Suriname Business Forum For Sustainable Development of the Domestic Sector

Suriname Business Forum For Sustainable Development of the Domestic Sector

Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector.”

gehouden op 31 juli 2009 in de Royal Ball Room Hotel Torarica Verslag door Ad Coffeng

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 1 van 60 Inhoudsopgave pagina 1. Openingssessie........................................................................................................... 2 1.1. Welkom: Ir. Ernie P. Isselt National Programme Manager van het Suriname Business Development Center.. 2 1.2 Welkomstwoord drs. Sieglien Burleson Vigerend Voorzitter Suriname Business Forum....................................................... 4 1.3 Inleiding Prof. Marten Schalkwijk Vertegenwoordiger van het Betuur van de Anton de Kom Universiteit van Suriname ................................................................................................................. 6 1.4 Officiële Opening: drs. Clifford Marica Minister van Handel en Industrie ............................................................................. 8 2. Internationale praktijkervaring................................................................................. 10 2.1 Voordracht Ing. Robert Huisman, lid van het Chartered Institute for Quality “Geaccrediteerde certificatie garandeert duurzame verbetering” ......................... 10 2.2 Voordracht Terrence Awai, B.Sc., IRCA Certified Principal QMS Auditor “Importance and Role of Standards for Competitiveness and Sustainable Development of the Private Sector” .................................................. 16 2.3 Vragenronde 1 ...................................................................................................... 21 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling..................................................................... 24 3.1 Voordracht Remy Grauwde, directeur Surinaams Bureau voor Standaarden De ontwikkeling van een kwaliteitszorginfrastructuur in Suriname ........................ 24 3.2 Voordracht Marjorie Renardus-Tajib, General Manager van soRena’s Winery NV “De noodzaak tot standaardisatie bij het proces van certificatie.” ........................ 26 3.3. Voordracht Anthousha Lim A Po, M.Sc., Sales & Marketing Manager Alupro “Lekker toch, omzetverdubbeling met ISO” ........................................................... 29 3.4 Vragenronde 2 ...................................................................................................... 31 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting .................................................. 35 4.1 Voordracht panellid Albert Alleyne, Voorzitter Consumentenkring Suriname................................................................ 35 4.2 Voordracht panellid Radjis Mohan, M.Sc. Onderdirecteur Onderzoek IGRS AdeKUS ........................................................... 37 4.3 Voordracht panellid Ricky Stutgard, M.Sc. Consultant.............................................................................................................. 39 4.4 Paneldiscussie....................................................................................................... 40 4.5 Samenvatting dagvoorzitter ................................................................................... 46 4.6 Slotwoord Ir. Ernie P. Isselt ................................................................................... 47 5. Bijlagen ...................................................................................................................... 48 5.1 Lijst van participanten private sector ..................................................................... 48 5.2 Lijst van participanten publieke sector................................................................... 51 5.3 Lijst van genodigden, sprekers en panelleden ...................................................... 52 5.4 Uitslag evaluatie door participanten....................................................................... 53

Inhoudsopgave

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 2 van 60 1. Openingssessie 1.1. Welkom: Ir. Ernie P. Isselt National Programme Manager van het Suriname Business Development Center Dames en Heren goedemorgen, Mijnheer de minister van Handel en Industrie, Voorzitters en besturen van organisaties, Directeuren van bedrijven en organisaties, Directeuren van ministeries, Mijnheer de dagvoorzitter, Geachte heren sprekers, Genodigden, Participanten, Leden van de pers, Collega’s en Medewerkers aan dit seminar, van harte welkom bij ons seminar “The Importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector”. Vrij vertaald “Het belang en de rol van standaarden voor het concurrentievermogen en de duurzame ontwikkeling van de private sector”. Mijn naam is Ernie Isselt en in mijn functie van directeur van het Suriname Business Development Center (SBC) is het voor ons een groot genoegen u vanmorgen welkom te mogen heten. Het SBC, de werkarm van het Suriname Business Forum (SBF), organiseert in zeer nauwe samenwerking met het Surinaams Bureau voor Standaarden en de “Anton de Kom Universiteit van Suriname” dit seminar. Het Suriname Business Forum is het institutionele platform (een instituut bij wet ingesteld) voor dialoog tussen de Particuliere Sector (d.w.z. de Bedrijfsleven- organisaties) en de Publieke Sector (d.w.z. de Overheid/ministeries) met ook de participatie van de Civil Society (de NGO’s, de Universiteit en de Vakbeweging). Het SBF heeft tot doel; “het zorg dragen voor een duurzame ontwikkeling van de Lokale Private Sector”. Anders gezegd: “Het duurzaam verbeteren van het investerings- en/of ondernemersklimaat”.

1.1 Inleiding: Ir. Ernie P. Isselt National Programme Manager van het Suriname Business Development Center

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 3 van 60 1. Openingssessie Om een werkbare situatie te creëren voor het SBF, het SBC en haar Stakeholders, kunnen wij (het SBC) met de hulp van een door de Europese Unie en Suriname gefinancierd project een scala van activiteiten uitvoeren, waaronder de organisatie van dit seminar. Wat is de rationale voor dit seminar: Een studie door het SBC geïnitieerd, heeft uitgewezen dat publieke instituten die diensten verlenen om de ontwikkeling van het bedrijfsleven te bevorderen, niet adequaat functioneren en er wordt aanbevolen dat Suriname haar productie- (en ook handel en diensten) activiteiten aanpast c.q. richt op het voldoen aan internationale standaarden en procedures. Processen en handelingen gerelateerd aan waarden en normen en certificering van deze zouden geïntroduceerd moeten worden. Het doel van dit seminar is: Het creëren van awareness (het besef) bij de lokale private sector, in het bijzonder het Micro-, Klein en Midden Bedrijf (het MKMB), en de publieke sector over het belang en het gebruik van standaarden als een instrument om het concurrentievermogen van de lokale private en publieke sector in haar algemeenheid en die van de MKMB’s in het bijzonder te vergroten. Wat zijn de resultaten die wij willen bereiken met dit seminar: 1. De publieke en private sector, in het bijzonder de MKMB het belang te doen beseffen van het gebruiken van standaarden en technische regels als een instrument voor duurzame economische ontwikkeling, 2. MKMB’s moeten bereid gevonden worden tot het meewerken met de relevante standaardeninstituten om informatie te verschaffen, welke relevant is voor een duurzame ontwikkeling van Suriname, 3. Conclusies en aanbevelingen moeten geformuleerd worden, hoe de private sector tot een groter besef te doen komen over de kracht van standaarden en tot een verhoging van de niveaus in de standaarden en technische specificaties te komen. Tevens zien wij graag aangegeven de centrale rol welke het SBF/SBC in dit geval kan spelen. 4. MKMB’s en de publieke sector te informeren over en bewust te maken van standaarden. Dames en heren het is thans de hoogste tijd dat ik de leiding van vandaag voor het verder managen van de agenda van dit seminar overdraag aan de dagvoorzitter de heer drs. Ad Coffeng.

1.1 Inleiding: Ir. Ernie P. Isselt National Programme Manager van het Suriname Business Development Center

Verslag Seminar “The importance and role of standards for cometitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 4 van 60 1. Openingssessie 1.2

Welkomstwoord drs. Sieglien Burleson Vigerend Voorzitter Suriname Business Forum

Goede morgen, Minister van Handel en Industrie, excellentie drs. Clifford Marica. Vertegenwoordigers van de Europese Unie, Geachte Directeur van Handel en Industrie, Directeuren van Departementen en Instituten, Bestuursleden en vertegenwoordigers en leden van de diverse organisaties en bedrijven, Bestuursleden, directeur van het Surinaams Bureau voor Standaarden, Vertegenwoordigers van de Universiteit, Bestuursleden en directeur van het Suriname Business Forum, Geachte dagvoorzitter, Geachte sprekers, and a special welcome to the guest speakers from abroad, Mr. Terrence Awai and Mr. Robert Huisman Dames en heren, Het Suriname Business Forum als platform voor dialoog tussen de overheid, het bedrijfsleven en de civil society beoogt om in samenwerking met alle relevante actoren te werken aan verbetering van het ondernemingsklimaat in Suriname en ter versterking van de Surinaamse ondernemingen. Zo zijn wij als het SBF samen met het SBC, onze werkarm, bezig met een strategische benadering van een aantal knelpunten voor het totale bedrijfsleven, door het instellen van technische werkgroepen. Hierbij proberen wij deskundigen en geïnteresseerden van alle stakeholders te betrekken. Wij hebben bijvoorbeeld geïdentificeerd: het moeilijk kunnen opstarten van bedrijven, compleet met de vergunningverlening, daarvoor is een technische werkgroep ingesteld. We hebben een werkgroep voor enterprise finance, we hebben in spé werkgroepen voor Tax and Investment en Business Development Services en wij hopen dat we ook nog enkele concrete sectoren kunnen aanpakken die voor de toekomst van Suriname veel beloven. Eén van de partners voor samenwerking hebben wij gevonden in het Surinaams Bureau voor Standaarden. Het belang van standaarden voor een betere productie en kwaliteit voor goederen en diensten is denk ik voor de meeste mensen duidelijk. Toch heeft mogelijk niet elke categorie belanghebbenden precies hetzelfde voor ogen.

1.2 Welkomstwoord drs. Sieglien Burleson Vigerend Voorzitter Suriname Business Forum

Verslag Seminar “The importance and role of standards for cometitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 5 van 60 1. Openingssessie Zo zal vooral het publiek belang hechten aan een goede kwaliteit-prijs-verhouding, terwijl voor bedrijven het behalen van een bepaalde kwaliteit meer een middel is waarmee een betere marktpositie verworven kan worden. Voor de overheid zal daarnaast ook de regulerende rol van belang zijn, hoewel de overheid zelf ook een producent is van vooral diensten die van grote maatschappelijk importantie zijn en die dus ook moeten voldoen aan goede standaarden. Deze diversiteit maakt dat bij het ontwikkelen van standaarden en het handhaven van daaruit voorvloeiende regels sterk gelet moet worden op al deze verschillende belangen en doelstellingen, hetgeen een goede afstemming vereist. Tegelijk zal de ontwikkeling van standaarden er ook niet toe mogen leiden dat rigide meetinstrumenten worden geïntroduceerd die voorbij gaan aan het hogere doel, namelijk daadwerkelijke verbetering van het productieniveau en de levensstandaard van de samenleving. Standaarden kunnen dienen om kwaliteit te meten en maken daardoor consistentie, standaardisering en vergelijking mogelijk. Maar ze kunnen ook gebruikt worden om groei te meten. Gegeven de discrepantie tussen de internationale standaarden en de stand van de ontwikkeling van onze samenleving zal mijns inziens de innovatieve rol die de ontwikkeling van standaarden kan vervullen niet onderschat moeten worden en zal hantering van het devies “gaan voor excellence” niet overdreven zijn. Mag ik U daarom namens het Suriname Business Forum en haar partners en het Surinaams Bureau voor Standaarden en de Universiteit van harte welkom heten en u uitnodigen tot een vruchtbaar en vooral innovatief seminar. Dank u.

1.2 Welkomstwoord drs. Sieglien Burleson Vigerend Voorzitter Suriname Business Forum

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 6 van 60 1. Openingssessie 1.3

Inleiding Prof. Marten Schalkwijk Vertegenwoordiger van het Betuur van de Anton de Kom Universiteit van Suriname

Goede morgen heer minister, gasten, Het is zeer stimulerend om een stijging te zien in de visie en activiteiten van het Suriname Business Forum. Een paar weken geleden heeft het SBF en onze universiteit een Memorandum of Understanding (MOU) getekend voor de komende vijf jaar. Alhoewel de MOU is gefocust op trainingen, technische assistentie en onderzoek, moet het duidelijk zijn dat standaarden ook een zeer productief gebied van coöperatie zijn. De universiteit is een organisatie die ook hard werkt om de standaarden van zijn producten te behouden en het verbeteren van onder andere hun geslaagden, hun onderzoek en hun diensten. De universiteit heeft een speciaal instituut voor Quality Management opgericht om de kwaliteit van de docenten, wijze van lesgeven en de onderwijs te bevorderen. De universiteit heeft tal van laboratoria om onderzoek te doen en die de studenten verschillende diensten aanbieden, maar die zijn ook bestemd voor de bedrijven en voor het grotere publiek. Hierbij is de universiteit bezig deze standaarden van de laboratoria te behouden en tevens naar een hoger niveau te brengen. Bovendien heeft de universiteit misschien wel de grootste groep van experts in het land op het gebied van labonderzoek met de handhaving van hoge standaarden. Het handhaven van hoge standaarden is cruciaal omdat ze het niet kunnen permitteren om variërende uitslagen van testen bekend te maken, mede afhankelijk door onbetrouwbare instrumenten, onvoorzichtige procedures of ondeskundig personeel. Tegelijkertijd doceert de universiteit tal van statistieken onderzoeksmethoden om haar academici en graduates een basis te geven voor onderzoek en ontwerpen van organisaties die hen uiteindelijk tewerk zullen stellen. We zijn nu bezig om een speciaal statistische ondersteuningscentrum op te zetten om trainingen en diensten op dit gebied te verbeteren. De laboratoria en wetenschappers op de universiteit zullen ook in staat moeten zijn bedrijven en overheidsinstanties te assisteren met het testen, en verbeteren van standaarden. Ik geloof dat dit een zeer vruchtbaar samenwerkingsgebied zal kunnen zijn, vooral omdat de meeste kleine bedrijven niet in staat zijn hun eigen laboratorium op zetten om hun producten te kunnen testen. Zelfs de middelmatige tot grote bedrijven hebben dit probleem. De samenwerking tussen universiteit en de bedrijven zal beide partijen tot voordeel strekken. De bedrijven maken minder kosten terwijl ze producten voortbrengen die zijn getest op hun samenstelling en kwaliteit. Aan de andere kant kan de universiteit

1.3 Inleiding Prof. Marten Schalkwijk Vertegenwoordiger van het Betuur van de Anton de Kom Universiteit van Suriname

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 7 van 60 1. Openingssessie efficiënter gebruik maken van zijn verschillende laboratoria en de aldus verkregen inkomsten gebruiken voor het upgraden van de laboratoria en het personeel. Ik moet hieraan toevoegen dat met name de grote bedrijven al hebben ondervonden wat de voordelen van deze samenwerking met de universiteit zijn zowel op het gebied van het uitrusten van hun personeel als van het laboratoriumonderzoek en het testen. Er kan en moet veel meer gedaan worden, ook bij de overheidsinstanties. Als we maar kijken naar het werk van het Surinaams Bureau voor Standaarden; ze zullen niet in staat zijn hun werk goed te doen zonder het op de juiste wijze testen en certificeren van producten. Het is duidelijk dat standaarden voorkomen in allerlei vormen. Zij worden afgestemd op locale, regionale en internationale standaarden. Kleinere landen moeten meestal hun producten geleidelijk ontwikkelen van een lokaal product naar een exportproduct. Vaak is het niet nodig om grote bedragen te betalen aan buitenlandse instanties wanneer de betreffende producten niet worden geëxporteerd. Bedrijven moeten eerst investeren in lokale bevoegdheid, onderzoek, verbeteren van het product, in plaats van te hoog te grijpen en te investeren in internationale standaarden en certificering. Ik zeg dit omdat ik soortgelijke gevallen heb gezien waarbij kleine bedrijven worden aangemoedigd zich te richten op internationale standaarden en certificering, terwijl ze die niet nodig hadden noch konden permitteren. Ze moeten zich daarom gaan aansluiten bij lokale instanties die hen kunnen assisteren met het verbeteren van hun producten naar een hoger niveau van testen en standaardisering. Laat me afsluiten met te stellen dat door te investeren in het verhogen van het lokale vermogen tot invoeren en behouden van standaarden, zal leiden tot het besparen van veel geld. Hiermee zullen we ook worden voorzien van experts die op verschillende gebieden assistentie kunnen verlenen zoals bij noodsituaties, bij het ontwikkelen van nieuwe producten, bij innovaties, etc. Dit onderstreept alleen maar de behoefte naar meer samenwerking tussen de verschillende sectoren en organisaties in onze samenleving. Ik wens u een zeer productieve uitwisseling van ideeën en discussies tijdens dit seminar. Dank u wel.

