toe ik 't PLAN en NB: de noodige SUBSCRIPTIEN reeds over eenige jaaren heb overgezonden† Zie voor de plaatsaanduidingen de kaart. De verbinding tussen Suriname en Saramacca is in later tijd inderdaad gegraven. . † Zie voor de plaatsaanduidingen de kaart. De verbinding tussen Suriname en Saramacca is in later tijd inderdaad gegraven. grenzend aan elkaar. vier mijl stroomopwaarts.


168

5

10

15

20

25

Vaak met myn' kwaale op 't lyf, of Surinaamsche plaagen.1 'k Heb weetens aan geen' mensch ooit ongelyk gedaan. Of noemt men ongelyk, 's Lands wetten voor te staan, En oproermaakers, die het onderst booven keeren, Voor God en Overheên ontzag te willen leeren? Wel, dan beken ik schuld! 'k heb ernst getoond, als God En 't wettige gezag door jongens wierdt bespot.7 'k Heb willen waaken op bekende Landschandaalen,8 Die Gods gerechten vloek op land en volken haalen: En als 't belangen van myn' Meesters heeft geraakt,10 Heb ik myn zelf belang trouwhartig steeds verzaakt. Wat rust, wat vriendschap, wat genot men my deedt hoopen Om 't recht der Maatschappy lafhartig te verkoopen, Ik sloeg het af, en zelfs verachte ik 't dreigement Van 't geen my onverdiend nu overkoomt in 't end'. Dit 's myn belooning dan! en in myn' gryze dagen Word my met éénen schok de Kroon van 't hoofd geslagen, Terwyl myn' Vyanden hun booze zin gelukt! 'k Word buitenstyds uit myn begonnen werk gerukt, 'k Zie my van Vrienden en twee lieve Kind'ren scheuren, 'k Zie myn' Soldaaten myn verhaast vertrek betreuren, Gelyk myn' Officiers, uitbarstende in geschrei, Hun' klemmende armen om myn' hals slaan by 't gelei,23 Terwyl de Burgers (als vreêlievende onderdaanen) My nazien in de boot met ingekropte traanen, Verwonderd, om wat reên de aloude plegtigheid26 (Naar Lands gebruik) hen thans misgund wordt en ontzeid. Neen, Burgers, neen! uw' trouw is altyd my gebleeken. Ontbreekt de plechtigheid en 't uiterlyke teken,

1 7 8 10 23 26

Mauricius leed aan astma. Zie ook de inleiding op dit hoofdstuk. Lees: kwajongens. Op welke schandalen hij hier doelt weten wij niet precies. Waarschijnlijk op algemeen bekende kwalen van Suriname, zolas de corruptie. Zijn opdrachtgevers, de Heren van de West-Indische Compagnie. gelei = uitgeleide doen. Hij doelt hier op een traditioneel eerbetoon, dat de vertrekkende gouverneur werd bewezen, bijvoorbeeld het lossen van saluutschoten. Hem werd dit eerbetoon tot verwondering van de burgers onthouden.


169

5

10

15

20

25

30

35

Ik ken uw' harten toch, en draag uw' zegen meê, Terwyl ik met myn' vrouw en kind'ren zwerf op zee. Dus ga ik zuchtend scheep, verleegen en verslaagen, En zelf niet weetende, of ik zwygen moet of klaagen. Zal ik den bitt'ren haat, die my zo boos bevecht, Nog meer verbitt'ren door verdaading van myn Recht,6 En nieuwe Vyanden my op den hals aanrukken? Een ys'ren pot vergruist, een' aarden ligt aan stukken. Waar zie ik 't eind! Hoe lang moet ik het gryze hoofd Vermorsselen in 't graf, door 't werk reeds afgesloofd! En is de stryd gelyk met menschen, die, vermeeten, De goede trouwe, en al wat heilig is, vergeeten, Terwyl hun' boosheid zelfs met dierbaare eeden lacht, En my gezwooren heeft te pletteen met haar' macht? Was 't zelfs niet beter, voor den fellen stroom te wyken, En in den stormorkaan de zeilen in te stryken? De waarheid, voor een' tyd door lastertaal vertreên, Breekt in het kort van zelfs door zwarte wolken heen, En blinkt met dubbeld licht en leevendiger straalen. Doch moet ik, onhersteld, ten grave nederdaalen, God ziet myn' onschuld met zyn albespieg'lend oog, En reikt me op 't eind der baan de krans toe van om hoog. In deeze ontroeringen, die my de ziel bestryden, Verleegen, raadeloos, wat ik moet doen of myden, Verlangende na rust, gevoelig aan myn' Eer, (Terwyl het schichtig hart gesold wordt heen en weêr, Gelyk een roerloos schip, geslingerd door de winden) Zyt gy 't alleen, myn Prins, by wien ik troost kan vinden. Myn heil of ongeluk is in Uw' HOOGHEIDS magt. Een enk'le wenk! dit is 't Orakel, dat ik wacht, Om myn' vervolgers vry te treeden onder de oogen, Zoo maar het Recht de deur toegrendelt voor de Loogen, En de eerste valsheid, die 'k zo klaar reeds heb vertoond, Hen eerst wordt afgeleerd, en naar waardy beloond. Dan schep ik adem om myn' onschuld te verweeren.

6

verdaading = verdediging.


170

5

10

15

20

25

30

Doch kan 't niet zyn, en is de slag niet meer te keeren, Kan 't opgestookte vuur niet anders zyn geblust, En moet myn ongeluk tot SURINAME'S rust Gedyën, 't zy dan zo! (de tyd kan 't best ontdekken) Dan moet ik voor 's Lands best getroost ten offer strekken. Dan buige ik me, en vereer met diepe eerbiedigheid Het lot, my van een' hand, zo dierbaar, opgeleid, Zo my Uw' gunst maar in de treurige oogenblikken, Die 'k nog te leeven heb, de ziel nog blyft verquikken. Is 't dus vergeefsch, dat ik herstelling hoop en zoek, Zo gun me in Uw Gebied een afgeleegen hoek, Daar ik in Eere en rust de dood stil af kan wachten, En nimmer menschen zal verveelen met myn' klagten, Daar ik, verzadigd van het yd'le, hier geen' vreugd Meer zoeken zal, dan in 't vereeren van Uw' Deugd. Dus zong ik, Grooten Vorst, in 't bruissen van de baaren, En 't hobbelend gezicht van dreigende gevaaren Weêrhieldt my niet, om dit schuldoffer van myn' pligt U toe te brengen in dit stamerend Gedicht. Het Heidensch land, daar ik myn' tyd in heb versleeten, Heeft my de zuiv're taal en maatklank doen vergeeten. Het roostend zonnevuur, 't gebrek van vrede en rust, En 't daag'lyks zielsverdriet, heeft my den geest geblust. Ook is de stof te schraal om met verwisselingen Van dichtsieraaden in bekrompen rym te wringen. De ZUURE NAAM alleen maakt met zyn bloot geluid26 De Muzen schuuw, en 't Paard vliegt schichtig achteruit. Ovidius, toen hy in Pontus zat verbannen, Kon zelf de snaar van zyn' Herschepping' niet weêr spannen. Zyn' zang kroop laag langs d' aard. Dien nederigen trant Vondt hy zelf voegelykst aan zyn' bedrukten stand.31

26 31

Woordspeling op Suriname. Op het einde van zijn gedicht vergelijkt hij zich met Ovidius Naso, die gedurende zijn ballingschap in Pontus niet zijn Herschepping (Metamorphoses) schreef, maar zijn Tristia. Ook dit Gezang op Zee kruipt laag langs de aard, d.w.z. houdt zich met de aardse beslommeringen bezig, zoals op dit ogenblik te verwachten valt. Mauricius haalt hier waarschijnlijk de Metamorphoses en de Tristia door elkaar, want hij zinspeelt op een regel uit het eerste boek van de Tristia: Vade, sed incultus, qualem decet exculis esse. (Gaat, maar onverzorgd, zoals het de balling betaamt).


171 Gy, dien we AUGUSTUS zien in roem te boven streeven,1 Volg, volg de deugden van het einde van zyn leeven, Prins FRISO, maar verhoor myn' schuldelooze beê Met meerder goedheid, dan hy die van Nazo deê.4 5 Prins FRISO, sla 't gezicht op myn' besneeuwde haaren. Een trouw Landsdienaar, meer door rampen, dan door jaaren, Verouderd en verzwakt, van schut en scherm ontbloot, Buigt voor Uw' voeten neêr, en werpt zich in Uw' schoot. Niets kan een Vorst meer tot de onsterflykheid doen steigeren, 10 Dan aan verdrukte deugd geen heul of troost te weigeren. Zo worde Uw groote Naam eeuw uit, eeuw in geroemd, En Uw Regeeringstyd Augustus-Eeuw genoemd! Zo wil U God nog lang tot Neêrlands welzyn spaaren! Zoo blyve Uw' Kroonprinses Uw' Vreugd nog lange jaaren! 15 Zo blyve Uw Vorst'lyk Huis en Keizerlyk Geslacht Met roem verheerlykt tot aan 's waerelds jongsten nacht!

De dichterlijke belangstelling voor Suriname is in Nederland nooit groot geweest. Alleen de zaak van MAURICIUS wist hier enige belangstelling te wekken. MAURICIUS ontving in 1751 bij zijn terugkeer en in 1753 bij zijn eerherstel dichterlijke blijken van belangstelling en medeleven, die hij gedeeltelijk heeft opgenomen in zijn Dichtlievende uitspanningen. De meeste van deze gedichten houden zich meer met de persoon van MAURICIUS bezig dan met de Surinaamse kwestie. Belangwekkend is echter in dit verband het gedicht van zijn vriend P.A. DE HUYBERT, die in 1761 ter gelegenheid van de hernieuwde vrede met de bosnegers MAURICIUS' vroegere tactiek opnieuw verdedigt.

1 4

Namelijk de stadhouder, prins Friso genoemd en met keizer Augustus (de vorst van Ovidius) vergeleken. Ovidius Naso moest in ballingschap sterven.


172

Op den Pais in October 1760 in de Surinaemsche Volkplanting, met de Weggeloopene Negers geslooten. Klinkdicht, Den Heere Mauricius, Oud Gouverneur dier Colonie,3 toegezonden. 5 Ja met de Negers is de Vrede in 't eind gesloten. MAURICIUS hadt dat op beter voet gedaan. Maar ach! die trouwe dienst quam Hem heel duur te staan. Uit zyne Landvoogdy wierdt Hij daarom gestooten! Wat hadt men niet al vrucht van zulk een Vreê genooten, 10 Indien men waere op zyn beginzels voortgegaen, In plaets van zyn ontwerp den bodem in te slaen! O Vreede breuk! wat is al quaet uit u gesprooten! Nu heeft toch de uitkomst met veel schade klaer geleert, Dat door geen wapenen dit volk kan zijn verheert.14 15 Dit wist myn Vriend, maer zag zyn trouw beleid versmaeden. Nu volgt men gretig, schoon met ongelyken kans, (Zo goed men 't krygen kan) het spoor des wakkren Mans. Men eer' hem met een kroon van Eike- en Lauwerbladen.

3 14

Joan Jakob Mauricius, Besluit der dichtlievende uitspanningen. Met verscheidene bijvoegzelen (Amsterdam, 1762), p. 204. verheert = overmeesterd, overweldigd, en wellicht zelfs vernietigd.


173

IX De plantersletterkunde. 1. Het gelegenheidsgedicht. Het oordeel van MAURICIUS over de Surinaamse planters (zie hfdst. VIII) geldt zeker ook voor de laatste helft van de 18de eeuw. De Europeanen in Suriname vormden (met uitzondering van de Portugese Joden, die zich echter zelden in het Nederlands uitdrukten) een vlottende bevolkinsgroep zonder ‘attachement’ voor hun woongebied. Zij vertrokken naar Suriname om zo spoedig mogelijk rijk te kunnen repatriëren en bleven daarom steeds achterom zien. Dit heimwee naar het moederland heeft een enkele tot poëzie geïnspireerd. In de verzameling zeemansliederen van D.F. SCHEURLEER: Van varen en vechten, dl. III ('s-Gravenhage, 1914) vindt men het volgende anonieme planterslied uit ca. 1780 (pp. 389-391):1 Ik leg hier aan 't Surinaamse strand,1 Zo ver van myn lief Vaderland; Afgescheurd van Vriend en Maagd,3 Word ik door 't lot geplaagd; 5 Op 't afzyn van myn beminde, Kan ik heil of troost meer vinden.6 Maar ach! tot haar gedagtenis, Baat myn niets als droevenis.

1 1 3 6

Een volkslied, waarschijnlijk van een Amsterdammer. De fouten zijn dikwijls zo grappig, dat men onwillekeurig aan opzet denkt. De dichter, liggend aan het strand (en dus niet als zeeman op een schip) bezingt zijn heimwee naar vaderland en meisje. Volksetymologisch uit vriend en maag (= bloedverwant). Men moet voor heil de ontkenning geen denken.


174 Op myn lustplaats daar ik woon,1 Steld zig alles weer ten toon:2 't Zwarte Volk, 't gantsch geslagt,3 Juicht hier vrolyk dag en nacht; 5 Echter doen ik niets als treuren, Terwyl 't myn niet mag gebeuren U te omhelzen als welëer, Daarom zugt ik keer op keer. Pluimgediertens, klaare Stroom, 10 Vruchtbaar Woud en Lente-Zoom,10 Op myn lustplaats juicht 't al: Daar ik u, myn ongeval,12 Op de vleugelen van den winden,13 U, myn Klooris, weer zal vinden, 15 Dat, zo waar ik gaa of staa,15 Laat ik geduurig klagten na. Klooris u afwezendheid, Strekt myn in myn eenzaamheid, Tot verdriet; die groote Zee, 20 Die myn afscheid van u Rheê,20 Doet myn voor haar oevers vlugten, Opgepropt vol minne zugten, Terwyl haar Golven Hemelhoog, Myn ontvoeren uit u oog.

1 2 3 10 12 13 15 20

De plantage werd dikwijls in Suriname lustplaats genoemd. weer is een stoplap zonder betekenis. Wellicht mogen wij hier de verkeerd begrepen uitdrukking 't Chams geslacht (de nakomelingen van Cham, dus de negers) achter vermoeden. Lente staat hier voor ‘bloemen’. Dus een rand van bloemen. Daar is hier een bijwoord: op die plaats (op mijn lustplaats). myn ongeval is een lievelingsnaampje met de betekenis: oorzaak van mijn verdriet. De herinnering komt tot hem op de vleugelen der winden. dat = zodat. zo waar ik gaa of staa = of ik ga of sta. afscheid is hier een werkwoord. Betekenis dus: die mij scheidt van uw rede (= kust, de plaats waar gij woont).


175 Klooris! Klooris! welk een smart Gevoel ik aan myn angstvallig hart Dat ik u moet misschen, maar, Maar als de tyd zal komen daar, 5 Dat ik op een schip voor Winden, U myn Klooris weer zal vinden, Dan zal ik juichen aan 't strand, Niet ver van myn lief Vaderland.

Na MAURICIUS vond echter een grote verandering plaats in de economische toestand van Suriname. Tussen 1751 en 1773 werd door de Amsterdamse handelshuizen veel geld in Suriname belegd. De planters werd een vrijwel onbeperkt crediet geboden, vaak zonder borgstelling of onderpand. Dit lokte vele avonturiers naar Suriname. Verlopen matrozen en soldaten, ambachtslieden zonder enige ervaring in de landbouw, zagen een kans om zich met geleend geld een lid te maken van de geëerde plantersaristocratie. In deze stroom werden echter ook lieden van smaak en eruditie meegezogen. En zo ziet men na de crisis op de Amsterdamse Beurs in 1773, die aan de kunstmatige welvaart van Suriname een definitief einde maakte, een werkelijk verrassende opleving van het culturele leven in Suriname. Verschillende genootschappen werden opgericht op het gebied van toneel, wetenschap en letteren. Periodieken, verhandelingen en dichtbundels werden uitgegeven. Voor ons is het belangrijkste het genootschap De Surinaamsche Lettervrienden (1785 - ca. 1790). Dit genootschap gaf namelijk van 1785-1787 vier bundels ‘Letterkundige uitspanningen’ uit. (UB Leiden 1194 E 45-48). Daarnaast beschikken wij nog over het vrij omvangrijke oeuvre van de voorzitter van dit genootschap, PAUL FRANçOIS ROOS (zie hoofdstuk XI), een satirisch toneelspel van DON EXPERIENTIA (zie hoofdstuk X) en enkele gelegenheidsgedichten in de Surinaamse kranten van vóór 1800. Hoewel ons nog veel is ontgaan (enkele jaargangen en boekwerken bleken niet aanwezig in de Nederlandse bibliotheken), beschikken wij voor deze periode over zoveel materiaal, dat het nodig bleek een keuze uit de plantersletterkunde over drie hoofdstukken te verdelen: het gelegenheidsgedicht, de satire en de pastorale. Het spreekt vanzelf dat bijvoorbeeld een dichter als de genoemde Roos meerdere genres beoefende (zie ook hoofdstuk V). Dit hoofdstuk over de gelegenheidspoëzie moest uiteraard het minst boeiend worden. De officiële gedichten, die de grote gebeurtenissen uit het openbare en persoonlijke leven onvermijdelijk begeleidden, boeien latere


176 generaties niet als poëzie. Toch vormen ze een onontbeerlijk facet van deze plantersletterkunde. Een enkele maal vermag ook deze poëzie ons te boeien, wanneer zij namelijk betrekking heeft op een interessante figuur in de historie van Suriname. Wij hebben daarom drie gedichten opgenomen naar aanleiding van de dood van de neger QUASSI. Wanneer men de beide gedichten van H. SCHOUTEN (zie over hem hoofdstuk X) bij het sterven van QUASSI met elkaar vergelijkt, krijgt men een indruk van de betrekkelijke waarde van de gelegenheidspoëzie. Een bij uitstek satirisch talent als SCHOUTEN blijkt op verzoek een lofdicht te kunnen schrijven, waarin de lof zo weinig gemeend behoeft te zijn, dat hetzelfde feit hem ook kan inspireren tot een satire op de dood van QUASSI.

Welkomst groet aan den Hoog-Edelen Gestrengen Heer1 Mr. J.G. Wichers by deszelfs aankomst in dit Wingewest.2 Zyt welkom WICHERS als Bestuurrer van dit Land! De Hemel zy uw Steun en Raadsman in 't regeeren. 5 Zo bloeijen Land en Volk, zo ziet Ge uw Roem vermeeren! Zo blyve uw braave Naam gezegend aan dit Strand! Zo worde Eeuw in Eeuw uit door aller Burgren Tongen Uw wel verdiende Lof ter Starren ingezongen! H. Zwartenhoff9

[Eeuw-getyde der Joodsche Synagogue] Op het eeuw-getyde der Joodsche Synagogue. op de Savanne, gevierd den 12 October 1785.11 Myn Zangnimph treedt verheugd, ô Zaad van Abraham! Met een eerbiedig hart in uwe Tempel chooren, En vierende deez dag, zo heuglyk voor uw Stam, 15 Laat zich, schoon stamelend, nogthans welmeenend hooren.

1 2 9 11

Letterk. uitspan. I, 3 Gouverneur van Suriname van 1784-1790. De hier geciteerde dichters waren allen lid van de Surinaamsche Lettervrienden. Beschrijving van de plechtigheden nevens de Lofdichten en Gebeden, uitgesproken op het eerste Jubelfeest. van de synagogue der Portugeesche Joodsche Gemeente, op de savane in de Colonie Suriname, genaamd zegen en vrede. Op den 12 den van Wynmaand des jaars 1785. Amsterdam, z.j. (Amsterdam U.B., Ros. 19 G 37 p.p. 25-26). De joodse kolonisten vestigden zich vroeger hoofdzakelijk op een plaats aan de Surinamerivier, die nu nog Jodensavanna (zie kaart II) genoemd wordt. Daar werd in 1685 de grote synagoge Beracha we Shalom (Zegen en Vrede) ingewijd.


177 Hun Godsdienst, zo zy blyft naar 't spoor der deugd gericht, Zie nooit, door tegenspoed zich in haar recht besnoeijen! Gun dat hun Tempelchoor, door Voorzaats zorg gesticht, Een reeks van Eeuwen lang, in dit Gewest moog bloeijen. 5 Uit achting, N.C. Lemmers.

[Op het huwelijk van den Heere Emanuel Fredrik Wirth, en Mejufvrouwe Anna Wijthoff] Op het huwelijk van den Heere Emanuel Fredrik Wirth, en Mejufvrouwe Anna Wijthoff binnen Amsteldam den7 14 Augustus 1785. Algoedheid, die den echt zoo wijs hebt ingesteld, 10 Vergun, dat mijn gebed, 't geen U word opgedragen, Mijn waare zielzucht, aan uw' wijsheid moog' behaagen, En dat mijn swakke stem, uit dank, Uw' lof vermeld'! 'T is thans niet voor mij zelv dat ik al biddend kniel' Voor U, die mij zoo vaak vertroost hebt in mijn lijden, 15 Wen ik op mijn Gebed mij zag van ramp bevrijden,15 En menigwerf mijn oog een dankbre traan ontviel, O Neen, mijn smeekgebed is voor mijn Vriend gericht, Die met eerbiedigheid, bezeffende zijn plicht, 20 In kuischeid leeven wil met het Juweel der Vrouwen, Voor Hem en zijn Vriendin bid ik U zegen af! Algoedheid blijf hun bij, tot aan het sombre Graf! Laat Wirth en Wijthof, weer vereend, Uw Heil aanschouwen. C. Smit.

7 15

Letterk. uitspan. II, 38. wen = wanneer.


178

Bij het afsterven van Cornelia Adriana, dogtertje van1 den Heere J. Voegen van Engelen in den Ouderdom van2 ruim 5 Jaaren. Lieve Keetje, teeder bloempje, 5 Leidens kindje, Leidens roempje,5 Kroontje van ons Westerland! Bij het klimmen uwer Jaaren, Strooij ik vast nog Mijrthe blaren Op uw huwlijks ledikant! 10 Word mijn wensch mij niet ontzegt Door den dood die alles slegt! Lieve Keetje, welk een oordeel12 Heeft uw Kindsheid tot haar voordeel! Alles leevt wat aan U is! 15 Vol van blijdschap zijn uw' lachjes! Vol van droevheid zijn uw' klachjes! Heil word vast uw ervenis! Word mijn wensch mij niet ontzegt Door den dood die alles slegt! 20 Maar wat hoor ik! gij roept ... Vader!... Lieve Moeder ... helpt ... treedt nader! Helpt ... uw' dogter is niet wel! Straks komt elk U bijstand bieden, Vader doet uw' zorgjes vlieden, 25 Daar hij werkt op uw herstel, Word zijn hulp maar niet ontzegt Door den dood die alles slegt!

1 2

5 12

Letterk. uitspan. II, 39-40 [nb. de verkeerde paginering van het boek is aangehouden]. J. Voegen van Engelen was een arts in Suriname, die in 1785 president was van de Surinaamsche Lettervrienden. Hij was uitgever en schrijver van een periodiek De Surinaamsche Artz. Paramaribo, 1786-1788 (?). Waarschijnlijk werd zij in Leiden geboren. oordeel = vermogen tot oordelen, verstand.


179 Ach! mijn Keetje raakt aan 't kwijnen! 'K zie haar leevzon flaauwer schijnen! 'K zie haar schoon, haar blos niet meer! 'T lijfje trilt en krimpt van stuipen, 5 'K zie den dood naar 't ziekbed sluipen, Ach! ... daar velt hij Keetje neer! O! de dood, die alles slegt, Heeft mij mijnen wensch ontzegt! Maar ... gij schuuwt deez' aardsche kringen, 10 Daar gij, 't zoet der Hemelingen In uw lente leeftijd plukt! 'K treur dan niet ... in dat vertrouwen, Om U naamaals daar t' aanschouwen, Waar geen bange zorg U drukt, 15 Schoon de dood hier alles slegt, Heeft hij daar op U geen regt. P.F. Roos

Tot slot volgen hier nog drie gedichten naar aanleiding van de dood van QUASSI (1787), een destijds in en buiten Suriname beroemde ‘dresiman’ en ‘loekoeman’ (geneeskundige en helderziende). Officiële belangstelling bij de dood van een neger was in het Suriname van de 18de eeuw verwonderlijk. QUASSI was echter een bijzondere persoonlijkheid, waarvoor ook de Europeanen respect hadden. Men schat zijn geboorte in Afrika op ca. 1690. In 1712 bevond hij zich reeds in Suriname. Hij werd in later tijd aangekocht door gouverneur MAURICIUS, voor wie hij vredesonderhandelingen voerde met de marrons. Als beloning werd hij in 1755 vrij verklaard. Hij had zich toen al grote roem verworven als kruidkundige door de ontdekking van het naar hem genoemde koortswerende bitterhout (Quassi-bitter). Hij ontving uit het buitenland brieven, geadresseerd aan: De Hoog Edelen en Hoog Geleerden Heer de Heere Philippus van Quassi, Professor in de Kruidkunde in Suriname. Zijn tijdgenoten meenden, dat hij zichzelf van de gevreesde lepra genezen had. In 1776 maakte hij een reis naar Nederland, waar hij door stadhouder Willem V ontvangen en met eerbewijzen overladen werd. Toch bezat hij


180

De beroemde Granmam Quassi


181 geen onverdeeld gunstige naam. Uit de literatuur zijn verschillende gevallen bekend, waarbij hij als helderziende ontmaskerd werd. Velen bleven echter in zijn bovennatuurlijke gaven geloven, niet alleen Negers en Indianen, maar ook de Europese kolonisten. QUASSI vormde daardoor natuurlijk een dankbaar doelwit voor satirici. Toch menen wij zelfs in de hieronder geciteerde satirische ‘Rouwklagt’ een zeker respect te horen klinken.

Grafschrift voor Gran Mama Quassie1 Hier rust een Grysaart, die in d' omkreits van zyn leeven2 Aan 't Land van goed en kwaad veel blyken heeft gegeeven, Die en den Neger, en den woesten Indiaan, 5 Om zyne Tover-Konst, steeds deedt verwondert staan! Indien dit Volk die konst naar waarde wist te roemen, Het zou hem thans APOL in plaats van QUASSIE noemen. P.F. Roos

Grafschrift voor de Neeger Quassi van Timotibo9 10

Hier rust een wonder onzer eeuw In Kruyd, en Heelkonst zoo ervaaren, Dat hoe de Faculteid ook Schreeuw,12 Zij nooit dit Ligt zal evenaaren. Hij heeft al Rottend zig gered, Den val der Leeden stout belet.15

15

Dat dus 's mans naam bij ons een reeks van Eeuwen Schitter Beroemd bij 't gansch heelal door 't Heilzaam Quassie Bitter.17 H. Schouten

[Rouwklagt over den onverwagten en Smertelyken Dood van den Neger Quassie van Timotibo]

1

2 9 12 15 17

Letterk. uitspan. IV, 8. Een variant komt voor in: P.F. Roos, Eerstelingen van Surinaamsche Mengel-poëzy III (Amsterdam, 1789) (UB Amsterdam 318 D 29); granmama of ook wel mama betekent letterlijk grootmoeder of moeder. Hier dient echter het woord als erenaam voor de Surinaamse medicijnman, ongeacht zijn geslacht. Men kan deze titel ook voor een man gebruiken. d'omkreits van zyn leeven = gedurende zijn gehele leven. Meestal wordt het woord omkreits alleen in ruimtelijke zin gebruikt. Timotibo (een toponym) wordt vaak als achternaam toegevoegd aan deze Quassi. Het was waarschijnlijk de naam van de plantage, waar hij vandaan kwam. Hiermee wordt bedoeld de gehele artsenstand. Dit slaat op het feit, dat hij zich van de lepra zou hebben genezen. De Surinaamsche Nieuws vertelder, 17 maij 1787.


182

Rouwklagt over den onverwagten en Smertelyken Dood1 van den Neger Quassie van Timotibo, by genaamd Gran Mama, in den Ouderdom van ruym Hondert Jaaren, alhier aan Paramaribo overleden den 11 Mey 1787.

10

15

20

25

ô Neen! dat kan niet mooglyk wezen, MAMA is niet van hier verrezen. Waar kreeg de wreede Dood die magt? Heeft ook die Knaap hem onverwagt9 Verrast, en dus gebragt om 't leeven?10 Hy heeft wel meer dien kuur bedreven. Och Ja, daar ligt dat dierbaar Hoofd, Die Kroeskop, van het Licht beroofd! Ach! troost ons nu in 't bitter klaagen! Ach! helpt ons onze droefheid schraagen, Wiens wederga men zelden vind. Thans schreit een elk zyn oogen blind. Ja, Harten zelfs als Marmer-Steenen, Ziet men by 't Praalbed bitter weenen, Waarop het Lyk lag uitgestrekt. Wat Dood heeft meer misbaar verwekt? Koomt Voete-booys met zwarte broeken22 Gy moet geen ander rouw-pak zoeken, Natuur gaf U een passend kleed, Dat nooit te klein word of te breed. Wilt Floers om Uwen lenden gorden! Eet nu Tom-Tom uit zwarte borden!27

1 9

10 22 27

Letterk, uitspan. IV, 5-8. Het is heel goed mogelijk, dat ook hier een speciale bedoeling heeft. Men heeft namelijk Quassi wel meer onverwacht verrast, bijvoorbeeld door hem als helderziende te ontmaskeren. Men liet hem zo eens raadplegen over het verlies van enkele zilveren lepels. Hij wees de schuldige aan die daarop ook bekende, hoewel de eigenaar zelf de lepels verborgen had. Men meende namelijk, dat Quassi niet dood kon gaan, omdat hij over bovennatuurlijke gaven beschikte. Voete-booy, tegenwoordig foetoeboi gespeld, noemde men de huisslaven. Tom-Tom = een gerecht bestaande uit gestampte bananen.


183

5

10

15

20

25

Viert QUASSIES uitvaard na den trant! Geen GRAN MAMA komt meer in 't Land! Hy hielp U, als gy waard verlegen, En diende wel eens voor en tegen,4 Een daad, daar hem de nood toe dwong. Wie kreukelt niet wel eens de Tong?6 Schreeuwd balkend thans met oopen keelen, Zomtyds zal het den Dood verveelen,8 Die, moede van dit naar geluid, Jaagt QUASSIE fluks het Graf weer uit. Zwartinnen koomt! ei! wilt niet draalen, Laat Neteldoekse rokken haalen, Doorweeven met het zwartste zwart; Toont, dat gy innig zyt benard, Wilt Uw Banannen zwarter roosten, Ten blyk dat gy niet zyt te troosten; En wen gy Braf in potten kookt,17 Zy 't vuur met Houtskool aangestookt. Uw Banjaards moet gy groots vercieren,19 Een rouw-band om den steel doen zwieren, Al dansend op een zwarten grond, En draayend hand aan hand in 't rond. Een zwerm van zwarte Marrabonsen23 Moet vliegend U om d' ooren gonsen, U klaagen, dat zy zyn in nood, Al Jammerend om QUASSIES dood. Gy Indiaan met roode Veeren

4 6 8 17 19

23

Hij probeerde wel eens van beide partijen te profiteren. zijn tong kreukelen kan komen van de Surinaamse uitdrukking drai hen tongo = zijn tong draaien (met twee tongen spreken). zomtijds = misschien. Wellicht een letterlijke vertaling van het Surinaamse sonten dat alleen misschien kan betekenen. Braf = brafoe = soep. Bij Anthony Blom, Verhandeling van den landbouw, in de colonie Suriname (Amsteldam, 1787), p. 334, vindt men de volgende beschrijving van de banja (een muziekinstrument): ‘zijnde een ronde calbas in 't midden doorgesneden, en de opene zijde met een schaapsvel overtrokken, met een stok daar door en vier snaaren daar op, daar zij op de wijze als een Cieter op speelen; geevende dit een zeer flaauw geluid, daar zij dan zeer zagt bij zingen en danssen.’ Later werd banja de naam voor een zang- en dansspel (zie hoofdstuk XV). Marrabonsen = een soort wespen.


184

5

10

15

20

25

30

Wilt U voortaan met zwartsel smeeren,1 Bekleed Uw moordtuyg ook met zwart, Houd Pyl en Boog in 't Floers verward; Doet, daar gy mikkend komt te heffen, Uw schigt een zwarte voogel treffen, Die, vallend in het rulle Zand, U vraagd, waar QUASSIE is beland; Maakt los de Kuiten, styf bewonden,8 Voortaan zy alles ongebonden. Behangt geen Oorlel met gewigt, Den plaat word' uit Uw neus geligt.11 De leden moeten treurig hangen, Gedoogt geen styfheid in Uw gangen, Gaat, dus verandert, na de kuil, Wekt QUASSIE door Uw naar gehuil. Gy Apothecars met Uw Kruiden Wilt stampende den Doodklok luiden, Uw Vyzel wek een kreet door 't land, Uw Bitter-kenner is van kant. De Planten zyn met hem verlooren, Men zal geen mensch meer niezen hooren.21 Vaartwel, gy Pillen, Zeeneblaen! Vaartwel, 't is met de Kunst gedaan! Komt al wat leeven heeft ontfangen, Verdubbeld uwe treurgezangen! Gy Doctors heft het klaaglied aan! Laat vry de beste Kruiden staan! De Faculteid is nu bedorven! De groote QUASSIE is gestorven! Dat blinkend Licht is nu ontzield, 'T geen rottend zig in 't leeven hield.31

1 8 11 21 31

Met zwartsel in plaats van de rode verfstof, waarmee de Indianen zich plegen in te smeren. De Indianen plegen zich een touw boven de enkel en onder de knie te binden. Hij doelt hier op Indiaanse versieringen van neus en oor. Quassi heeft waarschijnlijk ook een soort nieskruid in Suriname gevonden. Zie p. 181, noot 15.


185

5

10

15

20

25

Heeft Esculaap dit ooit geweeten,1 Off zy, die na hem Letters - vreeten? Bewyst my zulks uit Hypocraat, In Grieks, Latyn of waar het staat. Laat Ludeman, laat Titsing spreeken!5 Elk Toover-Doctor heeft zyn streeken, Dan geen van allen was zoo leep.7 Helaas! die Konst die is om zeep! 'K zal willens geen Geneesheer hoonen, Maar laat men my een tweeden toonen, Of zeggen, waar die Man dog leeft, Die BÖASIE geneesen heeft.12 Die kwaal is reeds voor lang beschreven, Maar nog geen middel opgegeven. Vond men wel ergens gryzer vent Die beeter Bitter heeft gekend? Hy dagt nog meerder aan te wyzen,17 Maar d'ouwde kop begon te gryzen. Zyn voosig lichaam kon pas staan,19 De voeten weygerden te gaan, En wandelend, belaên met plaaten,21 Schoof hy al stompl'end langs de straaten En hinkte altyd op en neer. Hy leek natuurlyk RUITEN HEER!24 Myn droefheid is niet te beschryven. Ik moet hem eind'lyk laaten blyven,

1 5 7 12 17 19 21 24

dit, namelijk het geheim om lepra te genezen. Twee artsen, die de gaven van Quassi betwijfelden. dan = maar. boasie is de Surinaamse naam voor lepra. Meerdere geneeskruiden namelijk. pas = ternauwernood, amper. plaaten = geld. Het is echter ook mogelijk, dat wij hieronder ordetekenen of medailles moeten verstaan. Waarschijnlijk werd Quassi wel meer vergeleken met deze speelkaart. Wij kennen nog recente voorbeelden in Suriname, waarbij men bestaande personen associeert met speelkaarten Ruitenheer is de enige heer onder de speelkaarten die maar de helft van zijn gezicht toont. Misschien hield de lepreuze Quassi de helft van zijn gezicht bedekt. Verder zou men kunnen vermoeden, dat dit een spotnaam is voor de zeer donkere Quassi. Ruitenheer geldt bij kaartleggers voor een hoogblonde man.