1.3 Inleiding Prof. Marten Schalkwijk Vertegenwoordiger van het Betuur van de Anton de Kom Universiteit van Suriname

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 8 van 60 1. Openingssessie 1.4

Officiële Opening: drs. Clifford Marica Minister van Handel en Industrie

Waarnemend voorzitter van het Bestuur van het Surinaams Business Forum, mw. Burleson, Overige bestuursleden van het Surinaams Business Forum, Directie en Staf van het Surinaamse Business Development Center, Voorzitter van het Bestuur van het Surinaams Bureau voor Standaarden, mw. KerkhoffsZerp, Overige Bestuursleden van het SBS, Vertegenwoordiger van de Universiteit, dhr. Marten Schalkwijk, Geachte inleiders, allemaal, maar toch in het bijzonder de buitenlandse gasten, Geachte directeuren van departementen, Overige aanwezigen, Vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, Misschien ook vertegenwoordigers van de vakbeweging, Vertegenwoordigers van de publieke sector, Alle aanwezigen, Ook van mijn zijde van harte goede morgen, Het begint cliché te worden om steeds weer te praten over globalisatie, regionale en internationale handelsliberalisatie en economische integratie, maar ook om te praten over de economische crisis die ons treft; maar het blijft de realiteit. Die realiteit heeft met zich meegebracht dat in een versneld tempo ontwikkelingslanden geconfronteerd werden met een grote mate van concurrentie. Die landen hadden meer dan de ontwikkelde landen, de uitdaging om ervoor zorg te dragen dat ze heel snel aanpassingen pleegden in de kwaliteit van hun producten, maar ook de kwaliteit van hun productiesystemen. En daarvoor is het nodig dat je standaarden neerzet of standaarden overneemt regionaal en internationaal. Suriname mag verheugd zijn dat zij vandaag, weliswaar te laat, maar toch nog over een standaardenbureau beschikt. Een standaardenbureau om te helpen in het proces om kwaliteitsstandaarden neer te zetten en te begeleiden opdat productiesystemen verbeterd worden en de kwaliteit van de productie ook beter wordt. We mogen verheugd zijn dat we een Suriname Business Forum hebben, een platform voor overleg tussen de publieke en de private sector met het doel om het ondernemerschap te bevorderen, te stimuleren en ervoor zorg te dragen dat er een goede relatie bestaat tussen de publieke en de private sector. Suriname Business Development Center, een instrument van het Suriname Business Forum, moet ervoor

1.4 Officiële Opening drs. Clifford Marica Minister van Handel en Industrie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 9 van 60 1. Openingssessie zorg dragen dat de ondernemers in de ruimste zin des woords worden bijgestaan om hun onderneming op een hoger niveau te brengen. Het is daarom dat ik hier met heel veel genoegen sta om een heel belangrijk seminar te openen. Een seminar waarbij het Suriname Business Forum en Suriname Business Development Center, samen met Surinaams Bureau voor Standaarden, naar de ondernemers toe, maar ook naar werkers in die sfeer, het belang van standaarden wil presenteren, het belang van standaarden om competitief te kunnen blijven, of competitief te kunnen worden, in elk geval ervoor zorg te dragen dat de ondernemingen in Suriname levensvatbaar blijven en in een betere concurrentiepositie komen en in staat zijn hun producten te exporteren. Het is mij een genoegen dat ik waarneem dat in Suriname meer en meer het bewustzijn aan het groeien is van het zetten van standaarden, of het nu milieustandaarden of kwaliteitsstandaarden zijn. Een discussie die u regelmatig ervaart tussen bedrijven onderling, tussen bedrijven en de overheid, geeft aan dat er een groeiend bewustzijn is wat milieustandaarden moeten zijn en wat kwaliteitsstandaarden moeten zijn. Ik reken erop dat de presentaties, die we vandaag gaan krijgen, voldoende zullen bijdragen aan de verdere bewustwording van het belang van standaarden voor alle economieën in de wereld van vandaag, maar meer in het bijzonder voor de economie van Suriname, zodat de Surinaamse economie verder kan groeien, zodat de Surinaamse ondernemers echt wel in een betere concurrentiepositie komen en die regionale competitie aankunnen, maar meer nog die internationale concurrentie, opdat de economie van Suriname er beter op wordt. Drie inleiders heb ik voor mij gehad. Ik denk dat bij elkaar opgeteld de meest belangrijke dingen gezegd zijn over het belang van dit seminar. Ik wil het daarom kort houden en u heel veel succes toewensen vandaag bij dit seminar. Ik reken erop dat u heel veel heeft opgestoken wanneer u van middag dit seminar gaat verlaten. Met deze woorden verklaar ik het seminar voor geopend.

1.4 Officiële Opening drs. Clifford Marica Minister van Handel en Industrie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 10van 60 2. Internationale praktijkervaring 2.1

Voordracht Ing. Robert Huisman, lid van het Chartered Institute for Quality “Geaccrediteerde certificatie garandeert duurzame verbetering”

Geachte excellentie, dames en heren. Her is voor mij een eer om hier kennis te delen met dit prachtige land, waar ik elke keer weer met heel veel plezier kom. Zoals al aangegeven ik werk de laatste 20 jaar in kwaliteit en veiligheid en de laatste tijd is daar een stukje duurzaam ondernemen bijgekomen. Bij de International Standard Organization wordt op dit moment een nieuwe norm ontwikkeld voor duurzame ondernemingen. Alle standaarden en normen leggen duidelijk een verband met duurzaam ondernemen en daar wil ik het vandaag over hebben door aan te geven hoe standaarden en normen kunnen helpen bij duurzaam ondernemen. De Hoge Snelheids Lijn Zuid (een spoorwegverbinding naar Parijs) is echt een stuk levenswerk van mij geweest; ik heb er bijna tien jaar gewerkt. Het project is nu zo goed als klaar. Vele standaarden en normen zijn de basis geweest om daar een duurzaam project neer te leggen. Het is een project dat 100 jaar mee moet gaan en waarschijnlijk nog veel langer. Er moet een trein met 300km/uur naar Parijs gaan rijden, waarbij het erom gaat om mensen met zo min mogelijk energieverbruik zo snel mogelijk van de ene naar de andere plaats te brengen. In Suriname moet nogal het een en ander op dit gebied gebeuren: als ik zo kijk naar de weg van hier naar Frans Guyana, dan denk ik dat daar wel wat duurzaams aan kan gebeuren. De Minister heeft zojuist gezegd dat er hard aan wordt gewerkt om dit soort zaken duurzaam te maken in Suriname. Ik ben zelf heel erg betrokken bij de normen bij het Nederlands Normalisatie Instituut. Daar worden de NEN normen ontwikkeld; deze zijn bijna allemaal nu NEN-ISO-normen. Het zou mooi zijn als input naar Suriname zou komen om te helpen bij de ontwikkeling van normen. Ik heb zojuist met de heer Grauwde gesproken die contacten heeft met de NEN, zodat ook Suriname input kan geven in de ISO en kan helpen normen ontwikkelen. Ik vind dat een belangrijk onderwerp. Aan de hand van een aantal stellingen wil ik met u door de materie heen lopen. Stelling 1: Certificeren op basis van nationale en internationale normen door geaccrediteerde instellingen is in Suriname van belang. Je ziet dat er op heel veel plekken mensen zeggen: ik ben gecertificeerd. Dan hebben zij een certificaat, maar dan zeg ik gechargeerd: het is de inkt op het papier niet waard. En als iemand dan zegt: ik betaal en krijg een certificaat, dan is het niets waard. Op elk certificaat dient een logootje van accreditatie te staan. In Nederland, Engeland en de Verenigde staten zijn grote accreditatie-instellingen. Het is van belang dat het papiertje waarde heeft. Ik ga er straks verder op in.

2.1 Voordracht Ing. Robert Huisman, lid van het Chartered Institute for Quality Geaccrediteerde certificatie garandeert duurzame verbetering

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 11van 60 2. Internationale praktijkervaring

Aan de andere kant is het ook zo: ik ben hier nu anderhalve week en heb drie bedrijven gecertificeerd voor ISO 9001. Maar als je helemaal uit Nederland moet komen, of uit Amerika en andere plekken, dan is dat heel erg duur. En vaak zie je ook dat het voor de Surinaamse bedrijven om te certificeren een stuk goedkoper werd, doordat ze gewoon hier met lokale auditeurs heel goed een certificaat kunnen halen zonder dat daar een heel duur plaatje aan hangt. Voor mij als ik uit Nederland kom, is Suriname een goedkoop land. Maar als je uit Nederland moet komen om te certificeren, dan is dat veel te duur. Het Surinaams Bureau voor de Standaarden zal hierin een belangrijke rol moeten gaan spelen. Zij zou met behulp van de regering ervoor kunnen zorgen dat er ook echte Surinaamse certificatiebureaus kunnen komen. Die kunnen werken voor een veel lagere prijs dan een in het buitenland gevestigde geaccrediteerde instelling. Dit is iets dat volgens mij noodzakelijk is. Het is ook nodig dat certificaten van niet geaccrediteerde instellingen duidelijk aan de kaak worden gesteld. Er is in Suriname een instantie actief en best erg wel goed, die niet geaccrediteerd is. Zij zeggen op hun website wel dat ze accreditatie achter zich hebben, maar als je verder gaat kijken blijkt dat hun eigen stichting te zijn. Ik vind dat dergelijke organisaties duidelijk aan de schandpaal genageld moeten worden. Want die certificaten hebben niet de waarde, die ze moeten hebben. Aan de andere kant is het dit een belangrijk punt: je kan ook voldoen aan een standaard (aan ISO9001 of ISO14001), wat heel veel werk en energie kost, maar waarmee het bedrijf heel veel beter wordt, maar je hoeft ook niet altijd te certificeren. Vooral heel kleine bedrijven kunnen zeggen: wij kunnen aantonen met handboeken dat de zaken die wij doen en de kwaliteitscontrole voldoen aan de kwaliteitseisen van ISO9001, zonder dat ze gecertificeerd zijn. Ik vind het ook belangrijk dat de opdrachtgevers die om een certificatie vragen (en dat is vaak de overheid) stellen dat heel kleine bedrijven niet per sé altijd gecertificeerd hoeven te zijn.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 12van 60 2. Internationale praktijkervaring Wat dat betreft denk ik dat het belangrijk is dat accreditatie in Suriname mogelijk wordt, hetzij met hulp van buitenaf of op eigen kracht. Daar is dan een stukje ondersteuning van het ministerie nodig. Stelling 2 Sustainable (duurzaam) zijn/ ondernemen is duidelijk laten zien wat je doet. Je niet verschuilen Suriname is geen eiland Caricom is een economisch speelveld met kansen. Bij duurzaamheid moet je laten zien dat je aan de normen voldoet. Als je aan de certificeringsnormen voldoet en de standaarden hebt gevolgd, dan ben je ook internationaal veel sterker. Het is belangrijk dat je systemen hebt om te laten zien dat je eraan voldoet. In de bouwsector heb ik deze week een groot bouwbedrijf in Suriname gecertificeerd en dat bedrijf is ook in de running voor overheidsopdrachten. Het is goed dat de Overheid ziet dat zij kwaliteit kunnen leveren en dat er rekening wordt gehouden bij het houden van aanbestedingen. Als nu aan de normen van certificatie wordt voldaan, dan zijn er veel meer kansen voor het bedrijfsleven in Suriname. Binnen de Caricom is het Crosq platform, waar hard wordt gewerkt om samen tot normen te komen en tot grotere kennis van die normen. We moeten weten wat we moeten doen om meer kansen te hebben buiten Suriname. Suriname is op zich zelf een prachtig en heel groot land, maar qua inkomen is het maar een heel kleine markt. Kijken we naar de Caricom dan is die markt een stuk groter. Dat is heel belangrijk. We moeten focussen op duurzaamheid en denken op langere termijn. Kijk bijvoorbeeld naar toerisme. Er worden op dit moment heel veel ressorts gebouwd in Suriname. Wordt daar wel goed naar standaarden en normen gekeken, wordt daar duurzaam geïnvesteerd? Heel belangrijk is bijvoorbeeld dat er naar gekeken wordt: hoeveel bomen gaan wij omkappen voor die ressorts, wat doen we met die bomen en worden er weer nieuwe voor geplant? Het duurzame stuk daarbij is heel erg belangrijk. Duurzaamheid heeft ook betrekking op de lokale bevolking. Er zijn misschien een heleboel mensen in de omgeving, die nu misschien een heel mager bestaan lijden; zij kunnen het een stuk beter krijgen wanneer ze worden ingezet bij de ontwikkeling van het project. Stelling 3 De wereld van standaarden is geen hocus-pocus gedoe! Veel mensen denken dan dat het allemaal heel erg moeilijk is. Maar eigenlijk, als je goed kijkt, gaat het gewoon alleen om jouw bedrijfsvoering. Het gaat je helpen om je bedrijfsvoering beter te doen. Het helpt je aan te geven: hoe kan ik nou meer geld verdienen, hoe kan ik het efficiënter doen.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 13van 60 2. Internationale praktijkervaring Als je de stapjes doet die in de normen staan, om te laten zien wat je doet ga je gewoon beter werken. Efficiënter en effectiever: het moet wat opbrengen. Ik zeg altijd: het gaat om de kosten en de baten en dat zal de ondernemers onder u aanspreken. Bij het invoeren van ISO9001 en ISO14001 gaat het erom dat je beter en efficiënter gaat werken met het “in één keer goed” principe. Het gaat daarbij om een duurzame verbetering. Het gaat daarbij om duurzaam verbeteren. Ik zie het maar al te vaak: ik haal dat certificaat en dan is die auditeur weer weg en dan zakt het weer helemaal in. En dan na een jaar: hij komt weer. Jongens we moeten de boel weer snel voor elkaar krijgen. Ik zie dat maar al te vaak. En een goede auditeur prikt daar doorheen. Je krijgt dan allerlei extra werk. Normen geven aan: hoe kan je je normale bedrijfsvoering beter maken. Het gaat om duidelijkheid. Het moet duidelijkheid zijn voor de mensen waar zijn ze verantwoordelijk voor, wat mogen ze doen, hoe moeten ze het doen, wanneer moeten ze het doen. Dat moet glashelder zijn. Dat moet goed in de normen zijn vastgelegd. Er zit ook een heel stuk eigen verantwoordelijkheid in van de ondernemer. Ik heb een stukje opgeschreven maar dat kun je niet heel goed zien. Het gaat om het creëren van een gezonde resultaatgerichte bedrijfsvoering. Als u dat voor elkaar krijgt, zit het in een stukje kwaliteit, in een stukje milieu, een stukje duurzaamheid. Zorg dat u de juiste producten en diensten heeft. Ik wil even terugkomen op de markten en klanten, dat is echt van belang. Weet u wat uw markten zijn, weet u wie uw klanten zijn. Hoe zit het in elkaar, kunt u daar wat mee. Zorg dat u de professionele medewerkers hebt die maximaal presteren. Hoe zit het met de training? Weten uw mensen wat ze kunnen. Weet u wat de competenties van uw mensen moeten zijn en wat ze zijn. En wat de opening daartussen is en hoe moet u dat moet invullen. Daarmee kunt u echt iets bereiken. Belangrijke zaken allemaal. Procesbeheersing. Heel belangrijk stuk. Het gaat om goed beheerste processen en systemen. En nu het laatste punt. Is de directie wakker? Je ziet er komt meer concurrentie. Hebt u dat zien aankomen? Heeft u daar actie op ondernomen? Dat is waar het om gaat. Hebt u visie? Kijkt u vooruit? En nu naar de volgende stelling. Stelling 4 Om aan de eisen van ISO normen (b.v. 9001, 14001 tot 22000) te voldoen dient de bedrijfsvoering structureel juist ingericht te worden. Het gaat niet om het achteraf handhaven van procedures en protocollen, maar om ondernemers en medewerkers te onderrichten in moderne technieken en internationale gebruiken. Vervolgens moet de onderneming zich de standaarden eigen maken en daarna de fase van certificering ingaan. Op die wijze wordt een duurzame verbetering gerealiseerd, waarmee de continuïteit met tevreden medewerkers en tevreden terugkomende klanten wordt zeker gesteld.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 14van 60 2. Internationale praktijkervaring Ik kom erop terug dat de normen allemaal gaan over bedrijfsvoering. Er zijn de pijlers, die daaronder zitten: • Directiebetrokkenheid: Is de directie echt betrokken, laat ze ook zien, hoe ze het willen hebben, demonstreert ze dat ook door haar eigen gedrag; de directie heeft een heel belangrijke voorbeeldfunctie; houdt de directie zich zelf aan de veiligheidsvoorschriften? • Klantgerichtheid: Dat is een van de belangrijkste zaken; ik zie hier in Suriname een fantastische klantvriendelijkheid. Iedereen is verschrikkelijk vriendelijk tegen mij. Maar klantgerichtheid gaat ook heel wat verder. Klantgerichtheid vergt dat je meedenkt. Wat wil die klant, wat heeft die klant gevraagd en dat je daar van te voren op inspeelt. En dat je erover nagedacht hebt wat de klant hebben wil en dat je daar ook in meegaat. Klantgerichtheid heeft niet alleen betrekking op diegene die direct contact heeft met de klant. Klantgerichtheid ligt in de hele organisatie. • Personeel: Werk aan het personeel, ik heb het daarnet even over gehad. Kijk naar de competenties. Wat is noodzakelijk om het werk goed te kunnen doen, om de zaken goed voor elkaar te krijgen. Daar moeten wij aan werken. Ik zie best dat er heel veel trainingen zijn in Suriname wat heel erg mooi is. Maar is de training ook goed gericht op de verbetering van de competenties? Het is heel erg belangrijk wat voor opleiding en training je voor de mensen kiest om te zorgen dat de competenties goed op elkaar kunnen aansluiten. • Procesbeheersing. Hoe zitten processen in elkaar, wat zijn de processen. Het is heel belangrijk dat ernaar gekeken wordt dat u de processen goed op orde heeft. Weten de mensen wat de interne klant-leverancier-verhouding is. Als u een werk moet doen, weet u heel goed voor wie u dat maakt en wat het belang van de ander erin is. Ik zie zo verschrikkelijk veel dat mensen werk doen waar niemand op zit te wachten, waarvan ze denken dat de ander het nodig heeft. Terwijl de ander niet krijgt, wat hij wel moet hebben. Met het elimineren van dergelijke inefficiënties is heel veel te verdienen. • Continu verbeteren. Hoe pak je dit aan. Er zijn drie zaken. o Ten eerste: als iets fout gaat door te corrigeren: correctieve maatregelen. Zorg dat die fout zo snel mogelijk wordt opgelost. Klachten moeten onmiddellijk worden opgelost. Laat de klant het weten wat je eraan doet. Ik heb ervaring dat de klanten zeer tevreden zijn, wanneer hun klacht snel en goed is opgelost. Hij praat positief over je bedrijf. Een klacht is ook een kans. Een klacht helpt u om beter te worden en om vooruit te komen. o Daarna krijg je de corrigerende maatregel. Dat zijn de maatregelen ter voorkoming van fouten. Is er iets fouts gegaan, hoe voorkom ik dat het wéér fout gaat. Zoek ik naar de echte oorzaak. Meestal wordt het gemakkelijk afgedaan. Neem de echte oorzaak weg om herhaling te voorkomen. o Preventieve maatregel: Preventieve maatregelen zijn ter voorkoming van de zaken die nog niet zijn gebeurd. Hiertoe moeten we de risico’s inventariseren; we moeten met de mensen brainstormen over wat voor risico’s u loopt. Op basis daarvan moeten we maatregelen nemen om zo die risico’s te verkleinen. Dat zijn preventieve maatregelen. Ga ervoor. Het helpt u beter en efficiënter te werken. 2.1 Voordracht Ing. Robert Huisman, lid van het Chartered Institute for Quality Geaccrediteerde certificatie garandeert duurzame verbetering

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 15van 60 2. Internationale praktijkervaring Als laatste punt wil ik het volgende aangeven: wat ik nog te veel zie in Suriname dat er nog veel verdeeld wordt in bedrijven, is dat er achteraf gecontroleerd en gerepareerd wordt. We moeten ons de standaarden eerst eigen maken. Pas daarna moeten we de fase van certificering ingaan. ISO-standaarden zijn helder. In de technische commissie participeren zesenzeventig landen. Er zijn wel compromissen, maar waar ze voor gaan is dat alles heel helder wordt aangegeven. U moet uit die standaarden halen wat de toegevoegde waarde voor uw bedrijf is. Als u standaarden gaat invoeren dan zijn twee punten van groot belang: • Gebruik uw gezond verstand bij alles waar u mee aan de slag gaat. . • Houd het eenvoudig en simpel. Er werd jaren gebruik gemaakt van zeer dikke handboeken. Dat werkte voor geen meter. De mensen in het bedrijf hebben niets aan dikke boeken. Zij hebben behoefte aan helderheid, aan duidelijkheid. Houd je handboek dun en simpel. Ik ben de afgelopen dagen in Suriname bij een paar bedrijven geweest. Ik zie dat er veel vooruitgang is geboekt. Ik zie ook dat de zaken zijn opgeruimd omdat ik ben gekomen. Dat zijn zaken die moeten inslijten. Dat de processen die beter zijn een automatisme worden. Zorg dat je iemand hebt die je hierbij kan helpen. Ik zie hier ook dat het bij een aantal bedrijven heel goed gaat als er met standaarden wordt gewerkt, zoals bij het CHM reisbureau: het eerste reisbureau in Suriname dat is gecertificeerd. Daar wordt gewerkt volgens standaarden, wat tot uitdrukking komt in een grote klantgerichtheid. Het personeel helpt je zoeken naar de juiste keuze. Als ik dat vergelijk met Nederland. Daar verwijzen je naar een rek met een grote hoeveelheid prachtige brochures en als je keuze hebt gemaakt, dan sluit je je aan in de rij. Dat is alle behalve een klantgerichte bediening. Ik vind het geweldig om hier te zien hoe goed dat is opgepakt. Er is duurzaam verbeterd en er wordt duurzaam met normen gewerkt. Daarmee zie je, hoe belangrijk die normen zijn. Ik dank u voor uw aandacht.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 16 van 60 2. Internationale praktijkervaring 2.2

Voordracht Terrence Awai, B.Sc., IRCA Certified Principal QMS Auditor “Importance and Role of Standards for Competitiveness and Sustainable Development of the Private Sector”

My presentation is going to be very focused upon a programme we instituted in Trinidad especially for the M and SME sector. Let me start by saying that in most countries of the world the MSME and SME sector is indeed very important. In many countries of the world including in Suriname, I am sure, SME’s employ enormous amounts of people, a high percentage of employment, sometimes more than big enterprises and contributes significantly to the overall industrial economy of the country. Unfortunately in this region of the world, we don’t have enough statistics the show the impact of the SME contribution. But that is becoming better since statistics are going. As the representative of the SBF said, they are developing statistics in many countries of the region. The benefits of standardization are no longer debated. That is very clear. Today I am going to make a distinction between standards and standardization. And I am tackling the issue on the basis of standardization. To give you just a few of the benefits of accepting and using standards: 1. Make the development, manufacturing and supply of products and services more efficient, safer and cleaner 2. Safeguard consumers and users in general 3. Make life simpler by providing solutions to common problems 4. Share technological advancement and good management practice 5. Facilitate trade between countries. Be sure there are many other benefits. An example of a standard safeguarding the consumers is, the ISO standard regarding the microbiology of food and animal feeding stuffs: general requirements and guidance for microbiological examinations. If you use this standard you can preserve the safety of the food that you present to costumers. Similarly there is an ISO standard for alimentary pasta produced from durum wheat semolina: the estimation of cooking quality by sensory analysis. If the benefits of standards and standardization are no longer debated, if you have a situation where there are enormous benefits and it is impossible to live without standards, then why are the acceptance and the use and the recognition of standard so inadequate? I assume that this is also the case in Suriname, because in the region and perhaps in the world, the SME’s and the MSME’s as yet have not fully accepted the use and the benefits of standards. And that is a universal truth. In Trinidad they developed a system to help the SME and the MSME sector in recognizing, accepting and using standards and standardization. When you run such a project, the SME will tell you that there insufficient use of standard because of: • limited resources (both human and infrastructure) • limited knowledge of technology 2.2 Voordracht Terrence Awai, B.Sc., IRCA Certified Principal QMS Auditor Importance and Role of Standards for Competitiveness and Sustainable Development of the Private Sector.

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 17 van 60 2. Internationale praktijkervaring • • • •

old belief system insufficient stimulus by other agencies survival strategies low level of buyer sophistication.

You really need stimulus by agencies and specially the government in terms of loans, transfer of technology, assistance by the Suriname Bureau of Standards.

This is our experience in Trinidad: SME’s complain because of their survival strategies, when they try to use standards and when they try to integrate their quality control in their production, they complain that it is too complex, too expensive, it may interfere with production, requires specialists and that testing, inspection, calibration and certification too advanced and unnecessary. They probably operate at a comfort level and don’t want to change. I know you trade a lot with Holland and other countries. But as a member of the CSME, you have to deal with the Caricom region and some of the countries of the region do accept new standards. In order to change you need a transformation, first of all you need some kind of change in your thinking. If you have old beliefs, you need to change them. Sometimes the SME’s have comfort level, they don’t want to change. They believe that they can survive by maintaining their processes. Some transformation ideas are: • Information Highway (seminars, literature) Success Stories • Government or Association/ Agency Assistance • Pioneer/ Leader.

2.2 Voordracht Terrence Awai, B.Sc., IRCA Certified Principal QMS Auditor Importance and Role of Standards for Competitiveness and Sustainable Development of the Private Sector.

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 18 van 60 2. Internationale praktijkervaring What I want to bring to the table today is a new approach, a new standard that can be created in Suriname. It is not an international standard, not a national standard necessarily, or not a regional standard from Caricom, but a standard that you can create here in Suriname and craft it especially for the SME sector. That is what we have done in Trinidad. Right now we have two projects in action. We have a short education programme in process in standards. We have standards at different levels: • product standards, • processes standards, • test method standards, • terminology standards, • symbols standards. • management system standards (new kid on the block). This is what we introduced in Trinidad eight years ago; we launched two projects only with SME’s. We instituted the project Q-EMS SME Management System Standard, where Q stands for quality, E for environment, MS for management system. When you implement a standard, it has three aspects: it really encourages you, it stimulates you and it sustains you. A standard stimulates sustainable development. I spoke about the distinction between standards and standardization. Standardization has three pillars: standards, conformity assessment and metrology. What the programme does is make you use all of the three. Real tight you absolutely get into the practice of implementing standards in the company, some aspect of quality assessments and aspects of control. Some definitions: Quality assessment: Any procedure used, directly or indirectly, to determine that relevant requirements in standards and technical regulations are fulfilled (WTO). These procedures include: • sampling • inspection and testing • certification • accreditation. Metrology: Field of knowledge concerned with measurement Calibration: The set of operations which establish, under specified conditions, the relationship between values indicated by a measuring instrument or measuring system, or values represented by a material measure or a reference material, and the corresponding values of a quantity realized by a reference standard. The Q&EMS SME-2000 programme is a simple combined quality and environmental management system scheme, specifically designed for small and medium sized enterprises (may include certification).


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 19 van 60 2. Internationale praktijkervaring It is an amalgamation of: • ISO 9001 • ISO 14001 • TTBS Experience. In Trinidad we defined SME as follows as an enterprise with the following characteristics: : • employment: 6-50 persons • sales about: 30,000 Euro – <1.20 million Euro • assets about: 30,000 Euro – <0.5 million Euro. A great part of the SME sector in Trinidad belongs to the service sector and that was quite surprising for us. What is the programme about? The Pilot Project was launched in 2002 and we had ten clients. They were from distribution and marketing, engineering services, automotive repair, cleaning services, information technology and a very small handicraft company in Tobago, where two people were employed. For of these clients are still certified. In Trinidad we needed six to nine months for the implementation. The average cost for the implementation is €5,000 to €10,000, but these costs can vary per country. It required less paper work and less people. We tried to keep it simple. We know that SME’s are very action oriented. I present to you an overview of the criteria: 1. management responsibility 2. documents, records and their control 3. training 4. environmental aspects and regulatory requirements 5. quality and environmental consciousness in producing the product or service 5.1. customer needs 5.2. purchasing 5.3. use of customer property 5.4. inspection, control of quality and environmental monitoring 5.5. calibration 5.6. control of non-conforming products or service 5.7. handling, storage and delivery of goods 6. improving the system 7. emergency response. When we developed the programme, we did not allow the SME’s to take the programme away. We train them in understanding the criteria, in how to implement; we train them in developing the documentation. They start with developing their quality policy and their own organization chart. We find out than many SME’s and even companies bigger than SME’s simply don’t have an organizational chart nor job descriptions. Some of them shy away from developing job descriptions, because they want have their flexibility to have the people to do anything that they want them to do. A SME is a something company where the owner is the actual person: he is at the floor giving instructions. So what we do: in the training session we always have two people from each SME. The sessions run for six months, once a month. And they developed their documentation in 2.2 Voordracht Terrence Awai, B.Sc., IRCA Certified Principal QMS Auditor Importance and Role of Standards for Competitiveness and Sustainable Development of the Private Sector.