186 En rusten in het donk're Graf, Beroofd van 't licht, dat hy ons gaf. Ik zal zyn kuuren nooit vergeeten. Wat heeft hy Wichlaary bezeeten! 5 Men schenk' zyn Graf ter eer een zuil van zwart Albast, En bytele daar op, hier rust EEN GROOTE QUAST. H. Schouten.


187

X De plantersletterkunde. 2. De satire. De Surinaamse kolonist van hoger ontwikkeling werd al heel licht tot de satire gebracht. De corruptie, het gedrag der nouveaux-riches, het zedelijk leven der planters, de rassenwaan - de satiricus had in Suriname zijn stof voor het grijpen. Wanneer een onbevooroordeelde lezer doordringt tot de petite-histoire van de plantersaristocratie (men zie een voorbeeld daarvan op p. 153), wordt in hem zelfs nu nog de satiricus wakker. Het is dus begrijpelijk dat de anonieme dichter, zich verschuilend achter de naam DON EXPERIENTIA, in zijn directe omgeving stof genoeg gevonden heeft voor zijn toneelspel: Het Surinaamsche leeven, Toneelschwyse verbeeld z.pl.,z.j. (UB Amsterdam 690 E 67) waarin de corrupte praktijken der Surinaamse planters worden gehekeld. Met zoveel oprechte verontwaardiging zelfs, dat men hem er van verdenkt zelf dupe geweest te zijn van de Surinaamse toestanden (p. 19): O Land vol list en schelmeryen, Die Eerlyk is koomt in den noot, Opregte deugt loopt hier om broot, Genoopt van honger luydt te schryen.

DON EXPERIENTIA schreef zijn stuk in 1771 (nog voor de Beurscrisis) en vermeldt: 't Spel speeld, en word nog gespeelt van 't eene Jaar in 't ander, in alle de Rivieren en Creecquen1. Hij gaf zijn spel een zinrijk Negerengels motto: Diese Soesoe fietie Pottie hem na foete (wie de schoen past trekke hem aan). Het stuk zelf is niet bijzonder helder gecomponeerd. De liederen er in hebben ons het meest van de poëtische kwaliteiten van de schrijver overtuigd. Hier volgt één dezer (p. 11-13):

1

Creecquen = kleine zijrivieren.


188

Tekst Waar siet men het Fortuyn so blind Haar gaaven slegts uyt deelen, Als men in Surinamen vind? 5 Of men verstand heeft als een Kind, Maar geld! dan kan 't niet scheelen. Hier siet men hoe Fortunaas gunst Tot Plompaarts is geneegen; Daar meenig een vol geest en kunst 10 Moet soeken by een Esel gunst: O armoede aller weegen! Wat siet men meenig Fransen vent Braveeren door 't vals speelen,13 Wyl sy 't van jongs op syn gewent; 15 En Bankroetiers seer wel bekent Fortunaas gaaven deelen. Wat siet men menig kaalen Haan En ander soort Lantloopers Voor Adels en Barons hier staan, 20 Daar hun de honger dreef te gaan Tot hier, door Sielverkoopers.21 Hier siet men hoe het blind Fortuyn Een eerlyk treet met voeten,23 Daar men die met geschooren Kruyn24 25 Hun Kappen hingen op den Tuyn,25 Voor Protestants moet groeten.

13 21 23 24 25

Braveeren = weelderig leven pronken. Sielverkoopers = ronselaars. Een eerlyk = een eerlijk man. Daar = terwijl. De kap (= kloosterkleed) op de tuin (=omheining) hangen is een uitdrukking voor het verzaken van de monniksstaat.


189 So dat het door bedriegery Hier alles word verkreegen. Een aardigheid is schelmery, Een handigheid de dievery, 5 't Geen men hier staag siet pleegen.

De belangrijkste satiricus uit deze tijd lijkt ons HENDRIK SCHOUTEN (geboren in Amsterdam 1745). Op enkele gelegenheidsgedichten in de Surinaamse kranten na, publiceerde hij zijn werk in de vier bundels van het genootschap De Surinaamsche Lettervrinden (Paramaribo, 1783-1785). Hij heeft zich gericht tegen alle voze plekken in de Surinaamse samenleving. Zo vinden wij bij hem een prachtige beschrijving van de economische ineenstorting als gevolg van de Beurscrisis in Amsterdam. Wij hebben hem echter het meest gewaardeerd om zijn strijd tegen de rassenwaan. Hier strijdt hij duidelijk voor een eigen zaak. SCHOUTEN huwde in 1772 met de kleurlinge SUZANNA JOHANNA HANSSEN, een nichtje van de vrije en rijke Negerin NANETTE SAMSON, die in 1767 als eerste kleurlinge een wettig huwelijk sloot met een blanke. De correspondentie over dit eerste gemengde huwelijk tussen de Raden van het Hof van Politie en de Directeuren van de Sociëteit in Holland toont duidelijk, hoe men in Suriname over een dergelijk huwelijk dacht. Men schrijft vanuit Suriname: [6] De reeden teegen zoodaanige Trouwe is, dat het repugnant6 [7] en afschuwelijk is, schandelijk ten hoogsten voor een blanke, [8] dat hij, het zij uit een verkeerde wellust of om voedsel, sodaa[9] nig huwelijk aangaat, alsoo sulx altoos in minachting hier is [10] geweest. Het is ook zeeker, dat Wij meerder door een ge[11] voele die de Negers hebben van onse Praeminentie boven11 [12] hun, dat Wij Lieden zijn van een beetre en edelder Natuur als [13] zij, Ons moeten in 't midden van so een verkeert en verdraaijt13 [14] geslacht staande houden, als door onse wezentlijke magt. En [15] wat sullen Sij van die Exellente Natuur al veel meer gelooven,

6 11 13

zoodaanige Trouwe = zulk een huwelijk. repugnant = weerzinwekkend. Praeminentie = uitmuntendheid. so een verkeert en verdraaijt geslacht, ongeveer in de betekenis: zo'n bedorven ras, zulke rare mensen.


190 [1] [2] [3] [4] [5]

als sij Sien, dat Sij maar Vrij hebben te weezen, om sig te1 verbinden door een Solemneele huwelijksband met Ons, en dus hunne kinderen pair en compagnion met de Onse Sijn.3 Sal die Lacheusiteit van Blanken, die Sig so verneederen,4 niet in aanmerking komen?5

Uit enkele gedichten van SCHOUTEN blijkt hoe hij eronder leed, dat zijn vrouw niet als een volwaardig lid van zijn kring werd beschouwd. Zo werd hij door omstandigheden een strijder tegen de rasdiscriminatie (en dat nog wel, terwijl de voorstellingen van de door hem gefinancierde toneelvereniging Pro Excolenda Eloquentia niet voor joden toegankelijk waren!).

Wisselvalligheid der Surinaamsche Zaaken Aan Den Heere P.F. Roos. Hoe wisselvallig zijn de tijden Vriend Roos! Hoe kort is 't nog geleen, 10 Dat men geen Sterv'ling zag ter been! 'T moest al in Koets of Chaisen rijden!11 Elk reed ten blijk van overvloed, Maar nu loopt alles weer te voet. De Planter, trots op zyn vermoogen, 15 Joeg hollend door het rulle zand. Men vond geen nooddruft in ons Land. Die was met al de zorg vervloogen. Een ijder sprak maar even stout: 'T is slecht dat gij geen Rijtuijg houd!19

1 3 4

5 11 19

Letterk. Uitspan. I, 15-18. pair en compagnion = gelijken. Lacheusiteit, waarschijnlijk een eigen vorming van fra. lacheur = iemand die zich niet aan zijn taak houdt, de zaak dus in de steek laat. Hier zou het woord dan betekenen: de nalatigheid van blanken ten opzichte van hun plicht als superieur ras. in aanmerking komen = een ongunstige indruk wekken, bloot staan aan kritiek. Chaisen = sjeezen, lichte tweewielige rijtuigen. slecht = ordinair, gewoontjes.


191 Ach! d'ondervinding doet mij spreeken. Mijn paardtjes draavden ook vooruijt, Doch haastig wierd hun loop gestuijt. Wat is die weelde ras ontweeken! 5 Ik krijg daar nu belooning voor En draav te voet naar mijn Kantoor. Waar is al 't Zilver, die Juweelen? Hoe schitterde dat schoon in 't oog8 Ter Dans-zaal als een Reegenboog! 10 Wat kon die glans den hoogmoed streelen! Maar ach! wat is 't nu naar gesteld, Men zoekt zich blind aan eenen speld. De Wind-negotie, hoog geklommen,13 Blies moed in 't hart van ijder een. 15 Men vroeg geen Borg nog geld ter leen. Men naderde met groote Sommen. De Snijder, groots op s' Planters eer,17 Gooijt spoedig schaar en naald ter neer. Zoo liet zich d'ambachtsman bedriegen, 20 Die, niet te vreeden met zijn Lot, Onnoozel en op schijn verzot, Zig roekeloos in slaap doet wiegen. 'T vermoeijend Handwerk laat hij staan: De Baas moet na Plantadie gaan. 25 Met weelde wierd men overgooten, Papier en Inkt dat was ons Geld,26 Dus Hondert Duijzend ras gesteld. De nedrigheid wierd stout verstooten; En had men al een weinig schuld, 30 Een Wissel was gaauw ingevuld.

8 13 17 26

dat schoon = al dat moois. Wind-negotie, de mogelijkheid dus om geld te krijgen op nog niet geleverde goederen. groots = trots. Papier en Inkt. Men had een vrijwel onbeperkt crediet en kon dus met wisselbrieven betalen.


192 Wie liet zich door dit Aas niet lokken? Ja de Provoost zelf, die tot straf2 De Slaaven Spaansche Bokken gaf,3 Die vriend der Tamarinde stokken 5 Scheen met medoogendheid belaan, En staakte 't Ambt van Billen-Slaan. Och Roos, wie had oijt kunnen denken Dat het geld-leenend Vaderland, Daar haave en goed aan was verpand, 10 Dit Land zoo deerlijk zoude krenken? Geen Wissel wierd betaald ô pijn! 'T moest alles Wisselvallig zijn. Nu ziet men 't fraaije Rijtuijg sloopen. Men zorgt voor ruijming in de stal, 15 Die men wel haast verhuuren zal, En al dat Rommel-goed verkoopen. 'T is op! de boel is in de war! De Koets word thans een Schulpen-Kar. Ons Holland wierd bedagt op listen, 20 En zond met vreugd 't benoodigt goed, Wel weetende wat voordeel doet: Geen Planter zou den Prijs betwisten. Het Reek'nen is men daar gewoon: Men steld voor Baalen Kuiperloon.24 25 Dog dank zij 't Lot, dat mij kwam leeren, En mij al speelende deed zien, Hoe het met ons al Waereld-Lien Kan ras verand'ren en verkeeren: Nu rijden wij nog rijk in goed, 30 Maar morgen gaan wij arm te voet.

2 3 24

Provoost = gerechtsdienaar. Spaansche Bokken. Het slachtoffer werd vastgebonden aan een paal en met een zweep van tamarindetwijgen op de blote huid geslagen. Men brengt dingen in rekening, die er niet aan te pas zijn gekomen: men berekent het loon van de kuiper voor goederen, geleverd in zakken.


193

De verdubbelde achting Een kundig Directeur in zijn Plantadie Werken, Wiens Meester in het Hof van 's Lands Justitie zat,3 Wilde altoos, wen hij schreef, zijn eerbied doen bemerken,4 5 Dus hij het Tijtelwoord van Achtbaar nooijt vergat. Naauw werd zijn Baas tot Raad van Politie verheeven,6 Off 'sLandmans achting vind zich in verlegenheid; En pijnzend welk een Naam van Eer hem nu te geeven, Bedagt zijn breinloos hoofd dit volgend onderscheid: 10 Dat hij den tweeden Rang nu dubbeld zal verhoogen, Opdat d'aanzienlijkheid door eenmaal agt vermeer,11 En schreef (beschouwt met regt de domheid van zijn poogen): WEL EDEL HOOGGEACHT EN SESTIENBAARE HEER.

Een huishoudelyke twist14 15 Kind lief, laat voort de Coffij geeven!15 Tan Baija, jusno a sa kom. Maak met de Slaaven dog geen leeven! Den booijs den de toe moessie dom! Spreek zagtjes! waarom zoo te schreeuwen? 20 Te mie no balie, den no doe. 3 4 6 11 14

Hof van 's Lands Justitie = rechtbank voor civiele zaken. wen = wanneer. Raad van Politie = strafrechter. vermeer = vermeerdere. Letterk. Uitspan. II, 33-37 Wij geven hier in een noot de (zeer vrije) vertaling van de Negerengelse antwoorden: Stil maar, 't komt direct. Ze zijn vreselijk dom, die jongens! Als ik niet schreeuw, dan helpt het niet. Laat ze die van jou dan meteen dicht maken. Mag ik zelfs niet meer antwoorden? Weet ik 't, vraag 't een ander Probeer het met een steen. Bij God, nou is 't genoeg! Dat zie je vanmiddag wel. Ik zeg je man, schreeuw niet tegen me. Denk je dat je me bang kunt maken? Rammel me, als je een vent bent. De duivel mag je halen. Je bent werkelijk een schoft! Nou krijg je geen eten ook. Ik hoop dat je lam wordt, als je hem durft kopen. Denk je dat ik op zal houden? Ik heb scheit aan zo'n blanke! Doe maar, 't kan me niet schelen. Vandaag krijg je mij er niet onder. Je hebt gelijk, dat lijdt geen twijfel (?). Daarom gaan we scheiden.

15

voort = dadelijk.


'T was best jou bek maar toe te breeuwen!21 Mekkie den tappou vo jou toe.

21

toe te breeuwen = dicht te stoppen.


194

5

10

15

20

25

30

Kan een Creoole smoel wel zwijgen? Da ogrie te mie pikkie dan? Moet men dan altoos woorden krijgen? Mie sabie, haksie tarawan. Wat middel om die kop te breeken? Jou no kan nak em langa ston. Waar moet ik dan het vuilnis steeken?7 Mie swerie Gado loekoe bon! Wat zullen wij van middag eeten? Na dienatem jou no sa sie? Ik zeg, ik wil het aanstonds weeten! Mie takkie jou no balie mie. Wat schielijk, en niet lang te draalen! Jou memmere mie fredde dan? Moet ik de Bullepees ook haalen?15 Fom mie, effe jou da wan man! Zie daar ... wijl gij mij dwingt te straffen! De Diebrie moese nakkie jou! Wilt nu maar Neeger-Engelsch blaffen! Jou da wan schurke, dattie trou! Moet ik dan hier de Baas niet weezen? Nou mie no wannie gie jam jam. De Slagter heeft meer Bullepeezen! Eff jou goo Baij, jou moesse lam! Hoor eens dat schelden! is 't geen schanden? Jou memmere mie sa kaba? Pas op! 'k heb 't stuur nog in mijn handen! Kaka vo soo wan Bakkera! Wat schepzel zal dat wijf bedwingen? Doe san jou wannie, mie no kee! Men breekt wel eerder staale klingen!31 Jou no sa brokke mie ti dee.

7 15 31

nl. het vuilnis, dat uit haar hoofd zou komen, wanneer hij dat stuk sloeg. Bullepees = zweep. klingen = zwaarden.


195 't Hart is door haat reeds ingenoomen! Jou takkie reijtie, da no kij. Zij zal nog Hel nog Duivel schroomen! Da vo da hede wie sa scheij.

Het vrouwelijk avond gezelschap.5

10

15

20

25

30

Verschoont mij, Vrouwtjes, het te waagen, Dat ik in 't Kaakl'end Heiligdom, Alvoorens eerst belet te vraagen, Op eens zoo stout maar binnen kom. 'K heb lang geloert om regt te weeten Wat d'eene d'and're wel verteld, En luistrend meenig uur versleeten, Dan alles dient juist niet gemelt.13 Eerst komt men staatig binnen treden En neigt al sleepend op en neer; 'T gelaat vertoond de reine zeeden, Men draait de Waajer keer op keer. Na lang vertoefd en stil gezweegen, Vraagt men: Wie heeft wat nieuws gehoord? Men ziet dan elk op 't hoogst verleegen, Als of dit voorstel niet bekoord. Dan t'zijn de tongen die nog kleeven, Men wagt den slaaf met Chocolaê, Die ginder al word rond gegeeven, Opdat dan t'spraaklid gladder slaa. De Vrouw van t' Huijs zal eerst beginnen! Zij schikt haar stoel dus wat voor uit, En spreekt van 't Bont en fijne Linnen, Gekogt in 't Pakhuis voor de Bruid. ‘God beterd!’ zegt zij ‘zoo te trouwen; Die Vrouw word morgen vijftig jaar, En hij kan nog geen twintig houwen:

5 13

Letterk. Uitspan. III, 30-34. Dan = maar.


196

5

10

15

20

25

30

Wat voegd zig niet al bij elkaar! Nooit zal ik kwaad van iemand spreeken! Daar hoede mij de Hemel voor! Maar t'oude wijf heeft slegte streeken! Ze' is een bedriegster door en door!’ Ginds hoord men dra een and're snappen. Deez' heeft een groot geheim in 't hoofd. Zij zegt het, maar, mits niet te klappen.8 Dit word op hand en mond beloofd. Men steekt de hoofden digt tezaamen, Al brandend van nieuwsgierigheid. ‘Mevrouw’, zegt zij, ‘die moet haast kraamen; De luiermand word reeds bereid.’ Een andre, met die zaak verleegen, En oorzaak zijnde van t'verhaal, Spreekt ras haar eigen vonnis teegen, Zegt: foeij! Vriendin! gij spreekt brutaal! Die stof is daarom niet voldongen;18 Ligt word ze naderhand beslegt.19 Men word tot snappen schier gedwongen, Of men daar liegt of waarheid zegt. Geen' kaaken-werk kan daar verflaauwen: Die niet kan babb'len word gestoord23 En zal inmiddels koekjes kaauwen, Dan gaat tog t' maalend mondwerk voort! Dus heeft men wel terecht geschreeven: Een Vrouw is met geen baard versierd, Te zwijgen zou haar moeite geeven Terwijl dat zij geschooren wierd. T'gebeurde moet men openbaaren! 'T word alles vuil in t'licht gestelt! Gelukkig! die zijn naam ziet spaaren In 't nieuws-verhaalend babbelveld!

8 18 19 23

mits niet te klappen = mits men het niet over vertelt. voldongen = uitgeput. beslegt = afgedaan, afgehandeld. gestoord, nl. door een knecht, die hen versnaperingen aanbiedt.


197

5

10

15

20

25

Het laatst gebeurde doet mij beeven! 'T geheel salet was als geraakt! Een zwarten Christ is d'eer gegeven!3 Zijn dood was rond bekend gemaakt! Deez maar deedt haar van gramschap springen!5 Men sloeg de handen in elkaar! Men zal het Negerrot wel dwingen!7 Jaa, 't gansch Heelal scheen in gevaar! LIJS FIJNBUIK, in de schrift ervaren, Was wel het meest hier door gestoord. Zij zal uit Godes Woord verklaren, Dat Chams geslagt geen eer behoort.12 ‘Moet men 't gekleurde Menschdom achten?’ Vroeg zij, al dribb'lend op haar stoel, ‘Kan 't kleurig vel de deugd betragten? Het is ontbloot van 't waar gevoel!’ Deez snapster zag ik klaar in d'oogen, Zij rimpelde van ouderdom. 'K had graag al spreekend toegevloogen, Dog 't volgend denkbeeld hield mij stom: ‘Uw witte vagt is zonder vlekken. Het is schijnheilig, 't geen gij denkt. Dus doet g' een Valsche kleur ontdekken, Daar haar Natuur de zuivre schenkt!24 Vormt men 't weldenkend hart door vellen? Schuilt waar geluk dan in de huid? Wat wilt gij, Schijndeugd, ons vertellen, Wiens zwart gemoed uit laster spruit!’ 'K vond goed dit effen aan te halen

3 5 7 12

24

Een zwarten Christ is d'eer gegeven = de dood van een zwarte christen is officieel bij buren en kennissen aangezegd. maar = tijding, nieuws. het Negerrot = die negertroep. Chams geslagt = de nakomelingen van Cham. Men dacht in die tijd en excuseerde daarmee de slavernij, dat de negers nakomelingen waren van Cham en dus naar Noachs vervloeking gedoemd waren de andere rassen te dienen. Daar haar Natuur de zuivre schenkt = terwijl de natuur hun (de negers) de zuivere (nl. de voor hen zuivere of passende kleur) schenkt.


198

5

10

15

20

25

30

En wagt de waarheid, tot mijn deel. 'K hoor, dunkt mij, reeds t' eenvoudig smalen:2 Zijn eigen wijf is immers geel! Maar, Vrouwtjes lief! ik ben te vreden, 'T is net een kolfje naar mijn hand. Haar Eerbaarheid wierd nooit bestreden, Veel min haar kuischheid ooit verpand. Maar laat ons nu al verder hooren, Wat meer word op 't bezoek verhaald. De Klok van negen mogt mij stooren, Want dan is het vertrek bepaald! 'K geloof, 't zal nu de mannen gelden! Zij spreeken van de buiten buurt;13 En dit gesprek verneemt men zelden, Of daar is vast al rond getuurt.15 ‘Wat zijn wij Vrouwen te beklagen!’ Dus sprak de langste van 't salet, Wij moeten alles maar verdragen. Wat Vrouw die ooit den man belet! Wij zijn geduldig in het lijden, Ja zoo, dat, word een man verklapt, Wij fluks voor deez' zijn misslag strijden, Al wierd hij zelfs door ons betrapt.’ ‘Wie drommel zal dit dog gedoogen!’ Riep driftig een uit gindsche hoek, ‘Wie geeft haar vent dit groot vermoogen!26 Wat Wijf ontdoet zig van den broek! Zal men dat goed hun wil maar laaten,28 En 't spoor niet volgen, waar zij gaan? 'T is waarlijk schande zoo te praaten! Men moet hun gangen gade slaan!

2 13 15 26 28

eenvoudig smalen = smalen zonder meer, alleen maar smalen. buiten buurt = buitenwijk; misschien een beruchte plaats voor rendez-vous. Men heeft om zich heen gekeken of men niet werd afgeluisterd. dit groot vermoogen = deze grote macht. Het nadert hier tot de betekenis: zoveel vrijheid. dat goed = die kerels (verachtelijk gezegd).


199

5

10

15

20

De mijne mag geen voet verzetten, 'K moet altijd weeten waar hij is. Zoo kan men ras het kwaad beletten En stuiten hun geheimenis. Des avonds buijten rond te zwerven, Vermoeijt en mat somtijds hun Leên, Waardoor wij immers 't eelste derven. Dit stelt mij niet zo ligt te vreên! 'K heb reeds zoo dikwerf ondervonden,’ Sprak zij, met trekken vol geweens, ‘Het Huwlijks bed word meest geschonden, Door veel te planten buiten beens!12 Bekruipen hun de Minne Vlaagen, Dan heeft men waarlijk veel te doen. 'K zou hier getuigens kunnen vraagen, Maar elk' houd gaarne haar fatsoen!’ T' Gezelschap dagt nu te vertrekken, Vermits de tijd op handen was. Dog door t'gedurig draajen, rekken, Scheen zulks geheel nog niet van pas. Dan zagt! ... het kaarsligt kwam verschijnen! Waarop men staatig afscheid nam. Toen zag men neigende elk verdwijnen, Zoo als men neigend binnen kwam.

De geele Vrouw25 Een' vrouw die deugden mint en past op haare plichten, Uijt gulle vrolijkheid wel eens een deuntje zingt, Op 't Clavecimbel speelt en zomtijds lugtig springt Om 't afgesloovde brein haar's egas te verligten,

12 25

Door veel te planten buiten beens = door veel buitenbeentjes (onechte kinderen) te verwekken. Letterk. Uitspan. II, 22.


200 Die kloek in 't huijsbestier en rein in keuken wetten, Daar zij de vrekheid schuwt, dog echter spaarzaam leevt,2 En, als de nooddruft klaagt haar giften mildlijk geevt, Die men met wijs bestier op alles naauw ziet letten, 5 Die echter word nogtans versmaad, veracht, benijd, Door snoode lasterzucht in eer gekrenkt uit spijt, En door kwaadaardigen voor onkuisch uitgekreeten, Omdat ... mijn tong verstijft, verschrikking word mijn deel! Ik zwijg die schendaad niet, elk stervling moet die weeten: 10 Die braave Vrouw, in plaats van Blank te zijn, was Geel!

2

Daar = terwijl.


201

XI De plantersletterkunde. 3. De pastorale. Het laatste hoofdstuk over de plantersletterkunde is geheel gewijd aan de poëzie van PAUL FRANçOIS ROOS (geboren in Amsterdam 1751, gestorven in Suriname 1805). Hij was zeker de begaafdste dichterlijke kolonist uit de 18de eeuw. In zijn vrij omvangrijk oeuvre vindt men vele gelegenheidsgedichten en heldenliederen. Hij is ons echter het liefst om zijn pastorale poëzie. Hierin onderscheidt hij zich ook van alle andere Surinaamse dichters uit die tijd. Zo ergens dan hebben wij in Roos een kolonist gevonden met ‘attachement’ voor zijn woongebied. Hij heeft als eerste de pastorale schoonheid ontdekt in dit materiële wingewest. Men vindt deze ontdekking niet verscholen in enkele losse regels, maar in prachtige, breed opgezette beschrijvingen van plantages, rivieren en kreken. Financieel ging het hem in de Surinaamse crisistijd aanvankelijk niet goed. Pas na zijn definitieve terugkeer uit Nederland en zijn huwelijk in datzelfde jaar (1785) brak een betere tijd voor hem aan. Hij werd een hooggeplaatst ambtenaar en verwierf zich een vermogen. Dat zijn talent in Suriname erkenning vond toont het feit, dat hij van 1786 tot ca. 1790 president was van het genootschap De Surinaamsche Lettervrinden. Erkenning in Nederland is tot nog toe, naar wij menen ten onrechte, uitgebleven1.

Lierzang1 Ik, ik zing Suriname's strand, Myn heil, myn lust, myn levensstand!3 Een ander zing' het vaderland 5 Een lied ter eere!

1 1 3

Zie verder over leven en werk van Roos J. Voorhoeve, Paul François Roos (1751-1805). De Surinaamse plantersletterkunde uit de 18e eeuw. Nwe Taalgids 48 (1955), pp. 198-203. P.F. Roos, Surinaamsche mengel-poëzy (Amsteldam, 1804), pp. 7-10. Suriname heeft hem tot dezen ‘stand’ (hier bijna naderend tot levensstaat) gebracht. In het vaderland zou hij het niet zo ver gebracht hebben.


202

5

10

15

20

25

30

Ofschoon men hier geen lente voelt, Geen zomer brand, geen herfsttyd koelt, Geen barre winter vreeslyk woelt, Als in Europe; Ofschoon men hier geen hiacinth Of tulp aan teedre staakjes bind, Vioolen noch renonkels vind, Met frissche geuren; Ofschoon men hier geen Philomeel9 Hoort gorglen uit eene orgelkeel, Op 't kruintje van een lustprieel, In schoone hoven; Schoon op geen malsche klaverplant Of boterbloem, in 't grasryk land, Het rundervee als watertand In onze dreeven; Schoon hier de smaak niet word gestreeld Door karper, die in 't water speelt, Door hombaars, tarbot, schol of zeelt, En andre visschen; Ofschoon geen persik, abrikoos, Geen peer, geen appel, geen flamboos,22 Geen pruimpje, met een purpren bloos, Hier willen groeijen; Ofschoon hier, in den jagttyd, niet De vink door 't vinkje word bespied,26 De lyster zich verschalken ziet Door looze strikken; Ofschoon men dit hier missen moet, Vervult natuur, in overvloed, Dit al door ons ontbeerde zoet Op andre wyzen. Ik, ik zing Suriname's strand,

9 22 26

Philomeel = dichterlijke benaming voor ‘nachtegaal’. flamboos = framboos. Dit duidt waarschijnlijk op een bepaalde wijze van jagen met behulp van lokvinken.


203

5

10

15

20

25

Myn heil, myn lust, myn levensstand! Een ander zing' het vaderland Een lied ter eere! Want hier, hier heerscht een eeuwig groen: Geen boom zien wy van 't loof ontdoen Door 't woeden van een bar saisoen, Als in Europe. Tjo! Tjo! het orglen van uw keel,8 By de aankomst van het daggareel,9 Beschaamt de stoutste Philomeel, In onze huizen. Bannielje langs den zilvren stroom,12 De bloeisem van d'oranjeboom,13 Verspreiden langs den gantschen zoom Een keur van geuren. Ons rundvee, kiesch op kruidgewas,16 Kent geen bevrozen waterplas, Maar smaakt, jaar uit jaar in, het gras In onze dreeven. Een keur, een' schat van blanken visch, Tot sieraad van den gullen disch, Verschaffen beek en wildernis In duizend soorten. Nooit, nooit word hier de boom beroofd Van rinsch, van zoet, van smaaklyk ooft;25 ô Neen! want ieder dag belooft Ons nieuwe vruchten. De jager heeft zyn' vollen zin: Ons bosch heeft hier een' wildschat in;29

8 9 12 13 16 25 29

Tjo! Tjo! = een soort winterkoninkje, dat bij de huizen nestelt en ook wel Gadofooroe (Godsvogeltje) genoemd wordt. daggareel = lett. het juk van de dag = dagtaak. Bannielje = vanille, een orchideeënsoort. Oranjeboom = een citrusboom met witte bloesem. Kiesch op kruidgewas = tuk op gras, planten. rinsch = zuur. heeft ... in = bevat.


204 De jagttyd heeft hier geen begin, Noch ook een einde. Dus zing ik Suriname's strand, Myn heil! myn lust! myn levensstand! 5 Een ander zing' het vaderland Een lied ter eere!

Schets van het Plantaadjeleven.7 Myn broeder, die uw' tyd, in andre waerelddeelen,8 Al schetsende besteed met verw en kunstpenseelen, 10 Ontfang een dichttafreel van my, die, verr' van u, Aan 't Commewynsche vocht, het fortgewemel schuw,11 En 't land bebouwende bemin het eenzaam leven, Van welks vermaak myn pen u tracht een schets te geeven. Want, u ontrukt, hebt gy toch geen gedachtenis 15 Dat hier uw broeder nog op de aarde aanwezig is. Doch lees dees lettren, die, schoon spraakloos, tot u spreeken. De JONGE BYKORF, die in de aangenaamste streeken17 Van dit myn wingewest zich opdoet, is de hof Alwaar uw broeder woont, die nimmer zynen lof 20 Naar waarde roemen kan: omzoomd van mangroeboomen,20 Omheind van dyken, en besproeid van waterstroomen, Vol van vermaaken, die steeds de eenzaamheid my geeft. Hy heeft een' schat op de aard', die 't waar genoegen heeft! Des morgens, eer de zon aan Suriname's stranden

7 8 11

17

20

P.F. Roos, Surinaamsche mengel-poëzy (Amsteldam, 1804), pp. 49-58. Hij bedoelt zijn jongere broer Cornelis Sebille Roos, schilder en kunsthandelaar te Amsterdam. 't Commewynsche vocht = de Commewyne (zie kaart II). Met het fort wordt fort Zeelandia bedoeld, dat aan de rand van Paramaribo lag en hier tevens de stad zelf aanduidt. fortgewemel = stadsdrukte. De Jonge Bykorf (zie kaart II) is een plantage aan de Cottica (door Roos Commewijne genoemd). Ook uit andere gedichten blijkt dat Roos op deze plantage zijn prettigste jaren doorbracht. Hij was hier directeur (geen eigenaar dus). Later, toen hij in goeden doen kwam, kocht hij aan de Motkreek een andere plantage, of buitenplaats, die hij Landzigt noemde (zie kaart II). Zo heette ook een buiten, waar hij zich als jongen vermaakt had (zie hierna). Zo dicht bij zee waren de rivieroevers begroeid met mangroven, bomen met luchtwortels vroeger door de Nederlanders ook wel oesterboom genoemd (zie noot regel 20 p. 51).


205

Een Surinaamse Planter in zijn ochtendjas.


206

5

10

15

20

25

Den nuchtren daauw ontrukt aan loof- en bloemwaranden,1 Ontwaak ik, en begroet den lieven dageraad. Myn moestuin is het eerst waaraan zich 't oog verzaad, Terwyl een waassem van verkwikkelyke geuren, Uit duizend bloessemen van zilvren, gouden kleuren, Den reuk verfrisschende, my lokt naar 't lustprieel,6 Bedekt door schomlend loof, waarin een zacht gestreel Van tedre gorgels schynt den uchtend aan te konden.8 'k Zie rondom van my, of de endyvie is omwonden,9 Of wel de seldery met zand is aangevuld.10 ô Ja! 't staat alles wél: myn bedden zyn gehuld Met kiesche groenten, daar en kruis- en middenpaden12 Met veelerhande soort van bloemtjes zyn beladen. Ik geef den tuinman hier zyn werk, en, bly' te moê, Treede ik aan d'andren kant naar 't luchtig kweekhuis toe.15 't Is rondom afgeperkt met dunne palisaaden.16 Hier is een vyver, waar myne eenden zich in baaden; Daar loopen hoeners en kalkoenen, dik en vet; Ginds is het hokje, waar men 't vee te broeijen zet;19 Daar staat een karsenboom, dien 'k onlangs zag ontluiken, Waaronder 't vee den gloed van Phoebus weet te ontduiken.21 Nu ga ik verder naar het varkenskot en let, Of wel reeds versche kost daarin is neêrgezet. 'k Zie, in 't voorbygaan, naar de vaderlandsche knynen,24 Die vrolyk in het hok als in de vryheid schynen. Nu treede ik binnen, waar myn oog in 't ryk verschiet De blyde schaapen naar de weide dryven ziet:

1 6 8 9 10 12 15 16 19 21 24

Warande = park, lusthof. lustprieel = tuinhuisje. gorgel = dichterlijk woord voor ‘keel’ (hier dus vogelkeel). rondom van my - rondom mij. De andijviekroppen zijn met touwtjes dichtgebonden. De selderyknollen moeten onder zand bewaard worden. Het moet steeds gecontroleerd worden of zij niet boven het zand uitsteken. kiesche groenten = heerlijke, fijne groenten. kweekhuis, hier een afgeperkte ruimte, waar kippen, eenden en kalkoenen gehouden worden. palisaaden = stokken, paaltjes, die in een rij als omheining in de grond zijn geslagen. vee = hier pluimvee. Phoebus = zonnegod, zon. knynen = konijnen.


207

5

10

15

20

Dees graast, die blaat, terwyl de tedre lamren springen. Het nooitverzadigd oog smaakt beurtverwisselingen.2 Hier drink ik koffi en in rook een pyp tabak, Terwyl myn duivenvlugt te kirren zit op 't dak. Een wyl gezeten, komt een stoet van zieke slaaven:5 Deeze is behebt met koorts, en die met Venusgaaven;6 De een klaagt van beljak, en een ander heeft de koek.7 Ik spoor hun ziekten naar door vlytig onderzoek, En schaf hen middelen opdat zy ras genezen. En tyd en pligt leert my op 't land geneesheer wezen. Nu ryze ik op, om eens de werken naar te zien Der luie kuipers en der traage timmerliên: Die zaagt een plank af, en een ander maakt paneelen; Hier dislen zy een vat, daar ziet men schaaven, kweelen;14 Wat zyn zy vlytig! ja! het werk gaat als een spil; Maar, zet ik voet van honk, dan staan de hamers stil. Van daar al verder naar de koffiloots getreden,17 Vind ik de slaaven in verscheiden bezigheden: Die wascht, dees veegt, die schrobt, een ander keert de vrucht, Die waait, en deeze schuift de bakken in de lucht. Hier huilt een meisje, ginds hoor ik een' jongen zingen.