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector - 31 juli 2009 pagina 20 van 60 2. Internationale praktijkervaring the session. Because the problem is: when you allow the SME to go back to their job, they forget the programme and they come back the next session with absolutely nothing in their hands, because you know it is the owner of the company. And there is simply no time to develop their documentation. So we try to develop the documentation in the classroom as much as we can. And we did it. And right now we have a programme running where we have eight SME’s actually being trained. And after the development of the documentation and so on, we have to go forward with implementing the procedures and the programme. This is the part where the consultant came into the company now to hold your hand how to implement now. And finally, if you wish, you can become certified. We made a certification a feature of the programme. We encourage all the companies to become certified. The programme for certification is: 1. apply for the certification 2. prepare for audit, by doing a self assessment, 3. be audited, 4. you either are successful or have to do some corrective actions and you become certified. So that is our national programme. It is not an international programme. The representative of the university just mentioned to use the local resources of Suriname. Don’t use automatically international resources. It is very fantastic that the larger companies in Trinidad (for instance gas oil companies) were accepting our certifications very early. Companies from the SME-sector are supplying companies in the gas oil industries. Our programme allows you to accept your standards, not only formal standards but also informal standards. What you are doing is writing down a procedure, how to do things repeatedly. So you develop a level of consistency. And with this consistency you will get quality. And so you are developing standards for yourself: informal standards. And then when you begin to order from a supplier, you will change the whole methodology of ordering. You begin to look at the standards from the supplier. Then you institute a quality control programme. This introduces you to products standards of the supplier. Finally you introduce a programme of metrology, because you have to calibrate your instruments. You can also develop very simple quality standards. This is not a too sophisticated system. This is a system that is developed for the SME’s. And finally it moves from an old SME with the old ways and the old comforts to one that is very trenched in standards and quality assessment. I want to thank you.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 21 van 60 2. Internationale praktijkervaring 2.3

Vragenronde 1

E. Ugarte, EG permanent consultant to the SBF/SBC Standards en standardization are tools to development, because they improve efficiency and competitiveness. That’s why government has to promote standardization. My question to mr. Awai is: What is your experience Trinidad. I would ask mr. Huisman: What is your experience in Suriname with the implementation of standardization here in Suriname. R. Huisman I think it is important that the government and employers should start requiring that companies should comply with certain standards. I can see in Suriname that the certified companies have definitively improved their quality and efficiency. So it is important that there is a stimulus from the government. Especially in the gold business the use of ISO14000 is important to reduce the environmental effect of such a damaging industry, which is very beneficiary for the country. So you will have a win win situation, where you have the benefits from the production and you have also the same for the environment. T. Awai In the SME sector the launch into international standard is very difficult. You need a lot of resources that they don’t have. This programme really pushes them to an area where they can manage, if they have the commitment and the efforts. When we developed this programme we found that they want to move into the international market, they have to have a strong national market. And if they can satisfy their national customers first, that will give them the encouragement and also the funding, because they have more customers, to move into the international market. This is the formula they use in Trinidad.

R. Stutgard Standaarden worden je opgelegd. Er komen steeds nieuwe standaarden. De invoering ervan is tijdrovend. Je hebt het gevoel dat deze zaak je wordt opgedrongen. De voordelen ervan moeten dus goed duidelijk genaakt worden. Ik heb het gevoel dat de ontwikkelde landen een voorsprong proberen te houden, door telkens nieuwe standaarden op te leggen..

2.3 Vragenronde 1

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 22 van 60 2. Internationale praktijkervaring A. Coffeng vraagt aan dhr. Stutgard om die vraag voor de paneldiscussie te parkeren. R. Mohan I have a question for mr. Awai. What drawbacks did you have with the implementation of your programme? T. Awai We had an issue of using the wrong terms. For instance we used the word “criteria” which the SME’s did not understand. So we learned to keep it very simple. The second hurdle which we had was the consistent attendance of the trainings sessions by the key people, because sometimes SME’s don’t have enough adequate human resources. So when you take out the managing director with his assistant, you take a large part of the SME’s human resources. Sessions were held once per month and when they were there, we let them work hard and for eight hours. The next hurdle was the actual implementation. We now have a programme where we have a specialist going into the company and help them to implement. When you leave them after the training session in the class to implement, they never implement. H. Muntslag, contracted by the SBC to assist the private sector in its development. How do we tackle the question of competitiveness and sustainable development with the tool of improving standards in the Suriname situation? T. Awai Standards are just one of the initiatives to improve your competitiveness, but there are many others, like economics and operational efficiencies and so on. Sometimes countries use standards as a barrier to trade. If the quality of your products or services does not comply with their standards, you can be obstructed from exporting to those countries.

D. Sendar, Door Management Consultants Mr. Awai said that the programme started with ten SME’s of which four were certified. What did the programme do with the other six companies and what measures were taken to reduce the drop out ratio?

2.3 Vragenronde 1

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 23 van 60 2. Internationale praktijkervaring T. Awai You probably never get all the companies that enter the programme to become certified, because not all could be ready for it for many reasons e.g. continuing attendance, very small size. The national bureau of standards has much invested in the programme; they are now paying 75% of the fee. So the programme is very beneficiary for the SME’s. With this investment the programme has much more commitment and drive than before. The SME’s only have to pay €500, which is a very small amount. We did not monitor the companies that were not certified. We will try to bring them back into the new programme. E. Isselt Up to now we are discussing SME’s. I wonder if standards for services in the public sector are not essential? A. Coffeng De titel van het seminar spreekt over standaarden bij de private sector. Maar de ontwikkeling van de private sector is ook gebaat bij standaarden voor de overheidsinstellingen. R. Huisman In principle standards are the same for the government and the private sector. But only few government departments show interest in projects like these. T. Awai There was interest in ISO 9001 in the public sector some years ago in Trinidad in three ministries (legal affairs, transport and finance) but it never came to fruition after a change of Government.

2.3 Vragenronde 1

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 24 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling 3.1

Voordracht Remy Grauwde, directeur Surinaams Bureau voor Standaarden De ontwikkeling van een kwaliteitszorginfrastructuur in Suriname

Het is mij een genoegen om voor u een presentatie te houden m.b.t de ontwikkeling van de kwaliteitszorg in Suriname. De opbouw van mijn presentatie ziet er als volgt uit. 1. Ontstaan SBS 2. Missie en Visie SBS 3. Functies en Taken SBS 4. Lidmaatschappen SBS 5. Te Verlenen Diensten door SBS 6. De Operationele Status SBS 7. Toekomstperspectieven SBS Het Ontstaan van het Bureau Suriname is in 1996 toegetreden tot de WTO. Daarmee is Suriname als lidland verplicht geworden om een standaardenlichaam op te zetten. In 2004 is de Standaardenwet in DNA goedgekeurd, gevolgd door de wet op het Surinaams Bureau voor Standaarden in 2006. In dat jaar is ook het bestuur geïnstalleerd. Dit bestuur heeft de instelling van het Surinaamse bureau voor de Standaarden (SBS) voorbereid. De Missie van SBS “Het SBS zal helpen zorgdragen voor het hebben van een duurzame en welvarende ontwikkeling in Suriname waarin mens, dier, plant en het milieu zo goed als mogelijk beschermd worden.” De Visie van SBS “Het SBS moet de standaardenautoriteit in Suriname worden en blijven, die standaarden en technische voorschriften ontwikkelt en up-to-date houdt t.b.v. goederen en diensten voor zowel de export alsook de import en/of gebruik in Suriname.”

• •

De Functies van SBS Het SBS zal functioneren als: • het Nationaal Instituut voor Standaarden en Technische Voorschriften; d.w.z. het bureau moet standaarden vaststellen; een ieder mag standaarden ontwikkelen, maar dan wel in nauw overleg met het bureau. • het Nationaal Instituut voor het Certificeren van Goederen en Geaccepteerde Werkwijzen; het Nationaal Instituut voor Metrologie; en het Nationaal Instituut voor Accreditatie van Laboratoria en Test Faciliteiten.

Lidmaatschappen SBS Om Suriname de gelegenheid te geven te participeren in zowel regionale als internationale ontwikkelingsprocessen voor Standaardisatie en standaard gerelateerde activiteiten, is het SBS als Lid toegetreden tot: 3.1 Voordracht Remy Grauwde, directeur Surinaams Bureau voor de Standaarden De ontwikkeling van een kwaliteitszorginfrastructuur in Suriname

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 25 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling • • • •

CARICOM Regional Organization for Standards and Quality, CROSQ (Council Member); International Organization for Standardization, ISO (eerst als Subscriber Member, maar per 1 juli 2009 als Correspondent Member) International Electrotechnical Commission, IEC ( Affiliate Member, sinds november 2008, hierdoor mogen wij gratis 200 IEC standaarden adapteren en verheffen tot nationale standaarden); en Caribbean Institute for Metrology , CARIMET.

Verleende diensten door SBS • Het Nationaal Standaarden Informatie Centrum, SIC : Het informatie Centrum beschikt over documentatiemateriaal over standaarden en daaraan gerelateerde zaken. Zij beschikt ook over diverse catalogi van zusterorganisaties in de regio. • Het Bureau functioneert ook als de WTO- National Enquiry Point (NEP), dat volgens de ISONET-Principes opereert. Vanuit het WTO-TBT Secretariaat ontvangt zij notificaties van de NSB van de WTO-Lidlanden betreffende voorgenomen wijzigingen of nieuwe vereisten inzake de handel in goederen en diensten met het desbetreffend land. • Verkoop van Standaarden. • Verzorgen van Trainingen. • Registratie van Gecertificeerde Bedrijven/ Personen in Suriname. • Registratie van Nationale Standaarden, incl. Catalogus. Operationele Status van SBS In de korte bestaansperiode van het Bureau heeft zij diverse activiteiten ontplooid voor zowel de publieke - als private sector. Genoemd kunnen worden: 1. bewustwordingsactiviteiten voor diverse sectoren in de vorm van seminars en workshops; 2. het opstarten van Standaardisatieprocessen om te komen tot Nationale Standaarden. Inmiddels zijn er vier Technische Commissies ingesteld voor het adopteren van standaarden voor : a. Etikettering van Voorverpakte Goederen; b. Kip en Kipproducten; c. Specificatie voor Tafeleieren; en d. Hygiënecode voor Padi- en Rijstverwerkende Bedrijven Toekomstperspectieven SBS • Het Bureau is momenteel bezig met voorbereidingen voor het adoptieproces van ca. negen internationale standaarden, die reeds door tal van bedrijven in Suriname worden toegepast. Vele van deze bedrijven zijn inmiddels ook al gecertificeerd. • Er zal nog dit jaar een Nationaal Electrotechnische Commissie (NEC) worden ingesteld die het SBS zal bijstaan en adviseren, om te komen tot de adoptie van voor Suriname relevante IEC-standaarden. • Als Affiliate Lid van IEC mag Suriname, kosteloos, maximaal 200 IEC-standaarden adopteren en deze verheffen tot Nationale Standaarden. Tot slot, Laat u standaarden voor u werken. Laat u uw onderneming certificeren.

3.1 Voordracht Remy Grauwde, directeur Surinaams Bureau voor de Standaarden De ontwikkeling van een kwaliteitszorginfrastructuur in Suriname

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector”- 31 juli 2009 pagina 26 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling 3.2

Voordracht Marjorie Renardus-Tajib, General Manager van Winery NV “De noodzaak tot standaardisatie bij het proces van certificatie.”

soRena’s

Topics van de voordracht: • Wie zijn wij (soRena’s Winery) • Plos1 project • Het certificeringsproces • Produceren van veilige kwaliteitsproducten • Het resultaat van standaardisatie. Wie zijn wij soRena’s Winery produceert exotische kwaliteitswijnen. Op 13 oktober 2008 zijn wij ISO22000 gecertificeerd. Het bedrijf is op 4 oktober 1940 als eenmanszaak opgericht door Henry Renardus. Het bedrijf is in 1987 overgenomen door zijn dochter Yvonne. In 2000 is het bedrijf overgenomen door de tweede generatie en omgezet in soRena’s Winery NV. Sinds 1940 wordt geproduceerd onder de merknaam Sparto. Het vaste assortiment bestaat uit vijf smaken met daarnaast twee seizoenwijnen. Met de seizoenwijnen willen we elke fruitsoort die Suriname rijk is een kans geven om tot wijn gemaakt te worden. In 2007 worden toeristische gifts aan het assortiment toegevoegd en in 2009 zijn wij gestart met private labeling. Missie “soRena’s Winery is een Surinaamse wijnmakerij gespecialiseerd in de productie van “non-grape based” wijnen en wijnaanverwanten in de ruimste zin van het woord. Het eindproduct dat aan de man gebracht wordt zal altijd bestaan uit het product zelf en een stukje Suriname in welke vorm dan ook” . Ik gebruik bewust de term “non-grape bases” wijnen en geen fruitwijnen, omdat we bijvoorbeeld ook een auberginewijn en een gingerwijn hebben. Visie “Regionaal kwantitatief & kwalitatief marktleider zijn op het gebied van “non-grape based” wijnen en wijnaanverwante producten”. Plos1 Project De facilitatoren waren de ASFA, de VSB, de overheid en de Nederlandse Ambassade. In 2000 heeft soRena’s Winery zich aangesloten bij de ASFA. Samenbundeling van krachten en expertise betekent dat de enkele fabrikant de mogelijkheid krijgt om als eenheid naar buiten te treden en op die manier zijn belangen sneller behartigd kan zien. Een enkeling staat nu eenmaal bekend als een drenkeling. Gelukkig, want in 2007 kregen wij via de ASFA de gelegenheid om in het PLOS1 certificeringsproject terecht te komen. Dit project is voor alle stakeholders positief geweest. Zo is men het belang gaan inzien van de nul-audit voor het behalen van het certificaat. Deze audit geeft aan hoe haalbaar het is om het behalen van een certificaat te garanderen.