2 5 6 7

14

17

beurtverwisselingen = voortdurende variatie. De plantagedirecteur heeft ook de taak van arts op de afgelegen plantages. Venusgaaven = venerische ziekten. beljak (<Eng. belly ache) is een droge koliek. In de Heedendaagsche historie, of tegenwoordige staat van Amerika, dl. II (Amsterdam, 1767), p. 375, vonden wij de volgende beschrijving: ‘Onder de Sleepende Ziekten mag men de Beillac wel voor een der ergsten houden; alzo het een zeer geweldige kolyk is, met geduurig Braaken zonder Afgang en dikwils met Stuipen gepaard, die den Lyder somtyds uit het Leven rukken.’ koek (Negerengels koekoe) is een hypertrofie van de milt. In de Heedendaagsche historie, of tegenwoordige staat van Amerika, dl. II (Amsterdam, 1767), p. 375, vonden wij de volgende beschrijving: ‘Dan heeft men 'er een Ziekte die de Koek genaamd wordt, bestaande zo het schynt in een Verstopping van de Lever, Milt of andere Ingewanden: ten minsten wordt geduurende eenige Dagen, een zwelling, zo hard als Steen, omtrent of onder den Middel gevoeld.’ dislen = glad schaven. kweelen (Negerengels kweeri), tegenwoordig zegt men in Surinaams Nederlands kwijlen = de boom van zijn schors ontdoen en ruw bewerken. koffiloots = loods, waar de geplukte koffie verder verwerkt wordt. In de volgende regels worden de verschillende handelingen met de koffie beschreven: de vruchten worden gewassen en van de schil ontdaan (geschrobt) en dan in bakken gefermenteerd, waardoor het vruchtvlees verteert en loslaat, daarna weer gewassen en gedroogd.


208

5

10

15

20

25

30

Men vind in deeze loots altyd veranderingen, Naar dat de tyd en ook 't veranderlyk saisoen Den lootsöppasser leert wat werk hy heeft te doen. Dit keurig naargezien, en alles wél bevonden, Dan wandel ik, vernoegd, naar myne vruchtbre gronden, Langs paden voort, wier zoom met koffiboomen pronkt. Al wandelende word en hart en ziel ontvonkt Tot overpeinzing, daar gewas en boom en kruiden 't Volmaaktste samenstel vermogen aan te duiden. Ja! 't is of de Almagt van den Vormer der natuur, Gedrukt op ieder blad, vernieuwt van uur tot uur. ô Landbouw! Eenzaamheid! Myn lusthof! Koffiboomen! Wat doet gy myn gemoed al denkensstof bekomen! Zo denkende, genaak ik langzaam by het werk: De bastiaan geeft hier aan ieder' slaaf zyn merk.15 Ik laat het gretig oog langs alle bedden waaren, En zie of wel de boom van taaije klimöpblaêren En ander vuilnis is gezuiverd; of men 't gras Schoon afwied; of men ook een jeugdig plantgewas Aan 't hoofd beschadigd heeft, door 't onkruid af te rukken.20 Een naarstig landman kruist gestadig door de stukken21 En let op alles wat de kunst en pligt hem leert; Want, als hy zulks niet doet, dan gaat zyn werk verkeerd. De vuige slaaf is loom, genegen om te liegen,24 En acht het fraai als hy zyn' meester kan bedriegen. Van daar roept my de zorg naar myn banannenwoud, En naar den teijergrond, den wachter toebetrouwd.27 'k Zie of hy oppast om het drooge blad te kappen, En of hy my misleid door slinksche wetenschappen; Of 't koorn ook armoê lyd door 't al te gulzig wied,30

15 20 21 24 27 30

bastiaan = negeropzichter op de plantage. merk = taak. hoofd = top, nieuw uitspruitsel. stukken. De plantage is ingedeeld in stukken, die ten opzichte van de waterlozing een eenheid vormen. vuige = gemene, slechte. teijergrond = akker, waarop tajers gekweekt worden, (planten waarvan de verdikte onderen bovengrondse stengelgedeelten geraspt en gegeten worden). koorn = maïs.


209

5

10

15

20

25

En duizend dingen meer, die my de pligt gebied. Myn werk verricht, zo neem ik 't jagtgeweer in handen En trek naar 't bosch, versierd met eedle kruidwaranden,3 Nog nat van morgendaauw. De honden gaan my vóór, En spooren 't wild op dat, hoe fyn ook van gehoor, Door hen bespied, my als de wind voorby komt snellen: Ik schiet, en weet door 't lood het hert ter neêr te vellen. 't Zy pingo, buffel, knyn, pakkier, of sabakkaar,8 Zoras ik hem bespeur, is hy in doodsgevaar. Wanneer het water my somtyds het bosch doet vlieden, Dan ga ik aan den kant de duiven eens bespieden. Ik licht den leguaan, hoe hoog ook, uit den boom,12 En doe den kauwerier omkantlen in den stroom.13 Zo moeten anamoes, maraaijen en pauwisen14 Door kracht van 't aaklig kruit het levenslicht verliezen. Geen schelle papegaai is veilig in zyn vlugt: Ik heb 'er honderden doen tuimlen uit de lucht. Dit kan de schulpenrits van Vlaardingen getuigen,18 Wiens bosschen door 't geknal der jagtgeweeren juigchen. Vermoeid van dit vermaak, treede ik met trek tot spys Te rug. De disch, gedekt, vertoont my knolradys, Met versche boter, kaas, en jonge ramenassen; Daar staat een haasje, dat ik gistren ging verrassen. Waart gy, myn broeder! hier, zo zoude ik u gewis Op heimaar nooden, die deez' nacht gevangen is.25

3 8

12 13 14 18

25

Zie p. 206, noot 1 Hier worden enkele Surinaamse dieren genoemd: pingo en pakkier zijn twee variëteiten van de dycotyles (alleen in Amerika voorkomende, 't meest op varkens lijkende dieren), de tapir wordt in Suriname buffel genoemd, voor knyn zie p. 206, noot 24, sabakkaar is een grote hagedis (tegenwoordig sapakara genoemd). leguaan = soort hagedis, die een goed vlees oplevert. kauwerier = een soort vis, uit de familie der schurideën. In deze versregel worden enkele vogels genoemd: anamoe (een alleen in Zuid-Amerika voorkomende vogelsoort), maraaijen en pauwisen zijn wilde hoenders. Vlaardingen = ligt in het Commewijne district in de buurt van de Motkreek (zie kaart II). Een schulpenrits is een in vroeger rijd aangespoelde, aan de kustlijn evenwijdige schelpenwal, waarop in later tijd de wegen zijn aangelegd in Suriname. heimaar = waarschijnlijk bedoelt hij de vissoort, die tegenwoordig anjoemara genoemd wordt, en als een delicatesse beschouwd wordt.


210

5

10

15

20

25

30

De wandling geeft my lust om smaakelyk te ontbyten. Verzadigd, sta ik op, en weet den tyd te slyten, Dan eens met knutslen, dan met leezen in een boek, Dan in de dichtkunst, dan in 't snedig onderzoek Van vrouw natuur, wier kunst geen dichtpenseel kan treffen, Wyl onvolmaaktheid nooit volmaaktheid kan bezeffen. Wanneer het my somtyds behaagt om uit te gaan, Gebied ik in 't korjaar met riemen klaar te staan.8 Dit vaartuig vliegt met my langs 't lommerryk bosschaadje Naar ACCONORIBO, naar MOCHA's lustplantaadje, Of wel naar L'AVANTUUR, by onzen landgenoot!11 'k Schud dan de zorgen af in Commewyne's schoot. Maar vind ik my verpligt om t'huis te moeten blyven, 't Zy om het dagwerk, of de maandlyst uit te schryven,14 Of om de logge pont te zenden naar het fort,15 Of 't zy myn byzyn by een werk gevorderd word, Dan gaat het nodige voor dertele vermaaken. De vreugd vermengt zich in het achtslaan op zyn zaaken; Een schrander landman voegt de reden by zyn' pligt, En noemt het meer vermaak dan werk 't geen hy verricht. Zoras de Vriesche klok het tweetal heeft geslagen,21 Zie ik het eeten op de middagtafel draagen. Een stoet van meisjes staat geschaard rondom den disch, Terwyl de voetebooi met schenken bezig is.24 Gegeeten, tracht dit volk op zynen pligt te passen:25 De een geeft my 't bekken om de vingren af te wassen, Terwyl een ander, met den handdoek voor de borst, Op zy' staat. Ja, myn vriend! ik leef gelyk een vorst: De slaaf past op myn' wenk; myn woorden zyn bevelen. Een landman zou de rol van koning kunnen speelen.

8 11 14 15 21 24 25

korjaar = korjaal, boot. Roos noemt hier enkele in zijn buurt gelegen plantages (zie kaart II). Waarschijnlijk het maandelijks verslag aan de eigenaar of administrateur. pont = de boot, waarmee de produkten naar de stad verscheept worden. Vriesche klok = staartklok. Voetebooi = huisbediende, huisslaaf. Gegeeten = wanneer ik klaar ben met eten.


211

5

10

15

20

25

Ik eisch een schoone pyp, tabak, een glaasje wyn: Dit moet, zoras ik 't vraag, reeds in gereedheid zyn. Nu onder 't donker loof der gulde oranjeboomen, Die, in den ry geschaard, den kant des tuins bezoomen, Wat lucht geschept: hier sla ik de oogen, vry en bly, Naar jaashuis, timmerloots, naar weide, of droogery,6 Waar 't kleine volk om 't werk schynt met elkaêr te kampen.7 Daar brengt men koffi, die men t'avond af zal stampen.8 Myn pyp is uitgerookt, zodat ik statig roep Om my een' leuningstoel te plaatsen op de stoep. Daar lees ik dit of dat, of 'k zit op 't werk te denken, Terwyl een Mulattin my groene thee komt schenken.12 Gedronken, zie ik hoe de lucht staat in het west': Myn jongens houden reeds het oog op my gevest. Ik eisch myn' rotting, zo als 't viertal is geslagen, En geef hen last geweer en jagtzak na te draagen.16 Ik ga voorby het werk, en zie ter zyde eens af Of 't merk haast door is, 't geen men hen deez' morgen gaf.18 Nu snuffel ik zo wat, en loop eens door de stukken,19 Om naar te zien wanneer 'er koffi is te plukken; Of de katoenknop breekt, en diergelyke meer. Ik wandel dit pad op en 't ander weder neêr. Zo gaat de middag heen, en de avond komt genaaken. Maar wil ik my somtyds met hengelen vermaaken, Ik heb een watergat, dat grimmelt van de visch.25 Hier zit ik aangenaam, doordien 't belommerd is.

6

7 8 12

16 18 19 25

Jaashuis, misschien wordt bedoeld een barak voor lijders aan de zeer besmettelijke huidziekte (jassi genoemd), die veel voorkwam onder de plantageslaven. droogery = een aparte plaats (ook wel steen genoemd), waar de koffle gedroogd werd. 't kleine volk = de slavenkinderen. afstampen. Om de Surinaamse koffie van de schil te ontdoen werd ze gestampt. Mulattin = een menging tussen blanke en Neger. groene thee = een ongefermenteerde thee, die via een andere bereidingswijze gemaakt werd van dezelfde soorten als de zwarte thee. Zij raakte al in de 18de eeuw in onbruik. jagtzak = jachttas. Zie p. 208, noot 15. Zie p. 208, noot 21. watergat = visgat, een gegraven gat met verbinding naar een visrijke sloot. In de regentijd komen, met het water, vissen mee, die na de regentijd niet meer terug kunnen en zich daar in stil water ververmenigvuldigen.


212

5

10

15

20

Ik weet 'er slag op slag waarappers uit te haalen, Vetjakkies en quiquies. 'k Herdenk hier menigmaalen2 Hoe ik voordeezen, in de stille Wetering, Of in de Molensloot, met u het baarsje ving; Hoe, achter LANDZIGT's tuin, wy speelden op de weiden. Wie kon toen denken dat ons de oceaan zou scheiden? Wie had toen ooit verwacht dat Gomar en Armyn My van Rosinde en u tot scheurers zouden zyn?8 Verrukt in dit gepeins, begint de zon haar straalen Te dooven, achter 't woud, in zilte waterzaalen. Dus keer ik t'huiswaards, waar myn koffi op den disch, Met suiker en met melk, reeds ingeschonken is. Ik eisch myn nachtjapon, musquitenbroek en muilen,13 Om voor het ongediert' my in dit kleed te schuilen. Daar komen bastiaans, en arts en timmerliên.15 Ik maak my sterk om hen eens deftig aan te zien. Ik ga den merkstok na en zeg hen 't werk voor morgen.17 Ik zet de wacht op, en gebied hen om te zorgen18 Voor vaartuig, kweek en bleek, voor 't oopnen van de sluis. Elk krygt een' slok, en gaat genoeglyk naar zyn huis. Ik, wel te vreden, ga een uur of twee wat schryven; Ik maak een dichtstukje, en mag d'avond zó verdryven. 'k Lees in Germanicus, als my de schryflust stuit,23 En roep daarby den lof van zyne zangster uit.24

2 8

13 15 17 18 23 24

Hij noemt hier drie bekende moerasvissen op: waarappers (= warapa), Vetjakkies (= djaki), quiquies (= kwikwi). Dat de godsdiensttwisten (tussen de richtingen van Gomarus en Arminius) mij zouden noodzaken naar Suriname te gaan (Roos was eerst van plan predikant te worden) en te scheiden van mijn beminde (door hem steeds met een woordspeling Rosinde genoemd) en familieleden. musquietenbroek = een soort tulen hansop tegen de muggen. Een ander schrijver deelt mee, dat men deze broeken ook droeg, opdat de kakkerlakken niet aan de tenen zouden knagen. arts = waarschijnlijk de dresneger, zelf een slaaf, belast met de verzorging van de zieken in de plantagehospitalen (die Roos hiervoor jaashuis noemt). merkstok = een stok, waarop aangegeven is hoe vol de manden die dag geplukt moeten worden. Aan het einde van de dag werden door de directeur de wachtposten verdeeld over de op de plantage aanwezige blanken. Heldendicht (1779) van Lucretia Wilhelmina van Merken (1721-1789). zangster = muze.


213 Zodra het negental is door de klok geslagen, Gebied ik eene kaars in 't slaapvertrek te draagen, Waar my een Venus in de koele hangmat wacht. 'k Ga slaapen, broeder! en wensch u een' goeden nacht!

Tuingedachten5

10

15

20

25

Gistrenmiddag, by het daalen Van de lieve zonnestraalen, Zat ik in myn tuintje neêr,8 Waar de bloemtjes fleurig bloeijen, Waar de groenten welig groeijen: 'k Sloeg myne oogen, ginds en weêr, Naar myn pakhuis, naar myn woning. 'k Dacht, ik leef hier als een koning, Maar al denkend trok de band My naar 't dierbaar vaderland. 'k Dacht, kon ik eens zo veel gaêren,16 Om, na een of twee paar jaaren, Heen te vaaren naar Euroop'. Deventer! uw buitenvlekken19 Zouden my tot woning strekken. Denkend voed men groote hoop. 'k Zou, by komst, geen tyd verliezen, Maar my straks een woonplaats kiezen By het dorpje Diepeveen; 'k Zag dan, door myne eiklaan heen, Naar de Roôbrug, die, voordeezen, Plag de hof myns heils te weezen. 'k Waar' dan daaglyks wellekoom By myn moeije en by myn' oom.29

5 8 16 19 29

P.F. Roos, Surinaamsche mengelpoëzy (Amsteldam, 1804), pp. 180-186. Wanneer hij dit schrijft is hij geen plantagedirecteur meer, maar handelaar te Paramaribo. gaeren = vergaren, opsparen. In de omgeving van Deventer (in het dorp Diepeveen) had hij op de buitenplaats van zijn oom en tante (de Roobrug) de prettigste tijd van zijn leven doorgebracht. moeije = tante.


214

5

10

15

20

25

30

'k Zou des avonds, als een baasje, Met twee paardjes voor myn chaasje,2 Ryden, dat het gonst en gudst, Naar myn hofplaats Roozenlust. Wat zoude ik daar vreugde raapen! 'k Zou 'er als in roozen slaapen; Echter sliep ik nooit te laat: 'k Waakte met den dageraad. 'k Zou dan naar myn hengels zoeken, Om het vischje te verkloeken10 In den vyver, die het huis Rondom kuscht met zagt geruisch. 'k Zou 'er snoeken, karpers, aalen, En een zootje baars uit haalen, Die 'k daarna dan, rap en vlug, Met een sneê zo op den rug, Klaar zou maaken om te kooken. Helder zou ik 't vuurtje stooken, Wyl zelfklaargemaakte visch Nog wel eens zo lekker is. Had ik juist geen lust tot visschen, 'k Zou my 's morgens dan verfrisschen By het boschje, welkers zoom Door een' kleinen waterstroom Word besproeid; 'k zou 't oog verzaaden In een reeks van bloemsieraaden, Blinkende van morgennat, Eêl van geuren, schoon en prat.28 'k Zou me op 't bankje laaten vinden, Onder gindsche groene linden, Waarin zangster Philomeel Orgelt uit eene orgelkeel, En het zoet van 't buitenleven

2 10 28

chaasje = rijtuig. Verkloeken = verschalken, bemachtigen. prat = fier.


215

5

10

15

20

25

30

Fluitend wil te kennen geeven. 'k Zou van daar my voorts begeeven Langs de velden, langs de dreeven, Waarin 't koeitje, wel te moê, Graast tot aan den enkel toe. Wandelend met zagte schreden, Zoude ik 't lusthuis binnentreeden, Daar myn gade my ontmoet Met een' kusch tot morgengroet. 'k Zou met smaak dan koffi drinken, En door room dat vocht doen zinken.11 't Wierd dan tevens ook ras tyd Om te denken aan 't ontbyt. 'k Zei' dus tot myn dienstmaagd: ‘Styntje! Sny me een stuk van 't mastelyntje,15 En breng daadlyk op den disch Knolradys, die jeugdig is.’ Dat is boter om te roemen! 'k Proef 'er klaver, gras en bloemen, Ja de Mei uit, dat smaakt eêl! Kyk die kaas: hoe varsch, hoe geel! Eigenmaaksel van myn boeren, Die op zulke heeren loeren, Welken, ryk, van 't westerstrand Keeren naar hun vaderland. Na 't ontbyt zou 'k Jansje vraagen26 Of zy, met een koets of wagen, Wilde ryden naar de stad; Dan of zy ook liever had Om in 't schuitje meê te vaaren, Langs het loof der beukelaaren, Naar Philotus onzen vrind,

11 15 26

Hij zal waarschijnlijk bedoelen, dat hij eerst zwarte koffie drinkt en daarna room om de bittere smaak weg te nemen. mastelyntje = brood. Jansje werd waarschijnlijk zijn vrouw, Johanna Francina Seonnet door hem genoemd.


216

5

10

15

20

25

30

Die, schoon ryk, het land bemint? Wilde ze op de lustplaats blyven En met werk haar' tyd verdryven, Ja, 'k had dan ook blyvenslust, En zocht straks myn werk in rust. 'k Vond, als Cats, dan geen bekwamer6 Daartoe dan myn boekenkamer. 'k Las daar 't geen myn hart en ziel Op dat pas het meest geviel.9 'k Zou de lieve zanggodinnen Daar zowel als hier beminnen. 'k Schreef soms brieven, bly te moê, Hier naar Suriname toe. 'k Zou myn vrienden brieven schryven, Hen vermaanen om de schyven15 Te bewaaren met verstand, Om daarmeê naar 't vaderland Heen te kruijen, en hun dagen, By ons, naar hun welbehagen, Door te brengen op het veld. 'k Wou zo veel, ... maar 'k heb geen geld. 'k Zou hen melden, hoe wy leefden, En gestaâg naar wellust streefden, Hoe zich de allereêlste visch Dagelyks op onzen disch Kwam in overvloed vertoonen. 'k Sprak van doppers, boerenboonen, Met een kalfsschyf, hagelwit, Waar en ziel en sap in zit; Sap dat, houd men 't één' dag over, Lilt en beeft gelyk een lover. Zulk een disch is wél gesteld. 'k Wou zo veel, ... maar 'k heb geen geld.

6 9 15

bekwamer = geschikter. pas = tijdstip. schyven = geld.


217

5

10

15

20

25

'k Zou hen weeten uit te breiên, Hoe wy lekkere aardebeien, Zo als 't nagerecht op kwam, Hoopten op een' boterham, Die dan, wit van 't suikerstrooijen, Keurig smaakte; voorts aan 't pooijen6 Van een glas met druivennat, Afgetapt uit paters vat, Op het welzyn van de vrinden, Die zich in het west bevinden, Dat zy schielyk, net als wy, Ryk belanden aan het Y, En by d'Ysel, op hun hoeven, 't Vaderlandsche leven proeven, Waar noch vrees noch zorg hen kwelt. 'k Wou zo veel, ... maar 'k heb geen geld. Gistren middag, by het daalen Van de lieve zonnestraalen, Zat ik in myn tuintje neêr, Waar de groenten welig groeijen, Waar de bloemtjes fleurig bloeijen. 'k Sloeg myne oogen, ginds en weêr, Naar myn pakhuis, naar myn woning. 'k Dacht, hier leef ik als een koning, Daarom, wat verlang ik meer!

6

pooijen = drinken.


218

Plantaadje Directeur met huismeid en huisjongen.


219

XII Het leeven en bedryf van een Surinaamsze directeur met de slaaven op een koffi-plantagie. Van een ons verder onbekend auteur PIETER VAN DYK verscheen in Amsterdam zonder jaartal een merkwaardige handleiding in het Negerengels onder de even merkwaardige titel: Nieuwe en nooit bevooren geziene onderwyzing in het Bastert Engels, of Neeger Engels ... Met volkoomene onderrigting, by maniere van 't zaamen-spraaken, hoe en op wat wyze zig ontzien en bemind te maaken, zonder over te gaan tot zoodanige onmenselyke wreedhedens, als daar zomtyds in het werk worden gesteld; die volstrekt nergens anders toe konnen dienen dan om, van goede, kwaade slaaven te maaken, tot onvermydelyk nadeel der geinteresseerdens. HUGO SCHUCHARDT vermoedde, dat het werkje tussen 1778 en 1787 gedrukt werd1. Voor zover wij hebben kunnen nagaan, werd het in ieder geval na 1761 gedrukt. De schrijver had, zoals ook al uit de titel blijkt, een tweeledig doel: hij wilde onderricht geven in de slaventaal en in de juiste omgang met slaven. Dit laatste is voor hem zo belangrijk, dat hij in de Op dragt aan myn vriend Tepper speciaal de aandacht vestigt op deze zijde van zijn werk: Zie daar, Vriend, hier hebt gy het Leeven en Bedryf van een Directeur, daar UE. zelfs Oog-Getuige van bent geweest. Om de Zeeden niet te kwetzen, heb ik de Vloeken agter weegen gelaaten, zoo veel in myn Vermoogen was en ik heb hier meede by gevoegt, het Dag-Journaal van een Administrateur, zynde een aaneenschakeling van Tierannye. Niet Beminde Leezer, dat UE. moet een Denkbeeld hebben dat alle Directeurs en Administrateurs zoo Leeven! Dat zy verre van dien.....

1

Hugo Schuchardt, Die Sprache der Saramakkaneger in Surinam (Amsterdam, 1914), p. XXII.


220 *

Verder geeft hij dan nog in deze opdracht een beschouwing over de juiste wijze van omgang met slaven. De schrijver heeft dus naast een korte handleiding in het Negerengels twee werkjes opgenomen, die een beeld moeten geven van de praktijken van de Surinaamse plantagedirecteuren en administrateurs. In het door ons geraadpleegde exemplaar1 was het aangekondigde Dag-Journaal van een Administrateur echter niet aanwezig. De zeer uitvoerige samenspraak over het Leven en Bedryf van een Directeur geeft echter een duidelijk beeld van de bedoelingen van de schrijver. Hij stelt dit stuk voor als een relaas van authentieke gebeurtenissen, waarin hij zelfs zijn vriend Tepper een bescheiden rol laat spelen. De slechte slavenmeester (de directeur die voor de minste fout of vergissing de kwaadaardigste straffen bedenkt) wordt gesteld tegenover de goede (de eigenaar zelf, die tenslotte het beheer over zijn door het wrede optreden van de directeur geruïneerde plantage in eigen hand neemt). De schrijver protesteert niet tegen het systeem van de slavernij; hij hekelt een

Tekst. DIRECTEUR:

[3] Hoe menni jen fom buy?3 JONGEN:

[5] Master, zikkezi na haffi. DIRECTEUR:

[7] Hoe fa den blakke jurka no jarri koffi?7 JONGEN:

[9] Mastra den takki: pikien morre, wateren no boli jetti. DIRECTEUR:

[11] Go kalli bassia.11 * 1 3 7 11

3. fom. Tekst: som. 7. no. Tekst: na. UB Leiden onder no. 1148 H 32. buy (jongen) is de persoonlijke bediende van de directeur, die de boodschappen overbrengt en allerlei persoonlijke diensten in huis verricht. Zie ook de prent van Theo Bray. jurka heten de boze geesten. Van Dyk blijkt later ook het leenwoord dubeli voor duivel te gebruiken. bassia heet de negeropzichter, te onderscheiden van de bakkera bassia (blanke officier). Meestal nam men als bassia een slaaf met groot prestige onder zijn medeslaven. Men ziet in dit stuk, dat de bassia ook de leiding heeft bij religieuze plechtigheden. Merkwaardig is dat hij door de directeur met meer respect behandeld wordt dan de blanke officier. Zie ook p. 238, noot 11.


221 willekeurig en wreed optreden in de eerste plaats, omdat het nadelige gevolgen heeft voor het bedrijf. De goede slavenmeester is dan ook een nuchter zakenman, die door een betere behandeling meer profijt van de slaven trekt. De samenspraak maakt zulk een onwaarschijnlijk naïeve indruk, dat het moeilijk is aan een authentiek relaas te blijven geloven. Alle menselijkerwijs te maken beleidsfouten worden in enkele dagen door die ene figuur van de plantagedirecteur begaan. Toch krijgt men uit dit stuk een beeld van het leven op een plantage in Suriname en de daar heersende sociale verhoudingen. Wij hebben daarom deze samenspraak sterk verkort opgenomen. De Negerengelse tekst werd slordig gedrukt. Alleen de drukfouten werden verbeterd. Spellings- en taaleigenaardigheden werden uiteraard gehandhaafd. Enkele onhandige vertalingen als myn Jan Dood voor mi jan do en Naam-Ziek voor nem-ziki geven niet veel vertrouwen in de grondige taalkennis van de schrijver. De Nederlandse vertaling is op vele punten zeer vrij.

Tekst. DIRECTEUR:

[3] Hoe laat is het Jongen? JONGEN:

[5] Meester half zeeven. DIRECTEUR:

[7] Waarom brengen die zwarte Duivels de Koffi niet? JONGEN:

[9] Meester zy zeggen, een beetje meer zal het Water kooken.9 DIRECTEUR:

[11] Roep de Officier.

9

Dit is een letterlijke vertaling van het Negerengels. Betekenis: zo dadelijk, straks.


222 * ZWARTE OFFICIER:

[2] Mastra mi de. Mastra kalle mi? DIRECTEUR:

[4] Go na de koekrom en jarri den homan alle toe. LUCRESIA EN AURORA GELYKLUKRESIA EN AURORA ZIJN HUISSLAVINNEN, DIE EEN BETER LEVEN PLEGEN TE HEBBEN DAN DE VELDSLAVINNEN, MAAR OOK EERDER SLACHTOFFER WORDEN VAN DE GRILLEN VAN DE DIRECTEUR. UIT HET VERVOLG BLIJKT DAT DE POSITIE VAN HUISSLAVIN BIJ DEZE DIRECTEUR ALLERMINST BEGEERD WORDT.:

[6] Mastra za mikki den fom wi? Wi no doe wan ogeri. DIRECTEUR:

[8] Oeno doe wan ogeri? Mi za zori joe lange wipi hoe zanti8 [9] oeno doe. Da tem mi tan ope, koffi no mos tan klari? Loese [10] joe wipi bassia! AURORA:

[12] Grantanki Mastra, a noefe. Ogro gado, mi no za doe more.12 DIRECTEUR:

[14] Fom jurka, miki schien pile kwetti. AURORA:

[16] Grantanki mastra, myki disi trom passa, mi za locke morre [17] bon. DIRECTEUR:

[19] Bassia, fom trawan, gi da homan morre liki joe gi da fossi[20] wan; offe no so, jurka za brakke joe nikki. PRINçESPRINçES IS EEN KEUKENSLAVIN, DIE IN EEN MINDER PERSOONLIJKE VERHOUDING TOT DE DIRECTEUR STAAT EN ZELDEN BINNENSHUIS KOMT.:

[21] Hoe zan doe joe, hoe fa joe de krey? * 8

12

9. ope. Tekst: epe. 22. hoe fa. Tekst: ha fa. Oeno is hier samengetrokken uit oen (pronomen) + no (ontkenning). De auteur schrijft dikwijls de ontkenning vast aan het pronomen: anno = a + no, mino = mi + no. Slechts bij oeno kan dit verwarring scheppen, omdat de vorm van het pronomen oen en oeno kan zijn. Het was de gewoonte, dat een slaaf zijn meester bedankte voor de slagen. Het is echter ook mogelijk, dat Grantanki hier gebruikt wordt als inleiding van een verzoek, met de betekenis: alstublieft. Zie ook de volgende opmerking van Aurora.


223

ZWARTE OFFICIER:

[2] Meester hier ben ik: roep je myn? DIRECTEUR:

[4] Gaâ na de Keuken en breng hier alle twee de Meiden. LUCRESIA EN AURORA GELYK:

[6] Meester, zellen wy slaagen krygen? Wy hebben geen kwaad [7] gedaan. DIRECTEUR:

[9] Heb je geen kwaad gedaan! Ik zal jou wyzen met de Zweep, [10] wat kwaad dat je luy gedaan hebt. Als ik opstaâ, moet de [11] Koffi dan niet klaar zyn? Doed jou Zweep los, Officier. AURORA:

[13] Dankje Meester, het is genoeg slaagen. ô! God, ik zal 't niet [14] weêr doen. DIRECTEUR:

[16] Slaâ Duivel, dat de heele Huid breekt.16 AURORA:

[18] Dankje Meester, laat het nu reis paszeeren, ik zal op een ander [19] Tyd beeter oppaszen. DIRECTEUR:

[21] Officier, slaa die andere Meid en geef haar meer dan de eerste, [22] anders zal jou de Duivel de Nek breeken. PRINçES:

[24] Wat scheeld jou, hoe Huilje zoo?

16

Beteekend dat de Striemen van de Zweep ter deegen in haar Naakte Huid leggen.


224

LUKRESIA:

[2] Bekassi da koffi no tan klari na tappe tafelen, da tem da ogeri [3] mastra tan ope na slibi. PRINçES:

[5] No myki a jerri, a sa kili joe. Hoe ply a de? LUKRESIA:

[7] a Ziddom fo drinki koffi fo memere hoe ogeri a zel doe na7 [8] zomma tide. [De Directeur zit met de blanke officier aan tafel en spreekt over het werk.]

DIRECTEUR:

[12] Hendrik, tikki da rosi vissi, joe moese jam bille volle. Mi12 [13] wensi joe locke morre bon na joe worke, joe habi bon hatti [14] te moesi fo negere, da zo hede den no de worke noefe. BLANKE OFFICIER:

[16] Myn heer, hoe zanti joe wandi mi doe lange dem? DIRECTEUR:

[18] Joe hakkesi zoo lauw zanti. Joe moese fom dem morre likkie [19] joe doe, dati mi wandi. BLANKE OFFICIER:

[21] Hoe fa mi zel fom wan zomma diesi no doe ogeri? DIRECTEUR:

[23] Joe ogeri bakkera bassia, hoe zan joe memmere? Mi blibi joe23 [24] wan bon maatie fo dem. BLANKE OFFICIER:

[26] Joe no mos kosse mi, mi no negeri fo joe. DIRECTEUR:

7 12 23

Er is duidelijke aarzeling in het weergeven van het Nederlandse futurum. De schrijver gebruikt za (zoals tegenwoordig nog) en zel of zal (wat ons direct aan het Nederlands ontleend lijkt). Hendrik is de naam van de blanke officier, een slavenopzichter, die als Europeaan boven de bassia staat. memmere betekende vroeger ‘denken in het algemeen’, maar heeft nu de gespecialiseerde betekenis: terug-denken.


[28] Go na joe kamere, mi no wan takki na joe morre.


225

LUKRESIA:

[2] Toen die kwaaije Meester uit zyn Slaap-Kaamer kwam, was [3] de Koffi niet gereed. PRINçES:

[5] Maak niet dat hy het hoord, want hy zou je den Hals breeken. [6] Waar is hy? LUKRESIA:

[8] Hy zit Koffi te Drinken en bedenkt wat kwaad hy ons zal [9] doen van Daag. DIRECTEUR:

[11] Hendrik, neemt die Geroosterde Vis en Eet je Buik vol, dog [12] ik wenschten wel dat je wat beeter na je Werk keek, maar [13] je hebt een goed Hart voor de Zwarten, daarom willen zy [14] niet genoeg Werk doen. BLANKE OFFICIER:

[16] Myn Heer, hoe wil je dat ik met haar doen zal? DIRECTEUR:

[18] Vraag je zoo een Gekken Zaak, je moest meer slaan als je [19] doed, dat wil ik hebben. BLANKE OFFICIER:

[21] Hoe zal ik iemand slaan die geen kwaad doed? DIRECTEUR:

[23] Jou kwaaije Blanke Officier, wat denk je wel, ik geloof dat [24] je een beste Maat van haarluy bint. BLANKE OFFICIER:

[26] Gij moet myn niet schelden, ik ben geen Neeger van jou.26 DIRECTEUR:

[28] Gaa na jou Kamer, ik wil niet meer met je spreeken.

26

De Blanke Officier geeft te kennen, dat hy geen Lyf-Eigen is.


226 * DIRECTEUR:

[2] Hoe zanti fadom de na bakke buy? JONGEN:

[4] Mastra mi vredi fo takki. DIRECTEUR:

[6] Takki jussena; offe no zo, mi za kieli joe, mi zweri. JONGEN:

[8] Mastra, Aurora de go na koekeroe, kaba voete missi, a brokke [9] da pletti, metti fadom na dotti. DIRECTEUR:

[11] Hoe zanti ono memere? Na hede da homan dom leki kauw, [12] mi za pai hem fo bon. [13] Da tem mi jam kaba, joe buy go kalli bassia, poele jam jam. JONGEN:

[15] Mastra piepa de. DIRECTEUR:

[17] Da tem Koridon kom bakke, joe moese takki a locke bon17 [18] na glasi; takki na bassia a tey da Aurora fo gi da homan wan [19] spaansze bokke lange tameryn tiki. Mi go slibi, da tem mi [20] wekki bake mi za takki hem sleffi.

* 17

12. pai. Tekst: pau. 19. tameryn. Tekst: ameryn. Koridon is de naam van één der slaven. Later wordt deze naam nog eens gebruikt voor een der gestorven negers (zie p. 248) maar nergens in het stuk blijkt dat deze Koridon sterft.


227

DIRECTEUR:

[2] Jongen wat vald daar agter? JONGEN:

[4] Meester, ik vrees om het te zeggen. DIRECTEUR:

[6] Zeg aanstonds, of anders zal ik jou den Hals breeken, dat [7] zweer ik u. JONGEN:

[9] Meester, Aurora ging na de Keuken en haar Voet struikelde,9 [10] zoo liet zy het Bord vallen, het Vlees viel op de Grond in [11] de vuiligheid. DIRECTEUR:

[13] Wat denkt zy wel, dat Vrouw-Mensch is zoo dom in haar [14] hoofd als een Koe, ik zal haar voor goed betaalen.14 [15] Als ik Gespyst heb, Jongen, roep dan de Officier en neem de [16] Borden weg. JONGEN:

[18] Meester, daar is een Pyp. DIRECTEUR:

[20] Als Koridon weêrom komt dan moet je hem zeggen, dat hy [21] wel op de Zandlooper past en zeg tegen de Officier dat hy [22] Aurora vast bind en dat hy haar een Spaansze Bok geeft;22 [23] ik gaâ wat Slaapen, als ik opstaâ dan zal ik het hem zelf zeggen.23

9 14 22

†

23

[Voetnoot van Van Dyk] De Keuken staat altyd een goede Distantie van het Huis, zoo dat de Weg zomtyds smeerig is. Letterlijke vertaling van fo bon. Betekenis: flink. [Voetnoot van Van Dyk] Een Spaansze Bok geschied met dunnen Tienen op de bloote Billen, tot dat de Lappen daar af vallen.† Deze noot stond waar de eerste maal het woord voorkwam in een door ons overgeslagen passage. † Deze noot stond waar de eerste maal het woord voorkwam in een door ons overgeslagen passage. [Voetnoot van Van Dyk] Als men een Slaaf laat slaan, is de Manier dat men daar zelf by blyft.


228

JONGEN:

[2] Bassia, mastra takki joe moese ty Aurora en gi hem wan [3] spaansze bokke. Da tem mastra wikki, a za takke joe sleffi. ZWARTE OFFICIER:

[5] Da masra no lobi wan zanti likki spaansze bokke. A de [6] trobbele mi. [Als de directeur geslapen heeft, laat hij een andere slavin halen in plaats van Aurora.]

DIRECTEUR:

[10] Joe buy, go na gron en takki na bassia, Filida kom na hosse [11] fo trom hosse homan na plessi fo Aurora. FILIDA:

[13] Mastra mi de, da bassia takki mi za go na mastra fo locke [14] koekeroe worke.14 DIRECTEUR:

[16] Filida, da bassia no takki retti na joe. Mi wandi joe za trom [17] hosse homan na plessi Aurora. FILIDA:

[19] Mastra, mino zabi da worke. Hoe zan mi za doe?19 DIRECTEUR:

[21] Mi za zorre joe da worke. Anno ogeri. Homan de na hosse [22] habbe alletem morre bon lieke fiele homan: den kiesi zwiti [23] jam jam, kaba den de slibi lange mi. Da no bon zanti? FILIDA:

[25] Mastra mi no lobbi zo, mi habi man.

14

19

Zij heeft tevoren reeds met de bassia overleg gepleegd op welke wijze zij aan de verzwegen verplichting om met de directeur te slapen zal kunnen ontkomen. Zij probeert hier de opdracht verkeerd te begrijpen. De laatste zin is niet vertaald en luidt: wat zal ik doen?


229

JONGEN:

[2] Officier, onze Meester zeid dat je Aurora moet vast binden [3] en geeven haar een Spaansze Bok, als hy Wakker word, zal [4] hy het u zelf zeggen. ZWARTE OFFICIER:

[6] Die Meester houd anders niet als van slaan, hy plaagt my wat. DIRECTEUR:

[8] Jy Jongen, gaâ reis na de Grond en zeg teegen de Officier,8 [9] dat hy in plaats van Aurora my stuurd Filida om het Huis[10] Werk te doen. FILIDA:

[12] Meester hier ben ik, de Officier stuurd myn hier om het [13] Keuken-Werk te doen. DIRECTEUR:

[15] Filida, de Officier heeft u niet wel beduid, ik wil dat je een [16] Huis-Meid word, in plaats van Aurora. FILIDA:

[18] Meester, dat Werk verstaan ik niet.18 DIRECTEUR:

[20] Ik zal je dat Werk wel wyzen, het is niet kwaad, de Meiden [21] in het Huis hebben het altyd beeter als in de Grond, zy Eeten [22] lekker Eeten en zy Slaapen by myn; is dat geen goeije Zaak? FILIDA:

[24] Meester daar ben ik geen Liefhebster van, ik heb een Man.

8 18

Grond = akker, waar de bassia toezicht houdt over het werk der slaven en slavinnen. [Voetnoot van Van Dyk] De Meid is verleegen om met Eeren daar af te koomen.


230 * DIRECTEUR:

[2] Joe blake jurka, joe takki no? Pikien morre mi hatti bron, [3] mi za gi joe lange joe man wan spaansze bokke. Jussena go [4] na joe worke, in na netti kom na mi of mi zweri mi brokke [5] joe hede.5 FILIDA:

[7] Ke mastra, mi no kan doe zoo zanti. Offe mi man jerri datti, [8] da wan krommatie negere, a za kiele hem zlifi. Da morre [9] ogeri. DIRECTEUR:

[11] Hoe fassi, joe man da granman vo joe? Offe joe man op [12] wan moffe, mi za pay hem lange wippi. Joe Fielida, doe zoo [13] likki mi takki; of no zo ogeri za fadom na joe hede tappe. [14] Goe we! [Na enige tijd gaat de directeur slapen.]

DIRECTEUR:

[17] Joe buy, kili kandele, mi go slibi. Tamare zon kommote, [18] joe wikki mi. FILIDA:

[20] Pikien buy, mastra slibi alretti? JONGEN:

[22] Ai, grande we a go na kamere. DIRECTEUR:

[24] Hoe zomma de na mi hankmake? FILIDA:

[26] Da mi Filida, mi kom na mastra.

* 5

20. slibi. Tekst: sllibi. Het was een gewoonte, dat de directeur zich hield aan de ongehuwde meisjes en zich niet bemoeide met gehuwde of samenlevende slavinnen. De houding van deze directeur wordt door de slaven als een grote onrechtvaardigheid gevoeld.


231 * DIRECTEUR:

[2] Jou Zwarte Duivel, zeg je neen? Maak niet dat ik kwaad [3] word, of ik geef jou en je Man een Spaansze Bok. Gaâ aan[4] stonds na jou Werk en kom van Nagt by myn, of ik zweer [5] je dat ik u de Kop zal breeken. FILIDA:

[7] Heer Meester, zulks kan ik niet doen, want als myn Man [8] dat hoorden, dat is een Kormantynsze Neeger, hy zou zig8 [9] zelf aan kant maaken, wat kwam my over.9 DIRECTEUR:

[11] Wel hoe! is je Man Koning over jou? Als hy maar een Mond [12] open doed zal ik het hem met de Zweep verleeren en daar[13] om doe zoo als ik u zeg, of anders zal het kwaad op u Kop [14] uitvallen. Gaâ heen.! DIRECTEUR:

[16] Jongen, Snuit de Kaars uit, ik gaâ Slaapen; als de Zon op[17] komt dan moet je myn roepen. FILIDA:

[19] Klynen Jongen, Slaapt onze Meester al? JONGEN:

[21] Ja hy is al lang na zyn Kamer gegaan. DIRECTEUR:

[23] Wie is daar aan myn Kooi? FILIDA:

[25] Ik Filida kom by je Meester.

*

8

9

8. Een Kormantynsze Neeger, is een Slaaf die zig Dood zou Werken Dag en Nagt, zoo hy onschuldig geslaagen word Verhangt hy zig zelf. 25. De Meid komt door Vrees of Dwingelandy by hem. Slaven die van de plaats Kormantijn (aan de Goudkust) werden verscheept. Het waren zeer gewilde slaven, die echter de naam hadden zeer gevoelig te zijn voor een onrechtvaardige behandeling. Een zeer vrije vertaling van da morre ogeri = dat is erger.


232 * DIRECTEUR:

[2] a Bon, go lydom na pappaja tappe. LUKRESIA:

[4] Zon komotte, buy, hoe fa joe no kalli mastra? JONGEN:

[6] Mastra zon kommotte. BLANKE OFFICIER:

[8] Bon mamantim myn heer, mi zi na fili wan negere no de8 [9] na hem worke. DIRECTEUR:

[11] Hoe zomma datti? BLANKE OFFICIER:

[13] Da da kromanti neger. DIRECTEUR:

[15] Go locke na hem hosse, jarri hem kom. BLANKE OFFICIER:

[17] Myn heer a de, a takki hem no wandi worke morre. DIRECTEUR:

[19] Hoe fassi joe no wandi worke morre? Fo zan hede? DIKI:

[21] Mastra, koorsze de hele netti na mi, ti nou.21 DIRECTEUR:

[23] Offe joe habe koorsze, hoe fa joe no kom na mi; mi za zorre [24] joe da koorsze. Hendrik, ty da negere na koffi loos en gi24 * 8 21 24

19. hede. Tekst: hedo. na fili = op 't veld. De vertaling ‘in het tellen’ (= bij het tellen der negers op het morgenappel) doet vermoeden, dat fili een drukfout is voor teli, tili (= tellen). Diki is de naam van de Kormantijnse slaaf, gehuwd met Filida. Hij wordt later genoemd als één der gestorven negers, aan wie de groeten worden meegegeven. Zie p. 248. Zie p. 224, noot 12.


[25] hem wan hondert wipi, bone wan.25

25

bone wan (= goede, flinke) werd niet vertaald.


233

DIRECTEUR:

[2] Dat is goed; gaâ hier maar op die Mat leggen. LUKRESIA:

[4] De Zon komt op. Jongen, waarom roep je de Meester niet? JONGEN:

[6] De Zon komt op Meester. BLANKE OFFICIER:

[8] Goede Morgen myn Heer, ik heb in het tellen gezien, dat [9] daar een Neeger mankeerd die niet op zyn Werk is. DIRECTEUR:

[11] Wat is het voor een? BLANKE OFFICIER:

[13] Het is die Kormantynsze Neeger. DIRECTEUR:

[15] Gaâ en kyk reis in zyn Huis en breng hem hier. BLANKE OFFICIER:

[17] Myn Heer, daar is hy, hy zeid dat hy niet meer Werken wil. DIRECTEUR:

[19] Om wat reeden wil je niet Werken? DIKI:

[21] Meester, ik heb de heelen Nagt de Koorts gehad tot nou toe.21 DIRECTEUR:

[23] Als je de Koorts hebt gehad, waarom kom je dan niet by [24] myn; ik zal je wyzen wat de Koorts is. Hendrik, bind die [25] Neeger daar met een Touw aan de Balk in de Koffi-Loots en [26] geef hem reis Honderd Zweep-Slaagen.

21

Hy geeft voor dat hy de Koorts heeft, egter is het om dat de Directeur zyn Vrouw Verkragt heeft.


234 * DIKIDIKI RICHT DIT TOT DE BLANKE OFFICIER. HIJ WORDT OP DIT MOMENT GESLAGEN IN DE KOFFIELOODS. DE DIRECTEUR IS DAARBIJ NIET AANWEZIG. DE BLANKE OFFICIER BRENGT DEZE WOORDEN DAN OOK LATER AAN DE DIRECTEUR OVER.:

[2] Tanki mastra, mi goede mastra. Ogroe gado, mi za go dide. [3] Da mastra tikki mi wyfi na nitti lange trange han. FORTUIN:

[5] Ogro gado, kabba mastra Hendrik, da negere a go didde.5 BLANKE OFFICIER:

[7] Hoe fa a didde? FORTUIN:

[9] Joe no zie a de domele hem tonge na ini nekki? Locke, a [10] lassi al reddi. BLANKE OFFICIER:

[12] Hoe zan mi za doe? Da direkteure fo one, hem wandi mi [13] fom da negere zo menni. FORTUIN:

[15] Go mastra Hendrik, takki gi hem. BLANKE OFFICIER:

[17] Myn Heer, wan ogeri fadom. DIRECTEUR:

[19] Hoe ogeri datti? Takki. BLANKE OFFICIER:

[21] Myn Heer, da negeri diesi joe ben takki mi moe gi hem [22] hondere wipi, a de kry na ini da fom fom: myn heer tikki [23] hem wyfi lange trange hant. Zanti morre hem, a domele [24] tonge na ini nekki, a didde befou mi zabi. DIRECTEUR:

*

5

2. gado. Tekst: gada. 3. han. Tekst: hay. 19. datti. Tekst: dattl. Fortuin is één der slaven, die in de koffieloods aan het werk is.


[26] Das notti, takki na hasi man a moese tikki wan hasi en ty [27] da negere na foete, myki a diki wan holle, troy da dubeli na [28] in. Da zo mi za beri dem zomma di kili den sleffi.


235

DIKI:

[2] Dankje Meester, goeije Meester. Ik zal Sterven. ô! God, de [3] Directeur het myn Vrouw met geweld in zyn Magt gekree[4] gen en met geweld heeft hy by haar Geslaapen. FORTUIN:

[6] ô! God, hou op Meester Hendrik, de Neeger Sterft. BLANKE OFFICIER:

[8] Hoe Sterft hy! FORTUIN:

[10] Zie je niet dat hy zyn Tong dubbeld in zyn Keel slaat?10 [11] Hy is reeds al Dood. BLANKE OFFICIER:

[13] Wat zal ik doen? De Directeur van jou luy wil hebben, dat [14] ik hem zoo veel slaagen geef.14 FORTUIN:

[16] Gaâ heen Meester Hendrik en zegt het hem. BLANKE OFFICIER:

[18] Myn Heer, daar is wat kwaad voorgevallen. DIRECTEUR:

[20] Wat voor kwaad is 'er voorgevallen? BLANKE OFFICIER:

[22] Myn Heer, ik heb volgens u order die Neeger Honderd [23] Zweep-Slaagen willen geeven en onder het slaan begon hy te [24] Schreijen, dat gy met geweld zyn Wyf ontnoomen had en uit [25] Disperatie sloeg hy zyn Tong dubbeld in zyn Keel en bleef [26] Dood aan het Touw, eêr ik het zag. DIRECTEUR:

[28] Dat is niemendal, zeg aan de Paarden-Knegt dat hy een Paard 10 14

Als een Neeger het Leeven moê is, dan slaat hy zyn Tong in zyn Keel en Verstikt zig zelf onder het slaan. De Blanke Officier geeft te Kennen dat hy zoo Wreed niet is, maar hy moet de orders volgen, tot zyn Leedweezen.


[29] neemt en bind een Touw aan zyn Poot en sleept hem zoo [30] na het Graf en gooid den Duivel daar in. Zoo zal ik ze Be[31] graaven laaten, die haar zelf Kapot maaken.


236 * BLANKE OFFICIER:

[2] a Bon myn heer. DIRECTEUR:

[4] Joe buy, hoe zomma kry de na bakke? JONGEN:

[6] Mastra da Filida, a kry hem man lassi. DIRECTEUR:

[8] Kalli Filida. FILIDA:

[10] Mastra mi de. DIRECTEUR:

[12] Hoe fa joe de kry zoo? FILIDA:

[14] Ke mastra, hoe fa joe kan haksi zo zanti? Joe kili mi man, [15] kaba joe myki den beri hem lange hassi likki wan zomma [16] disi doe gran ogeri. Zomma no mag jarri hem. Da ogeri [17] kwitti na mi hay. DIRECTEUR:

[19] Ogeri na joe hay? Ope wan moffe morre, mi za pay joe [20] retti likki joe man dissi dedde, joe jerri. FILIDA:

[22] Mastra, mino kan tappe mi moffe. Joe doe mi ogeri te moesi, [23] joe kili mi man, fo da hedi mi trom zoeta fo joe, da zo mi [24] zal takki.24 DIRECTEUR:

[26] Joe buy, kalli bassia, mikki a kom jussena, poele voete. * 24

4. zomma di. Tekst: di zomma. Na deze uitbarsting moet Filida dadelijk zijn weggelopen. De directeur, die zich niet kan vernederen haar achterna te lopen en eigenhandig te straffen, laat zo snel mogelijk de bassia roepen om dit werk te doen. De haast, die in het bevel aan de jongen ligt, verraadt zijn boosheid.


ZWARTE OFFICIER:

[28] Mastra kalle mi?


237

BLANKE OFFICIER:

[2] Heel goed myn Heer. DIRECTEUR:

[4] Jongen, wie Huild daar agter zoo? JONGEN:

[6] Meester, het is Filida over de Dood van haar Man. DIRECTEUR:

[8] Roep Filida reis. FILIDA:

[10] Meester, hier ben ik. DIRECTEUR:

[12] Waarom Schry je zoo? FILIDA:

[14] Heer Meester, hoe kan je myn zulks vraagen, jy laat myn [15] Man Dood slaan en laat hem Begraaven als een Misdaadiger [16] die op een Hord gesleept word. Mogt hy niet door Menschen16 [17] Begraaven worden? Kan ik zulks met goeije Oogen aanzien?1717 DIRECTEUR:

[19] Praat jy nog dat jy dat met geen goeije Oogen kan aanzien! [20] Doe jou Mond nog reis oopen, zoo zal ik jou net zoo Be[21] taalen als jou Man die Dood is, hoor je dat. FILIDA:

[23] Meester, ik kan niet zwygen, jy hebt myn te veel kwaad ge[24] daan, myn Man Dood geslaagen, enkel uit oorzaak om myn [25] tot u Hoer te houwen; dat zal ik zeggen. DIRECTEUR:

16 17 17

Zelfmoordenaars werden in Nederland vroeger op een hord (een latwerk) naar het galgenveld gesleept. [Voetnoot van Van Dyk] De Meid raakt hem aan zyn Consientie, om dat zy hem de Waarheid zeid. De Negerengelse tekst luidt letterlijk vertaald: dat is heel slecht in mijn ogen. De Nederlandse vertaling ‘met goeije Oogen’ betekent hier: met goedkeuring.


[27] Jongen, loop zoo hard als je kan en roep de Officier, aanstonds [28] moet hy koomen. ZWARTE OFFICIER:

[30] Meester, roep je myn?


238 * DIRECTEUR:

[2] Bassia, go locke Filida, a gi mi trange moffe, jussena jarri da [3] homan, a moese habi paiman. ZWARTE OFFICIER:

[5] Mastra mi locke alle plessi, mino kan finde da homan. Mi [6] miti wan buy de na passi, da buy takke hem zi Filida ron go [7] na bossi, a takki kro buy na hem, mi locke na da bossi, mi7 [8] no zi foete fo hem. DIRECTEUR:

[10] a Bon bassia, joe myki mi voele; takki morre betere, joe no10 [11] wan jarri da homan.11 ZWARTE OFFICIER:

[13] Mastra, mi zweri gado mino zi hem. DIRECTEUR:

[15] Go na fili, mikki den dore da pisi hessi. [De slaven waarschuwen de eigenaar, nadat de Directeur een neger zonder pardon heeft neergeschoten. De eigenaar wordt door Lukresia begroet.]

LUKRESIA:

[20] Odi myn heer, hoe fa joe tan? Gran tanki fo myn heer a [21] komija fo loeke da pranasie wan trom.21 EIGENAAR:

[23] Hoe ply da mastra de? LUKRESIA:

[25] Anno de na hosse, a go we lange den bakkera disi ben de ja. * 7 10 11 21

3. paiman. Tekst: paman. kro buy = vaarwel (een afscheidsformule). Later is het woord als Christelijk-religieuze term bewaard gebleven in de betekenis: einde, wereldeinde. voele (waarschijnlijk van het Eng. fool) is ons slechts bekend in de samenstelling tanfoeloe = dom. Het is opmerkelijk dat de directeur de bassia niet straft, maar met een zeker respect blijft behandelen. Wellicht wordt bedoeld kom dija (= gekomen hier).


239

DIRECTEUR:

[2] Haal my immediaat Filida. Ik zal haar Betaald zetten, dat zy [3] myn kwaad bescheid geeft. ZWARTE OFFICIER:

[5] Meester, ik heb overal gekeeken en ik kan haar niet vinden,5 [6] maar ik ben een Jongen teegen gekoomen, die had haar ge[7] zien, die zei myn dat ze hem Genagt zei en in het Bos liep, [8] zoo hard als ze kon. Ik heb wel over-al in het Bos gekeeken [9] of ik ook Voetstappen zag, maar ik zag niemendal. DIRECTEUR:

[11] Heel wel, jy Bedriegt myn; zeg liever dat je haar niet brengen [12] wil. ZWARTE OFFICIER:

[14] Meester, ik zweer u by God, dat ik haar niet gezien heb. DIRECTEUR:

[16] Gaâ na het Veld en maak dat ze dat stuk Land gaauw gedaan [17] krygen. LUKRESIA:

[19] Goeden Dag myn Heer, hoe Vaard uwe al. Ik Bedank uw met [20] een, dat je zoo goed bent en bekykt de Plantagie eens. EIGENAAR:

[22] Waar is de Directeur? LUKRESIA:

[24] Hy is uitgegaan met de Blanken, die hier geweest zyn.

5

[Voetnoot van Van Dyk] De Zwarte Officier wil haar niet krygen, om de Onregtveerdigheid.


240

EIGENAAR:

[2] Hoe bakkera datti? LUKRESIA:

[4] Myn heer, foele bakkera ben de ja kaba; den jam, den drinki, [5] den myki plysiri morre na drie de na bakke makanderen. EIGENAAR:

[7] Hoe ply da bakkera bassia? LUKRESIA:

[9] a De na file. EIGENAAR:

[11] Zende wan zomma fo go kalli hem. AMINBAAMINBA WERD TEVOREN NIET GENOEMD. WAARSCHIJNLIJK IS ZIJ IN PLAATS VAN DE WEGGELOPEN FILIDA ALS HUISSLAVIN AANGENOMEN.:

[13] Myn heer, mi za ron go kalli da bassia. [14] Mastra Hendrik, ron go hessi na hosse, gran mastra ben doore14 [15] na pranasie, a de tan locke joe. BLANKE OFFICIER:

[17] Odi myn heer, hoe fa joe tan? EIGENAAR:

[19] Mi de bon, hoe fa joe tan? BLANKE OFFICIER:

[21] Mi de zo zo, hoe fa myn heers wyfi tan? Mi ben jerri a de ziki21 [22] pikien. EIGENAAR:

[24] a Ben ziki pikien, bekassi wi jerri zo takkere nuws fo pranasie [25] poli kwetti, kaba negere noefe go we na bossi. Fo da hede mi [26] wyfi ben ziki. Hoe fa zanti de wakke na pranasie? Myki mi [27] jerri na joe moffe, mino kan blibi alle da takki den negere [28] ben doe na mi. 14 21

Zie p. 224, noot 12. Het is de gewoonte in Suriname op de vraag: Hoe maakt u het? vooral tegenover meerderen ontwijkend te antwoorden met zo zo of haffe haffe.


241

EIGENAAR:

[2] Met wat voor Blanken? LUKRESIA:

[4] Myn Heer, daar zyn veel Blanken geweest en die hebben hier [5] drie Daagen en drie Nagten agter malkander Vroolyk ge[6] weest, met Eeten en Drinken. EIGENAAR:

[8] En waar is de Blanke Officier? LUKRESIA:

[10] Die is in het Veld. EIGENAAR:

[12] Zend 'er een na toe die hem roept. AMINBA:

[14] Myn Heer, ik zal gaauw loopen en roepen de Officier.14 [15] Meester Hendrik, loop gaauw na Huis, onze groote Meester [16] is op de Plantagie gekoomen en hy staat jou te wagten. BLANKE OFFICIER:

[18] U Dienaar myn Heer, hoe staat het met u Gezondheid? EIGENAAR:

[20] Ik ben Gezond. Hoe staâ jy 'er meê? BLANKE OFFICIER:

[22] Dat is zoo wat. Hoe Vaard u Beminde? Ik heb gehoord dat [23] ze wat onpaszelyk is. EIGENAAR:

[25] Dat komt Hendrik, dat zy zulke slegte Tyding van de Plan[26] tagie hoord, dat hy heel bedorven word en dat daar zoo veel [27] Neegers zyn na het Bos geloopen, daar komt haar Ziekte van 14

†

[Voetnoot van Van Dyk] De Neegers zyn inwendig Verblyd dat haar eigen Heer komt, op hoop dat het Rad mag omdraijen.† Dat een betere tijd zal aanbreken. † Dat een betere tijd zal aanbreken.


[28] daan; laat ik het nou reis uit uw Mond hooren! Hoe is dat, [29] want ik kan dat allemaal niet gelooven, dat de Neegers myn [30] verteld hebben.


242 * BLANKE OFFICIER:

[2] Myn heer, mino wandi toli. Offe myn heer plessi, joe locke [3] na joe goede sleffi, joe hay zal zi offe da troe offe da no troe. EIGENAAR:

[5] a Bon, hoe ply da dirkture? BLANKE OFFICIER:

[7] Mino zabi, anno takki na mi. JONGEN:

[9] Myn heer, da dirkture de kom. EIGENAAR:

[11] a Bon buy, hem kom wan wan? JONGEN:

[13] Ai myn heer, a de wan wan. DIRECTEUR:

[15] Odi myn heer, hoe fa joe tan lange missi? EIGENAAR:

[17] Mi bon, joe bon toe? DIRECTEUR:

[19] Ai myn heer, mi de haffe haffe. [20] Hendrik, hoe zan joe doe na hosse? BLANKE OFFICIER:

[22] Myn heer ben kalle mi. DIRECTEUR:

[24] Myn heer, da no bon joe kale wan bakkera bassia fo kom na [25] hosse da tem mino de. Da no maniri fo pranasie, kaba joe [26] go ronboute da pranasie, joe loeke alle zanti krien krien. *

2. Offe. Tekst: affe.


243

BLANKE OFFICIERDE BLANKE OFFICIER SPEELT IN DIT STUK STEEDS DE EDELE, MAAR ONDERGESCHIKTE ROL. WIJ VRAGEN ONS AF OF PIETER VAN DYK ZELF WELLICHT ALS BLANKE OFFICIER OP SURINAAMSE PLANTAGES EEN SOORTGELIJKE GEBEURTENIS HEEFT MEEGEMAAKT. ZIJN GEBREKKIGE BEHEERSING VAN HET NEDERLANDS WIJST OOK OP IEMAND IN ONDERGESCHIKTE POSITIE.:

[2] Myn Heer, ik wil niet graag een Verklikker weezen; als het [3] u Blieft, weest zoo goed en ziet het zelf; het is uw eige Kapi[4] taal, dan hoeft gy niemand te gelooven en dan zult gy best [5] zien of het Leugen of Waarheid is. EIGENAAR:

[7] Het is goed. Waar is de Directeur? BLANKE OFFICIER:

[9] Ik weet het niet, hy heeft het my niet gezegd. JONGEN:

[11] Myn Heer, daar komt de Directeur aan. EIGENAAR:

[13] Heel goed Jongen. Komt hy alleenig? JONGEN:

[15] Ja myn Heer, hy is alleen. DIRECTEUR:

[17] Goeden Dag myn Heer, hoe Vaard UE. en uw Vrouw al?17 EIGENAAR:

[19] Ik ben Gezond. Uwe ook? DIRECTEUR:

[21] Ja myn Heer, dat is zoo wat, zoo wat. [22] Hendrik, wat doe jy hier aan Huis? BLANKE OFFICIER:

[24] Myn Heer heeft myn laaten roepen. DIRECTEUR:

17

[Voetnoot van Van Dyk] De Komplementen van de Heer en de Directeur gaan heel koel in het werk.


[26] Myn Heer, dat is niet goed, laat je de Officier roepen als ik26 [27] niet Thuis ben? Dat is geen manier op Plantagies en booven[28] dien gaat uwe de Plantagie rond Kuijeren om alles te bekyken [29] in de Grond.

26

[Voetnoot van Van Dyk] De Directeur vind zig geaffronteert: Een goed Directeur zou daar weinig om geeven.


244 * EIGENAAR:

[2] Joe mandi mi doe dati? Fo hoe zomma da pranasie, fo joe [3] offe fo mi? Mi moe haksi dati befossi na joe? Kaba joe poli da [4] hele pranasie, joe kili mi negere, joe hoendi morre na toe ten [5] tien na bossi, mi no za locke na mi goede? DIRECTEUR:

[7] Hoe zomma takki zoo? EIGENAAR:

[9] Mi sleffi takki. Kaba mi hay zie morre ogeri. Offe joe myki [10] mi hatti bron, mi za go na fiskale fo takki joe zocte wan [11] negere didde. DIRECTEUR:

[13] Gi mi mi payman, mi za kommotte na joe pranasie. [Als de Directeur verdwenen is komen de negers vragen, of ze de traditionele begrafenisfeesten mogen houden, die voordien niet waren toegestaan door de Directeur.]

ZWARTE OFFICIER:

[18] Tanki tanki myn heer, wi wan beri da homan disi ben lassi [19] estre de na dinatim. EIGENAAR:

[21] a Bon bassia. ZWARTE OFFICIER:

[23] Hoe ply oenne de? Da tem fo go beri. Potti klossi na kissi fo [24] didde zomma. Den zomma wan zi da didde homan, a moes [25] kom hessi. Wi zel go tappe da kissi. Da tem, da tem!

*

2. joe. Tekst: jo. 3. dati. Tekst: doti. 9. Kaba. Tekst: kabi. 25. zel. Tekst: zey.


245

EIGENAAR:

[2] Ben je daar kwaad om, dat ik dat gedaan heb? Van wie is [3] de Plantagie, van jou of van myn? Moet ik dat aan jou eerst [4] vraagen? Je hebt myn heele Plantagie bedorven en myn [5] Neegers Gedood en meer dan twintig na het Bos gejaagd, en [6] dan mag ik nog niet na myn Goed kyken? DIRECTEUR:

[8] En wie zeid dat? EIGENAAR:

[10] Ik zeg het zelf, myn Oogen hebben nog meer gezien; maak [11] niet dat ik kwaad word of ik geef het aan de Raad Fiscaal te [12] kennen, dat je een Neeger Dood Geschooten hebt.12 DIRECTEUR:

[14] Geef my myn Geld, ik gaâ van je Plantagie of.14 ZWARTE OFFICIER:

[16] Myn Heer is het geoorloofd, wy wouwen die Neegerin [17] Begraaven die Gisteren Gestorven is. EIGENAAR:

[19] Heel goed Officier. ZWARTE OFFICIER:

[21] Waar bin je lui? Het is Tyd om te Begraaven. Doe het Linnen [22] in de Kist. Die de Overleedenen nog zien wil, die moet [23] koomen. Wy zellen de Kist toedoen, want het is onze Tyd [24] om te gaan.

12 14

[Voetnoot van Van Dyk] Hy weet wel als de Heer Raad Fiscaal het bewyzen kon dat het slegt met hem zou afloopen. [Voetnoot van Van Dyk] Hy verzoekt zelf zyn ontslag om aan de Eer te blyven.


246 * ANNA:

[2] 1A jusi, konetti ziza, wakke bon, takki alle zomma odi, myki [3] joe wakke hessi na passe. Korbuy, mi nem ziki. Gado za [4] helpi joe. ZWARTE OFFICIER:

[6] Tappe kissi, myki wi go. Mastra negere, oenno zikkesi zomma6 [7] ope da homan. Hoe ply den homan lange negere alle? Oenno7 [8] wakke na hippi, kry man moe wakke na fessi, oenno no ver[9] giti wan zanti. Kongo, kongo!9 ZANGERS:

[11] Da zo wi jarri didde zomma go, mi jan do; wi zarri fo joe,11 [12] alle da joe go lassi zo; na tra moen wi za troy watere moffe [13] gi joe joe no dry; trokke man lassi; ò! mi jan do. Zo alle tem.13 ZWARTE OFFICIER:

[15] Potti na gron, gi mi klossi, doe aber kissi, kotti da klossi lange [16] neffi, krassi abere, potti na ini gron, potti dotti bon na tappe.16 [17] Kaba, kaba, a bon zo.

* 1

6 7

9 11

13 16

7. homan. Tekst: homen. Anna is een nog niet eerder genoemde slavin, een familielid van de dode, zoals uit haar woorden blijkt. In werkelijkheid komen veel meer vrienden en verwanten afscheidswoorden spreken. In dit stuk werd één zo'n afscheidsrede als voorbeeld genomen door de schrijver. Zie voor een dergelijke begrafenisplechtigheid de prent van Theo Bray hierbij. Aan de doden werden kledingstukken meegegeven als afscheidsgeschenk der vrienden. Bij het geven der geschenken werden dan enkele woorden tot de dode gesproken. Dikwijls werden daarbij de groeten meegegeven aan reeds gestorven verwanten. De slaven meenden, dat de doden na een lange reis in het land van herkomst (Afrika) zouden herleven. Hieruit verklaart men ook wel het feestelijk karakter van de begrafenisceremonie. nem ziki = verwant, familielid. De vertaling van Van Dyk is dus foutief. Zie p. 247, noot 4. Van Dyk geeft hier een gedeelte van de begrafenisliturgie, zoals hij die van de slaven moet meegemaakt hebben. Op de klank af wordt jan do vertaald met Jan Dood. jando = plezier maken. Nog gebruikelijk in 't begrafenisritueel (het dansen met de kist etc.). Dit hoort niet meer tot het lied, maar is een vertaling van het Nederlandse: en zo voort. Ook nu schijnt het nog een gewoonte in district en bosland van Suriname om sneden te geven in het laken, dat over de lijkkist gespreid ligt. De achtergrond van deze gewoonte kennen wij echter niet.


247

ANNA:

[2] Genagt Zuster, goede Reis en zeg al die jou teegen koomen2 [3] van ons Gendag. Maak dat je de Reis gaauw aflegd. Ik ben3 [4] Naam-Ziek van jou. Nogmaals Genagt, God zal u helpen.4 ZWARTE OFFICIER:

[6] Doe toe de Kist, laat ons gaan en neemt met jou zeszen de [7] Kist op. Waar zyn al de Neegers en Negerinnen? Loop [8] jylui by hoopen agter het Lyk en de Huilders voor uit en8 [9] vergeet jelui niemendal. Kom an, loop voort! ZANGERS:

[11] Zo brengen wy onze Dooden weg, myn Jan Dood, en zyn11 [12] Inwendig Bedroefd, dat gy ons verlaat. In de andere Maand [13] zellen wy jou Waater brengen voor uw Dorst. Onze Voor[14] zanger heeft het afgeleid. ô! Myn Jan Dood, enz.1414 ZWARTE OFFICIER:

[16] Stryk regt by de Kuil neêr en geef myn het Laaken en leg [17] dat over de Kist. Neemt u Mes en doed allemaal schuine [18] sneejen in het Laaken. Laat nou de kist in de Kuil en smyt [19] daar Aarde op. Hou op, zoo is het gedaan.

2 3 4 8 11 14 14

Zuster wordt ook gezegd tot nietfamilieleden van dezelfde leeftijdsgroepen. [Voetnoot van Van Dyk] De Neegers gelooven als 'er een van haar Dood is, dat hy dan weêr in zyn Land opstaat en daarom moet hy Eeten en Drinken op Reis hebben. Naam-Ziek is een letterlijke, doch foutieve vertaling, die in het Nederlands geen betekenis heeft. De Huilders zijn weeklagers, die vooraan in de stoet moeten lopen. Zie p. 246, noot 11. [Voetnoot van Van Dyk] Het Zingen voor het Lyk is by de Heidens in gebruik geweest. De voorzanger is een vrouw, die de solo's zingt en de liederen aanheft, die gezamenlijk gezongen worden.


248 * ZILIFAZILIFA IS DE NAAM VAN EEN SLAVIN, DIE VERDER GEEN ROL SPEELT IN HET VERHAAL.:

[2] Bassia, wi no za gi jam jam lange drinki na den didde zomma, [3] disi wi ben beri fo wikki passa alredi?3 ZWARTE OFFICIER:

[5] Ai, wi za doe wan trom. Hoe ply jam jam lange drinki, [6] pletti lange kallebassi fo didde zomma? ZILIFA:

[8] Bassia, a de alle zanti. ZWARTE OFFICIER:

[10] a Bon, oenno go ziddom na tappe da didde zomma, jam10 [11] drinki billi foele, pree toe, troy pikien. Onno locke hoe fa [12] mi doe. Ziza, jam jam de, drinke toe, a bossi mi hatti lobbi,12 [13] a bossi fo alle zomma, takki Diki odi lange Koridon lange [14] Januari. Konetti konetti, mi hatti lobi, konetti fo alle mastra14 [15] negere, wakke bon. Onno brokke pletti lange kallebassi na15 [16] hondere pisi. Kaba kaba, mastra negere, a noefe zo. Da tem [17] fo trom go na hosse bakke.