3.2 Voordracht Marjorie Renardus-Tajib, General Manager van soRena’s Winery. De noodzaak tot standaardisatie bij het proces van certificatie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector”- 31 juli 2009 pagina 27 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling Aan de hand hiervan heeft b.v. de ASFA als facilitator haar beleid aangepast. Op dit moment loopt een “kwaliteitsproject” onder de ASFA leden die ze moet klaarmaken voor het certificeringstraject. Hierbij wordt de leden ondermeer geleerd over de beginselen van HACCP en over het documenteren. Hiermee wordt de kans op een succesvolle certificering vergroot tot 100%. Onze auditors hebben profijt gehad van het Plos1 project: zij hebben ervaring met het ‘auditen’ in een Surinaamse omstandigheid opgedaan. De gecertificeerde bedrijven hebben het nut en de noodzaak van standaardisatie aan den lijve ondervonden, deze geïmplementeerd, geverifieerd en uiteindelijk gevalideerd. Dit heeft hun opgebracht: upgrading van hun kwaliteit, efficiëntie en effectiviteit. Het certificeringsproject De vaste regel is: door standaardisatie de risico’s reduceren tot een aanvaardbaar niveau. Aan alles wat men onderneemt, kleeft een risico. Als men bijvoorbeeld deelneemt aan het verkeer, loopt men het risico om aangereden te worden. Vandaar dat men vaste regels heeft ingevoerd, waaraan iedereen zich dient te houden. Iedereen is verplicht links te houden, door groen licht mag men rijden, bij rood licht moet men wachten. Deze regels zijn om botsingen te voorkomen. Ook in het productieproces lopen we gevaren. Daarom zijn ook hier vaste regels ingevoerd. De risico’s voor de ondernemer variëren van grote financiële verliezen tot het produceren van voedselonveilige producten. Dus het mes snijdt aan twee kanten: zowel de producent als de consument kan schade oplopen. Het produceren van veilige kwaliteitsproducten Kwaliteit betekent voor ons het voldoen aan de eisen van voedselveiligheid, d.w.z. aan de normen van ISO22000. Om voedselveiligheid te garanderen hebben we het productieproces in kaart gebracht middels een productieproces flow, SOP’s (Standard Operating Procedures) en een HACCP-plan. Die hebben we aan de organisatie voorgelegd en daarna geïmplementeerd. Iedereen in de organisatie weet van deze vaste regels en werkt ermee. Er worden basiscondities gelegd voor bijvoorbeeld een hygiënische omgeving. Daarvoor gebruiken we PNP’s. Als voorbeeld noem ik persoonlijke hygiëne, schoonmaken en desinfecteren van ruimten en gebruiksvoorwerpen, ongediertebestrijding. Hiervoor moeten basiscondities worden geschapen, maar die moeten ook worden gehandhaafd. Om deze te handhaven worden ze gestandaardiseerd in de vorm van een SOP. Iedereen, die zich in een ruimte begeeft, weet waaraan hij zich moeten houden, hoe hij zich moet gedragen, hoe bepaalde zaken moeten worden uitgevoerd. Het doel is om zo uiteindelijk te komen tot een gestandaardiseerd resultaat. Een resultaat dat de consument verwacht t.a.v. voedselveiligheid en kwaliteit.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector”- 31 juli 2009 pagina 28 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling Voordelen van goed gedocumenteerde en geïmplementeerde SOP’s Bij een goede documentatie en implementatie zullen eventuele fouten snel te traceren zijn en zal een probleem gemakkelijker en sneller opgelost kunnen worden. Hoe langer het zoeken naar fouten duurt, hoe later men een oplossing vindt. De voordelen van goed gedocumenteerde en geïmplementeerde SOP’s zijn: • Het voedselveiligheidsbeleid is overzichtelijk. • De productie wordt overzichtelijk, zodat men kan werken aan efficiëntie en effectiviteit. Bij het certificeringproces documenteert men alles wat men doet tijdens de productie. Hierna gaat men kritisch na in hoeverre de methode die men hanteert veilig, efficiënt en effectief is. Heeft men hierover een vast besluit dan wordt de methode z.a. gedocumenteerd geïmplementeerd. Hierna wordt de methode geverifieerd en uiteindelijk gevalideerd. Traceerbaarheid Producten moeten te volgen zijn. • Stroom opwaarts: naar de leveranciers van grond- en hulpstoffen. Op gezette tijden controleert men de leverancier zijn transportmiddel, zijn werkomgeving. Als het gaat om een boer gaat men na in hoeverre hij zich houdt aan de regels t.a.v. pesticidengebruik. Bij leveranciers die in het buitenland zitten zullen wij genoegen moeten nemen met een productcertificaat. • Stroomafwaarts: naar marktpartijen tot en met de eindgebruiker. Daar maken wij gebruik van traceerbaarheidscodes, zodat we weten welke batches naar welke outlets gaan en bij eventuele fouten is dus te traceren waar de betrokken producten heen zijn gegaan. Tools bij het samenstellen van traceerbaarheidscodes • Documentatie • Streepjescode • THT datum (tenminste houdbaar tot) • Productiedatum • Batchdatum • Etc. Het resultaat van certificeren; de toegevoegde waarde voor product en bedrijf • Voor het product: de consument heeft een bepaalde verwachting. Door standaardisatie krijg je een product met een constante kwaliteit. • Voor het bedrijf: grotere efficiëntie, wat leidt tot resultaatverbetering en imagoverbetering. Tot slot Van het vorige seminar hebben wij meegenomen: “meten is weten en gissen is missen”. In ons geval is toetsen gelijk aan meten en niet toetsen is dus gissen, dus missen. Daarnaast wil ik nu ook meegeven aan bedrijven die nu in het proces van certificatie zitten: een van de belangrijkste lijfspreuken van de auditeur is: certificeren is “zeggen wat je doet en doen wat je zegt”. Maar als gecertificeerd bedrijf zeg ik: “zeggen wat je doet en doen wat je zegt, als alles wat je doet, inderdaad goed is”.


Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 29 van 60 3. Suriname ervaring en ontwikkeling 3.3. Voordracht Anthousha Lim A Po, M.Sc, Sales & Marketing Manager Alupro “Lekker toch, omzetverdubbeling met ISO” Deze lezing gaat over de ervaringen van Alupro met ISO. Duurzame ontwikkeling in een competitieve markt. Er zijn drie belangrijke punten voor duurzame ontwikkeling in een concurrerende markt: 1. Het vastleggen van procedures, om een discipline te ontwikkelen binnen het bedrijf, zodat alles zichtbaar en duidelijk wordt voor iedereen binnen het bedrijf en alles volgens een vast patroon gaat verlopen. 2. Een verbetercultuur, die onder het personeel gaat leven om continu verbetering te laten plaatsvinden, om uiteindelijk tot een maximaal resultaat te komen. 3. Een hele sterke klantfocus. We weten als ondernemers allemaal dat een bedrijf zonder de klant niet kan bestaan. Uiteindelijk bepaalt de klant onze continuïteit. Waar komt Alupro vandaan? • Alupro is in 2002 opgericht, als dochteronderneming van bouwbedrijf Kiesel N.V., dat sinds 29 juli 2009 als aannemer in Suriname ISO-gecertificeerd is. • Alupro is een aluminiumbedrijf dat gespecialiseerd is in het produceren, leveren, en installeren van aluminiumproducten, zoals ramen, deuren en gevels en alles wat daartussenin zit. • Alupro heeft dertig werknemers. • In oktober 2007 zijn wij gestart met het ISO-project. • Alupro is in juli 2008 ISO-gecertificeerd. Waarom ISO? • Er zijn een aantal bedrijven in Suriname die ISO doen, omdat het een hype is of omdat het goed staat. • Er zijn ook bedrijven die ISO doen omdat het een structurele verbetering in de bedrijfsvoering brengt. • Wij hebben voor ISO gekozen om de tweede reden. Leermomenten LM1: Het verkrijgen van inzicht: wat moet je nu precies doen, waarmee moet je starten. Je moet als eerst precies weten wat de details zijn van je bedrijf, wat houdt je bedrijf precies in. LM2: Tussen de details moeten verbindingen worden getrokken, om uiteindelijk tot de procedures en processen te komen, die het bedrijf gaan voeren en leiden. LM3: Uiteindelijk gaan we komen tot de ideale persoonlijkheid, een ideale bedrijfsstructuur, die gaat voeren tot de ideale bedrijfsvoering waarmee het maximale resultaat gehaald kan worden.

3.3 Voordracht Anthousha Lim A Po, M.Sc., Sales & Marketing Manager Alupro “Lekker toch, omzetverdubbeling met ISO”

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 30 van 60 3. Suriname ervaring en ontwikkeling Samenhang tussen leermomenten en duurzame ontwikkeling • Vastleggen van procedures: als we kijken naar LM1 en LM2, die uiteindelijk leiden tot de procedures, processen en protocollen, waarmee het bedrijf beheerst kan worden. Elk bedrijf heeft onzichtbare verspillingen; dit zijn eigenlijk faalkosten. Deze kunnen worden getraceerd naar een bepaald moment: het faalmoment. Goed vastgelegde procedures helpen het faalmoment traceren. • Na het traceren van het faalmoment, wordt de verbetercultuur erop losgelaten (LM2 en LM3).Er kan extra begeleiding en training worden gegeven. Dit moet leiden tot het verbannen van de faalkosten. • De vrijgevallen faalkosten kunnen worden geïnvesteerd in meer klantgerichtheid. • De vergrote klanttevredenheid zal leiden tot het vergroten van de winst.

Hoe dit te managen? ISO kost veel geld en tijd. Zoals ik u reeds heb gezegd, heeft het ons tien maanden gekost om tot het resultaat te komen. Maar het blijft niet bij die tien maanden, want de ISO-auditeur komt elk jaar weer terug om te kijken of je nog steeds voldoet aan de eisen. Wat hebben wij hieraan gedaan? Wij hebben onze core values: kwaliteit, resultaatgerichtheid en klantgerichtheid staan hoog aangeschreven. Bij ons focust de bedrijfsleider zich op de productie-afdeling en de sales en marketing manager focust zich op de commerciële doelstellingen. Wij hebben bewust gekozen om onze kwaliteitscoördinatie te leggen bij een externe ISO-coach. Dit zorgt ervoor dat onze dagelijkse werkzaamheden niet in gedrang komen met de normen en waarden die wij hebben vastgesteld tijdens het ISO-proces. Conclusie Voor de dames en heren die nog niet ISO-gecertificeerd zijn: adviseer ik ten eerste: twijfel niet, doe de eerste stap en ga ervoor. Uiteindelijk heeft ISO voor ons een heleboel zichtbaar en duidelijk gemaakt, waardoor wij tot het resultaat zijn gekomen, wat we voor ogen hadden: de kwaliteit hoog houden, continue verbetering en uiteindelijk maximaal resultaat. Voor degenen die al gecertificeerd zijn: als jullie audit om de hoek is, wees niet bang, ga rustig zitten, neem de externe ISO-coach in de hand en laat die je begeleiden in het proces, om zo maximaal resultaat te bereiken. Aan de bestuursleden in de zaal zou ik willen zeggen: doe de moeite ervoor en draag de zorg ervoor dat geïnvesteerd wordt in het SBS. Uiteindelijk zal het Surinaamse bedrijfsleven en de Surinaamse samenleving daaruit een enorm concurrentievoordeel behalen ten opzichte van de regio. Dank u voor uw aandacht en een fijne dag verder.

3.3 Voordracht Anthousha Lim A Po, M.Sc., Sales & Marketing Manager Alupro “Lekker toch, omzetverdubbeling met ISO”

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 31 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling 3.4

Vragenronde 2

A. Alleyne. Wat ik bij de inleidingen heb gemist is hoe de consument zelf zijn recht bij het bedrijf kan halen. R. Huisman Vanuit de normen en standaarden is dit een heel belangrijk onderdeel. Er moet een duidelijke klachtenprocedure zijn. Een goede afwikkeling van de klachten is heel belangrijk. Een auditeur kijkt daar heel strak naar. Hoe worden de klachten afgehandeld. Hoe worden zij beoordeeld en welke follow-up wordt eraan gegeven. Uiteindelijk moeten de klachten aantoonbaar verminderen. A. Coffeng: Misschien mag ik dan iets toevoegen; Marjorie heeft al aangegeven hoe belangrijk de traceerbaarheid van producten is. Als er bijvoorbeeld een klacht is over een voedselproduct, dat er niet allen naar die specifieke klacht van die consument wordt gekeken, maar ook of er misschien meer potentiële klagers zijn. Of men in het uiterste geval misschien tot een call-back moet besluiten. R. Huisman. Als u klachten heeft over de manier waarop bedrijven gecertificeerd zijn, kunt u bij dhr Grauwde terecht. U kunt daar klagen over bedrijven die volgens u ten onrechte zeggen gecertificeerd te zijn. R. Stutgard. Hebben de bedrijven een zichtbare klachtenafdeling. Is het voor de consumenten duidelijk waar ze moeten zijn? A. Lim A Po Ik wil daarop reageren. In de eerste plaats krijgt bij ons elke klant het telefoonnummer van de bedrijfsleider en van mij, zodat hij met zijn klacht bij ons terecht kan, ook in het weekend. In de tweede plaats wordt elk project afgehandeld of door mij of door de bedrijfsleider, waarbij we met elke klant stap voor stap nagaan of er productgerelateerde of servicegerichte klachten zijn. Wij spelen hierop bij volgende projecten op in. M. Renardus Wij hebben een één op één relatie met onze afnemers, waarbij de eindgebruiker, die meestal niet in direct contact met ons staat, kan teruggaan naar de winkel waar hij ons product heeft gekocht. Maar hij kan ook direct met ons in contact treden. Ons adres en ons telefoonnummer staat op het etiket van onze producten. Wij hebben een klachtenafhandelingsformulier als onderdeel van onze klachtenafhandelingsprocedure. Richenel Codrington, HI, bestuurslid SBS. Ik wil weten of de mensen aan de tafel een andere ervaring hebben: waarbij de klanten in plaats van klachten ideeën aanleveren. A. Lim A Po We hebben niet alleen een klachtenafhandeling maar we gebruiken de feedback van onze klanten ook als een ideeënbus.

3.4 Vragenronde 2

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 32 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling Ray Jong A Lok van Get It Consultancy Ik heb een vraag voor beide dames: hebben jullie inderdaad omzetverdubbeling meegemaakt na jullie ISO-certificering? En als dat niet het geval is, verwachten jullie dat dan op korte termijn? A. Lim A Po Bij ons het bedrijf hebben we gemerkt dat wij onze faalkosten sterk hebben gereduceerd, waardoor wij ons meer konden focussen op de eindkwaliteit en op de service aan de klant. Hierdoor hebben we uiteindelijk na één jaar ISO onze omzet verdubbeld. M. Renardus Wij hebben ongeveer dezelfde ervaring. Bij ons gaat het zelfs nog een verder. De certificering heeft alles veel overzichtelijker gemaakt. We weten nu gestructureerder waar we naar toe willen en hoe we daar moeten komen. Verder is de besparing op spilkosten meer dan wat je er instopt om te certificeren. Het is echt de moeite waard. Laura Benschop van Flexible Uitzendbureau De twee dames hebben mooie verhalen verteld over hun traject van certificering. Maar zijn ze tijdens dat ISO proces ook knelpunten tegengekomen waar ze niet meer uitkwamen? A. Lim A Po Het eerste knelpunt was naar de eerste certificering toe. Het kost veel tijd en energie. En zoals we allemaal weten, hebben ook wij nooit tijd om onze agenda vrij te maken. Het heeft ons uiteindelijk tien maanden gekost. Dat was de eerste barrière. Daarna bij de tweede fase van certificering wilden we zoveel procedures vastleggen, dat we teveel rapportages wilden plegen. Dit resulteerde in teveel papierwerk. Het werd onoverzichtelijk. Daar kom je achter bij de tussentijdse audits. Daarna selecteer is wat je goed kan gebruiken en wat je liever achterwege kunt laten. Arti Poelsingh, Ministerie van PLOS Ik heb niet zozeer een vraag maar een toevoeging, Het Ministerie van PLOS heeft de certificeringsprojecten PLOS 1 en PLOS 2 nu in uitvoering. PLOS 1 omvat tweeënveertig bedrijven waarvan vijfentachtig procent het certificaat behaald heeft. Het tweede project omvat vijftig bedrijven.

Het gaat –denk ik- om leden van de ASFA en van de VSB uit de food en non-food sector. PLOS 1 is een uniek project geweest in het hele Caribische gebied. En wat dhr Grauwde kan bevestigen, is dat uit onderzoek blijkt dat binnen het Caribische Gebied Suriname de meeste gecertificeerde bedrijven heeft. Hieruit blijkt dat in Suriname overheid en bedrijfsleven het belang van certificeren onderkennen.