* 3 10 12 14

15

2. za. Tekst: zy. Na de begrafenis wordt de dode eten en drinken gebracht. Dit gaat dan weer gepaard met een ceremonie. Op het graf natuurlijk. Hier begint de bassia zijn toespraak tot de andere dode. Drie namen van reeds gestorvenen worden genoemd, voor wie de groeten worden meegegeven. Diki is de slaaf, die zichzelf het leven heeft ontnomen (zie p. 232, noot 21), de naam Koridon werd wel eerder genoemd, maar ons is niet bekend of hij in de tussentijd gestorven is (zie p. 226, noot 17), de naam Januari komt hier voor het eerst voor. mastra negere is tegenwoordig een uitroep van verbazing. Hier heeft het nog de oorspronkelijke betekenis: negers van één heer.


249

ZILIFA:

[2] Officier, zellen wy nou met een Eeten en Drinken geeven [3] aan die Dooden, die wy over Vier Weeken Begraaven [4] hebben? ZWARTE OFFICIER:

[6] Ja dat zellen wy met een doen. Waar is het Eeten en Drinken [7] en de Borden met de Kallebaszen van den Overleedenen?7 ZILIFA:

[9] Daar is het altemaal. ZWARTE OFFICIER:

[11] Heel goed, gaâ zitten, allemaal booven op de Dooden. Eet [12] en Drinkt en weest Vroolyk. Strooi wat Eeten en Drinken [13] op het Graf. Zie hoe ik doe. Zuster, daar heb je Eeten en [14] Drinken. U Gezondheid Hartje Lief van ons allemaal; en [15] zeg Diki en Koridon en Januari Genagt. Nogmaals van ons15 [16] alle Genagt Hartje Lief en verder goede Reis. Breek nou de [17] Borden en Kallebaszen aan honderd stukken. Zoo is het [18] Goed. Nou is de Ceremonie gedaan en wy gaan na Huis.

7 15

Drinkschalen gemaakt van een vruchtendop. [Voetnoot van Van Dyk] Zy gelooven vast dat den Dooden dat hoord en al de Groetenisze nakomt.


250

XIII De negerslaaf als goede wilde. De verhalen van ontdekkingsreizigers en missionarissen wekten grote beroering onder de Europese geleerden. Daarin werd verhaald van onbeschaafde, heidense wilden, die een veel gelukkiger leven leidden dan de beschaafde, christelijke Europeaan1. Men trok in de 18de eeuw de voor de hand liggende conclusie: de beschaving is de bron van alle kwaad, retournons à la nature. Dit bracht grote veranderingen in leven en streven van het 18de-eeuwse Europa. Ook in de literatuur: de belangstelling der schrijvers werd gericht op de primitieve mens in het tropische decor. Eerst vooral op de Indianen en de bewoners der Zuidzee-eilanden. Langzamerhand was het onvermijdelijk, dat ook de neger en dus de negerslaaf deel kreeg aan de Europese mythe van de goede wilde2. Een vroeg voorbeeld is de bekende 17de-eeuwse roman van APHRA BEHN: Oroonoko or the royal slave, waarvan de held een Surinaamse slaaf is. Het spreekt vanzelf dat men moeilijk in de slavernij kan blijven geloven, wanneer de slaaf als goede wilde (als voorbeeld voor de verdorven Europeaan) beschouwd wordt. Dit hoofdstuk vormt dan ook tevens een kroniek van de vroegste geschriften tegen de slavernij. De schrijvers waren echter in hoofdzaak romantisch betrokken op hun onderwerp en hadden geen directe politieke bedoelingen. Wel was het merkwaardig, dat in Nederland de schrijvers dikwijls door de grote slavenopstand van Berbice (zie hoofdstuk VI) werden wakker geschud. Dit bekent met zoveel woorden N.S. VAN WINTER in het voorbericht tot zijn treurspel: Monzongo of de koningklyke slaaf (Amsterdam, 1774). Dat in Nederland een kentering van de gevoelens ten opzichte van de slavernij optreedt, ondervindt de overtuigde slaven-

1 2

Reeds bij de eerste reizigers in deze gebieden Columbus en later de missionaris Du Tertre vinden wij deze grenzeloze bewondering voor de ‘wilden’ in het Caraïbisch gebied. Men leze over deze mythe Hoxie Neale Fairchild, The Noble Savage. A Study in Romantic Naturalism. New York, 1928.


251 meester ROOS (zie hoofdstuk XI), die zich tijdens een kort verblijf in Nederland tegenover vrienden en verwanten moet verweren op dit punt. De zuiverste Nederlandse vorm van de legende van de goede wilde, menen wij te vinden in een roman van ELISABETH MARIA POST1, Reinhart of natuur en godsdienst (Amsterdam, 1791-92)2. Deze roman is gedeeltelijk een bestrijding van de slavernij, gedeeltelijk echter ook een verdediging van de goede slavenmeester. In het levensverhaal van Violet3, de eerste slaaf van haar held Reinhart, treffen wij het klassieke beeld van de goede wilde aan.

Tekst. [2] Hij is de zoon van een welgegoed Africaan; woonde aan [3] den oever van de rivier Senegal; zijne ouders waren rijk in [4] kudden, die de vruchtbaare weiden in de nabuurschap van [5] hunne wooning afgraasden; zij bebouwden zoo veel lands, [6] als zij tot gerief van hun talrijk gezin noodig hadden; doch [7] nimmer behoefden zij zig slaafsch aan eenen harden arbeid [8] overtegeeven, daar de dankbaare grond hunne minste moeite [9] met eene milde vruchtbaarheid beloonde; hunne eenvoudige, [10] maar vreedzaame hutten, stonden in de schaduw van grijze [11] Cocos- en andere boomen, en onderlinge vrede en het stil [12] geluk woonden in dezelven: liefde, door de Natuur gewroch[13] te, en door geene voorschriften geleide liefde, verbond onder[14] ling hunne harten en zij waren gelukkig door eenvoudig[15] heid: in deezen rustigen levensstand, had Violet omtrent den15

1

2

3 15

Over de schrijfster en haar werk verscheen een uitvoerige studie van J.C. Brandt Corstius, Idylle en realiteit, Het werk van Elisabeth Maria Post in verband met de ontwikkeling van de Europese literatuur in de tweede helft van de achttiende eeuw. Amsterdam, 1955. De roman Reinhart werd geschreven naar aanleiding van het verblijf van haar broer H.H. Post in Guiana. Hij bezat waarschijnlijk een plantage in Demerara. Zie H.D. Benjamins, Oude Verdichte verhalen over Guiana. West-Ind. Gids jrg. VII (1925/26), pp. 17-30. Te vinden in bovengenoemde roman, dl. I, pp. 327-335. In dit eerste gedeelte reeds treft men alle klassieke elementen van de legende van de goede wilde: afwezigheid van winstbejag, een uiterst vruchtbare grond en dus moeiteloze arbeid, natuurlijkheid van liefde en vrede, geluk door eenvoud. Slechts wordt hier niet expliciet de wilde aan de bedorven Europeaan ten voorbeeld gesteld: ‘le nègre comme il y a peu de blancs’ (de titel van een Franse roman van La Vallée uit diezelfde tijd). Dit laatste volgt echter uit het contrast tussen deze vrede en de ruwe geldzucht der slavenhalers.


252 *

[1] ouderdom van tien jaaren bereikt, en zijne kindsche dagen [2] waren, in vollen nadruk, in kommerloos genoegen wegge[3] vlogen, toen hij, geheel onvoorbereid voor zijn volgend [4] ongeluk, een gantsch ander lot ondergaan, en, te midden van [5] zijne vrolijkheid, met anderen zijner speelmakkers, het ramp[6] zalig offer van wreede roofzucht en helsche gierigheid wor[7] den moest. [8] Het was op eenen zeer heeten dag, zijne moeder was met [9] zijne ouder zuster naar het land om Mais te plukken, zijn [10] vader was met twee van zijne broeders op de jagt; hij alleen, [11] en een nog jonger broeder, waren bij de hut gebleeven, en [12] vermaakten zig in het speelen onder den lommer der hooge [13] boomen, die voor dezelve stonden, tot zij, geheel verhit van [14] hunne vreugde, de koelte van een bad gingen zoeken: juist [15] niet ver van hunne woning verwijderd vloeide een smalle [16] rivier, met kronkelende bogten, door hunne gezegende land[17] streek: de bewooners derzelve gingen zig hier dikwijls baa[18] den; en nu kwamen deeze vrolijke speelmakkertjens hier ook [19] verkwikking en koelte zoeken: naauwlijks waren zij hier [20] gekomen, of een sterkgespierde, afschuwlijke neger, die tot [21] eene andere natie dan zij scheen te behooren, en wiens haate[22] lijke gelaatstrekken hen deeden sidderen, naderde hen, nam [23] Violet en zijnen broeder onder zijne armen: terwijl het jong [24] gezelschap hen angstig nagilde, en het geroofde broederpaar [25] dit met een droevig geschrei beantwoordde, snelde deeze [26] wreede menschen-rover, voldaan over het wèl-gelukken van [27] zijn haatelijk doel, en gejaagd door eene angstige schuwheid, [28] met deeze onnozel verraschte kinderen, als een bliksem [29] voord, voerde hen door digte bosschen en akelige kronkel[30] paden langs geheel onbekende wegen, heen, tot zij, in den [31] avond, aan eene zeer afgelegene eenzaame Neger-hut aan[32] kwamen, om daar te vernachten: hier hoopten zij eenen be[33] kenden, ten minsten een mensch te vinden, die hun ongeluk [34] bejammeren, en hen weder tot hunne ouders voeren zou;

*

21. natie = stam. 28. onnozel = onschuldig.


253 [1] maar een zeer ijdele hoop! de bewooner deezer hut was ge[2] woon aan die tooneelen, en deelde zelf in de voordeelen, [3] welke deeze snoode roverij bezorgde: de morgen van een [4] nieuwen dag verrees naauwlijks, na een zoo troosteloozen [5] nacht als deeze knaapjens nog hun leven lang niet gekend [6] hadden, of het gevoel van hun ongeluk, dat zij in de be[7] dwelming van eenen akeligen droom, mogelijk half ver[8] geeten hadden, verrees op nieuw, om hen geheel wanhoopig [9] te doen worden; het monster dat hen van gelukkige kinderen [10] in rampzalige slaaven herschapen had, was onbeweegelijk [11] voor hunne klagten, voor hunne traanen, voor hun vleien, [12] en vervorderde zijnen weg door geheel onbekende toepaden,12 [13] en zwarte bosschen, tot zij eindelijk aan een zeestrand kwamen [14] waar zij de mast van een schip zagen rijzen; het was een [15] slaavenhaalder, aan wiens godloozen opzichter zij verkocht,15 [16] en wiens eigendom zij zoo onrechtvaardig als wreed werden, [17] terwijl hun droevig ongeluk hen hoe langer hoe ijselijker [18] aangrimde: nu werd de donkere kuil van dit schip hun onrein18 [19] verblijf, of liever hun akelige kerker; en hier vonden zij reeds [20] eene verzameling van ongelukkigen, die, op deeze of op [21] eene andere onrechtvaardige wijs, van hunne vrijheid be[22] roofd, hier gekomen waren, hun lot vervloekten, en hijgden [23] naar den dood: en het getal dier ongelukkigen groeide nog [24] dagelijks aan, tot eindelijk de menigte zoo groot werd, dat [25] hun verblijf, door gebrek aan ruimte, door benaauwde hitte [26] en onreine uitwaasseming, hun tot een stinkend graf werd, [27] waar zij het lot van het vee dat hun vader bezat, duizendmaal [28] benijdden: nu gevoelden zij al het gewigt van hun rampzalig [29] noodlot met eene ondragelijke kracht: hoe verder zij zig [30] verwijderden van hunne vaderlandsche kust, des te meer

12 15

18

vervorderde zijnen weg = ging voort. toepaden = zijwegen. slaavenhaalder, zo werd een schip genoemd, dat slaven vervoerde naar Amerika. Later wordt de Capitein van de slaavenhaalder genoemd. Het schijnt dus, dat ook een speciale handelaar (opzichter) op deze schepen aanwezig was naast de kapitein. kuil = gedeelte van een schip, ongeveer vergelijkbaar met wat tegenwoordig het ruim genoemd wordt.


254 [1] groeide de kinderen broederliefde in hun hart aan, en het [2] terug denken aan hunne vreedzaame hut, stille landhoeve, [3] en de droefheid van hunne beroofde ouders, martelde hen [4] nog veel meer dan de wreede behandeling welke de ontmen[5] schte gierigheid des Capiteins hen deed lijden. [6] En verbeelden wij ons de akelige smart deezer ongeluk[7] kigen, die zoo eensklaps uit hun vreedzaam kommerloos [8] leven in de zwarte diepte van zulk een vertwijfelend noodlot [9] nedergezonken waren; die zig van alles beroofd vonden, [10] wat hun hart dierbaar was, en van alles omringd wat hen [11] deedt lijden, en griefde; geen wonder zeker, dat zij, meer [12] dan ééns, eene poging deeden om zig zelven van het hun [13] haatelijk geworden leven te berooven; de zee bood hun hier[14] toe gelegenheid aan; zij wilden zig in dezelve nederstorten; [15] doch de wreede Capitein bemerkte dit voorneemen; hunne [16] boejen werden verzwaard, en men bewaakte hen naauw[17] keuriger: wanneer zij, door verdriet of angst, of door afkeer [18] van de slechte spijze welke men hun aanbood, voedzel wei[19] gerden, dwong men hen met slagen tot eeten, op dat zij zig [20] niet mogten dood hongeren: zoo handelden menschen met [21] menschen! wiens hart krimpt niet in één van akeligheid? en [22] nogthans doet de levendigste in de plaats stelling ons maar [23] zeer flaauw gevoelen wat deeze ongelukkigen zelven leeden. [24] En wat zullen de van kinderen beroofde ouders gevoeld [25] hebben! hoe veel smart zal de, van haaren akker t'huiskomen[26] de moeder, hoe veel spijt en woede den van zijne jagt weêr[27] keerende vader, die welligt over zijnen voorspoed verblijd [28] was, het hart doorpriemd hebben, toen zij de hut ledig [29] vonden, en toen de achtergeblevene speelmakkertjens hun [30] berichtten van het lot hunner kinderen! hoe angstig zullen [31] zij gezocht, hoe medelijdend hen beklaagd hebben! hoe veele [32] traanen van jammer en liefde zullen in die hut gevloeid zijn, [33] op de grievende voorstelling van het harde lot deezer on[34] gelukkige kinderen! [35] Maar wat zegt al die smart nog bij het lijden van de on[36] gelukkige broeders, toen zij, na eenen akeligen overtogt, in


255

Heidenbegrafenis op plantaadje.


256 *

[1] den doodsbenaauwden kerker, het vreemde Land naderden [2] waar hun slaafschen arbeid eerst recht beginnen zou, en dat [3] zij met zoo veele bange zuchten tegengilden! toen zij hier, [4] even als dieren, maar met minder barmhartigheid, te land [5] gesleept, door eene menigte nieuwsgierige oogen, uit welke [6] geen enkelde straal van medelijden schoot, bezien, van wreede [7] handen betast, en aan den meestbiedenden verkocht werden;7 [8] toen het ongelukkig lot deeze goede kinderen, Violet en [9] zijnen broeder, die in elkaêrs genegenheid nog hunnen eeni[10] gen, schoon zwakken troost vonden, wreed vanéén scheidde, [11] en hen, in weêrwil van de vuurigste beden, om bij elkander [12] te mogen blijven, wreed, aan geheel verschillende meesters [13] deed te beurt vallen, die hen zoo ver vanéén verwijderden [14] dat zij nooit weder iet van den anderen hoorden! onbegrijpe-14 [15] lijke wreedheid! en zij die dezelve bedrijven, heeten Christe[16] nen! [17] Violet viel eenen redelijk goeden meester in handen, die [18] schoon hij ongevoelig ware voor zijn ongeluk, hem evenwel [19] zijnen zwaaren arbeid met genoegzaam voedzel beloonde: [20] vier jaaren sleet hij in zijnen dienst, die hij niet alleen wegens [21] eenen moejelijken arbeid, waartoe zijne jeugd niet was op[22] geleid, maar meer nog door een verborgen lijden, door een [23] smachten naar zijn vaderland, zijne ouders, zijne hut, zijne [24] broeders en zusters, en door de onkunde van het lot zijns [25] medeongelukkigen broeders, als zoo veele eeuwen weg-25 [26] kwijnde. [27] Doch nu, zedert hij mijn eigendom geworden is, gevoelt27 [28] hij zijn lot onbegrijpelijk verzacht; en zijn lijden verdwijnt [29] nu hij een hart vindt dat 'er gevoelig voor is, belang in hem [30] neemt, en dat, schoon hij zijn meester is, echter ook zijne30

* 7 14 25 27 30

30. meester is. Tekst: meesters. Zie de reproductie bij hoofdstuk XIV. iet = iets. als zoo veele eeuwen = als evenveel (nl. vier) eeuwen. Dit staat in een brief van Reinhart aan zijn vriend. mijn = Reinhart's. belang in hem neemt = belang in hem stelt.


257 [1] menschen-waarde gevoelt; dit verzoent hem met zijn nood-1 [2] lot, en hij wordt weder vatbaar voor vreugde: die goede [3] jongen! dit alles zeide hij met een gelaat, dat zoo veel op[4] rechtheid als edelheid van gevoelens vertoonde: waarlijk [5] deeze jongen, al is hij slaaf en ik Heer, kan mij in mijne [6] vreemdelingschap eene verzachting geeven, en mij eenigzins [7] tot eenen vriend worden; hij kan ten minsten een enkel [8] bloemtjen van genoegen op mijn eenzaam pad stroojen; dit [9] is reeds veel voor mij, en dit zal hij vooral doen, wanneer [10] het mij gelukken mag zijn verstand meer optehelderen, en [11] hem denkbeelden van den waaren Godsdienst te geeven, die [12] ook Negers gelukkig maakt; met hem ten minsten zal ik [13] op eenen voet kunnen omgaan, zoo als men schaars met [14] Neegers doen kan, wil men den toom des gezachs niet uit [15] de hand verliezen, en van onderworpene slaaven geene [16] rebellige wreekers van hun onrecht maaken: 'er behoort [17] wijsheid toe, zegt men, om recht geschikt met deeze wezens [18] omtegaan, en hen onder gehoorzaamheid te houden; en dit [19] geloof ik wel; maar wie kan deeze ongelukkige, deeze mis[20] handelde menschen veroordeelen, wanneer zij poogen hun [21] hard juk afteschudden, en het recht te herneemen, dat de [22] Natuur ook aan hun schonk, de vrijheid? ik zeker niet! [23] Op dezelfde of eene andere even zoo noodlottige wijs als [24] Violet en zijn broeder, worden millioenen vrije Negers tot [25] slaaven; dit doen Christenen, die zeggen den Godsdienst [26] van Jesus te eeren, en den rechtvaardigen God verbrijzelt hen [27] niet, door den donder zijner almagt! o! wanneer zullen be[28] lijders van het Euangelium des vredes eens ophouden, geweld [29] en verwoesting in de menschen-wereld te zaajen? wanneer [30] zullen 'er zachtere tijden voor deeze onderdrukte volken ver[31] schijnen, en zij ademscheppen van de mishandelingen, welken [32] men hun doet lijden? o! komt gelukkige eeuwen, waarin [33] menschlijkheid en recht heerschen! verrijs, edele vrienden

1

(of)schoon hij (= Reinhart) zijn (= Violets) meester is, gevoelt diens hart echter ook zijne (= Violets) mensen-waarde.


258 [1] der menschheid, die door uwen invloed het recht der volken [2] beschermen kunt! zaait geluk onder menschen, en vernietigt [3] de slavernij.3 In de 18de eeuw kwamen in Europa de gefingeerde brieven van ‘primitieven’ in de mode, waarin een Indiaan, Chinees of ander niet-Europeaan ongezouten kritiek leverde op Europese toestanden. Een variant op dit literaire genre troffen wij aan in het spectatoriale geschrift De Denker (dl. II, 1764, pp. 233-245): een uitvoerige brief van een Afrikaan over zijn belevenissen als slaaf in Suriname.1 Wij laten hem hier volgen met de inleiding, zonder echter het ironische nawoord.

Tekst. [5] Voor eenige jaaren hadt zich een Hollandsch Schipper, [6] die den Slaavenhandel op de Kust van Guinee dreef, door [7] een misverstand, van eenige vrye Negers, meester gemaakt,7 [8] welken hy na America vervoerde, en aldaar als Slaaven ver[9] kogt. Het ongenoegen, dat deeze daad onder de nabestaanden [10] en landgenooten van de weggevoerden veroorzaakte, bragt [11] te wege, dat dezelven, op hoog gezag, uit de magt der koopers [12] ontslagen en op vrye voeten gesteld wierden. Men voerde [13] ze toen van Suriname herwaards over; van waar zy, na een [14] kort verblyf, naar hun Vaderland te rug gezonden wierden. [15] Ondertusschen vondt men, na hun vertrek, op de plaats, [16] alwaar men ze hier gehuisvest hadt, eenige stukken papier [17] met vreemde tekenen beschreeven, die my onlangs zyn ter [18] hand gekomen, en welken ik, door behulp van eenen Neger,

3

1

7

Reinhart is nog korte tijd in een slavenkolonie als hij dit schrijft en vol van de 18de-eeuwse Europese theorieën over de vrijheid. Later wordt dit anders en beschrijft hij het slavenleven onder een goede meester als een idylle. Dat ook het eigenlijke genre in Nederland werd beoefend toont een brief van een Negerin over Nederlandse toestanden in de weinig bekende exotische roman van Petronella Moens, Aardenburg, of de onbekende volkplanting in Zuid-Amerika. Haarlem, 1827. Meestal werden krijgsgevangenen als slaaf verkocht. Men had schijnbaar geen recht vrije lieden (althans in de kustprovincies) gevangen te nemen.


259 [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8]

die met iemand myner vrienden van Curaçao is overgekomen, heb ontcyfferd; wanneer ik ontdekt heb, dat dezelven eenen Brief behelsden, door één van hen, Kakera Akotie genaamd, aan zynen Broeder geschreeven; en waarschynlyk by verzuim hier agtergelaaten. Ik twyffel niet, of ik zal mynen Leezeren vermaak doen, met hun eene vrye vertaaling van dien Brief, die myn Neger my zeide in de Fantynsche taal geschreeven7 te zyn, mede te deelen.

Kakera Akotie aan zyn Broeder Atta. [10] Eindelyk ben ik uit de Slaaverny der wreede Kristenen [11] ontslagen, Waarde Broeder! Men zegt my, dat de bedrei[12] gingen, die gy en anderen onzer landsgenooten by het [13] Opperhoofd der Hollanders aan Elmina gedaan hebt, over13 [14] onze wegvoering, ons de vryheid heeft doen wedergeeven. [15] Wy zyn uit het vervloekte Land, daar wy als slaaven verkogt [16] waren, over een zeer groot en uitgestrekt water herwaards [17] overgebragt naar de Hoofdstad der Hollanders; van waar [18] men telkens Canoe's zendt om onze Landsgenooten te ver[19] voeren naar dat zelfde Land, waar van daan ik nu gekoomen19 [20] ben. Met zulk een Canoe, zegt men my, zal ik na myne [21] vrienden en nabestaanden te rug keeren. Ik zal het geluk [22] hebben de gezegende Kust wederom te aanschouwen, daar [23] ik geboren ben. Ik zal u omhelzen; ik zal myn vrouw en [24] myne kinderen in myne armen drukken. Och! dat ik reeds [25] verre was van deeze Blanken, die ik niet zonder afgryzen [26] kan aanzien, wanneer ik denke aan de yselyke behandelingen, [27] die zy zulken van onzen Landaard, die hun eigen geworden [28] zyn, aandoen. [29] Maar ik moet noch een wyde zee overvaaren, eer ik myn [30] vaderland weder aanschouwe. Veertig maalen heb ik de ver[31] wisseling van nagt en dag gezien, sedert dat ik van u wierdt

7 13 19

Het Fanti, een taal in de Goudkust gesproken. St. George d'Elmina, het Nederlandse handelscentrum aan de Goudkust. nl. Suriname.


260 [1] weggevoerd, tot dat ik in het land kwam, daar men my [2] verkogt. Van daar herwaards gaande, heb ik de zon vyf-en[3] zestig maalen zien open ondergaan in de groote waterplas, [4] die deeze landen van malkanderen scheidt. De reize, die ik [5] nu moet doen, om weder by u te koomen, verzekert men [6] my, dat nog grooter is. Moogelyk zal ik op den weg sterven; [7] want ik heb 'er veelen van ons den laatsten snik zien geeven [8] op de overtogt; en ik denk, dat het langduurig verblyf op [9] het water hun doodelyk geweest is. Ik schryf u daarom deezen [10] Brief eer ik de reize begin. Zo ik sterve, zal Popo of Jappe, [11] myn reisgezellen, u myn geschrift overgeeven; en gy zult [12] weeten wat my is overgekoomen, en hoe de onmenschelyke [13] Europeers met ons handelen. Het geen my gebeurd is, ge[14] beurt aan alle bewoonderen van ons Land, die zy jaarlyks [15] met hunne vaartuigen wegvoeren. [16] Toen ik als een slaaf op de groote Hollandsche Canoe [17] wierdt aangehouden, op welke ik gewaagd hadt te koomen, [18] om dat ik dagt, dat niemand eenig regt op my hadt, wierden [19] my de handen en voeten gekluisterd; en ik wierdt beneden [20] in het vaartuig met omtrent driehonderd van onze Zwarte [21] Landsgenooten opgeslooten. Hoe gruwelyk was dit verblyf, [22] myn waarde Atta! Buiten staat om ons op te rigten, moesten [23] wy by elkanderen liggen, als eene kudde varkens. De stank, [24] die 'er in dit naauw bestek was, waar in wy ons bevonden, [25] het gebrek van doortogt voor den wind, en de gloeijende [26] hitte der zon maakten dat verblyf voor ons onuitspreekelyk [27] benauwd. Veelen vervielen in heete ziektens, en wierden27 [28] door de dood uit hunne elenden verlost. Die zeer ziek waren, [29] wierden op eene andere plaats van de Canoe gebragt, alwaar [30] het verblyf iets beter was; tot dat zy hersteld waren. Ik vondt [31] my onder dit getal; en ik zag dus, hoe het boven in het [32] vaartuig toeging. De vrouwen, die in slaverny weggevoerd [33] wierden, liet men aldaar vry loopen, dewyl zy niet te vreezen

27

heete ziektens = acute ziekte, gepaard met hoge koorts.


261 [1] waren; maar daartegen moesten zy geduuriglyk zich aan de [2] onbezuisde lust van onze Dwingelanden overgeeven. De [3] wilde dieren zyn meer gemaatigd in het voldoen hunner [4] driften, dan deeze ontaarde menschen, die voorgeeven meer [5] beschaafd te zyn, dan wy. Maar hoe wreed zyn ook alle [6] hunne daaden! Eén van het Scheepsvolk zag ik eenen ziel[7] togenden zuigeling uit de handen zyner moeder rukken en [8] in zee werpen, om dat het kind toch, zo als hy zeide, moest [9] sterven; en om dat hy voorgaf te vreezen, dat de vuurige [10] koorts, waar aan het ziek was, de moeder kon besmetten. [11] De moeder was wanhoopende, en wilde geen voedzel, ge[12] duurende eenige dagen, gebruiken. Men zogt 'er haar door [13] slagen toe te dwingen; doch zy nam eene gelegenheid waar, [14] dat men geen agt genoeg op haar gaf, sprong in zee, en ver[15] dronk zich zelven. [16] Eindelyk kwamen wy op de plaats, werwaards men ons16 [17] hadt willen brengen; en hier wierden wy aan den meest[18] biedenden opentlyk verkogt. Die ons kogten, gaven ons met [19] een brandend yzer een pynlyk teken in de huid, om ons altoos19 [20] te kunnen onderkennen als hunnen eigendom; en ik wierdt [21] vervolgens genoodzaakt dagelyks, van den ogtend tot den [22] avond, zonder ophouden, te werken tot het aankweeken [23] van een gewas, waar uit sap geperst wordt, het welk, door23 [24] het vuur verdikt en hard geworden zynde, suiker wordt [25] genoemd. De meesten van onzen Landaard, die de Europeërs [26] wegvoeren, gebruiken zy tot dit einde; of om een Boom te [27] kweeken, die zy den Coffy-boom noemen, en waar van zy [28] zekere boontjes plukken, die zy eerst verbranden en 'er dan [29] een drank uit bereiden. Sommigen doen hunne slaaven ook [30] den Cacao-boom planten, waar van de vrugten mede tot [31] een drank gebruikt worden. Ook moeten wy, zo wel mannen [32] als vrouwen, hun in alle huisselyke beezigheeden ten dienste [33] staan.

16 19 23

werwaards = waarheen. Het brandmerk. Suikerriet. De schrijver tracht de brief authentiek te doen schijnen door omschrijvingen en quasi onnozele vertalingen van algemeen bekende zaken.


262 [1] Ziet daar, Atta, de reden, waarom de Europeaanen allen [2] op onze kust met zo veel drift slaaven koomen koopen. [3] Deeze Barbaaren woonen oorsprongkelyk in dat deel der [4] Werreld, waar in ik my nu bevinde; doch sommigen van [5] hun hebben zich naar het andere Land begeeven, waar uit [6] ik herwaards ben overgekomen. Hier hebben zy zich op [7] onbebouwde plaatszen neêrgezet, of de natuurlyke Inwooners7 [8] van het Land vermoord of verdreeven; en hier kweeken zy [9] de vrugten, aan die landen eigen, door onzen arbeid en met [10] onze handen aan. Maar welke vrugten? Geene anderen, myn [11] waarde Broeder, dan die hun tot weelde en overdaad dienen; [12] die zy geenzins tot hun bestaan noodig hebben, en welker [13] gebruik voor hunne gezondheid in 't algemeen meer schadelyk [14] dan voordeelig is. Wat dunkt u, Atta, van deeze Volkeren, [15] die, terwyl zy in het land hunner geboorte duizendmaal meer [16] weldaaden der Natuur genieten, dan zy behoeven, ons uit [17] ons Vaderland weg komen rukken, om met onze hulp, en [18] ten koste van ons bloed en zweet, onnoodige voortbrengzels [19] van een ander te verkrygen? Waarom verjaagen wy die [20] wreedaards niet van onze kusten? Och of wy in staat waren, [21] zulke groote Canoe's, als de hunnen, te bouwen om de zee [22] te doorklieven, en hen op onze beurt als slaaven te koomen [23] wegvoeren? Moogelyk zouden wy minder wreed zyn om[24] trent hen; maar waarom zouden wy minder regt hebben, [25] dan zy, om met hen te handelen, gelyk als zy met ons doen? [26] Immers zy voeren oorlogen met elkanderen met meerdere [27] woede, dan wy en onze nabuuren; en hunne dorst naar [28] Goud gaat alle onze sterkste begeertens te boven. Mogt ik [29] eens met eene ryke laading Stofgoud in dit land koomen [30] handelen, daar ik my nu bevinde; ik zou 'er eene meenigte [31] blanke slaaven van daan kunnen haalen; en het getal van [32] ouders, kinderen en nebestaanden, die elkanderen om Goud [33] verraaderlyk zouden verkoopen, zou vry wat grooter zyn, [34] dan dat van diergelyke luiden in onze gewesten; alwaar gy

7

De Indianen.


263 [1] weet dat slegts eenige weinige ontaarde deugnieten door [2] hebzugt zo verre gebragt worden. [3] Maar misschien denkt gy Broeder Atta, dat wanneer onze [4] Zwarten de landen der Blanken bouwen, en hun in alles ten [5] dienste staan, dat dezelven daar tegen met genegenheid door [6] hen behandeld, en van al het noodige voorzien worden. [7] Gy bedriegt u. Zagtmoedigheid en Menschlievendheid zyn [8] by hen niet bekend. Wy verrigten het zwaarste werk voor [9] hen van den vroegen ogtend tot den laaten avond, en doen [10] hen dus schatten verkrygen, die zy in overdaad verspillen; [11] en wy worden ondertusschen zeer slegt gevoed. Het minste [12] misdryf of verzuim dat wy begaan, wordt op de aller[13] wreedste wyze gestraft; en dewyl eene geldboete de eenige [14] straf is, die zy te vreezen hebben, zo zy ons om hals brengen; [15] zo gebeurt het dikwyls, dat 'er een van ons onder hunne [16] pynigingen den geest geeft. Wy zyn ook geduurig van op[17] passers vergezeld, die zy over ons aanstellen om ons met [18] slagen voort te dryven. In 't kort, zy beschouwen ons niet [19] anders dan als werkbeesten, enkeld geschikt om met onzen [20] arbeid onzen meesteren voordeel toe te brengen. Zy gunnen [21] ons daarom niet het minste vermaak; warmeer het zelve hun [22] niet voordeelig is; en 't komt zelfs nimmer in hunne ge[23] dagten op, dat Zwarten tot eenige voordeelen der mensche[24] lyke Natuur, zo wel als zy, geregtigd zouden zyn. Somtyds [25] koelen zy hunne geile driften met eene jonge Slaavin, die [26] zy geen zwaarigheid maaken aan haaren minnaar, of egt[27] genoot te onttrekken; en genoegzaam in derzelver tegen[28] woordigheid te schenden; somtyds geeven hunne Vrouwen28 [29] zich ook aan onze omhelzingen over. Doch buiten zulk eene [30] reden tragten de meesten van hun ons zelfs van het genot der [31] allernatuurlykste vermaaken te rug te houden. De Kinderen [32] die wy teelen, worden hunne Slaaven geboren; en gy zoudt [33] daarom meenen, dat onze huwelyken door hen bevorderd [34] wierden. Doch het tegendeel is waar. Ik ben 'er by tegen-

28

In tegenwoordigheid van minnaar of echtgenoot.


264 [1] woordig geweest, dat myn Meester aan eenen anderen blan[2] ken, dien hy ter maaltyd onthaalde, vroeg, hoe 'er zo weinig [3] kinderen onder zyne Slaaven gevonden wierden. ‘Ik zoek, [4] zeide hy, de huwelyken en de voortteeling onder hen, zo [5] veel my mooglyk is, te beletten om het nadeel, dat ik 'er by [6] lyde. Eene Slaavin kan weinig werk doen; wanneer zy be[7] zwangerd is, en wanneer zy haar kind zoogt; haar kragten [8] verminderen dikwyls in het kraambed; de kinderen kosten [9] veel van opvoeden en grootmaken; en eene Slaaf of Slaavin, [10] die ik uit Africa laat aanbrengen, komt my vry wat minder [11] te staan dan een jongen of meisje, die ik op myne Plantagie [12] aankweek’. [13] Men prees deezen man over zyn goed overleg, Atta; en oor[14] deelde in 't algemeen, dat hy zyn belang zeer wel verstondt; [15] myn Meester nam zelfs het besluit om zyn voorbeeld na te [16] volgen. [17] Zoudt gy het, ondertusschen, kunnen gelooven, myn [18] waarde, Atta, dat deeze Blanken voorgeeven de Goden beter [19] te dienen, dan wy. Onze Goden, meenen zy, zyn valsche [20] Goden; en zy dienen eenen God, die zy zeggen dat ons, zo [21] wel als hen, gemaakt heeft; zy zeggen zelfs, dat wy uit éénen [22] en denzelfden Vader met hen geboren zyn, en dat alle men[23] schen, Blanken en Zwarten, broeders zyn onder malkanderen. [24] Zyn 't geene broederlyke behandelingen, Atta, die zy ons [25] aandoen? en zoudt gy denken, dat zy ons met zo veel wreed[26] heids bejegenen zouden, indien zy waarlyk overtuigd waren [27] van het geene zy voorwenden te gelooven. Daar zyn 'er [28] onder hen, die zeggen, dat wy afkomstig zyn uit éénen [29] der zoonen van den algemeenen vader, die zyn 's vaders [30] toorn zich op den hals gehaald heeft en van hem vervloekt [31] is. Uit kragte van deezen vervloeking zouden wy zwart31 [32] weezen en geschikt tot slaaven van hen, die kinderen van de [33] andere broeders zyn. Wat dunkt u, Atta, staat het eenen

31

Namelijk uit Cham, de zoon van Noach.


265 [1] broeder vry, om zynen broeder te mishandelen, om dat hy [2] tegen hunnen gemeenen vader heeft misdaan? Wat my aan-2 [3] gaat, ik kan, ik wil hen voor onze broeders niet erkennen. [4] Na dat ik op vrye voeten gesteld was, hebben zy my in [5] hunnen Godsdienst willen onderwyzen, daar zy geene de [6] minste moeite toe genomen hadden, terwyl ik in slaaverny [7] was. Zo als zy 'er van spreeken, zou dezelve een uitmuntende [8] Godsdienst zyn. De Zagtmoedigheid is de groote deugd, die [9] hunne Leermeester met zyn voorbeeld geleerd heeft. God9 [10] meer dan iemand lief te hebben, en alle menschen te beminnen [11] even zo veel als men zich zelven bemint, is, zeggen zy, het [12] kort begrip van hunne Leer. Hoe schoon luidt dit, Atta!12 [13] Wanneer ik hen hoorde spreeken, zouden zy my byna hebben [14] overgehaald om onze vaderlyke Goden te verlaaten, en hun[15] nen Godsdienst te omhelzen; maar wanneer ik hunne daaden [16] beschouwde, en hunne handelwyze omtrent ons nadagt, be[17] greep ik, dat zy zelfs niet gelooven het geene zy leeren. Zy [18] zeggen ook, Atta, dat wy, die hunnen Godsdienst niet be[19] lyden, na onzen dood altoos ongelukkig zullen zyn, en dat [20] wy op een plaats zullen koomen, daar wy geduurig gepynigd [21] zullen worden. En ondertusschen neemen zy niet de minste [22] moeite om ons, terwyl wy slaaven zyn, tot hun gevoelens [23] over te haalen, om dat zy zich zo wel van ons, als slaaven, [24] niet zouden kunnen bedienen, indien wy Kristenen wierden, [25] zo als zy zich noemen. Doch ik denk, evenwel, dat wy weinig [26] voor hunne bedreigingen te vreezen hebben; want in het [27] gewest, alwaar wy na onze dood herleeven zullen, zullen [28] zekerlyk geene Blanken gevonden worden, om ons te [29] plaagen. De Goden zyn te goed, dan dat zy ons ten tweeden[30] maale zo wreedelyk zouden willen straffen. [31] O Atta! dat onze Landslieden allen eens mogten begrypen, [32] hoe yselyke elenden die geenen van hun moeten ondergaan, [33] die zy aan de Europeërs verkoopen: de barmhertigheid is [34] in hunne harten niet geheel uitgeblust; zy zouden dien gruwe-

2 9 12

gemeenen = gezamenlijke. nl. Jezus. Zie Mattheus 22 vss. 37-40.


266 [1] lyken handel voor eeuwig laaten vaaren; zy zouden liever [2] eenige dingen ontbeeren, die zy nu voor menschenbloed van [3] deeze wreedaarts inruilen. Men houdt hier staande, dat die [4] handel wettig is, om dat de geenen, die verkogt worden, [5] in den oorlog gevangen, en dus des overwinnaars eigendom [6] geworden zyn. Maar het is u bekend, Atta, dat het niet allen [7] krygsgevangenen zyn, die aan hun geleverd worden, en dat [8] veeltyds de sterkste den zwakkeren verkoopt, zonder eenig [9] regt op hem te hebben. Ik weet ook niet, of het regt, om de9 [10] geenen, die wy in den kryg vangen, als slaaven aan anderen [11] te verkoopen, met de menschelykheid bestaanbaar is. Maar [12] dit weet ik zeker, zo die Barbaaren ons nimmer waren [13] komen bezoeken, en ons hunne koopmanschappen voor de13 [14] vryheid onzer medemenschen hadden aangebooden, dat wy [15] dan geene andere oorlogen, dan tot onze eigen zekerheid en [16] bescherming, zouden voeren; daar het één van onze volkeren [17] nu geduurig op het ander stroopt en aanvalt, om buit te [18] behaalen, en slaaven te maaken. Maar al hadt zelfs de over[19] winnaar regt om zyn gevangen in slaaverny te houden, en [20] dit regt aan een ander over te doen; van waar komt dan toch [21] het regt van eigendom op onze kinderen? De Goden doen [22] deezen immers in de vryheid, die allen menschen natuurlyk [23] eigen is, geboren worden; en zy hebben, als zy in de werreld [24] komen, niets misdaan, het welk hen tot hunne straffe iemands [25] eigendom kan maaken. [26] Ondertusschen, hoe weinig regt deeze wreede menschen [27] ook op ons hebben, Atta, zy verbeelden zich echter daar van [28] zo veel, dat, wanneer wy poogingen doen om onze natuur[29] lyke vryheid weder te krygen, zy ons als de snoodste mis-29 [30] daadigers aanzien; en dan is 'er geene straf zo wreed of af[31] gryselyk, die zy ons niet aandoen, om zich van ons te wreeken. [32] Sommigen van ons hebben daarom in het land, daar ik als32 [33] slaaf geweest ben, en het welk Suriname genoemd wordt,

9 13 29 32

Zie ook p. 258, noot 7. koopmanschappen = handelswaren. Namelijk door de bossen in te vluchten. Namelijk de bosnegers of marrons.


267 [1] na dat zy zich van hunne meesters, die hun mishandelen, [2] hadden gewroken, en derzelver huizen en plantagien ver[3] brand, in de bosschen begeeven; wan vaar zy van tyd tot [4] tyd op de Blanken aanvallen doen, waar door zy hen zo [5] verre gebragt hebben, dat zy hen eindelyk in rust en vreede5 [6] laaten; wel overtuigd zynde, dat het onzen Landaard niet [7] aan moed ontbreekt, om zich tegen hen dapperlyk te ver[8] deedigen. Ja ik houde my verzekerd, dat de woede onzer [9] geplaagde en vertrapte Landslieden noch eindelyk eens zo [10] verre zal gaan, dat zy op eens alle hunne dwinglanden ver[11] moorden, en zich van hunne bezittingen voor altoos meester [12] zullen maaken. En zullen deeze zich dan kunnen beklaagen, [13] wanneer men hun vergeld, het geen zy ons nu aandoen? [14] Maar ik zal dit geschrift besluiten, en het overige bespaaren [15] tot ik het geluk zal hebben u te omhelzen. O! dat dit oogen[16] blik reeds geboren ware.

5

Dit moet slaan op de vrede van 1761. Zie hoofdstuk VIII.


268

XIV naar de emancipatie der slaven. De culturele elite van Europa had reeds lang begrepen, dat de slavernij onverenigbaar was met de Europese ideeën omtrent natuur, vrijheid en recht. Theorieën maken echter geen einde aan een gevestigd economisch systeem, dat nog steeds vruchten afwerpt. Het volk moet zelf in beweging komen en een oordeel vellen. Het kundigste theoretische vertoog blijkt niet half zoveel invloed uit te oefenen als de romantisch gekleurde voorstelling van het slavenleed. In de Angelsaksische landen werd dit getoond door de opgang van Uncle Tom's Cabin. Toen Nederland serieus over emancipatie begon te denken was reeds ieder overtuigd, dat emancipatie op zijn minst onvermijdelijk was. Dit ontnam de emancipatiebeweging veel van haar élan1. Dit wil echter niet zeggen, dat het Nederlandse mededogen met het lot der slaven geen schone vruchten heeft opgeleverd. De schoonste is wel het grote geschiedwerk van J. WOLBERS, Geschiedenis van Suriname. Amsterdam, 1861. WOLBERS, een fervent voorstander van emancipatie, werd door zijn enthousiasme gedreven tot grondig onderzoek van de archieven. Het resultaat vindt men in dit prachtig, beeldend geschiedwerk, dat accuraat is met behoud van de subjectieve instelling van de auteur. Nu de meeste andere geschriften vergeten zijn, grijpt ieder die belang stelt in het verleden van Suriname nog naar zijn WOLBERS. Ook in Nederland is de publieke opinie wakker geschud door een romantisch geschrift. Ondanks de schijn van zakelijkheid, kan men het werk van W.R. VAN HOËVELL, Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet (Zaltbommel, 1854) moeilijk anders betitelen. Zo werd het door de lezers ook begrepen. Het werk maakte dadelijk grote opgang. Het werd heftig bestreden en verdedigd, en inspireerde de romantische dichteres ANNA (AMPT) tot een bundel van drie dichtwerken Schaduwbeelden uit Suriname (Amsterdam, 1858). Wij

1

Zie Johanna Maria van Winter. De openbare mening in Nederland over de afschaffing der slavernij. West-Ind. Gids jrg. XXXIV (1953), pp. 61-90.


269 geven hier een verhaal uit VAN HOËVELL (deel I, pp. 57-64) met een deel van het daarop geïnspireerde en daarop voortbordurende dramatische gedicht Moeder en Christin van ANNA (pp. 46-60).

Tekst. [2] Een jaar of vier geleden meldde zich, tegen 't vallen van [3] den avond, eene vrouw, die een veertigtal jaren oud kon [4] wezen, aan eene zijdeur van een niet onaanzienlijk huis in [5] Paramaribo. Gelijk men weet zijn de woningen daar alge[6] meen van hout vervaardigd, en ieder huis bezit, behalve den [7] hoofdingang, eene afzonderlijke zijdeur, onder den naam van [8] ‘negerpoort’ bekend. Door deze laatste alléén mogen de [9] slaven uit en ingaan; de hoofdingang is slechts voor vrije [10] menschen bestemd. De vrouw verlangde de meesteresse van10 [11] het huis, wier eigenlijken naam wij onder dien van mevrouw [12] ELIZA zullen verbergen, een oogenblik te spreken. Ze werd [13] toegelaten, en eerbiedig en schroomvallig naderende, zei ze [14] met eene bevende stem: [15] - ‘Mevrouw, ik heb veel gehoord van uwe goedheid; en [16] dit geeft mij den moed, om met een verzoek tot u te komen.’ [17] - ‘Wat verlangt gij?’ [18] - ‘Ik was de slavin van den heer PHILIP, maar gij zult uit de [19] courant gezien hebben, dat ik gemanumitteerd ben. Mijne19 [20] dochter, een meisje van dertien jaren, is echter nog niet vrij; [21] en daar ik haar zoo hartelijk liefheb, kunt gij begrijpen, hoe [22] hard het mij valt, haar niet bij mij te hebben.’ [23] - ‘Dat begrijp ik, maar wat kan ik daaraan doen?’ [24] - ‘Ach, mevrouw, nu wilde ik u verzoeken, haar te koopen, [25] en haar zoo lang te houden, tot het mij gelukt zal zijn, de [26] som te verdienen, die gij voor haar zult betalen. Willigt gij [27] mijne bede in, dan staat gij haar aan mij af, zoodra ik, door

10 19

Lees: blanke mensen; immers, deze vrouw is vrij en meldt zich toch aan de ‘negerpoort’. gemanumitteerd = vrijgelaten met officiële brieven van vrijdom. Er bestond ook nog een andere, niet-officiële status van vrijheid, piki-njan genoemd. Ook de gemanumitteerden waren nog wel aan bepaalde voorwaarden gebonden en konden hun vrijheid weer verliezen. In de courant werd gepubliceerd, wie gemanumitteerd werden.


270 [1] vlijt en de inspanning van al mijne krachten, haar van u kan [2] inlossen.’ [3] - ‘Ik moet zeggen, dat dit een zonderling voorstel is.’ [4] - ‘De wanhoop heeft mij tot u gebragt. Ach! verstoot mij [5] niet!’ zoo snikte de arme moeder aan de voeten van mevrouw [6] ELIZA. [7] - ‘Ik zal er over nadenken’, antwoordde deze, ‘kom [8] morgen terug, dan zult gij mijn antwoord vernemen.’ [9] Toen de heer ELIZA te huis kwam, deelde zijne gade hem [10] het verzoek mede. Ze had er over nagedacht, ze zou nog wel [11] een slavenmeisje van zulk een leeftijd willen hebben, en ze [12] stelde daarom haren echtgenoot voor, het kind van den heer [13] PHILIP te koopen, indien deze geen al te hoogen prijs er voor [14] eischte. De heer ELIZA, die gaarne zijne vrouw genoegen [15] deed, dewijl hem dit de rust en kalmte in zijn huis verzekerde, [16] spoedde zich om aan haar verlangen te voldoen; en toen de [17] arme moeder den volgenden dag terugkwam, vernam zij, [18] dat mevrouw ELIZA hare dochter SYLVIA zou koopen. Ze [19] was buiten zich zelve van blijdschap, bij het vernemen van [20] dit berigt, want ze begreep, dat de voorwaarde, die ze bij [21] haar verzoek had gevoegd, de voorwaarde, om haar kind [22] voor diezelfde som vrij te koopen, stilzwijgend was ingewil[23] ligd. Tranen der vreugde stonden haar in de oogen. [24] - ‘Ik dank u, mevrouw! Spoedig hoop ik SYLVIA van u [25] weder in te lossen! Nogmaals hartelijke dank!’ en zoo verliet [26] ze, met een opgeruimd gemoed, het huis, waarin weldra hare [27] dochter zou worden opgenomen. Het vooruitzigt van dat [28] geliefde kind te kunnen vrijkoopen, zoodra ze de daarvoor [29] benoodigde som zou hebben verdiend, verdubbelde hare [30] krachten; ze arbeidde van den vroegen morgen tot den laten [31] avond; niets viel haar te zwaar; nachtrust gunde ze zich [32] weinig - en langzamerhand zag ze den kleinen schat aan[33] groeijen, en het tijdstip naderbij komen, waarop ze den zegen [34] der vrijheid, waarvan ze thans eerst regt de groote waarde [35] gevoelde, ook aan haar kind zou schenken. Wèl viel het [36] voorregt haar slechts zelden te beurt, van SYLVIA te zien en


271 [1] zich in hare liefkozingen te baden, want mevrouw ELIZA [2] wilde ‘dat geloop aan haar huis’ niet toestaan - maar geen [3] nood, het uur zou spoedig, slaan, dat ze altoos en onafscheid[4] baar met hare lieveling zou wezen. [5] Ondertusschen groeide SYLVIA op tot eene schoone maagd, [6] wier blanke kleur en blaauwe oogen en haviksneus aanduid[7] den, tot welken landaard haar vader behoord had. Ze was nu [8] zestien jaren oud. De sierlijke slavinnenkleeding deed hare8 [9] bevalligheden nog meer schittteren. He korte jakje, waaronder [10] het sneeuwwitte hemd, dat den zwellenden boezem bedekt, [11] in het oog viel; de wijde van neteldoek vervaardigde rok; [12] de losjes om de welgevormde schouders geslagen, levendig [13] gekleurde, zijden doek; het om den slanken hals gewonden [14] snoer vergulde kralen; de hoofddoek, die de weerspannige [15] ravenzwarte hairlokken met moeite bijeen houdt en bedekt, [16] en met veelbeteekenende deviesen doorwerkt is - dat alles,16 [17] gevoegd bij het levendige harer bewegingen en het weg[18] slepende van haar ongekunsteld onderhoud, was wel in staat,18 [19] om indruk te maken en harten te winnen. [20] Maar die schoonheid was haar ongeluk. De duivel der [21] jaloezy nestelde zich in 't hart harer meesteres. Te regt of [22] ten onregte, wij weten het niet; maar zij hield het voor zeker, [23] dat haar echtgenoot begeerige blikken op SYLVIA wierp. Had [24] ze het kind vroeger, indien al niet met toegenegenheid, dan [25] toch welwillend bejegend, thans begon ze het meisje te haten. [26] Daar diende zich op zekeren avond de moeder weder aan, [27] die drie jaren geleden de ‘goedhartige’ mevrouw ELIZA ge[28] beden had, haar kind te koopen, ten einde haar in de gelegen[29] heid te stellen het later van haar terug te nemen. [30] - ‘Mevrouw!’ zoo riep ze, terwijl de vreugde haar uit de

8 16

18

De kleding der huisslavinnen in Paramaribo was inderdaad dikwijls sierlijk en rijk. Men las aan hun kleding de welstand der eigenaars af. Het is nog wel een gewoonte onder Surinaamse vrouwen om hoofddoeken te dragen, waarvan het patroon (en trouwens ook de wijze van binden) bloemrijke namen dragen, vaak spreekwoorden, zoals bijvoorbeeld: switi foe mi smeri meki mi goedoe lasi hem hoso pasi (zoetheid van mijn geur maakt dat mijn geliefde de weg naar zijn huis verliest). onderhoud = spreken, gebabbel.


272

Verkoop van een slaaf


273 [1] oogen schitterde, ‘hier heb ik de som die gij voor SYLVIA [2] hebt besteed; geef mij haar thans, gelijk wij overeen zijn ge[3] komen.’ [4] - ‘Hoe komt gij aan dat geld?’ vraagt mevrouw ELIZA, [5] met vlammende blikken, waarin toorn en hartstogt gloeijende [6] stralen schieten. [7] Eene koude rilling vaarde de moeder plotseling door de [8] leden. [9] - ‘Hoe ik aan dat geld kom?’ stamelde zij, ‘ik heb het [10] verdiend. Dag en nacht heb ik gearbeid, om aan mijn kind [11] eenmaal de vrijheid te kunnen schenken.’ [12] - ‘Gij liegt. In alle geval, ik behoud SYLVIA. Ik doorgrond [13] uwe listen. Men wil het voorwerp van een verboden hartstogt [14] van mij verwijderen, om ongestraft te boeleren en mij te be-14 [15] driegen. Maar ik zal wijzer zijn..’ [16] - ‘Ik bid u mevrouw’, zeide bevende de moeder, die van [17] dit alles niets begreep, ‘denk aan uwe belofte! Ik smeek u, [18] verkoop mij mijn kind, hier is het geld!’ [19] - ‘Verwijder u! Ik blijf er bij, ik behoud SYLVIA!’ en ze [20] wierp het aangeboden geld de moeder voor de voeten. [21] Geen smeeken, geen zuchten, geen tranen - niets kon [22] baten. Met neergebogen hoofd keerde de ongelukkige vrouw [23] naar hare nederige woning terug, zonder zelfs het voorwerp [24] harer moederlijke toegenegenheid gezien te hebben. [25] Maar van dat oogenblik wierd het huis voor SYLVIA eene [26] hel. De vrouw, die in de zamenleving voor eene zachte, [27] beminnelijke dame doorging, werd voor hare slavin meer [28] dan eene tijgerin. Geen oogenblik van rust wordt haar ge[29] laten. Van den morgen tot den avond wordt ze aan den arbeid [30] gezet. Geen oogenblik verpozing. Altoos bewaakt haar de [31] furie met eigen oogen of door die van anderen. Midden in [32] den nacht wordt ze gewekt en moet ze vliegen op de wenken [33] der onbarmhartige vrouw, en wee! haar, zoo een enkel [34] oogenblik de slaap haar overvalt. De slechtste spijzen zijn [35] haar deel, en tot hare bereiding wordt haar bijna geen tijd

14

boeleren = in ontucht leven.


274 [1] geschonken. Gedurig klimt het lijden van het onschuldige [2] kind. Ligchamelijke kastijdingen blijven niet uit. Eerst wordt [3] hare teedere huid, op het zoogenaamde ‘piket van justitie’3 [4] (later zullen wij het bezoeken), door zweepslagen van de4 [5] Nederlandsche policie te Paramaribo, verscheurd. Maar dat [6] is niet genoeg. Met eigen hand kastijdt haar de vreesselijke [7] vrouw ten bloede toe. Nieuwe pijnigingen worden voor haar [8] uitgevonden. Zoo werd ze op zekeren dag aan een paal [9] opgeheschen, terwijl hare voeten, die even den grond raakten, [10] op scherpe schelpen stonden. [11] De jaloezy was de oorzaak van al deze martelingen. [12] Mevrouw ELIZA meende, dat haar echtgenoot door de be[13] koorlijkheden van SYLVIA was betooverd. Mevrouw ELIZA [14] veronderstelde, dat hij aan de moeder de som had gegeven, [15] om de dochter vrij te koopen en dan in 't geheim met haar [16] te leven. Daarom moest SYLVIA slavin, hare slavin, in hare [17] onmiddellijke nabijheid blijven; daarom moesten die be[18] koorlijkheden, door zweepslagen en mishandelingen, door [19] kommer en ellende vernietigd worden; daarom moest er [20] van dat schoone meisje een geraamte worden gemaakt, dat [21] walging en afschuw inboezemde. Reeds sedert lang waren [22] de schoone lokken verdwenen en de hoofdharen kort af[23] geschoren. Reeds sedert lang had de bevallige kleeding plaats [24] gemaakt voor een ‘pantje’, dat is: een om de lendenen ge[25] slagen stuk grof lijnwaad. Reeds sedert lang was het hare [26] taak geworden, om het verachtelijkste werk te verrigten en [27] de vernederendste diensten te bewijzen, opdat ze tot spot [28] mogt zijn van al de huisgenooten. [29] En de heer ELIZA? Hij was een zwak man, die zijne vrouw [30] vreesde. Ofschoon het hem aan het hart ging, dat de arme [31] slavin in zijn huis zoo lijden moest, hij liet zijne vrouw doen [32] wat zij verkoos, om des vredes wil. [33] En de moeder? Twee jaren was het nu geleden, dat ze de

3 4

piket van justitie = de plaats waar de slaven officieel gestraft worden. De slaven-meesters zonden hun slaven met opgave van overtreding en strafmaat hiernaartoe. In een ander deel van zijn boek spreekt de schrijver hier nog uitvoerig over.


275 [1] som voor de vrijheid harer dochter aan ELIZA had aangeboden, [2] en ze had haar dierbaar kind in al dien tijd niet weder gezien. [3] Hoe gewoon het verschijnsel te Paramaribo ook zij, dat [4] slaven een bitter lot hebben en zware ligchamelijke kastij[5] dingen ondergaan, toch was deze marteling zoo aanhoudend, [6] zoo hevig, dat het publiek gerugt er zich meester van maakte. [7] Ook de moeder kwam er iets van ter ooren. Hoe dikwijls had [8] ze reeds hare schreden naar de straat gewend, waar hare [9] lieveling woonde, in de hoop van haar eens te zullen zien; [10] hoe duizendwerf had ze in den avond om de woning ge[11] dwaald, of het haar misschien gelukken zou het beminde kind [12] te bespieden, al kon ze het dan ook niet spreken en omhelzen [13] - maar alles te vergeefs. Maar nu ze hoorde mompelen van [14] eene jonge slavin, die door mevrouw ELIZA mishandeld werd, [15] nu werd het haar te bang om het hart; nu ging er geen avond [16] voorbij, of ze stond onder een der oranjeboomen waarmede16 [17] de straten van Paramaribo omzoomd zijn, of in de schaduw [18] der huizen, te staren en te gluren naar die woning, die altoos [19] gesloten was, maar waarin haar lieveling zich bevond. Op [20] zekeren avond, toen 't reeds laat was geworden, en ze zich [21] tot digt bij het huis gewaagd had, wilde ze zich weder trooste[22] loos, als zoo menigmalen, verwijderen, toen ze plotseling een [23] zacht en onderdrukt gekerm meende te vernemen. Ze bleef [24] als aan den grond genageld. Ze spitste de ooren. Daar klonk [25] het hoorbaarder in de stilte van den nacht. Het ging over [26] in een luid geschreeuw en gegil. O God! het is de stem van [27] hare SYLVIA. Neen! eene moeder vergist zich niet! [28] Eene moeder? Maar dat kind, dat daarbinnen gekastijd [29] wordt, is immers eene slavin, en zij is eene vrije vrouw. Wat29 [30] betrekking kan tusschen die twee bestaan? Zij is immers [31] vrij en gelukkig? Vrij en gelukkig? en daar binnen wordt haar kind door [32] eene barbaarsche meesteres gepijnigd! Is in zulk eene vrij[33] heid geluk?

16 29

oranjeboomen = een soort citrusbomen. Namelijk de moeder.


276 [1] Maar gij begrijpt de zaak niet; ze heeft geen kind meer; [2] de wet zegt het immers; slaven hebben geen bloedverwanten; [3] zij is vrij en dat kind, dat daar binnen gilt van smarten, is eene [4] slavin - het is dus hare dochter niet meer, zegt de wet, de [5] Nederlandsche wet! [6] Hoe is die moeder te moede, die daar buiten het jammeren [7] van haar kind verneemt? Beschrijf het, zoo gij moed hebt. [8] Tot diep in den nacht bleef ze aan dezelfde plek genageld. [9] De klaagtoonen en het gegil nemen eindelijk af. Alles wordt [10] weder stil - en de moeder keert ten laatste naar hare woning [11] terug. Geen slaap drukt hare oogen. De tranen zijn opge[12] droogd; het schroeit en brandt in de borst; 't is of een gloeijend [13] staal haar in het hart is gedrukt; en met de strakke blikken ten [14] hemel geslagen ligt ze wakend op hare legerstede, tot de [15] morgen aan de kimmen gloort. Dan verlaat ze haar huis en [16] begeeft ze zich op nieuw naar mevrouw ELIZA. Ze had nu door [17] rustelooze vlijt en spaarzaamheid, die zich zelve het noodige [18] niet gunde, het dubbelde bijeen van de som, waarvoor SYLVIA [19] gekocht was. Dat biedt ze voor de vrijheid van haar kind. [20] - ‘Hoe komt ge aan dat geld?’ vraagt weder, gelijk twee [21] jaren te voren, met helsche wraaklust in de oogen, de wreed[22] aardige vrouw. ‘Is hem nog de lust niet vergaan? Heeft hij [23] nog meer over voor het walgelijke schepsel? Goed, dat ik [24] het weet!’ [25] En zoo wordt de arme moeder, in weerwil van haar zuch[26] ten en snikken en handen wringen, op nieuw afgewezen. [27] Ondertusschen werd ook dit geval ruchtbaar. Een hoog [28] geplaatst ambtenaar kwam tusschen beiden, - om het mon[29] ster te straffen en het slagtoffer te redden? Neen, hij gaf een [30] wenk, dat men zich, zoo voortgaande, onaangenaamheden [31] op den hals zou halen, en het beter was de slavin te ver[32] wijderen. Hij had dien wenk op de meest bescheiden wijze [33] voorgedragen en zoodanig ingekleed, dat ze mevrouw ELIZA, [34] eene in de zamenleving te Paramaribo zeer gevierde en als [35] zacht en teeder van gestel bekende dame, niet kon grieven [36] of krenken.


277 [1] De wenk werd opgevolgd. SYLVIA werd naar eene, aan [2] mevrouw ELIZA behoorende, ver verwijderde plantage ge[3] zonden, en als eene slavin, die streng behandeld moest worden [4] en waarop men niet genoeg het oog kon houden, aan den [5] direkteur aanbevolen. Daar is ze op dit oogenblik (December [6] 1852) nog. Wat daar het lot eener slavin is, zal ons later [7] blijken. [8] Begrijpt gij nu wat het beteekent, dat kinderen niet van [9] hunne moeder mogen gescheiden worden? Gevoelt ge nu [10] al het menschlievende, dat er in dat verbod gelegen is? Zijt [11] ge als Nederlander niet trotsch op zulk eene Nederlandsche [12] wet?12 De dichteres ANNA voert naast de hier Leda genoemde vrije negerin nog een christen slavin Malvina in, die met haar levensverhaal en christelijk voorbeeld Leda tenslotte weet te troosten over het verlies van haar dochter. Want in dit gedicht sterft Sylvia. Malvina komt tussenbeide op het moment, dat Leda haar dochter wil wreken door het huis in brand te steken.

Tekst. Malvina: Wat wilde razernij! 5 Wat ijselijk gezicht! ... Hoor, Leda! 'k wil Hier bij u blijven - met u sterven. - Stil!16 O laat me spreken! Jaag me niet van hier Ik beef niet voor dien vuurgloed! niet voor 't vier18 Van uwe woede! Luister slechts! Bedaar, 20 Uit eerbied, Leda! voor die doode dáár!20

12

16 18 20

Hij doelt hier op de slavenreglementen die door voorstanders van de slavernij wel worden aangehaald, om te betogen, dat de slavernij niet zo hard was als men vertelde. Hoe het reglement wordt toegepast en uitgelegd toont hij in bovenstaand verhaal. Leda is van plan zelf ook in de vlammen om te komen. vier, dichterlijk voor ‘vuur’. Deze scène speelt zich af in de kamer, waarin de dode Sylvia op een bed ligt. Het was Leda gelukt in het geheim hier binnen te komen.


278 Hoor me aan! één enkel oogenblik ... indien Ge een moeder, even wreed beroofd, misschien Eens even diep rampzalig, hier zaagt, die Geen wrake nam, maar d' Eeuwgen God omhoog 5 Heur wraak vertrouwde ... 'k lees het in uw oog, Gij zoudt haar hooren ... LEDA: (woest) Bragt gij mij bij haar, Ik zoû haar zeggen: vrouw! dat is niet waar! 10 Dat kunt gij nimmer ... of gij hebt uw kind Niet lief gehad ... MALVINA: (weenend) Voelt gij op deze handen, Zoo koud en klam, als vuur mijn tranen branden? 15 O, als mijn afgod heb ik hem bemind, Mijn eenige! LEDA: Gij zijt die moeder dan! MALVINA: 20 Ja, ja! ik ben die wreed beroofde! ... en ik kan Vergeven, maar mijn kind vergeten ... nooit! (Beide vrouwen zwijgen; dan leidt Malvina hare vriendin naar het bed, waarop het lijk ligt.) ..................... Kom, zet u neder, geef me uw hand, en luister ... 25 Zóó ... werp die fakkel weg ... 't gesternte strooit25 Daar boven licht en glansen door het duister Der donkre hemelen - en niemand hoort Ons hier, noch slaat ons gade ... LEDA: 30 Dan ... ga voort ...

25

De fakkel waarmee Leda deze kamer en daarmee het gehele huis in brand had willen steken.


279

5

10

15

20

25

30

35

MALVINA: (diep weemoedig) Ja! ik was eenmaal moeder! 'k had een zoon! Hij was mijn donkre, vreugdelooze jeugd Het eerst genot, en de ongekende vreugd ... En geen der blanke kindren was zoo schoon Als Isidoor. - Geen had dat stralend oog, Vol dartelheid en onschuld, geen die tint, Wier frischheid 't van het wit der blanken wint, Zoo zacht doorschijnend, noch dien wenkbraauwboog, Zoo fijn gewelfd, dat donker weeldrig haar Het scheen een engelkopje ... Nog geen jaar, Was ik gelukkig, kende ik zaligheid, Die slechts de Hemel de armen ook bereidt; O, als ik 's nachts hem aan mijn hart mogt prangen, Zijn handjes voelde glijden langs mijn wangen Dat onbewust, maar godlijk liefdeblijk! Wat was ik zalig, onuitspreeklijk rijk! En daagde 't, o, wat staarde ik diep en lang In 't stralend oog van mijnen zuigeling Wat sloeg mij 't hart dan wondervol ... en bang, Terwijl op eens een kille huivering, Een koû des grafs, door al mijn leden ging; Dan zag 'k zoo angstig 't dierbaar kindjen aan En wischte van zijn voorhoofd soms een traan, Want, ach, ik dacht aan 't leed, de folterpijn, Het slavenjuk, dat hier zijn deel zou zijn. En was ik daags aan d'arrebeid, en ik zag Hoe 't ginds in 't gras te spartlen lag, Dan werkte ik vlugger, de arbeid viel mij ligt, Ik had van ver mijn oog op 't spelend kind gericht. En was 'k gereed, en mocht ik tot hem snellen, Hem innig, lang aan mijnen boezem knellen, En zalig zijn, zoo als een moeder 't is, Die 't reinst genot met volle teugen zwelgt, Dan voelde ik 't meest hoe 't dubbelgroot gemis Der vrijheid iedre levensvreugd verdelgt; -


280

5

10

15

20

25

30

Want aan mijn zijde stond de drijver ... hij,1 Die met zijn booze lagen me overal Vervolgde, had zijn slangeblik op mij Gerigt, een blik dien 'k nooit vergeten zal, Zoo diep heb ik dien man verafschuwd! - Ja, Waar 'k stond of ging sloop hij mijn schreden na. Eens, 'k had mijn knaapjen aan de borst, 'k genoot Den wellust, dien het groot en lagchend oog Deed tintelen, terwijl zijn mondje zoog Met volle, volle teugen - en ik sloot Mijn lievling digter aan mijn hart, en dacht, Terwijl me op eens een naamlooze angst deed trillen: ‘God, die zoo goed is en zoo groot van magt, Zal toch mijn kind, mijn eenige niet willen’, En in mijn armen klemde ik weêr mijn schat, 'k Verborg hem met mijn ligchaam. God! ik had De kracht, waardoor 'k deez' zwakke vrouwenarmen Tot sterke Serafs-vleuglen maken mocht, Om overal mijn lievling te beschermen, Toen tot mijn laatsten droppel bloeds gekocht. 'k Zag op! En zie, daar stond de woesteling, En grijnsde me aan met wilde, vlammende oogen! O, 'k wist wel wat het ondier eischen ging, En voelde 't hart van doodlijke angst bewogen, Ik gaf een gil en wilde vlugten ... Heer! Wat zonk zijn hand verplettrend op mij neêr! Hij greep mijn kind, ik weerde d' aanval af, Terwijl de schrik mij reuzekracht verleende, En aadlaarsvleuglen aan mijn voeten gaf. 'k Ontsprong zijn tijgerklaauw, - 'k vereende Mijn krachten tot een forschen ruk, en vlood, Terwijl 'k mijn kind in siddrende armen sloot.

1

Waarschijnlijk bedoelt de dichteres hier de negeropzichter of bastiaan. Er zijn tekenen, die er op wijzen, dat zij Van Hoêvell een al te eenzijdig tegen de blanken gerichte toon verwijt. Zij is er in elk geval op uit ook de goede kanten van de blanken meer naar voren te halen Zie ook op p. 284 de uitdrukkelijke vermelding, dat de redder een blanke was.