3.4 Vragenronde 2

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 33 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling R. Stutgard Volgens welke ISO certificaat zijn jullie bedrijven gecertificeerd en hoelang heeft dat geduurd? M. Renardus Wij zijn ISO22000 gecertificeerd voor voedselverwerkingsbedrijven. Dit heeft veertien maanden geduurd. A. Lim A Po Wij hebben het ISO9001 certificaat. Dat heeft ongeveer negen maanden geduurd. Sieglien Burleson Ik heb een praktische vraag voor dhr. Grauwde. U heeft nu vier technische werkgroepen. Ik denk dat het bedoeling is dat zij standaarden uitwerken. Zijn de commissies gevormd per product of per sector. Dat is mij niet duidelijk. Hoe is de indeling gemaakt en wat is de manier van aanpak: wordt er voor elke standaard een technische werkgroep ingesteld. Verder, op welke wijze wordt dit gedeeld met het Surinaamse bedrijfsleven? R. Grauwde Het bureau heeft het mandaat om standaarden te ontwikkelen en te adopteren. Om dat te kunnen doen is er internationaal een standaardprocedure om tot een standaard te komen. Ons bureau hanteert een procedure die bestaat uit negen fasen. Het begint met een procedurevoorstel van een organisatie of van het bureau zelf om een procedure tot standaard te verheffen. Na indiening bij het bureau, zal het alle mogelijke instanties aanschrijven voor terugkoppeling. Daarna stelt het bureau een technische commissie in. Die stelt de formulering op, waarna die het voorstel doorgeeft aan het bestuur van het bureau. Het bestuur zal dit voorstel lokaal en internationaal publiceren. Immers, het implementeren van zo’n standaard kan ook consequenties hebben voor de internationale handel. Zo wordt een ieder ervan op de hoogte gesteld dat Suriname de betreffende procedure tot standaard wil verheffen. Hierna volgt een periode van public comment. Daarna kan met inachtneming het ingewonnen commentaar de standaard worden gesanctioneerd. We werken nu met commissies per topic, maar gaandeweg zullen wij per subsector met een commissie werken. Deze procedure is volgens de internationale standaarden. Cornelly Olivieira van de Women’s Business Group Ik wil alle presentatoren complementeren met hun zeer heldere presentaties, in het bijzonder de twee jonge dames. In het Surinaamse bedrijfsleven zijn het meer de middelgrote en grote bedrijven die gecertificeerd worden. In hoeverre is het interessant om het aan te bevelen aan microbedrijven? Ik kijk nu naar het SBS. Is er een traject geformuleerd, of is men daarmee bezig, waarbij wordt gekeken in hoeverre ondernemers van microbedrijven gecertificeerd kunnen worden. R. Grauwde Ik heb in mijn presentatie aangeven, dat er trainingen zijn. We hebben twee organisaties aangeboden om n trainingen aan hen te verzorgen, om er zo voor te zorgen dat wij tot het certificeren van deze micro-ondernemers kunnen overgaan op het gebied van de HACCP, dus voedselveiligheid. Eén is in het kader van het PLOS 2 project en één is in

3.4 Vragenronde 2

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 34 van 60 3. Surinaamse ervaring en ontwikkeling het kader van een project van de Women’s Business Group, waar mw. Olivieira deel van uit maakt. Na afloop van de training en het behalen van het examen, kan aan hen een certificaat worden verstrekt, waarmee deze micro-ondernemers zijn gecertificeerd. R. Huisman Het voldoen aan de internationale normen zoals ISO9001 en ISO14001 blijkt voor bedrijven waar maar één of twee mensen werken, heel moeilijk of nagenoeg onmogelijk te zijn. Het is heel goed van SBS dat ze zijn begonnen om ook microbedrijven te certificeren, maar voor ISO9001 en ISO14001 moet je toch wel minimaal drie mensen in dienst hebben om je te kunnen laten certificeren. Het zou goed zijn als er voor microbedrijven een apart certificaat komt.

3.4 Vragenronde 2

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 35 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting

4.1

Voordracht panellid Albert Alleyne, Voorzitter Consumentenkring Suriname

Laat ik een algemene opmerking maken: standaarden spelen een belangrijke rol in de meeste aspecten van ons leven, omdat deze de productie en de handel in goederen en diensten kunnen optimaliseren zodat deze aan de verwachtingen van de consument kunnen voldoen. Wanneer producten voldoen aan onze verwachtingen kwalificeren wij ze als vanzelfsprekend. Wij zijn ons vaak onvoldoende bewust van de rol die standaarden spelen in het verhogen van de kwaliteit, gezondheid, hygiëne, houdbaarheid zonder neveneffecten, garantie voor betrouwbaarheid, efficiëntie. Pas wanneer een product of een dienst niet aan onze verwachtingen heeft voldaan, worden wij bewust van het nut van standaarden. En dan vraag je je als consument af, waaraan heb ik mijn geld uitgegeven? Standaarden definiëren vaak eigenschappen van producten en diensten en de wijze waarop deze toegepast en getest moeten worden. De vraag is, welke standaarden accepteren wij als Surinaamse consument. Op een ISObijeenkomst in Brazilië heeft een consultant het heel mooi gezegd: “het is niet het bedrijf dat bepaalt welke standaard wordt gebruikt, maar het is de handelaar die dit voor jou als consument bepaalt”. Waar het op neerkomt is: klachten zoals wij die kennen in de Surinaamse gemeenschap alsof Chinese producten niet voldoen, zijn niet van het bedrijf afhankelijk, maar zijn afhankelijk van de keuze die door de handel wordt gemaakt, omdat de handel bepaalt welke standaarden worden ingekocht. Ik zeg dit zo expliciet, omdat dit heel vaak ter sprake komt. Waar wij ons als Surinaamse consument bewust van moeten zijn, is dat wij bepalen welke standaarden wij accepteren.

4.1 Voordracht panellid Albert Alleyne, Voorzitter Consumentenkring

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 36 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting We moeten ervoor zorgen dat bij het bepalen van de standaarden die we accepteren, er niet getornd moet worden aan de kwaliteit en betrouwbaarheid. Dat er waarborgen zijn voor voedselveiligheid en de bescherming van de gezondheid, dat er transparantie is over de productie, dat er eerlijke concurrentie is en dat die leidt tot lagere consumentenprijzen en geschikte producten voor kwetsbare groepen. Dit is een stuk dat vaak genoeg aan ons voorbij gaat. In onze tweede editie van ons maandblad hebben wij aandacht besteed aan de wijze waarop omgegaan wordt met het milieu. Hierbij moeten wij niet de vinger wijzen naar anderen. Want wanneer we de vinger wijzen naar anderen, zijn er tien andere op jou gericht. Hoe gaan wij zelf als consument om met ons milieu. Dat is een aspect dat we niet uit het oog mogen verliezen. Standaarden worden zodanig samengesteld dat ze de ontwikkeling van de technologie niet belemmeren, maar juist stimuleren. Dit doel wordt bereikt door productspecifieke eisen vast te stellen. Wanneer consumentenvertegenwoordigers participeren in het standaardisatieproces, zijn ze in staat om voorstellen aan te dragen, ze kunnen informatie verschaffen over veiligheidsaspecten en garanderen dat deze op de juiste wijze worden vastgesteld. Het werk van consumentenorganisaties dient zich niet alleen te beperken tot het ontwikkelen van standaarden, zij kunnen ook een belangrijke rol spelen bij het voeren bewustwordingscampagnes betreffende het bestaan en de toepassing van nationale standaarden. De Consumentenkring participeert in de vier technische commissies van het Standaardenbureau. Het is van belang, dat het Standaardenbureau dan ook doorgaat met het voorlichten op dit stuk. Als wij geluisterd hebben naar de inleidingen die verzorgd zijn, dan kun je bijna geen open aanmerkingen plaatsten: ze waren alle perfect. Waar wij een vinger op de pols moeten blijven houden, is de continuïteit van wat gezegd wordt: dat je gaat certificeren, maar hoe consequent blijf je. De heer Huisman heeft een interessante opmerking gemaakt: kleine bedrijven hoeven niet altijd gecertificeerd te zijn. Het kost allemaal teveel geld en uiteindelijk betaal jij als consument dat. Maar laat het niet zo zijn dat er misbruik wordt gemaakt van de situatie waarbij het kostenaspect wordt opgevoerd, die je niet hebt, maar je haalt het wel uit mijn zak. Een klacht van twee weken geleden over een warung van Blauwgrond waar een flesje water voor vijf SRD wordt verkocht. Dan zeg ik: er kunnen standaarden zijn waar je inderdaad gelet op de faciliteiten, vijf SRD moet betalen voor een flesje water. Maar er moet geen misbruik van worden gemaakt. Ook dat zijn zaken waar wij onze schouders onder zetten.

4.1 Voordracht panellid Albert Alleyne, Voorzitter Consumentenkring

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 37 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting 4.2

Voordracht panellid Radjis Mohan, M.Sc. Onderdirecteur Onderzoek IGRS AdeKUS

Ik ga hier nader in op de verschillende voordrachten: Presentatie 1. Mr. R. Huisman, De spreker haalde de positieve gevolgen van certificering aan en ging nader in op de spin-off effecten voor Suriname, vooral in verband met het Caricom. Hij maakte duidelijk dat de wereld van certificering een gemakkelijk is. Hij wees daarbij op de investeringen die nodig is; niet alleen in het financiële gebied maar ook in op het managementniveau. Bij deze soort activiteiten moeten altijd de managers de managers worden betrokken. Bij medium and small enterprises er zeker een directielid of de eigenaar participeren in het gehele certificeringsproces. Hij legde veel nadruk werd op het concept van duurzame investering voor het garanderen van de continuïteit. Helaas heeft hij niet aangehaald wat de verbonden kosten zijn ten aanzien van een certificering proces uit de Europese regio. Presentatie 2. Mr. T. Awai De inleiding ging over de doelstellingen en de soorten van standaarden. Definities van standaarden werden ook gepresenteerd en voornamelijk de alternatieve definitie, waaruit ook blijkt dat “compliance is not mandatory”. Gaf ook aan dat standaarden door een gezamenlijke commissie van technische expertises voorbereid moeten worden. Hij haalde bepaalde duidelijke voorbeelden aan van standaardisatie op specifieke gebieden. Hij presenteerde een goede introductie over de directe toepassing van standaarden binnen MSME en SME. Hij vertelde over de ervaringen op dit gebied in Trinidad en Tobago. Wat zo fantastisch was dat hij een voorbeeld aanhaalde van het proces van standaardisatie dat ze daar lokaal hebben toegepast “Q & EMS SME - Quality & Environmental Management Systems for Small and Medium Sized Enterprises”. Hierbij gaf hij een duidelijk beeld over kosten, tijd en performance die ingezet moeten worden bij zo een proces. Vergeleken met de internationale pakketen van certificering liggen de kosten daar ver beneden zonder in te boeten aan resultaat en kwaliteit. Presentatie 3. Mr. R. Grauwde Hij gaf in het kort informatie over de doelstellingen en de bevoegdheden van SBS en presenteerde de resultaten tot nu toe en de korte termijn planning. Wat minder duidelijk uit zijn presentatie bleek was wat het SBS op het gebied van certificering voor de bedrijven kan doen. Over begeleiding en trainingen bij het certificeringsproces werd niet veel naar voren gebracht. Hij heeft evenmin gesproken over het uitvoeringsbeleid. Het is uiteindelijk het SBS die duidelijke regels en normen moet vaststellen samen met de stakeholders (zoals bedrijfsleven, wetenschappelijke instituten, adviesbureaus) op een bepaald specifiek gebied en vooral als het gaat over bepaalde risicosectoren en -beroepen. Dit instituut moet als belangrijke autoriteit beslissingen en initiatieven nemen en niet wachten op het bedrijfsleven of particulieren. Tenslotte kwam ook de opmerking over de bevoegdheid van certificeren naar voren: moet het SBS zelf bedrijven certificeren of moet het SBS de certificerende instanties erkennen voor certificering. De directe vraag die hieraan gekoppeld is: Beschikt het SBS over de infrastructuur en zijn de competenties wel aanwezig?

4.2 Voordracht panellid Radjis Mohan, M.Sc., Onderdirecteur Onderzoek IGRS AdeKUS

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 38 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting Presentatie 4. Mrs. M. Renardus In deze presentatie werden door de inleidster de algemene doelen van certificering naar voren gebracht. Daarnaast maakte zij duidelijk dat de support en begeleiding door overheidsinstanties onmisbaar zijn voor het behalen van de certificering. Zij gaf aan dat standaardisering noodzakelijk voor de traceerbaarheid van producten in de markt. Zo kan –wanneer dat noodzakelijk zou blijken- een “recall” worden uitgevoerd. In haar bedrijf zijn visie en missie de basistermen om de kwalitateit van de producten te borgen. Haar bedrijf heeft te maken met een kleine afzetmarkt. Maar naarmate de afzetmarkt mede door de certificering zal groeien, zullen er andere standaardiseringsregels bij moeten komen om de kwaliteit te blijven garanderen. Juist deze visie heeft de spreker niet naar voren gebracht. Presentatie 5. Mrs. A. Lim A Po Deze spreker bracht in het kort in cijfers naar voren welke doelen zijn bereikt bij een “non-food bedrijf” door middel van certificering. Het belang van ISO certificatie werd kort en krachtig naar voren gebracht. Zij benadrukte dat een duurzame investering in de markt nodig is. Zij bracht positieve en negatieve ervaringen tijdens het proces van certificering naar voren. Deze presentatie zal andere ondernemingen zeker stimuleren om zich te laten certificeren. De spreker gaf ook de belangrijke kritische punten waarop gelet moet worden tijdens het certificeringsproces.

4.2 Voordracht panellid Radjis Mohan, M.Sc., Onderdirecteur Onderzoek IGRS AdeKUS

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 39 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting 4.3

Voordracht panellid Ricky Stutgard, M.Sc., Consultant

In de negentiende eeuw was er een stelling “Business and ethics, don’t mix.” Maar met de komst van standaarden zijn er veranderingen gekomen, waardoor nu “business and ethics” wel degelijk “mixt.” De dag dat ik opsta en bedenk “mi o seri wan tu ayun tapu asin” of “mi o seri wan tu manya” is voorbij. Je kan niet meer opstaan en iets maken en verkopen. Je moet je nu aan regels gaan houden. En dat is waar het eigenlijk allemaal om gaat. Omdat je bijvoorbeeld veiligheid moet gaan garanderen. Ik heb vandaag geluisterd naar een heleboel zeer mooie stellingen. Maar wanneer we bijvoorbeeld kijken naar die autohandelaren, die geen prijs zetten op de aangeboden auto’s, dan is er een probleem met onze standaarden. Het zijn geen kleine verkopers die dat doen; het zijn grote handelaren. Niemand die iets daartegen zegt: het mag niet! We hebben vandaag geluisterd en we hanteren standaarden vanwege de prijs, de kwaliteit, grote markten. Maar er zijn ook andere dingen die belangrijk zijn bij standaarden. Waarom mag ik niet verkrachten? Niet omdat ik niet gepakt wil worden. Maar omdat het niet goed is. Ik voer standaarden in, niet omdat ik meer geld wil verdienen, maar om mijn integriteit te vergroten. Een ander ding wat ik mis en niet gehoord heb is: zingeving. Waarom bestaat mijn bedrijf? Welke bijdrage wil ik leveren? Die dingen mis ik. Ik hoor alleen clichés. We moeten gaan begrijpen dat we standaarden moeten gaan introduceren uit hoofde van onze verantwoordelijkheid voor deze natie. Ik moet de dingen op de juiste manier uitvoeren. Dat moeten we gaan begrijpen. Ik doe het omdat het zin heeft, omdat ik bestaansrecht wil hebben voor mijn bedrijf en mijn omgeving. Dan is geen enkele standaard te zwaar. Ik wil het doen omdat ik tegenover mijn kinderen en kleinkinderen wil terug kunnen zien op een leven, waarin ik iets goeds heb gedaan. Geld verdienen ga je altijd kunnen doen. Maar de dingen met het volle besef goed te doen, daar gaat het om. Mw. Renardus heeft gezegd ”standaarden zijn: zeg wat je doet en doe wat je zegt“ Ik ga een stapje verder. En daarom vind ik dat de Al-Qaida gecertificeerd kan worden. Ze zeggen wat ze doen, ze doen wat ze zeggen: …. boem!!

4.3 Voordracht panellid Ricky Stutgard, M.Sc., Consultant

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 40 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting 4.4

Paneldiscussie

R. Stutgard Mensen raken gedemotiveerd omdat er steeds meer standaarden komen. Eerst HACCP, toen ISO14000 daarom ISO22000. Ik heb het gevoel dat de grote wereld erop uit is om het de kleine landen steeds moeilijker te maken. Verder kost het opmaken van al die documenten veel tijd. R. Huisman Het is niet zozeer dat er steeds meer standaarden bovenop elkaar komen; wel zijn er voor verschillende onderdelen van de industrie van de dienstensector aparte standaarden gekomen, die elk voor een andere doelgroep zijn bedoeld. De overkoepelende standaarden, zoals IS9001 en ISO14001, zijn wel standaarden die door iedereen ingevoerd kunnen worden en die soms ook gevraagd worden. ISO14000 heeft vooral veel te maken met duurzaamheid en om ervoor te zorgen dat je aan de gemeenschap laat zien dat je in de toekomst kijkt en het langdurig beter gaat doen. Deze worden vaak verplicht gesteld aan industrieën die vervuilend werken. Je ziet in Europa en Amerika dat het verstrekken van vergunningen aan ISO14000 gecertificeerde bedrijven met minder papierwerk gepaard gaat. Als je een dergelijk certificaat niet hebt, dan moet je aantonen dat je aan heel veel eisen voldoet. Je moet wel een goede keuze maken om te kijken, volgens welke norm je gaat certificeren. Naam spreker onbekend Ik wil reageren op de opmerking van dhr Stutgard, die stelt dat er steeds nieuwe standaarden komen. Is het niet zo dat de minder ontwikkelde landen beter moeten gaan participeren in het proces van standaardenontwikkeling vooral op internationaal niveau? R. Huisman Het is goed dat we nu het SBS hebben. Dat kan ervoor zorgen dat de juiste mensen vanuit Suriname mee kunnen gaan doen met het ontwikkelen van internationale normen. Er is nu vanuit ontwikkelingslanden te weinig invloed op dit proces. Suriname moet er dus voor zorgen dus dat het kan deelnemen in die internationale technische commissies. S. Burleson Ik ben bijzonder gecharmeerd van de ideeën van de twee eerste inleiders over een nationale aanpak en om mogelijkheden aan kleine bedrijven aan te reiken om goedkoper die opstap naar het certificeringproces te doen. Als ik kijk naar de twee laatste inleiders, dan zie ik toch: “haast je en voldoe aan internationale standaarden”. Ik denk dat ook de training van PLOS, maar dat weet ik niet zeker, meer gericht is op de introductie van internationale standaarden bij bedrijven. Ik zie graag dat we hier een keuze maken tussen: gaan we Surinamiseren en nationale standaarden ontwikkelen of moeten we ons juist zoveel mogelijk richten op de internationale standaarden. Hoe moeten we daarmee omgaan.

4.4 Paneldiscussie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 41 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting R. Grauwde U stelt een interessante vraag. Ik wil hier een vraag aan toevoegen: moeten we het wiel weer gaan uitvinden? Er zijn grote “standard setting bodies”, die internationaal de drie zusters worden genoemd. Zij coveren praktisch alles aan richtlijnen en vereisten op deze aardbol. Deze drie zusters zijn ook door de WTO erkend. Het zijn ISO, ITC (International Technical Committee) en Codex Alimentarius. De laatste is echt gericht op voedselveiligheid. Je mag zo’n standaard adopteren. Maar je mag een document ook adapteren en zo je eigen richtlijn maken. Als we praten over standaarden, dan spreken we over procedures die we keer op keer toepassen met als doel om steeds dezelfde uitkomst te krijgen. We praten bijvoorbeeld over de bescherming van de gezondheid van het milieu. Als er een document bestaat dat handelt over een bepaalt aspect, dan moeten we kijken of het hier en daar moet worden aangepast. Je laat het aangepaste document volgens de procedure die daarvoor bestaat, worden tot een nationale standaard, iets van Suriname zelf. Wij moeten er dan op toezien dat wij die standaard naleven. Hiermee wordt de garantie verschaft van een veiligheid, gezondheid en bescherming van het milieu. T. Awai You can create your own standards, while it is a mandate of the TBT agreement (Technical Barriers to Trade), that you should follow international and regional standards, before you create your own. You can create your own especially if you produce a product that is not an international product. Almost eighty percent of the ISO members are developing countries. And they are very silent when the standards are developed. So the standards are developed by the minority of the constitutional members, because they have the finance, because they believe they have the power and because they believe that the developing countries do not believe in themselves. They do not believe that they can stand up against the developed countries. That’s the reason why many standards are developed in the way they are developed. R. Jong A Lock Hebben de drie zusters een broertje voor de Caricom? Uit de woorden van dhr. Awai begreep ik van niet. R. Grauwde Er is een regionale standard setting body: CROSQ: the Caricom Regional Organization for Standards and Quality. Deze organisatie is in Barbados gevestigd. Het bestuur bestaat uit de directeuren van de nationale standaardenbureaus van de lidlanden. Dit orgaan geeft in feite goedkeuring aan regionale standaarden. Echter zijn ze nog niet tot een regionale standaard verheven, omdat dat een prerogatief van de COTED is (Council for Trade and Economic Development ministries of the Caricom). Sinds de officiële instelling van ons bureau participeren wij actiever. Wat wel geconstateerd mag worden is dat Suriname nog geen gastheer is voor een technische commissie voor de regio.

4.4 Paneldiscussie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 42 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting Wanneer we nu spreken over het zelf ontwikkelen van standaarden dan zien we dat Suriname nu wordt geconfronteerd met tien standaarden voor de agrarische sector. Het is voor mij onvoorstelbaar dat de technische commissie die deze specificaties maakt Dominica als gastheer heeft. Suriname is samen met Guyana bij uitstek binnen de regio het land om als zetel te dienen voor de commissie die specificaties van agrarische producten vaststelt. Ons bureau distribueert nu alle documenten hierover naar alle relevante stakeholders om hun feedback te krijgen. Maar vaak krijg ik dan te horen: dat is niet voor ons, de Caricom wil ons iets opleggen. Maar niemand legt iemand iets op. Onze input is juist belangrijk. H. Muntslag Wat is de problematiek van onze private sector en hoe kan je daaraan met standaarden body geven? Wanneer ik het verslag van het seminar lees moet ik deze vraag beantwoord zien. A. Alleyne Ik vraag me af wat we met dit seminar willen bereiken. Het proces om te komen tot formele standaarden is lang. We weten dat in Suriname de kwaliteit van veel producten en diensten te wensen over laat. We hebben allen ons idee over welke standaarden er zouden moeten zijn. Is het mogelijk dat er een soort tussenstap komt, voordat we overgaan tot het formaliseren van standaarden? Concreet: Er zijn een paar honderd producten waarvan we als gemeenschap weten dat we daarvoor standaarden willen. We kunnen hiervoor de gemeenschap vragen om standaarden voor te stellen, waarna het bureau voor standaarden het kan oppakken. Wij hebben met ons artikel in onze krant “De Consumentenkoerier” over de Platte Brug willen aangeven wat we van het milieu willen hebben, iets anders moet zijn. Dat moet niet allen voor onszelf maar ook voor de toeristen. Verder moet de regering aangeven wat de standaarden moeten zijn voor het wegmeubilair. Is het mogelijk dat dergelijke standaarden via een tussenstap tot stand komen? R. Grauwde Ik heb al aangegeven, als reactie op de vraag van mw. Burleson, hoe uiteindelijk te komen tot een standaard. In mijn inleiding heb ik ook aangegeven dat wij nu voorbereidingen treffen om simultaan ongeveer negen standaarden te adapteren en die te verheffen tot een nationale standaard. De normale procedure om te komen tot een standaard duurt ongeveer eenentwintig maanden. We kunnen een versnelde procedure volgen, wanneer wij ons beroepen op onze “legal mandate”. De tien genoemde standaarden zullen volgens die versnelde procedure tot stand komen. U zegt dat er binnen de gemeenschap een behoefte bestaat aan standaarden voor bepaalde productspecificaties, zoals voor wegmeubilair. Er bestaan daarvoor ISO standaarden. Zoals dhr. Awai had aangegeven, er bestaan standaardmethoden voor om de voedselveiligheid te toetsen. We hoeven die dus niet meer uit te vinden.

4.4 Paneldiscussie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 43 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting U heeft echter de vrijheid om aan het bureau een bepaalde standaard voor te stellen. Het bureau zal dan naar draagvlak zoeken. Het bureau legt geen zaken op, maar coördineert het proces. De standaard kan verheven worden tot een technische specificatie, wanneer er sancties aan de naleving ervan zijn verbonden. Het bureau ziet toe op de naleving. R. Stutgard De vraag van dhr. Muntslag was: wat is de zin van deze bijeenkomst en wat neem ik mee naar huis? Deze vergading is in ieder geval zinvol omdat uit de participatie blijkt dat er in Suriname voldoende mensen zijn die behoefte hebben om informatie te vergaren over standaardisering en wat we moeten doen om die standaardisatie te realiseren? Wanneer ik een kipbedrijf heb en je gaat steeds op dezelfde manier gestructureerd en gedocumenteerd kip maken, dan is dat jouw standaard. Maar hier wordt gesproken over een internationale standaard, die gecontroleerd wordt door een organisatie buiten je eigen omgeving. Daar praten we over. Niet iedereen hoeft gecertificeerd te worden. Is men bereid om ervoor te betalen. Je producten gaan duurder worden; heeft de consument er die hogere prijs wel voor over? Om mijn bami veilig te houden heb ik een apparaat nodig om het product constant warm te houden. Wanneer een verkoper dat niet doet, kan hij zijn bami goedkoper verkopen. Wij hebben de vraag van dhr. Muntslag nog niet beantwoord: wat nemen we straks van dit seminar mee naar huis?

R. Mohan De vraag is: zie je standaardisering als een drempel, of als een middel tot succes? Verder; wie let erop, moet het een vrijblijvende zaak zijn, of moet het verplicht zijn? Ik hoop dat een hier aanwezige autoriteit, bijvoorbeeld het ministerie van HI of van een ander ministerie, iets over zegt. Een feit is, het kost geld, moeite en tijd. Niet alle microbedrijven zouden het kunnen doen. Er moet van de kant van de regering een bijzondere hulp komen. Er is gebrek aan capaciteit, aan gekwalificeerde krachten. R. Grauwde Ik wil proberen de vraag van dhr. Muntslag als volgt te beantwoorden: Standaarden zijn primair vrijwillige instrumenten, die je gebruikt om volgens een bepaald patroon iets te doen. Ze worden verplicht op het moment dat het niet gebruiken van standaarden kan leiden tot schade. Op dit moment groeit het bewustzijn van de consument; hij vraag garantie voor kwaliteit. Op een conferentie in Genève werd het zo geformuleerd: “If you think that the price of the insurance is too high, try an accident”. Als een producent nu geen standaarden gebruikt, werkt hij zichzelf uit de markt. Als je gezondheid en je veiligheid je dierbaar is, zal je bereid moeten zijn ervoor te betalen. Wanneer je een huis bouwt, wil je stenen gebruiken die aan kwaliteitsstandaarden voldoen. Daar gaat de bewustwording naar toe. En niets is meer gratis.

4.4 Paneldiscussie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 44 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting Naam spreker onbekend Ik vind het eigenlijk jammer dat alleen naar het kostenaspect van standaarden wordt gekeken. Het is in Suriname de gewoonte om producten die hier worden geproduceerd, een beetje af te breken. Als we de private sector duurzaam willen ontwikkelen, dan moet je gaan produceren niet alleen voor Suriname en de Caricomlanden, maar ook voor landen daarbuiten, zoals Europa en Amerika. Daarom moet je aan de standaarden voldoen. Als je alleen maar blijft produceren voor Suriname, ga je niet die ontwikkeling brengen die je graag zou willen. Trouwens ook de Surinaamse consument heeft recht op producten van goede kwaliteit. De meerkosten worden ruimschoots terug verdiend, omdat ze efficiënter gaan werken, je vergroot de kwaliteit van je product en de klanttevredenheid. Het is van groot belang dat we gaan naar internationale standaarden zodat we onze economie kunnen ontwikkelen. We hebben genoeg bedrijven met potentie. Verder heeft de consument het recht op kwaliteit en hebben de producten de verantwoordelijkheid om die te garanderen. Wij gaan voor kwaliteit en nemen die verantwoordelijkheid. R. Stutgard We hebben het volgende probleem in Suriname: we maken een heleboel poeha over de kwaliteitseisen waaraan onze importproducten moeten voldoen, maar stellen geen eisen aan de kwaliteit van onze lokale producten. Bijvoorbeeld voor de invoer van melkpoeder is een gezondheidsverklaring nodig, terwijl voor de lokaal geproduceerde melk een dergelijke eis niet geldt. Hierdoor laat de kwaliteit van onze producten te wensen over. Iets dergelijks geldt voor onze exportgroente, die geen gif mag bevatten, maar men maakt zich niet druk over de groente die lokaal wordt afgezet. Wat moet gebeuren is dat er standaarden komen voor zowel onze exportproducten als voor de productie voor de lokale markt. Chantal Doornkamp, Flexible Uitzendbureau Wat doen de consumentenorganisaties eraan om de consumenten bewust te maken en ze te laten kiezen voor producten die aan standaarden voldoen. A. Alleyne We zijn begonnen de consument op dit stuk voor te lichten. In de tweede editie van ons blad hebben we een vergelijking van de prijzen van bouwmaterialen gemaakt. Maar wij hebben erbij vermeld dat goedkoop duurkoop kan zijn. Wij zijn helaas niet in staat om kwaliteitsvergelijking te maken. Onze organisatie beschikt nog over te weinig middelen om die kosten te kunnen maken. Het testen van een steen kost ons tien tot vijftien USdollars. Nu hebben we de universiteit gevraagd om ons hierin bij te staan. Alleen Vabi kon ons informatie verschaffen over de kwaliteit van hun stenen, de overige bedrijven konden dat niet. Naam spreker onbekend Ik wil antwoord geven op de vraag van dhr. Muntslag. Is er in Suriname wel een gebrek aan gekwalificeerde krachten, of zijn die er wel maar worden ze niet goed ingezet? Dergelijke opmerkingen zouden met cijfers moeten worden onderbouwd. Als ik vandaag van hier wegga, dan ben ik er heilig van overtuigd dat ik wil investeren in kwaliteit, om de concurrentie op de internationale markt aan te gaan, ik wil niet dat we een ontwikkelingsland blijven. R. Stutgard

4.4 Paneldiscussie

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 45 van 60 4. Presentaties panelleden, discussie en afsluiting Om op de vraag van Chantal Doornkamp te antwoorden: wij moeten de consument bewust maken door continue voorlichting. In januari is het dertien jaar dat ik twee keer per maand een artikel in de krant plaats over voedselstandaarden. Daarnaast geef ik regelmatig voorlichting in een TV-programma. R. Huisman Ik wil opmerken dat certificering producten niet duurder hoeft te maken. We moeten het zien als een investering in grotere efficiëntie.