281

5

10

15

20

25

30

Maar 'k hoorde lang zijn kreten, en ik wist, Ook dat zijn hand geen offer had gemist.2 En toen ik buiten adem, uitgeput, Des avonds weerkeerde in mijn donkre hut, Dreef de angst den sluimer uit mijn brandende oogen, En als de rijkaard over zijnen schat, Zoo waakte ik over 't slapend kind gebogen, En sidderde bij 't ritslen van een blad Omdat ik wist wien ik tot vijand had. Ik voelde niet hoe 't angstzweet kil en klam Langs 't voorhoofd parelde ... O, 't was mij als kwam De morgen nimmer ... als zoû 't nimmer dagen ... Het zonlicht nooit den angst en schrik verjagen. Zoo ging 't eene pooze. En afgetobd en zwak, Viel 't dagwerk me ongelooflijk bang en zwaar; Maar zag ik op, dan stond de drijver dáár, Het hoofd gefronsd, de vonklende oogen strak Gevestigd op zijn offer ... 'k werkte voort, Door vrees gedreven ... want die man hield woord ... Hij zoû zich wreken ... 'k las het uit zijn blik ... Mijn hart versmolt bij 't martlend duchten ... Ik, Ik kan niet meer, 'k vermag niet uit te spreken Wat eens gebeurde ... 't doet mijn wang verbleeken ... En 't harte trilt me, alsof de kille dood Het aangrijpt en doet stilstaan ... God! hij sloot Mij op ... alleen ... ver van mijn kind ... Ik zag (En duivlenvreugd gilde in zijn schaterlach) Hoe hij 't onnoozle bloedje nedersmeet ... Nog, nog trilt in mijn oor de raauwe kreet, Die toen zoo ijslijk door mijn ziele sneed! En toen een gil ... een zuchtje nu en dan, Een dof gekreun ... dat kermen ... ach! ik kan Dat kermen niet vergeten ... O die nacht Vol wanhoop ... en verscheurend zielelijden -

2

Ik wist, dat hij zich zeker zou wreken.


282 Zulk een heeft nooit een stervling doorgebragt. ..................... Mijn kind, mijn kind was alles wat ik dacht! Ja! 'k moest het redden ... 'k liet mijn handen glijden, Langs iedre reet ... Ja, 'k moest mijn kind bevrijden ... 5 Ik wrong en duwde ... en spleet mijn nagels stuk, En beet in 't hout, en wond mijn lange lokken Om de uitgehaalde schroef ... En ... met een ruk Had ik de zwakke grendels losgetrokken ... Ik smoorde een gil van blijdschap ... Zachtkens sloop 10 Ik zoekend rond, vol vreeze en ook vol hoop. Daar treft een zucht en weêr een zucht mijn oor, Mijn hart springt op ... ik dring 't geboomte door, Alleen geleid door 't kwijnende geluid ... Wat gaf ik om ontdekking of gevaar?! 15 Mijn kind, mijn kind, mijn Isidoor lag dààr! En als waanzinnig, gilde ik telkens 't uit Ten lesten ... onder 't loof der tamarinden, In 't hooge gras ...

20

LEDA: (schielijk) Mocht gij hem wedervinden? MALVINA: (snikkend) Ik vond hem! 'k vond hem! LEDA: Ha!

MALVINA: Maar stervend, dood ... Scheen 't ligchaam, dat ik aan het harte sloot, Om 't aan mijn borst, en in mijn bevende armen En met mijn gloeijende' adem te verwarmen, 30 En, met mijn tranen, kussen overdekt, Scheen 't even uit den doodslaap opgewekt. O nimmer! nimmer zal mijn hart vergeten, Hoe hij nog eenmaal de oogjes op mij sloeg,


283

5

10

15

20

Als had hij in zijn stervensuur geweten, Wat toen zijne moeder in heur wanhoop vroeg ... ..................... O Leda! 's nachts, als aan de hemeltransen De sterren weemlen, lichte flonkerglansen Zacht scheemren over 't bloembed ... ô dan straalt Die blik nog in mijn siele ... en vrede daalt Als daauw des hemels zacht en vloeijend neêr, En 't ruischt mij toe: Gij ziet hem ginds eens weêr! ..................... Toen sloot hij de oogjes digt, voor eeuwig ... 'k zag, Zoo meende ik toen, om 't bleeke mondje een lach ... O dat was godlijk! ... toen een zuchtje ... een snik. En toen niets meer ... Maar 'k zag niets dan zijn blik, En 't lijkje klemde ik aan mijn boezem vast, Maar zag niets ... dacht niet in dien stond ... ik snelde Voort met mijn ligten, marmerkillen last, Dien 'k digter, digter aan mijn boezem knelde, Tot eindelijk - de dageraad brak door Het rijzend licht, en de eerste morgengloed Het vaal gezichtje van mijn kind bescheen ... Toen voelde ik eerst de waarheid ... 'k was alleen, Voor altoos, altoos! (Zij slaat de handen voor 't gezigt en zwijgt).

LEDA: En wat deedt gij? Spreek! 25 Gij trilt en guivert. Gij ziet doodlijk bleek. MALVINA: O niet om niet ontscheurt de erinnering Zich aan de groef van 't hart der moeder ... Ja! Het was een stonde van vertwijfeling ... 30 Daar gaapte 't meir ... ik sprong de bloesems na, Die op de golfjens wiegden ... 't kinder-lijk Geprest in de armen ... 'k voelde hoe de dood


284 Met kille hand het graf der golven sloot ... En in mijn ooren suiste 't als muzijk ... Meer weet ik niet.

5

LEDA: En toch, gij werdt gered? MALVINA: (afgetrokken) Ja! ja! 'k herleefde. LEDA: En waar?

15

20

25

30

35

MALVINA: Een blanke, een heer Boog, naar mijn adem luistrend over 't bed, En droogde 't klamme voorhoofd keer op keer, Toen 'k bijkwam ... en ontsteld in 't ronde zag. Ik wist niet of ik waakte of droomde! Er lag Iets onbeschrijflijk droevigs in zijn oogen, Iets dat gevoel en innig mededoogen Verried, een ernst, die kalmte schonk en rust. Herlevend, doch van 't leven onbewust, Lag ik daar neder - lange, lange dagen, Staroogend, ongevoelig, zonder klagt En zonder naar 't gebeurde zelfs te vragen, Heb 'k wezenloos, en droomend doorgebragt. Eens 's avonds dat zijn diepe stem een bede Ten hemel opzond, luisterde ik en bad, Geroerd tot in het diepst der ziele, mede, En 'k voelde 't oog voor 't eerst van tranen nat. En na dien stond herstelde ik! Hij heeft leven En hoop, en licht aan mijne ziel hergeven, Ja hij, de trouwe zendling van zijn Heer, Gaf mij, verlaatne een God, een hemel weêr. En, stil berustend in mijn needrig lot, Stijgt iedren dag mijn dankgebed tot God, Die, wat ook de aard mij jammers heeft bereid, Mij roept tot licht, en tot onsterflijkheid!


285

LEDA: En zijt gij dan gelukkig? Kunt gij 't kind, Het kind van uwen schoot vergeten? MALVINA: Neen! 5 Maar 'k weet dat ik het eenmaal wedervind, Bij de Englen Gods dáár boven. Ik beween Mijn lievling niet; wat hem een hemel biedt Benijdt hem hier zijn arme moeder niet. LEDA: 10 Wie zegt u dat? ... waar? waar vondt gij dien troost? MALVINA: Bij Christus, die den armen heil verkondt, En den verdrukten vrijheid. Onverpoosd Deelt zijne hand en vrede en zegen rond 15 Aan slaven en nietswaardigen. Zijn leven Heeft Hij tot aller redding prijs gegeven. Zijn naam is Redder, liefde is zijn gebod, Zijn hoogst bevel: ‘Vergeeft, gelijk uw God, Vergeeft den vijand, die uw rust verstoorde 20 Wiens woeste wraak uw lieveling vermoordde, En zegent wie u vloekten!’ Leda, hoor! Ach! drong die Godsstem in uw boezem door! Zeg, kunt gij niet gelooven? LEDA: Wederzien! Ik wederzien mijn Sylvia! indien 'k Geloof ... indien ...

30

MALVINA: Ge uw vijandin vergeeft ...


286

LEDA: (Na lang stilzwijgen) Nog kan ik niet ... 't oproerig harte beeft Bij zulk een eisch ... Ach! kon ik dat gelooven ... U wederzien, mijn eenige! daar boven 5 De sterren ... MALVINA: (biddend) God! maak gij dat harte stil Leer haar geloven en berusten!

10

LEDA: (met gevouwen handen) 'k Wil!


287

XV De stem der slaven. De stem der slaven dringt slechts zwak en onderdrukt tot ons door. Wij mogen ook niet anders verwachten. De slaven bezaten een orale cultuur en weinig blanken hadden voldoende belangstelling en waardering daarvoor om die voor het nageslacht vast te leggen. Dat er onder de slaven gecompliceerde culturele vormen bestaan hebben, toont ons de bloei van de Doe (een dansen zangdrama met meestal satirische bedoelingen) in het oude Suriname1. De Doe werd uitgevoerd door een gezelschap met een organisatie, vergelijkbaar met die van de rederijkerskamers in Europa. De Doe stond onder beschermheerschap van een aanzienlijk persoon, Jobo genoemd. Zij werd geleid door een vrije negerin, de Sisie, die ongeveer de functie had van de factor in de rederijkerskamers. Het gezelschap droeg namen als Boenhatti gi ondrofenni (Barmhartigheid leidt tot ondervinding) of Lavender (Lavendel), die een rederijker ook vertrouwd in de oren zouden klinken. Het beschikte over een rijke montering, waaronder een grote voorstellingstent, plaats biedend aan soms een 150 personen. De Europeanen gebruikten de Doe (tegen betaling uiteraard) om hun tegenstanders te laten ridiculiseren. Uit mondelinge mededelingen2 bleek ons, dat ook in de 20e eeuw Banja-avonden worden gehouden (de Banja is een verwante cultuurvorm). Op zulk een avond zongen en dansten de deelnemers op een vooraf opgegeven thema, als bijvoorbeeld Siki de pori ala (ziekte verwoest alles)3. Waar zulke gecompliceerde cultuurvormen bestaan, moet een rijke achtergrond van literaire (uiteraard orale) cultuur aanwezig zijn. Tot vandaag bezit de Surinaamse Creool een voor hem nog levende schat aan odo's (spreekwoorden), tori's (verhalen en sprookjes) en singi's (volksliederen). Wij hebben er naar gestreefd zo mogelijk te putten uit oude etnologische verzamelingen en slechts waar dit niet mogelijk was hebben wij een voorzichtige keuze

1 2 3

Men zie hierover onder meer Theod. A.C. Comvalius, Het Surinaamsche negerlied: de banja en de doe. West-Ind. Gids jrg. XVII (1935/36), pp. 213-220. Mededeling van de heer L. Lauriers te Amsterdam. Hierin ligt al het principe van de Landjuwelen der Rederijkers.


288 * gedaan uit moderne verzamelingen. Vooral die specimina werden gekozen waarin

ervaringen uit de slaventijd meespraken. Bij de odo's was de keuze niet moeilijk. Wij konden putten uit een vroege verzameling van 707 odo's, bijeengebracht door de Duitse zendeling H.R. WULLSCHLÄGEL1.

Tekst. Boesi-ningre sabi, hoe pranasi a de broko.2 A no babariman de broko pranasi. San firi-ningre sabi vo man-kow?4 5 Joe sabi vo ron: joe moe sabi vo kibri.5 Efi ronwei no kabá, koti jesi no sa kabá toe. Mi da koti-jesi, mi no ha wroko nanga ringa-man trobi. Tangi vo spansi boko mi si binfoto.8 Te wan goedoeman dede, dem taki: da siki a siki; ma te wan 10 mofinawan dede, dem taki: a njam doti.10

*

1

2

4 5

8

10

2. Boesi-ningre. Tekst: Boesi-mingre. 4. firi-ningre. Tekst: firi-ningri. 9. dem taki: da siki a siki. Tekst: da taki: dem siki a siki. H.R. Wullschlägel, Deutsch-Negerenglisches Wörterbuch. Nebst einem Anhang Negerenglische Sprüchwörter enthaltend. Löbau, 1856. Uit deze verzameling kozen wij, in deze volgorde, de volgende nummers: 107, 51, 192, 534, 537, 307, 622, 232, 61, 169, 434, 459, 412, 80, 163, 227, 273, 400 en 597. De bosnegers, voortgekomen uit naar het binnenland gevluchte slaven, overvielen en verwoestten de ver van de stad gelegen plantages. Soms schijnen dit repressaillemaatregelen te zijn geweest, vaak echter ook levensnoodzaak. Bepaalde goederen als wapens, munitie en kook-gerei konden de weggevluchte slaven slechts op deze wijze bemachtigen. Zie ook hoofdstuk VI. De firi-ningre (veldnegers) schijnen als typische landbouwarbeiders weinig verstand van veefok gehad te hebben. Met ron en ronwei bedoelt men hier het ontvluchten van de slaven naar de bossen. Men noemde hen ook wel ronweiman. De straf op ontvluchten was het afsnijden der oren. Kans om te vluchten was er natuurlijk genoeg, vooral op grote plantages. De grote kunst was uit handen der achtervolgers te blijven. De Spaanse bok was een zware straf, waartoe de slaven dikwijls werden opgezonden naar de stad, om hem op het piket van Justitie in het Fort Zeelandia (binfoto) te ondergaan. Als je daar straf kreeg zag je dus nog eens iets van de wereld. Zieke slaven gingen wel eens over tot aard-eten, waaraan men placht te sterven. Zij hadden dan de dood zogenaamd aan zichzelf te wijten.


289 De bosneger weet wel, welke plantage hij overvalt. 't Zijn niet de schreeuwers (druktemakers) die plantages verwoesten. Wat weten veldnegers van stieren? 5 Als je kunt weglopen, moet je je ook kunnen verbergen. Zolang het weglopen niet ophoudt, komt er geen einde aan het orensnijden. Mijn oren zijn afgesneden, ik heb niets te maken met de zorgen van een oorringendrager. 10 Dank zij de Spaanse bok heb ik het fort gezien. Als een rijke sterft is hij ziek geweest, maar als een arme sterft heeft hij aarde gegeten.


290 * Joe lafoe, leki dem platie bakjàu na Domboergoe, dem no gi1 joe hafoe. Na mi mofo joe wani jeri, Abram Parra njam speki, tron Duisiman?4 5 Meti de vo ala soema njam, ma boeba no de vo ala soema weri.6 Ningre wani fri, vo weri soesoe hede: a no sabi, taki, da líkdoren a de go kisi. Maka soetoe friman; a poeloe hem na slafoe. 10 Ben de ben de, bifo ben de ben kom. Dram kabá, navoe kabá. Liebisoema meki barki, ma Gado de meki sipi.12 Mi seli hede, mi bai hatti gi kni.13 Loango si pop'ki, a taki, da Gado.14 15 Sranàm-kondre da hasi -tere: tidèi a wai so, tamara a wai so.

In het letterkundig tijdschrift Braga. Dichterlijke mengelingen uitgegeven door een dichtlievend gezelschap, onder de nooit gebruikte zinsrpeuk: ‘utile dulci’ jrg. I (Utrecht, 1843), pp. 70-72, vonden wij een merkwaardig Negerengels gedicht met vertaling door J.J.L. TEN KATE. Het werd daar gedateerd op 1843, maar TEN KATE heeft met opzet te laat gedateerd. Wij kennen het bestaan van twee pamfletten onder dezelfde titel als dit gedicht uit 1836 en 1837. Het is dus meer dan waarschijnlijk, dat TEN KATE een dezer pamfletten in handen heeft gehad. Behalve de datering stelt het gedicht ons voor andere en moeilijker problemen. Het is een poëtische nieuwjaarswens, waarschijnlijk door de neger CESAARI (die volgens de aantekeningen van TEN KATE stom

* 1 4 6 12 13 14

11. navoe kabá. Tekst: navoe kaba. Domburg is een plantage dicht bij Paramaribo. De bedoeling van de odo is natuurlijk: je lacht als een boer die kiespijn heeft. De bedoeling schijnt te zijn: Wil jij mij de schuld geven van je eigen loslippigheid? Het was de slaven verboden schoenen te dragen. Het aardige van deze odo is de woord-speling in meki barki = scheepjes maken of afspraakjes maken. Men kocht de hoed dus om hem bij deftige visites op schoot te kunnen houden. Loangonegers zijn slaven, behorend tot een bepaalde volksstam in Afrika.


291 Je lacht alsof ze op Domburg zoute vis hebben uitgedeeld en jou niets gegeven hebben. Wil je uit mijn mond horen, dat Abraham Parra spek gegeten heeft en Hollander (Christen) geworden is? 5 Ieder mag vlees eten, niet ieder leer dragen. Negers willen vrijheid om schoenen te kunnen dragen, maar zij beseffen niet, dat ze alleen maar likdorens krijgen. Als de doorn een vrije steekt, trekt hij hem bij de slaaf eruit. Geweest is geweest voor geweest is gekomen. 10 Als de rum op is houdt het ‘goeienavond!’ op. Mensen maken hulkjes, God maakt schepen. Ik heb mijn hoofd verkocht om een hoed voor mijn knieën te kunnen kopen. Als de Loangoneger een pop ziet, zegt hij dat het God is. 15 Suriname is een paardenstaart: waait vandaag zus en morgen zo.


292 was) ten verkoop aangeboden. CESAARI zal niet zelf de auteur zijn geweest. Het gedicht vertoont een gecompliceerde strofenbouw, vele coupletten worden afgesloten op kunstige wijze met een odo. De orale literatuur wordt hier dus op geraffineerde wijze gebruikt in een gedicht, dat een hogere poëtische cultuur verraadt. Wij kennen de poëtische techniek der Doe-dichters en dichteressen niet, maar vermoeden dat hun poëzie nog dicht bij het volkslied stond. Het lijkt ons daarom niet uitgesloten, dat dit gedicht geschreven werd door een Europeaan of sterk Europees beïnvloed Creool. Dit vermindert onze bewondering voor de licht ironiserende toon van dit gedicht niet. Al werd het gedicht waarschijnlijk niet door een slaaf geschreven, het levert ons een bewijs, hoe men vanuit de volkscultuur der slaven en wezenlijk daardoor beïnvloed subtiele poëzie wist te schrijven. Daarom meenden wij dit gedicht hier toch te kunnen opnemen.

Njoe-jaari-singi voe Cesaari.1 Soema de jompo janna so? Mi bribi na CESAARI; Pooti, a no man voe go, 5 Moffina fa a haari!5 Wan soro no hati toe soema, loekkoe fa a mangrie,6 Daggoe habi foeloe masra a slibi nanga hangrie.7

1 5 6 7

Ten Kate heeft vele aantekeningen gegeven, die wij onder zijn vertaling hebben opgenomen. De aantekeningen bij de Negerengelse tekst zijn van ons. Ten Kate heeft vertaald of er baari (= schreeuwen) stond. Letterlijk vertaald staat hier: Stakker, hoe trekt hij (nl. met zijn been)! Zie odo no. 682 bij Wullschlägel. Zie odo no. 126 bij Wullschlägel.


293

Nieuwjaarslied van Cesar.1 Wie hinkt zo humplend op en neêr? 't Is CESAR, zou ik meenen. Wat schreeuwt die arme duivel weêr! 5 Hij waggelt op zijn teenen. Eén zeer doet geen twéé menschen pijn. De bloed schijnt van honger te gapen.6 Een hond die veel meesters bedient, die moet wel met honger gaan slapen.

1

6

Wij geven dit stukjen alleen, om ons talloos tal vertalers en navolgers, uit den brand te helpen, die, met hongerige magen, zich nu bijna al het gras voor de voeten zien weggemaaid. De Neger-Engelsche Litteratuur is een rijke mijn, die nog niet ontgonnen is. Aan 't werk dus! Sapienti sat. Cesar een neger van omtrent 30 jaren; stom en, ten gevolge daarvan akelige geluiden uitschreeuwende, om zijn blijdschap, verwondering of droefheid uit te drukken, alles zeer goed verstaande wat men hem zegt. Hij leeft in een huisjen aan de rivierzijde, van waar hij de seinen kan bespeuren, welke er bij de aankomst van een schip gemaakt worden. Zoodra bij zoodanig sein verneemt, loopt hij bij ieder ingezeten rond, om die tijding te melden en ontfangt gewoonlijk daarvoor een kleine belooning. Ik had vergeten te zeggen, dat hij met het rechterbeen sterk trekt, op de toonen loopt, en alzoo ook slecht te been is. (TK) Wij zeggen: ieder voelt het beste waar hem de schoen wringt. (TK)


294 * Tangie Masra! Tangie Missie! Ti dée mi de njan jaari;2 San joe gi mi, joe sa kissie Dobbroe na tra jaari! 5 Wan sreng sa tron toe sreng, effi Masra Gado prissie,5 Da sanie joe lassie na vaja, joe sa venni na inni assissie.6 Da ouloe jaari go agéen, Da njoe wan de na doro; Effi a tjari son, ef' a tjari aréen 10 Gaddo sabie; o soema moro! A fitti mi voe takki joe houdi, na alla mi klanti mi go, Bonjo no de soekkoe daggoe, daggoe de soekkoe bonjo.12 Effi a tjari wi geluk effi no, Datti wi sa venni na bakka; 15 Mi no de baari jette: Ho! Soema baai poess-poessi na sakka? O njoe jaari bissi mi? voe monni na inni sweeti mi ron, Respekki voe switti braffoe mi njan soewa ton-ton.18 Tokkoe té wan sippi kon 20 Fa mi de wakka wakka; Nanga briefie mi de ron Na alla soema bakka;

* 2 5 6 12 18

8. de. Tekst: dée. 9. aréen. Tekst: a réen. Letterlijk: Vandaag vier ik nieuwjaar. De laatste bijzin luidt letterlijk: als het God belieft. Zie odo no. 177 bij Wullschlägel. Tegenwoordig hoort men wel: Dagoe no de soekoe bonjo, bonjo de soekoe dagoe. Maar dan wordt het gebruikt voor een vrouw, die achter een man aanloopt. Zie odo no. 91 bij Wullschlägel.


295 Verpligt, Mijnheer! Verpligt, Mevrouw! Het nieuwjaarsfeest moog' leven! Wat me ook uw goedheid geven woû, 't Wordt dubbeld U hergeven: 5 Een schellingsken wordt er U twee, al brachten 't U wolken en winden,5 En wat gij verliest in het vuur, dat zult gij in d' aschpot hervinden. Het nieuwe jaar met vluggen voet Is voor de deur getreden: Of 't regen brengt of zonnegloed, 10 Wie weet dat hier beneden? Mijn plicht jaagt mij wenschend en wel naar al mijn begunstigers henen: Het been zoekt de hondjens niet op, maar de hondekens zoeken de beenen. Zal 't goed of slecht gaan op ons pad? 't Moet eerst ten eind geloopen. 15 'k Hoera zoo gaauw niet, om de kat Mij in den zak te koopen. Wat is toch het nieuwe jaar mij? Ik zweet om wat monney te winnen, En sla om den lekkeren braf de zure tomtom wel naar binnen.18 Hoe ik bij de aankomst van een schip 20 Toch links en rechts moet loopen, Om ieder, springende als een kip, Het briefjen te doen koopen!22

5 18

22

[sreng =] Oud-Surinaamsche benaming voor 8 Centen. (TK) De tonton of tomtom wordt altijd in den braf gegeten. De eerste is een meel van met kracht fijn gestampte bananen, waarvan een groote bal gemaakt wordt, gelijk aan een bal gehakt. De braf is een Surinaamsche soep, waarin verscheiden Inlandsche planten of vruchten, en vooral zout vleesch, kip, ook wel gelijkelijk visch. (TK) Het sein briefjen, waarop met nummers staat uitgedrukt wat soort van schip geseind is, hoe het heet, en van waar het komt. (TK)


296 * Shjah! na troe san bijblie takki, na troe san Domine leesie,1 Wi njan wi switti-moffo nanga sweeti voe wi veesie. Na bakkra-kondre wan njoe sanie Bakkraa ben prakkiseeri; 5 Mi mamma dissie meeki mi! Wan toori joe moesso jeeri! Sippi na inni winti lijki vriegrie de go vlij Bakkraa de go haari den, en gi den teitij.8 Derappée sippi na wi tappo de vlij 10 Lampoe sondro olie de bron; Sjeesi sondro haasi de rij, Na tappoe iesri paasi den ron; Ai ba! kondre draai, poess-poessi jan slaa,13 Adjoosi vlagra-tikki, boda kabaa!14 15 Ma, awassi wi no de konniman, Wi no habi trobbie; Wie Koning nanga wi Gramman, Wie Kondre wi lobbie;

* 1 8

13 14

7. de. Tekst: dé. Shjah! (een uitroep van afkeuring of gruwel) is bij Ten Kate onvertaald gebleven. Dit gehele couplet werd zeer vrij vertaald. De laatste regels luiden letterlijk: Schepen gaan in de wind als vliegers vliegen, blanken halen hen in en geven ze touw (laten ze vieren). Er is een mogelijkheid dat Ten Kate vriegrie (= vlieger fout vertaald heeft. Zie odo no. 347 bij Wullschlägel. boda is een verouderd woord voor: feest, banket, bruiloft. Men kent nog wel de uitdrukking boda kabaa ('t is uit met de pret).


297 't Is waar wat de bijbel ons zegt, en wat ons de dominees leeren: Gij zult met het zweet uws gezichts uw vleesch en uw haring verteeren.2 Die blanken in het Blankenland3 Zijn dan toch wondre heeren! 5 Ze zijn, 't gaat boven elks verstand,5 Aan 't nieuwheên praktizeeren. Daar gaan de fregatten te lucht, en laten de winden maar knorren. Dan halen de blanken hen in, en doen ze weêr schieten als torren. Daar vliegen schepen hemelwaart; 10 Geen pit brandt in de lampen; Daar ziet men wagens zonder paard Langs ijzre lijnen dampen. Ja, man! 't gaat er alles hot her: de kat eet de slâ met de kroten...13 Mijn vlaggestok, 'k zeg u adé: de bron van mijn brood is vervloten.14 15 Maar zijn we al zulke pieten niet, Daar 's vrede in onze woning; Voor Gramman klinkt ons vreugdelied,17 Wij minnen Land en Koning.

2 3 5 13 14

17

Woordelijk: wij eten onzen zoeten mond met het zweet enz. De zoete mond is bij de Negers zoutvleesch en haring. (TK) Europa in het bijzonder. (TK) Hier heeft het oorspronkelijke nog den uitroep: Mijn moeder, die mij gebaard heeft! waarmede de negers gewoon zijn hunne verwondering uit te drukken. (TK) Een neger-spreekwoord, 't welk beteekent dat alles sens dessus dessous is. (TK) Naast het huisjen van CESAR staat een lange stok, waaraan hij de hollandsche vlag heischt, als er een schip geseind is. Hij wil dus zeggen dat, indien de schepen door de lucht komen, zij reeds aan de stad zouden zijn, voor er sein kon gemaakt worden, waardoor zijn beroep nutteloos worden en zijn broodwinning vervallen zou. (TK) De Gramman is de Gouverneur. (TK)


298 * Wi no leeti vaja nanga gaasi, wie no sabie boekkoe, Wi de wrokko na Pranaasi na dati gi den koekkoe!2 Mi wensi geluk na ibrie wan, Na inni da jaari dissie; 5 Alla oeman sa venni man, Den jonkman sa venni missie; Joe sa maala soekkroe ibrie dée, koffi sa repi na bon, Katoen-pranaasi sa meeki so tée, a no sa kissi woron. Ma mi teeki Gaddo beggi joe, 10 No forgitti CESAARI! Awassi mi pooti, tokkoe na troe, Mi habi mi libbi voe tjaari; Mi no habi foeloe voe wensi, mi no habi foeloe voe fredde, Mi no habi noffo voe libbie, ma mi habi toe moessie voe dedde.

De verhalen van Suriname hebben voor een deel als hoofdfiguur de slimme spin Anansi, een figuur uit de Afrikaanse folklore. Deze Anansi, die zich wonderwel thuis gevoeld moet hebben in de slavernij, waarin slechts de gewiekste tegen alle verdrukking en rechteloosheid in aan zijn trekken kan komen, werd ook de held van latere verhalen. Het is echter verwonderlijk, hoe gering de invloed van de slavernij is op de Surinaamse verhalenschat. Wij moeten ons echter hier niet laten bedriegen door verzamelingen van etnologen met een beperkte Afrikaans-gerichte belangstelling. Er zijn zeker veel verhalen over de slavernij als ondrofenitori (ondervindingsverhalen)

* 2

13. voe fredde. Tekst: vo fredde. 14. voe libbie ... voe dedde. Tekst: foe libbie ... vo dedde. De vertaling van Ten Kate houdt geen rekening met de ironische bijbetekenis: wij werken op de plantages en dat levert hun (de blanken) de koek (het beste deel).


299 Wij maken geen lichtjens met gaz, we zijn ook niet ver in de boeken; Maar op de plantaadjes is werk, en dat geeft ons meel voor de koeken. Geluk en heil en zegen dan! Dat wenscht ik vroeg en spade. 5 'k Gun alle maagdekens een man, En allen mans een gade. Maalt suiker zoo veel je maar kunst; de koffieboon rijpe aan de boomen, En zelfs niet één vlokjen katoen worde u door de wormen ontnomen. Maar och, ik bid, heb medelij, 10 Wil CESAR niet vergeten! Al ben ik arm, 't geldt ook voor mij: Wie leven wil, moet eten! Ik heb niet veel hoop om te winnen, ik heb niet veel vrees om te derven: Ik heb niet genoeg om te leven, maar toch nog te veel om te sterven.


300 van vader op zoon oververteld. Een aanwijzing hiervoor vonden wij in de beschrijving van een vertelavond door W. CAMPAGNE in de West-Ind. Gids jrg. XXXIII (1953), waarin op p. 159 de volgende passage voorkmot: Daar staat Soekim (Joachim) op. Hij verelt niet van de spin, maar van de lotgevallen der slaven. Hoe hingen wij aan zijn lippen. als hij ons vertelde, hoe de hele slavenmacht van een plantage dicht bij Georgetown1, de eigenaar fopte gedurende een feest en er vandoor rok. Wij nemen hier een verhaal op uit de verzameling van M.J. en F.S. HFRSKOVITS, Suriname Folk-Lore (New York, 1936), pp. 242-244. De fonetische spelling is gewijzigd2.

Anansi ben de slaf. [2] Anansi ben de slaf. Ma noo, hen mama no wani foe bai [3] hen poeroe na ini slaf, bika Anansi ben hogri toemoesi. Wan [4] dee Anansi prakser taki: Mi e go soekoe wan koni foe mek [5] mi mama bai mi. [6] Anansi weri wan wet japon gi hen nanga wan free. Dan [7] a neti a go na na kamra pe hen mama de sribi. Nomo a taki: [8] ‘Mi na Engel Kebriel. Gado seni mi foe kon taigi Ma Akoeba [9] foe a bai na boi poeroe na slaf. Dan Mama Akoeba sa kisi [10] wan boen presi na hemel.’ [11] Di Ma Akoeba opo hen ai foe loekoe, a si na weti. A kon [12] frede. A tap hen ai baka. Dan a kon bribi, taki na Gado ben [13] seni wan Engel kon. Di a wiki mamanten, a go taigi hen [14] birfroo taki: na so wan sani ben pasa nanga hen. Dan hen [15] birfroo taigi hen taki: ‘We, di na Gado srefi seni kon begi [16] joe foe bai na boi, dan joe moe bai hen.’ [17] Na mama go, a bai na boi. Ma te na boi doe hogri, dan [18] na mama de kos hen taki: ‘Joe denk taki na foe boen foe [19] joe mi bai joe? Ma na Gado srefi ben seni begi mi.’ [20] Ma noo, Anansi ben wani foe hen mama bai hen wefi toe.20 [21] Dan a doe na sref fasi leki fa a ben doe kaba. Ma di a go, a

1 2 20

De hoofdstad van Brits Guyana. Enkele malen moest de tekst geïnterpreteerd worden, vooral bij de analyse van samentrekkingen. In de tekst stond bai na hen wefi toe. Dit moet echter een fout bij het spreken of noteren geweest zijn.


301

Anansi was slaaf. [2] Anansi was slaaf. Maar zijn moeder wilde hem niet los[3] kopen uit de slavernij, omdat Anansi heel ondeugend was. [4] Eens op een dag dacht Anansi na: Ik ga een list bedenken, [5] dat mijn moeder mij vrij koopt. [6] Anansi trok een witte jurk aan en vleugels, en in de nacht [7] ging hij naar de kamer waar zijn moeder sliep. Hij zei: ‘Ik [8] ben Engel Gabriël. God heeft mij gezonden om vrouw [9] Akoeba te zeggen, dat zij haar jongen uit de slavernij moet [10] loskopen. Moeder Akoeba zal dan een mooi plaatsje in de [11] hemel krijgen.’ [12] Toen vrouw Akoeba de ogen opsloeg, zag zij al dat wit. [13] Ze werd bang. Ze sloot haar ogen weer. Toen is ze gaan [14] geloven, dat God een Engel gezonden had. Toen ze de vol[15] gende morgen wakker werd, ging ze haar buurvrouw ver[16] tellen wat haar overkomen was. Haar buurvrouw zei: ‘Nou, [17] als God zelf je laat vragen de jongen vrij te kopen, dan moet [18] je hem maar vrij kopen.’ [19] De moeder ging en kocht de jongen. Maar toen de jongen [20] ondeugend was, schold zijn moeder hem uit en zei: ‘Denk je [21] dat ik je voor jouw plezier vrij gemaakt heb? God zelf liet [22] het me vragen.’ [23] Anansi wou toen dat zijn moeder ook zijn vrouw kocht. [24] Hij deed hetzelfde wat hij tevoren gedaan had. Maar toen


302 [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7]

ben hab ferkootoe. Nomo a taki: ‘Ma Akoeba, Gado seni mi kon agen, taigi joe taki, joe ben doe so leki fa a ben seni taigi joe.’ Ma te Anansi de taigi, dan a e koso, bika a ben habi ferkootoe. Anansi taki: ‘Ma Akoeba, Gado seni mi taki, meki mi taig joe taki, ef joe sa bai na oema gi na boi, dan hen sa seni sori joe pe wan moni beri na joe presi.’ Ma di a taki so, nomo a koso agen.

[8] Nomo na mama taki: ‘Fa na sten gersi na sten foe Anansi’. [9] Nomo Anansi taki: ‘Mi mama, mi no sa doe moro!’ Dan [10] na mama leti faja, a kon loekoe, a si na eegi pikin foe hen ben [11] weri leki Engel. Nomo a taki: ‘Joe ferfloektoe Engel! Na [12] moni di beri na mi presi, teki hen go bai oema, joe foefoeroe[13] man!’ A taki: ‘Engel Kebriel! Na joe moi so, joe didibri [14] Engel! Komopo na mi tapoe, joe foefoeroeman!’ [15] Dan na mama hati kon bron. Mamanten a begin kosi ala [16] den soema, di ben taigi hen foe bai na boi, di na Engel ben [17] kon na hen. A taki, den ben miti mofo makandra. W.R. VAN HOËVELL publiceerde in zijn reeds genoemde werk: Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet (Zaltbommel, 1854), op pp. 54-58 een volkslied, een ballade, dat in zijn eenvoud een ontroerend beeld geeft uit de slaventijd. Wij hebben gemeend een nieuwe vrije vertaling in de volkstoon te moeten beproeven. Het lied is in Suriname nog steeds bekend, al kent men niet altijd de gehele tekst.


303 [1] hij bij haar kwam was hij verkouden. Hij zei: ‘Vrouw [2] Akoeba, God heeft mij weer uitgezonden om je te zeggen, [3] dat je gehandeld hebt zoals hij je bevolen had.’ Maar onder [4] het praten kuchte Anansi, want hij was verkouden. Anansi [5] zei: ‘Vrouw Akoeba, God zond me een boodschap om je [6] aan te zeggen dat hij je, als je de vrouw vrij koopt voor die [7] jongen, dat hij je dan zal laten zien waar er geld verborgen [8] ligt op je erf.’ Maar toen hij dat zei, kuchte hij weer. [9] Toen zei de moeder: ‘Wat lijkt die stem toch op de stem [10] van Anansi!’ Toen zei Anansi: ‘Moeder, ik zal het nooit [11] weer doen!’ De moeder deed het licht op, keek en zag dat [12] haar eigen kind zich als Engel verkleed had. Ze zei: ‘Jij [13] vervloekte Engel! Neem het geld dat op mijn erf begraven [14] ligt om vrouwen te kopen, jij dief!’ Ze zei: ‘Engel Gabriël! [15] Wat ben je mooi, jij duivelse Engel. Pak je weg, jij dief!’ [16] Toen werd de moeder boos. De volgende dag begon ze [17] alle mensen uit te schelden, die haar hadden aangeraden de [18] jongen vrij te kopen, toen de Engel bij haar gekomen was. [19] Zij zei dat ze dat samen afgesproken hadden.


304 *

Bastian fon.1 Meneri, meneri, da piekien, pardon. Membrie wan tem, membrie wan tron, Fa joe ben lobbie mie so té, 5 En fa mie lobbie joe jette. Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron! Té na condré joe kon fo scrifiman, Mie no ben sabie san na wan man; 10 Fa joe ben lobbie mie so té, En fa mie lobbie joe jette. Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron! Mie ben dé kalli joe mooi scrifiman, 15 Joe poeloe mie na mie nenne Anan;15 Fa joe ben lobbi mie so té, En fa mie lobbi joe jette. Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron!

*

1

15

4. joe. Tekst: yoe. 8 joe ... scrifiman. Tekst: yoe ... srifiman. 10. joe. Tekst: yoe. 11. joe. Tekst: yoe. 14. Mie ben dé kalli joe. Tekst: Mie ben dékalli yoe. 15. Joe. Tekst: Yoe. 16. joe. Tekst: yoe. 17. joe. Tekst: yoe. De vele tekstkritische aantekeningen bij de Negerengelse tekst tonen aan, dat men moeite had zonder een strenge schrijftraditie de woorden steeds gelijk te spellen. Wij hebben eenheid in spelling gebracht. Het woord Anan is een nu verouderd vraagpartikel dat in oude woordenboeken wordt geschreven ‘Anaa’. Vertaling: heb je me niet zó van mijn moeder?


305

Bastiaan sla! Mijnheer, mijnheer, heb medelij! Denk aan het kind, en hoe ge mij in vroeger tijd beminde zeer, 5 En hoe ik nog u min, mijnheer. Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena! Toen gij als blankof'cier hier kwam, Toen wist ik nog niet van een man. 10 Hoe gij mij toen beminde zeer, En hoe ik nog u min, mijnheer. Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena! Ik noemde u mijn schoon blankof'cier. 15 Gij nam mij van mijn moeder hier. Hoe gij mij toen beminde zeer, En hoe ik nog u min, mijnheer. Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena!


306 * Té joe ben bossi joe JABA,1 Mie ben takki: kaba! kaba! Da falsie lobbie, joe no ké, Ho fassi joe doe so to dé.4 5 Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron! Pardon Meneri! Pardon! pardon! Joe ben lobbi da skien wan tron. Mie beggi joe! mie beggi: ké! 10 Meneri a no noffo jette? Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron! Meneri, meneri, membrie da piekien, Da sorri joe mie lobbi krien. 15 Mie beggi joe, mie beggi: ké! Bastian a no noffo jette? Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron. Hoe fassi? mie takki fon!19 20 Da oeman meekie mie hatie bron! Mie takki fon! fon hin so té, Al wassi a fal don deddé. Bastian fon! bastian fon! Da oeman meekie mie hatie bron!

*

1 4 19

3. joe. Tekst: yoe. 4. joe Tekst: yoe. 8. Joe. Tekst: yoe. 14. joe mie. Tekst: yoe me. 20. bron. Tekst: bon. Jaba is de naam van de slavin. Het is mogelijk dat dit een drukfout is voor ti dé. Deze uitval tot de bastiaan is te verklaren uit de smeekbede rechtstreeks tot de bastiaan hiervoor. De bastiaan sloeg dus minder hard en wordt aan zijn plicht herinnerd.


307 Toen gij mij in uw armen nam Heb ik weerstreefd met: Laat mij dan! 't Was valse liefde, 't scheelt u niet! Waarom doet gij mij dit verdriet? 5 Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena! Gena mijnheer, gena, gena! Eens minde gij toch uw Jaba. Ik. smeek u dan, ik smeek u: Ach, 10 Mijnheer is het nog niet genoeg? Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena! Mijnheer, mijnheer, denk om het kind, Dat toont hoe zuiver ik u min. 15 Ik smeek u dan, ik smeek u: Ach, Bastiaan is het nog niet genoeg? Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena! Wat nu? Ik zeg je: sla! 20 Voor deze vrouw is geen gena! Sla, zeg ik, sla! Geef haar nog meer! Al valt ze er ook dood bij neer! Sla bastiaan, sla! Voor deze vrouw is geen gena!


308 *

In hoofdstuk VI werd reeds uitvoerig gesproken over de bekeerde bosneger JOHANNES e KING uit de 19 eeuw. Daar werden twee werken van groter omvang genoemd. Uit het laatste (over zijn moeilijkheden in Maripastoon)1 werd hier een fragment geput. Het werd geschreven na de emancipatie door een vrije bosneger. De slaven hebben nooit hun reacties op de emancipatie neergeschreven. De vrije bosneger JOHANNES KING werd in leven en denken diep beïnvloed door de slavernij (men zie de reprodukrie van een door hem getekend helvisioen bij dit hoofdstuk), heeft ook de emancipatie zo bewust ondergaan en doordacht, dat wij zijn stem hier niet kunnen missen.

Tekst.1 [2] Ke loekoe, wan sari tori vo dem lobbi blara en sissa vo wi [3] Anitri gemeente. Oen ala sabi heeli boen, fa da gemeente [4] vo wi kom bigi noja. En na srafoe tem ala ningre ben de [5] nanga watra na hai. Oenoe ben taki: efi fri ben kom, oen ben [6] sa dini Masra Gado nanga oen heeli hatti. We doro oenoe [7] ben krei en bari na Masra Gado nem tapoe, dei nanga neti, [8] na firi wroko, na sribi plesi en na miri wroko, na ken pondo, [9] na wai wiwiri, na tjapoe gron, na diki skop en gotro, na9 [10] haksi wroko, na ouroe wroko en na bori soekloe; dem soekloe [11] gron ningre so weel leki dem katoen gron ningre nanga dem [12] hoedoe gron ningre, ala dem koffi en kakawoe gron ningre.

* 1

1

9

11. katoen. Tekst: kantoe. Maripastoon is de woonplaats van Johannes King In Maripastoon ontwikkelde zich een strijd tussen kerkelijk gezag (in handen van King) en wereldlijk gezag (in handen van zijn oudere broer Noa). King werd tenslotte door zijn oudere broer uit zijn woonplaats verbannen. Aanleiding en oorzaak van deze strijd worden in dit boek uiteengezet. Johannes King was een autodidact, die zichzelf grotendeels lezen en schrijven had geleerd en bovendien in een hem niet vertrouwd dialect moest schrijven. Hij bezit een geheel eigen spelling en interpunctiesysteem. Om deze tekst leesbaar te maken voor groter publiek moesten wij talrijke wijzigingen aanbrengen in spelling en interpunctie. De interpunctie werd essentieel gewijzigd, in de spelling werd alleen meer eenheid gebracht. Zie voor niet in de tekstkritische noten verantwoorde spellingswijzigingen p. 102, noot 9 en p. 104, noot 5. Zie voor enkele eigenaardigheden in spelling en taal p. 102, noot 5 en 9. Het fragment werd geput uit cahier no. 10 in pakket met archiefsignatuur II B. 7B. VIII van de Evang, Broedergemeente te Zeist. De preciese betekenis is onduidelijk. In verband is deze passage echter duidelijk genoeg.


309 [1] Ach zie, welk een droef verhaal voor de geliefde broeders en [2] zusters van onze Hernhutter gemeente. Gij weet allen heel [3] wel, hoe onze gemeente tegenwoordig zo groot geworden [4] is. In de slaventijd hadden alle negers tranen in de ogen. [5] Toen zeide gij, dat ge de Here God zou dienen met geheel [6] uw hart, wanneer de vrijheid kwam. Steeds maar weende gij [7] en riep de naam van de Here God aan, dag en nacht, onder [8] het werk op het veld, op de slaapplaatsen en bij het werk aan [9] de suikermolens, bij het transport van het riet, onder het wie[10] den en hakken, bij het graven van sloten, bij het hakken en [11] houwen en bij het suiker koken; zowel de negers der suiker[12] gronden als die der katoengronden en houtgronden, die der [13] koffie- en cacaogronden.


310 *

[1] En ala dei, ala neti oenoe ben krei pasa doezen tron na wan [2] dei na nem vo Masra Gado. En loekoe, na Maripastoon2 [3] srefi, di da Santa Jeje vo Gado ben kom na Maripastoon,3 [4] ha ben taki vo da pina krei vo dem slafoe ningre toe. En [5] loekoe fa da pina krei vo dem katibo ningre ben seki en trobi [6] Gran Gado nanga hem Jeje tee na da laast Hemel, en tee na6 [7] hem glori troon fesi; en da begi krei vo dem, nanga dem [8] foeroe bloedoe vo ningre, disi bakla ben trowe na gron; en [9] ibri dropoe vo dem ningre bloedoe disi ben dropoe fadom [10] na gron. En gron ben hopo mofo dringi hem troe, ma tog [11] da dampoe vo dem ningre bloedoe hopo flei go tee na Hemel. [12] En no wan soema ben man vo tapoe dem, en dem ben moesoe [13] nomo vo tjari da klagi go tee na da grori troon fesi vo Gado, [14] vo klagi dem weeti man nanga watra na hai gi Masra na [15] Hemel. We Masra Gado ben jeri da poti begi vo dem. En [16] alwasi dem slafoe ben moesoe vo hooli pasensi foeroe jari [17] vo jari, wakti da leti tem vo Masra Gado, tog Masra Gado [18] ben helpi dem: ha seni da fli gi ala dem slafoe ningre na foto, [19] na dem planasi toe. We jeri now: ha ben fiti vo ala ningre [20] na Suriname kondre dia moese prijze Masra Gado nanga [21] dem heeli hatti, tee dem boesi kondre toe. En wi alamala [22] moe plijze Gado gi hem bigi nem. Ma oenoe masipasi fliman, [23] oen alamala ben prijze Gado nanga tangi en nanga oen heeli [24] hatti, so leki ha fiti oenoe? En no no, vo taki leti, kweti [25] kweti! Wi no ben taki hem wan leti tangi. En plesi vo oenoe [26] taki hem tangi, oen alamala gi hem bigi sjem nanga sari, [27] bikasi foeloe hondro masipasi fliman de, oeman nanga man,

*

2 3

6

1. doezen. Tekst: doenze. 10. hopo. Tekst: hoopo. 13. troon. Tekst: tron. 27. hondro masipasi fliman de, ... Tekst: ondro masipasi fliman, ... Zie ook p. 308, noot 1. Maripastoon is een dorpje aan de Saramaccarivier (zie kaartje). Dit duidt op de tijd, toen Johannes King zonder tussenkomst der zendelingen bekeerd werd. King en vele anderen met hem hebben dit altijd gezien als een direct ingrijpen van de Heilige Geest in het leven van Maripastoon. King bezat een nogal middeleeuws aandoende kosmologie. Hij onderscheidt in elk geval verschillende hemelen.


311 [1] Alle dagen, alle nachten weende gij in de naam van Here [2] God meer dan duizend keer per dag. En zie, zelfs in [3] Maripastoon, toen de Heilige Geest van God in Mari[4] pastoon kwam, sprak hij ook over het lijden en wenen der [5] slaven. Zie hoe het lijden en wenen der slaven de grote [6] God en zijn Geest tot in de laatste Hemel en tot voor zijn [7] glorie troon geschokt en geroerd heeft; het biddend wenen [8] van hen, en het vele bloed der negers, dat blanken vergoten [9] hadden; iedere druppel van het negerbloed dat op aarde [10] viel. De aarde dronk het inderdaad in met opgesperde muil, [11] maar toch vloog de damp van het negerbloed ten Hemel. [12] Geen mens kon hen tegenhouden, zij moesten hun klacht voor [13] de glorie troon van God brengen, om de blanken aan te [14] klagen met tranen in de ogen bij de Heer in de Hemel. Wel, [15] de Here God verhoorde het arme gebed van hen. En al moes[16] ten de slaven jaar op jaar geduld hebben en de juiste tijd van [17] de Here God afwachten, toch hielp de Here God hen: hij [18] zond de vrijheid aan alle slaven in de stad en ook op de [19] plantages. Wel hoort nu: alle negers hier in Suriname, ook [20] zij in het bosland, behoorden de Here God te prijzen met hun [21] gehele hart. Wij allen moeten God prijzen en zijn naam ver[22] hogen. Maar gij emancipatie vrijen, hebt gij allen God ge[23] prezen en gedankt met geheel uw hart, zoals het behoorde? [24] Neen, om eerlijk te zijn, allerminst! Wij hebben hem niet [25] op de juiste wijze bedankt. In plaats van hem te danken, hebt [26] gij allen hem grote schande en groot verdriet gedaan, want er [27] zijn vele honderden emancipatie vrijen, vrouwen en mannen,


312 *

[1] di tron kiriman en wisiman. Nanga dati som vo dem de prijze1 [2] Gado vo kiri soema, bikasi dati de da moro switi sani na dem [3] goutoeman mofo. Tee dem go na boesi kondre, dan dem3 [4] sidom de taki hoemeni soema dem ben kiri na foto. We [5] sontem som vo oenoe, dem joem masipasi fliman, sa wani [6] haksi vo san hede dem moese sklifi dati, taki oenoe, dem [7] maspasi friman no de taki Masra Gado grantangi, so leki fa [8] ha de fiti vo taki hem tangi. We jeri, mi Johannes King srefi [9] de wan moro zondoe soema en blendi zondoe soema, moro [10] ogri leki dem weelder meti di de liebi na ini boesi. En mi no [11] ben leri sabi noti leki oenoe de sabi. Ma tog, nanga Jeje tranga [12] Masra Gado gi mi fli pasi vo mi getuige dati. En da getuigenis [13] vo mi de troe. En mi sabi, kondre ofoe lanti no de blibi ofoe [14] teki wan enkri soema getuige, en ha moese de toe efi dri [15] soema, dan fosi da getuige sa de troe getuige. Ma mi dati, [16] Masra Jesus de mi getuige. Na vo dati hede da getuigenis vo [17] Johannes King de troe. We oen jeri now, fa dem joem bolgoe17 [18] fliman de pori da wroko vo Gado, tee dem go na boesi kondre, [19] vo go diki ofoe poeroe goutoe. En dem alamala tron da moro [20] ogri heiden soema, leki dem soema disi de liebi tee na dem [21] moro falawe boesi kondre. En tee dem bolgoe go na dem [22] soema mindri, en dem no habi no wan pikin maniri en sjem [23] srefi. En da so dem de kloetoe, dem de kosi dem na dem ala23

* 1

3

17 23

16. hede. Tekst: heede. 21. bolgoe. Tekst: boolgoe. kiriman en wisiman (letterlijk: moordenaars en bedrijvers van zwarte magic) worden door King vaak in één adem genoemd. Met kiriman bedoelt hij meestal ‘misdadiger’ in het algemeen. De wisiman is voor King en alle bosnegers de ergste soort misdadiger. Het lijk van een wisiman wordt door de bosnegers niet begraven. goutoeman (gouddelvers), vertrekken op eigen gelegenheid voor een lange periode naar het bos, waar zij onder zeer primitieve omstandigheden moeten werken. Zij brachten het eerst contact tot stand tussen bosnegers en stadsnegers, een contact dat niet altijd plezierig verliep. De bosneger (en dus ook Johannes King zelf, al wordt dit bij hem getemperd door een christelijke levenshouding) staat van nature zeer kritisch tegenover stadsnegers en de stadsneger voelt zich verheven boven de volgens hem provinciale en achterlijke bosnegers. bolgoe = burgers, stadsnegers dus. Typerend voor de uiterst conventionele bosneger is, dat de kritiek zich in de eerste plaats richt op de slechte omgangsvormen van de stadsnegers.


313 [1] die misdadigers en tovenaars werden. Daarmee prijzen [2] sommigen God, dat zij mensen doden, want daarover spreken [3] de goudzoekers bij voorkeur. Als zij in het bosland komen, [4] dan zitten zij te bepraten hoeveel mensen zij in de stad [5] hebben gedood. Wellicht vraagt een enkele van u, nieuwe [6] emancipatie vrijen, zich wel af waarom men moet schrijven, [7] dat gij, de nieuwe emancipatie vrijen, de Here God niet [8] danken zoals het hoort. Luister dan: ik Johannes King ben [9] zelf de meest verblinde zondaar, erger dan de wilde dieren [10] die leven in het bos. En ik heb niet zoveel geleerd als gij. [11] Maar toch heeft de Here God mij door de kracht van [12] de Heilige Geest vrijheid gegeven om dit te getuigen. [13] En mijn getuigenis is waarachtig. Ik weet wel dat het [14] landsbestuur het getuigenis van een enkele persoon niet ge[15] looft of accepteert, er moeten twee of drie getuigen zijn, [16] dan pas zal het getuigenis waarachtig zijn. Maar wat mij [17] betreft, de Heer Jezus is mijn getuige. Daarom is het getuigenis [18] van Johannes King waarachtig. Wel hoort nu, hoe de nieuwe [19] burger vrijen het werk Gods bederven, wanneer zij in het [20] bosland komen om goud te winnen. Zij allen worden erger [21] heidenen dan de mensen die in de verst afgelegen streken van [22] het bosland wonen. Als de burgers tussen de mensen komen [23] dan hebben zij zelfs niet een beetje manieren en schaamte[24] gevoel. Zij ruzieën en schelden elkaar met allerlei schaamte-


314 [1] soltoe sjem kosi-kosi. En som joeroe, te dem doro na lanplesi, [2] dem no de komopo na sjolo srefi, nomo dem bigin nanga [3] oploeloe kosi-kosi en feti. En nofo tron dem Goenka srefi3 [4] moese lom go na dem vo go tapoe dem, vo dem no kom na [5] ini ongelok. En ala ogri sjem taki dem de teki taki gi dem [6] na dem, nomo vo gi dem srefi sjem na tra vrendri soema fesi. [7] En da sani disi dem boesi ningre no wani vo doe na fesi vo [8] dem bolgoe: dem de sjem vo kosi dem na dem srefi so. [9] Ma tog, dem masipasi bolgoe fliman, dem no habi sjem vo [10] dati kweti-kweti. Ma tog, foeroe vo dem leri boekoe, dem [11] leri sabi Gado tori boen-boen. Ma tokoe, te dem go na boto11 [12] vo go na goutoe, na liba tapoe srefi, a tan so leki dem ala[13] mala tron weelder meti, di de liebi na ini boesi. Di ibri dei [14] so dem de kloetoe de kosi dem srefi doro nomo. Ma oenoe [15] lobbi blara, Koning gi oen fli vo skin, ma na oenoe srefi15 [16] moe soekoe da fli vo zieli. A fiti vo oen leri bakla maniri16 [17] noja, bikasi na bakla kweki oenoe. En bakla no de gi dem na17 [18] dem sjem so na tra soso soema mindiri, en dem habi sjem vo [19] dem srefi. We na so srefi dem Goenka en Salamaka en [20] Matoewari ningre toe. En wi alamala leri fa wi moe gi wi20 [21] na wi lespeeki na tra soema fesi. We oenoe masipasi bolgoe [22] fliman, oenoe moe doe ala moeiti vo oen kan leri

3 11 15 16

17

20

Hiermee bedoelt hij de Aucaner bosnegers (Djoeka's). Het is voor de autodidact King onbegrijpelijk, dat de zoveel knapper en geleerder stadsnegers in menselijk opzicht zo tekort schieten. Men zag in Suriname de vrijheid als een persoonlijk geschenk van koning Willem III aan de negers. Ook tegenwoordig hoort men weer over een tweede emancipatie spreken: de vrijwording van de Surinaamse mens uit de hem door slavernij en kolonialisme opgedrongen waarden en normen van buiten, die een eigen ontwikkeling belemmeren. In dit opzicht is King dus merkwaardig modern. King ziet de stadsnegers als een produkt van de blanken. De culturele afstand tussen bosnegers en stadsnegers is zo groot, dat King de stadsnegers wel als een soort blanken moet zien. Hij houdt hun daarom in de eerste plaats de blanke conventies voor en daarna pas de conforme levenshouding der bosnegers. Hier noemt hij de drie grote bosnegergroepen: Aucaners (aan de Marowijne), Saramaccaners (aan de Suriname) en Matoewari (aan de Saramacca). King zelf is een Matoewari. Zie ook de kaart.


315 [1] loze scheldwoorden. Soms als zij bij de landingsplaats komen [2] dan zijn ze nog niet aan wal of ze beginnen met hun oproerige [3] scheldpartijen en ruzies. Dikwijls moeten de Djoeka's zelfs [4] bij hen komen om ze tegen te houden, dat er geen ongeluk [5] van komt. En met allerlei slechte, schaamteloze taal spreken [6] ze tot elkaar, alleen om elkaar te schande te maken voor [7] andere, vreemde mensen. Bosnegers willen dit niet doen in [8] het bijzijn der burgers: zij schamen zich elkaar zo uit te [9] schelden. Toch hebben velen van hen boeken geleerd en [10] het evangelie zeer goed leren kennen. Maar als zij in de boot [11] stappen om naar de goudvelden te gaan, al op de rivier [12] zelfs, lijkt het alsof zij wilde beesten geworden zijn, zoals [13] die leven in het bos. Bijna iedere dag ruzieën en schelden [14] zij bij voortduring. Maar geliefde broeders, de koning heeft [15] u wel lichamelijke vrijheid geschonken, maar zelf moet gij [16] de vrijheid der ziel zoeken. Gij behoort nu de manieren [17] der blanken aan te leren, want blanken hebben u opge[18] voed. Blanken beschamen elkaar niet temidden van wille[19] keurig wie, zij hebben wel schaamtegevoel. Wel, zo ook de [20] Djoeka, Saramaccaners en Matoewari. Wij hebben allen ge[21] leerd hoe wij elkaar moeten respecteren in het bijzijn van [22] anderen. Wel gij emancipatie burger vrijen, gij moet alle [23] moeite doen u ook zo'n goede gedragsregel eigen te maken,


316 *

[1] so wan boen fasi toe, en oenoe moese kaba nanga dem [2] weelder meti maniri. Ala so sani de hendri da wroko vo [3] Gado na foeloe plesi.3 [4] en gij moet ophouden met die wilde dieren manieren. Al [5] die dingen hinderen Gods werk op vele plaatsen.

* 3

3. Gado. Tekst: Gadoe. Dit is de grootste grief van King. De bosnegers zijn heidenen, de stadsnegers voor een groot deel christenen. Wanneer de bosnegers zien hoe onchristelijk de christelijke stadsnegers leven, dan zullen zij weinig genegenheid hebben tot het christendom over te gaan. In het hier niet opgenomen volgende verhaal geeft hij daarvan merkwaardige staaltjes.


317

Tekening van Johannes King bij een van zijn helvisioenen.


318

bibliografie M.F. Abbenhuis, ‘Bonni, 1793’. In: Emancipatie Biografieën. Paramaribo (1964), 23-39. G. van Alphen, Jan Reeps en zijn onbekende kolonisatiepoging in Zuid-Amerika, 1692. Assen, 1960. G. van Alphen, ‘Suriname in een onbekend journaal van 1693’. WIG 42 (1962), 303-313. Assid, De eeuwige cirkel; leven en strijd van de Indianen en Marrons in Suriname. Den Haag, 1946. M.G. de Boer, ‘Een Nederlandsche nederzetting aan de Oyapock (1677)’. Ts. Geschiedenis, Land- en Volkenkunde 4 (1899), 321-42. M.G. de Boer, ‘Een Nederlandsche goudzoeker. Een bijdrage tot de geschiedenis onzer nederzettingen aan de Wilde Kust’. Ts. Geschiedenis, Land- en Volkenkunde 18 (1903), 1-18. H.D. Benjamins, ‘Oude verdichte verhalen over Guiana’. WIG7 (1925/6), 17-30. P.J. Benoit, Voyage à Surinam: description des possessions néerlandaises dans la Guyane. Bruxelles, 1839. (Facsimile herdruk met samenvatting en annotaties in het Engels door Silvia W. de Groot. Amsterdam, 1967). J.P. de Bie en J. Loosjes, Biografisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden in Nederland. 's-Gravenhage, 1907-. Afl. 18, 646-51. J.C. Brandt Corstius, Idylle en realiteit. Het werk van Elisabeth Maria Post in verband met de ontwikkeling van de Europese literatuur in de tweede helft van de achttiende eeuw. Amsterdam, 1955. R.Th.J. Buve, De positie van de Indianen in de Surinaamse plantagekolonie gedurende de 17e en 18e eeuw; een poging tot sociaal-historische studie. Leiden, 1962. R.Th.J. Buve, ‘Surinaamse slaven en vrije negers in Amsterdam gedurende de 18e eeuw’. Bijdragen TLV 119 (1963) 8-17. R.Th.J. Buve, ‘Gouverneur Johannes Heinsius, de rol van Van Aerssens voorganger tijdens de Surinaams-Indische Oorlog, 1678-1680’. Nw WIG 45 (1966), 14-26. Theod. A.C. Comvalius, ‘Het Surinaamsche negerlied: de banja en de doe’. WIG 17 (1935/6), 213-220. A. van Dantzig, Het Nederlandse aandeel in de slavenhandel. Bussum, 1968. R.E.C. Doth e.a., Kondre sa jere (het land zal het horen) - 200 jaar zending onder de bosnegers van Suriname. Zeist, z.j.


319 Richard S. Dunn, Sugar and slaves. The rise of the planter class in the English West Indies, 1624-1713. New York, 1972. D.H. van der Elst, The Bush Negro tribes of Surinam, South America. A synthesis. Doctoral thesis, North Western University, Evanston, 1970. Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië. 's-Gravenhage etc., 1914-1917. Encyclopedie van Suriname. Amsterdam etc., 1977. Hoxie Neale Fairchild, The noble savage. A. study in romantic naturalism. New York, 1928. Gottfried A. Freytag, Johannes King der Buschland-Prophet. Ein Lebensbild aus der Mission der Brüdergemeine in Surinam. Nach seinen eigenen Aufzeichnungen dargestellt. Herrnhut, 1927. C.F.G. Getrouw, ‘De stemming van de bevolking vóór, tijdens en na de emancipatie van de slaven in Suriname’. WIG 34 (1953), 3-12. Silvia W. de Groot, Van isolatie naar integratie. De Surinaamse Marrons en hun afstammelingen. Officiële documenten betreffende de Djoeka's (1845-1863). 's-Gravenhage, 1963. Verh. TLV, 41. Silvia W. de Groot, Djuka society and social change. Assen 1969. Silvia W. de Groot, ‘Rebellie der Zwarte Jagers, de nasleep van de Bonni-oorlogen 1788-1809’. De Gids 133 (1970), 291-304. Silvia W. de Groot, ‘Suriname 210 jaar zelfstandigheid; het verdrag van 10 Oktober 1760’. De Gids 134 (1971), 410-413. Albert Helman, Zaken, zending en bezinning. De romantische kroniek van een tweehonderdjarige Surinaamse firma. Paramaribo, 1968. C. de Jong, ‘Een vergelijking van de slavenwetten in Spaans-, Brits-, Deensen Nederlands West-Indië’. In: Uit Suriname's Historie, Surinaamse Historische Kring (Amsterdam, 1963), 16-19. C. de Jong, ‘The Dutch press campaign against the negro slave trade and slavery’. Mercurius (1972), 27-54. Johannes King, Life at Maripaston, edited by H.F. de Ziel. The Hague, 1973. Verh. TLV 64. P. Kloos, ‘Johannis Sneebeling over Surinaamse Indianen, een manuscript uit de 18e eeuw’. Mededelingen Surinaams Museum, No. 10, 1973. J. Leefmans, ‘De muze van de Zure Naam’. Mamjo 1 (1962) en 2 (1963). U.M. Lichtveld, ‘De onbekende Herlein’. Nw WIG 45 (1966), 27-31. R.A.J. van Lier, Samenleving in een grensgebied. Een sociaal-historische studie van Suriname. 's-Gravenhage, 1949. 2e dr. Deventer, 1971. J.M. van der Linde, ‘De emancipatie der negerslaven in Suriname en de zendingsarbeid der Moravische Broeders’. WIG 34 (1953), 23-37. J.M. van der Linde, Het visioen van Herrnhut en het apostolaat der Moravische Broeders in Suriname, 1735-1863. Paramaribo, 1956.


320 J.M. van der Linde, Heren, slaven, broeders. Momenten uit de geschiedenis der slavernij. Zeist, 1963. J.M. van der Linde, Surinaamse suikerheren en hun kerk. Plantagekolonie en handelskerk ten tijde van Johannes Basseliers, predikant en planter in Suriname, 1667-1689. Wageningen, 1966. W.R. Menkman, ‘Slavernij, slavenhandel, emancipatie’. WIG 34 (1953), 103-112. M. Müller, ‘Tien jaren Surinaamse guerilla en slavenopstanden, 1750-1759’. Ts. voor Geschiedenis 86 (1973), 21-50. J.W.C. Ort, Vestiging van de Hervormde Kerk in Suriname, 1667-1800 Stencil (Amsterdam, 1963). F. Oudschans Dentz, ‘De afzetting van het groot-opperhoofd der Saramaccaners Koffy in 1835 en de politieke contracten met de Boschnegers in Suriname’. Bijdragen TLV 104 (1948), 33-43. A.N. Paasman, Elisabeth Maria Post (1755-1812). Een bio-bibliografisch onderzoek. (Amsterdam, 1974). A.N. Paasman, Reinhart, of literatuur en werkelijkheid. In: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw nr. 41-42, febr. 1979, 40-61. J. Postma, The Dutch participation in the African Slave Trade: Slaving on the Guinea Coast, 1675-1795. Michigan State University [1970]. J. Postma, ‘The Dimension of the Dutch Slave Trade from Western Africa’. Journal of African History 12 (1972) 237-248. J. Postma, ‘West African Exports and the Dutch West India Company, 1675-1731’. Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 36 (1973), 53-74. Richard Price (ed), Maroon Societies. Rebel slave communities in the Americas. New York, 1973. Richard Price, The Guiana Maroons. A. Historical and Bibliographical Introduction. Baltimore, 1976. A.J.A. Quintus Bosz, Drie eeuwen grondpolitiek in Suriname. Een historische studie van de achtergronden en de ontwikkeling van de Surinaamse rechten op de grond. Assen, 1954. A.J.A. Quintus Bosz, Geld, credietbehoefte en negotiaties in Suriname voor 1865. Paramaribo, 1971. L.L.E. Rens, The historical and social background of Surinam's Negro-English. Amsterdam, 1953. L.L.E. Rens, ‘Analysis of annals relating to early Jewish settlement in Surinam’. Vox Guyanae 1 (1954), 19-38. H.C. van Renselaar, ‘Colin, profeet van Coronie’. In: Uit Suriname's historie (Paramaribo, 1963), 20-24. H.C. van Renselaar, ‘Oude kaarten van Suriname’. Nw WIG 45 (1966), 2-13.


321 H.C. van Renselaar, ‘Théodore Bray, planter and draughtsman in Surinam’. Tropical Man 1 (1968), 140-151. A.A. van Schelven, ‘Suriname in de 18e eeuw. Ervaringen en idealen van Ds. Joa. Guil. Kals’. WIG 4 (1922/3), 65-90. Hugo Schuchardt, Die Sprache der Saramakka-neger in Surinam. Amsterdam, 1914. R.D. Simons, ‘Paul François Roos. Een dichter met profetische blik’. Naar Ruimer Horizon 7 (1952), 13-15. De Slaventijd in odo's; een boekje over Suriname's heden en verleden. Paramaribo, 1960. Anthony Synnott, Slave revolts in Guyana and Trinidad: a history and comparative analysis. Sir George Williams University, Montreal, 1971. W.S. Unger, Het archief der Middelburgsche Commercie Compagnie. Leiden, 1951. W.S. Unger, ‘Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel’. Economisch Historisch Jaarboek 26 (1956), 133-174; 28 (1958), 3-148. J. Voorhoeve, ‘Paul François Roos (1751-1805). De Surinaamse plantersletterkunde uit de 18e eeuw’. Nw Taalgids 48 (1955), 198-203. J. Voorhoeve, ‘Missionaire linguistiek in Suriname’. De Heerbaan 10 (1957), 59-75. Jan Voorhoeve, ‘Op zoek naar de handschriften van Johannes King’. Vox Guyanae 3 (1958), 34-40. J. Voorhoeve, ‘De handschriften van Mr. Adriaan François Lammens’. Nw WIG 40 (1960), 28-49. J. Voorhoeve en H.C. van Renselaar, ‘Messianism and nationalism in Surinam’. Bijdragen TLV 118 (1962), 193-216. J. Voorhoeve, ‘De nalatenschap van A.H.A. Mamin, 1804-1837, en de plantage Vrouwenvlijt’. Nw WIG 42 (1963), 259-268. J. Voorhoeve, ‘W.E.H. Winkels: Blankof' cier met palet en papier’. Nw Wig 42 (1963), 269-288. J. Voorhoeve, ‘Johannes King, 1830-1899. Een mens met grote overtuiging’. In: Emancipatie biografieën (Paramaribo, 1964), 53-66. J. Voorhoeve, ‘Fictief verleden. De slaventijd in de Surinaamse belletrie’. Nw WIG 45 (1966), 32-7. Jan Voorhoeve and Ursy M. Lichtveld, Creole drum. An anthology of Creole literature in Surinam. New Haven and London, 1975. Eugenius Theodorus Waaldijk, Die Rolle der Niederländischen Publizistik bei der Meinungsbildung hinsichtlich der Aufhebung der Sklaverei in den Westindischen Kolonien. Münster, 1959. P. Wagenaar-Hummelinck, ‘Het dagelijksche leven op de Surinaamsche Koffieplantage “Kokswoud” in 1828. Een brief van H. Van Borcharen’. WIG 28 (1947), 33-41.


322 Johanna Maria van Winter, ‘De openbare mening in Nederland over de afschaffing der slavernij’. WIG 34 (1953), 61-90. J. Wolbers, Geschiedenis van Suriname. Amsterdam, 1861. Ongewijzigde herdruk Amsterdam, 1970.


323

Fotoverantwoording p. 6 :

p 13 : p. 30:

p. 88/89 : p. 101: p. 155 : p. 180/205 :

p. 218/255 : p. 272 :

p. 317 :

Uit een facsimile editie door M.E. Kronenberg (Den Haag, 1927) van De Novo Mundo. Antwerpen, Jan van Doesborch (c. 1520). Nijhoff-Kronenberg no. 1311. Titelprent bij de Nederlandse uitgave van het reisverhaal van Laurens Keymis (UB. Amsterdam). Uit de Pertinente Beschryvinge van Guiana van Johannes Apricius, uitgegeven bij J. Claesz ten Hoorn, Amsterdam 1676 (UB. Amsterdam). Uit de Kortbondige Beschryvinge van de Colonie de Berbice uit 1763 (UB. Amsterdam, Broch. 259-5). Tekening van A. Borret (Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden). Lith. van E. Spanier naar P. Tanjé uit de Dichtlievende Uitspanningen van Joan Jacob Mauricius. Gravures van Blake naar tekeningen van J.G. Stedman, gepubliceerd in zijn Narrative of a five years' expedition against the revolted Negroes of Surinam (Londen, 1796). Chromolith. van Petit naar tekeningen van Theo Bray (Atlas van Stolk te Rotterdam). Lith. van Madou naar een tekening van P.J. Benoit, gepubliceerd in zijn Voyage à Surinam (Brussel 1839, facsimile-editie Amsterdam 1967). Tekening van Johannes King in zijn Skrekiboekoe (Archief der Evangelische Broedergemeente te Herrnhut).


Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden

Recommend Documents