4.4 Paneldiscussie


Samenvatting dagvoorzitter

A. Coffeng Ik wil nu overgaan tot het afsluiten van deze dag en u om te beginnen bedanken voor uw enthousiaste deelname, die blijkt uit het feit dat u massaal tot nu hier bent gebleven. We zijn begonnen met inleidingen van twee internationale deskundigen met veel buitenlandse ervaring die in het certificeringwezen werken. Zij hebben aangekaart dat de betrokkenheid van de directie onontbeerlijk is voor het welslagen van een certificeringproces. De heer Huisman heeft ons deelgemaakt van zijn ervaring biju het ceritificeren van bedrijven in Suriname. De heer Awai heeft ons voorgehouden hoe Trinidad met succes een speciaal programma heeft ontwikkeld voor de SME’s. De heer Grauwde heeft uitgelegd wat de taken zijn van ons nationaal standaardenbureau. Er is weinig regulering. Ik geef een voorbeeld uit mijn eigen werkervaring: er is voor brouwerijproducten een wet op de etikettering ervan. Op het etiket moet niet alleen staan uit elke ingrediënten het product bestaat, maar ook wie de producent is, wie de importeur en wie de distributeur. Zo weet de consument waar hij met klachten terecht kan. Maar er is geen dergelijke wet voor andere producten. Verder hebben we interessante presentaties gehad van de vertegenwoordigers van soRena’s Winery en Alupro over hun ervaring met hun certificering. Zij hebben aangegeven dat zij grote efficiënties hebben gerealiseerd door te standaardiseren. Ik vind het jammer dat ik die boodschap in de verdere discussies weinig heb teruggehoord. Er werd vaker gehamerd op de kosten van certificering en niet op de daardoor gegenereerde winsten. Denk verder bij standaardisering niet aan dikke boeken met procedures, maar aan handzame documenten die door de werknemers kunnen worden begrepen. Wat is nu onze conclusie: we gaan naar huis met een verrijkt inzicht in het certificeringgebeuren. De grote opkomst laat zien dat er een groot bewustzijn over dit onderwerp is. We moeten onze resources beter gebruiken en hen tot specialisten maken op dit gebied. Volgens mij heeft het Suriname Business Development Center met ondersteuning van de universiteit en het nationaal standaardenbureau nu de taak om een concreet plan uit te werken, zodat het invoeren van standaarden wordt gestimuleerd. We kunnen daarbij leren van wat Trinidad heeft gedaan. We moeten dit echter niet alleen doen om onze export te bevorderen, maar ook om onze lokale consument een hoge kwaliteit van goederen en diensten te kunnen garaderen. We mogen hierbij niet de dienstverlening door de Overheid uit het oog verliezen. Ik dank u voor uw aandacht.

4.5 Samenvatting dagvoorzitter


Slotwoord Ir. Ernie P. Isselt

Wij zijn zeer tevreden over uw enthousiaste deelname. Hieruit blijkt dat het begrip standaarden in de samenleving leeft. Als we terugkijken naar ons seminar van de vorige maand over statistieken waarin het belang van meten is onderstreept, dan is het onderwerp standaarden hiervan de juiste follow up en dat wordt bewezen met uw grote opkomst. Ik dank de inleiders voor hun heldere presentaties, niet alleen de buitenlandse inleiders maar ook de lokale. Tevens dank ik de panelleden voor hun inbreng en de dagvoorzitter voor de manier waarop hij de dag heeft geleid. Wel verzoek ik u uitdrukkelijk om het evaluatieformulier in te vullen. Ik wens u verder een prettige dag.

5.4 Lijst van genodigden, sprekers en panelleden

# 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Naam Olivieira Cornelly Olivieira Odylle Franker J.S. Delprado Arielle Gilberto Rodriguez Frijmersum Tanya Kuldipsingh Dhiraj van Hamme Johan Nabi Sherida Holland Serena Snoijl Ivanilda Premchand Vishal Belliot M. Lieuw A Len A. Brown‐Kortram Rebekka Renardus Steven Gerling Mirna Jong A Lock Ray Tjin A Sioe Elena Algoe Kirtie Hasnoe Rehanna Chechin Nicole Wesenhagen Gerda

E‐Mail Adres [email protected]/[email protected] [email protected]/[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]/[email protected] [email protected] [email protected] [email protected]/[email protected] [email protected] [email protected] rayjongalock [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Functie Voorzitter/ Lid Direkteur

Consultant Manager Operation Manager Operations Director Voorzitter Support Staff SBC‐WBG Chief Technical Advisor Managing Director WBG Direkteur Manager Assistant Direkteur Beleidsmedewerker Docent Docent Bio‐anorganische & organ. Chemie Hoofd Chemisch Milieu lab van FTeW

Vertegenwoordigende Instantie Stichting Women's Business Group/ SBF Hem Suriname Particulier Particulier Health Education Consultant Algemene Surinaamse Hout Unie Joerics NV Cirkel Group Uma Tori/Fei Stichting Women's Business Group COBO Plastic Suriname N.V. COBO Plastic Suriname N.V. Steel Industry Suriname N.V. Support Staffer soRena's Winery soRena's Winery Get it Consultancy N.V.Hotelmaatschappij Torarica Psychiatrisch Centrum Suriname ADEKUVS ADEKUVS ADEKUVS

Seminar:“The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector”, 31 juli 2009

PRIVATE SECTOR

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 48 van 60 5. Bijlage 1: Lijst van participanten private sector

5.1 Lijst van participanten private sector

# 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

Naam Joemratie Sherien Doekhie Rahid Soechit A.R. Mosche Bromet Eersel Gino Tevreden Phill Doornkamp Schantal Benschop Laura Muntslag Henk Soerodimedjo‐Rellum Santoussha Ramlal Reshma Lim A Po Kenneth Behr Henri Miranda de Just Bonarius Erwin Djojopawiro Sherwin Dhr. Brul Jap A Joe G.A Klein Randall Gom van Kenneth Khodadin Faroek Mac Donald Frank L. Pawirodinomo Murwin

Vertegenwoordigende Instantie ADEKUVS ASFA/SBF member Rijstpak N.V. Stichting Women's Business Group 4U Agency 4U Agency Flexible N.V. Uitzendbureau Flexible N.V. Uitzendbureau Grafische Wetgevers Federatie FernandesGroup Warsha N.V. Kiesel NV DOOR Management Consultants CHM Toucan Travel & Tours SGS Nederland S.I.B Sign & Design Fernandes Bottling NV.. Multiforms N.V. Stichting Bedrijfsveiligheid en Efficientie ASFA Hatramij N.V. VSB Stichting Bedrijfsveiligheid en Efficientie

5.1 Lijst van participanten private sector

kath@sih‐wecreate.com [email protected] prodimix@ sr.net [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Ondernemer Finance Manager Onderdirekteur Medewerker Bestuurslid Marketing Trainee Consultant Medewerker

Executive Assistant Directeur Directeur Directeur

E‐Mail Adres [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] ; [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Functie Chemisch Analist FTeW Chair ASFA/IPP SBF Onder ‐ Directeur Support Staff SBC‐WBG General Manager Sales Manager Intercedent Intercedent Gijsbertusstraat 28


PRIVATE SECTOR


# 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

Naam Koemar Ingrid Soerodimedjo Charlene Dayne Sendar Renfurm Nilcia Stekkel ‐ Vroom Marion Kloof M. Sardhia Monique Gerda Boekles Hoepel.L Bhageloe.N M.D.Ma A Hing Cicielson.E R. Chander l.Ori Roethof.S Nita Ramcharan David Chin Robert Ameerali Nuboer F.Wittermans Henk Naarendorp Talea .A.R. R.Bihariesingh

Vertegenwoordigende Instantie Suriprint N.V. DOOR Management Consulants DOOR Management Consultants DOOR Management Consultants Stichting Women's Business Group N.V.Transmira Hatramij N.V. St. Agrarische Vereiniging IDB Keuringsdienst KKF ABS Prive FTEW COBO NSS KKF/SBS KKF/SBF ASFA/SBS Viasidi Consulting KKF/SBF ABS Sunrop/Ucare

5.1 Lijst van participanten private sector Voorzitter

Directeur

Directeur

Functie Quality Manager Consultant Consultant Consultant Penningmeester Finance Manager Brand Manager

[email protected]

[email protected] [email protected] [email protected]

[email protected]

E‐Mail Adres [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]


PRIVATE SECTOR


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 15 16 12 13 14 17 18 19

Frijde Helene Phoelsingh Arti Oemrawsingh Rishma Amatali ‐ Sisal Wendy Khedoe ‐ Bharos Sandhia Rampersad Aruna Varsseveld van Raïssa Caupain Janelle de Meza Saslua Jadoenathmisier Aroen Codringhton Richenel Nancy Harnandan Gladys Lieveld Doesburg.B Alli Razia Kerkhoffs ‐ Zerp.M Hight.L Monkou.S Burnet Silvia

# Naam

Vertegenwoordigende Instantie Burger Informatie Centrum Commewijne Ministerie van R.O. Ministerie van PLOS Ministerie van Financien Ministerie van Financien Ministerie van Financien Directoraat der Belastingen Ministerie van PLOS Ministerie van ATM Ministerie van ATM Ministerie van Handel en Industrie Ministerie van Handel en industrie ABS BOG SBS SBS Ministerie van Handel en Industrie SBS SBS Consumtenkring Coordinator Deputy NAO Staffmedewerker Staffmedewerker Onder Directeur Jurist Project Officer Hoofdbeidsmedewerker Hoofdbeidsmedewerker SBF Hoofdbeleidsmedewerker

Functie

5.2 Lijst van participanten publieke sector

[email protected] [email protected] R.van [email protected]/[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] monkou‐[email protected]

[email protected] [email protected]

E‐Mail Adres


PUBLIEKE SECTOR

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 51 van 60 5. Bijlage 2: Lijst van participanten publieke sector

5.2 Lijst genodigden, sprekers en panelleden

1 Minister C. Marica 2 Mw. S. Burleson 3 Dhr. Marten Schalkwijk 4 Dhr. D. Sexstone 5 A. Sankatsingh 6 M. Tuur 7 J. Dijks 8 van Essen

SPREKERS EN PANELLEDEN

Functie Member of the Chartered Institute for Quality IRCA Cerified Principal QMS Director SBS General Manager soRena's Winery N.V. Sales & Marketing ALUPRO Local Consultant Voorzitter Consumentenkring Suriname AdeKUS

# Naam

1 Dhr. Robert Huisman 2 Dhr. Terrence Awai 3 Dhr. Remy Grauwde 4 Mw. Marjorie Renardus ‐ Tajib 5 Mw. Anthousa Lim A Po 6 Dhr. Ricky Stutgard 7 Dhr. Albert Alleyne 8 Dhr. Radjis Mohan


Functie Ministerie van Handel en Industrie Acting Chair SBF AdeKUS EU CBVS Directeur Ministerie van Handel en Industrie U.S.Embassey VSB/EU

# Naam


GENODIGDEN

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 52 van 60 5. Bijlage 3: Lijst genodigden, sprekers en panelleden

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 53 van 60 5. Bijlage 5: Uitslag evaluatie door participanten Vragenlijst A. 1. 2. 3. 4. B. 1. 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 3. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 4. 4.1 4.2 4.3 4.3.a 4.3.b 4.4 4.5 4.6 4.7 5. 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 6. 6.1 6.2 6.3

LOGISTICS Was the invitation/announcement of the seminar on time? Was the scheduled time of the seminar adequate? How was the quality of the refreshments and food provided? Were the venue and accommodation of the seminar good chosen? PRESENTATION/CONTENT Was the purpose of the seminar clear? Presentation by Mr. Robert Huisman: Was it clear? Was the info useful? How do you rate the presentations/material as presented? How do you rate the quality of the content of the presentation? How was the feedback given by the audience? Do you have any remarks or recommendations to address this issue? Presentation by Mr. Terrence Awai: Was it clear? Was the info useful? How do you rate the presentations/material as presented? How do you rate the quality of the content of the presentation? How was the feedback given by the audience? Do you have any remarks or recommendations to address this issue? Presentation by Mr. Remy Grauwde: Was it clear? Was the info useful? Where you aware about the SBS: organization: services: How do you rate the presentations/material as presented? How do you rate the quality of the content of the presentation? How was the feedback given by the audience? Can you provide any suggestions to address to improve the topic presented? Presentation by Mrs. Marjorie Renardus-Tajib: Was it clear? Was the info useful? How do you rate the presentations/material as presented? How do you rate the quality of the content of the presentation? How was the feedback given by the audience? Can you provide any suggestions to address to improve the topic presented? Presentation by Mrs. Anthousa Lim A Po: Was it clear? Was the info useful? How do you rate the presentations/material as presented?

5.5 Uitslag evaluatie door participanten

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 54 van 60 5. Bijlage 5: Uitslag evaluatie door participanten Vragenlijst 6.4 6.5 6.6 7.

How do you rate the quality of the content of the presentation? How was the feedback given by the audience? Can you provide any suggestions to address to improve the topic presented? Does the private sector provide enough consideration to apply standards and quality control process to Surinamese products and services?

8.

Does the government provide enough consideration to apply standards and quality control process to Suriname product and services?

9. 10. 11. 12. 13. 13. 14

Do you think that the SBF/SBC should give a follow up to this seminar? What kind of follow up do you expect/propose? Overall do you find this seminar informative and useful? Is there a need for such kind of seminars/workshops? What kind of topic(s) do you propose? What kind of topic(s) do you propose? Do you have any suggestion(s) and/or idea(s) that will assist us in future seminars or workshops on this or other topics?



12

1

51

moderate

poor

tot respons

0

3 54

yes, but his voice was hard to understand tot respons

5

46

52

yes/no

no

yes

2. R. HUISMAN 2.1

tot respons

tot respons

yes/no

no

yes

2.2

tot respons

53

0

4

49

50

poor tot respons

fair

good

excellent

2.3

tot respons

1 54

14

33

6

53

tot respons

2.4 easy to understand normal to understand difficult to understand

tot respons

No Yes/No

Yes

Antwoorden bij vraag 3.6 was to short,valuable info was available but could not be presented forum speaker must articulaire better the quality of the presentation would have been better if it wasn't too brief

Antwoorden bij vraag 2.6: need to speak more slowly spreker moet goed staan voor de microfoon, niet te sl sreken en goed articuleren. 3. T. AWAI 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 easy to clear and yes 52 yes 52 excellent 10 understand 9 correct normal to no 2 no 1 good 34 understand 45 correct difficult to yes/no 0 yes/no 0 fair 10 understand 1 moderate poor 1 poor tot respons 54 tot respons 53 tot respons 55 tot respons 55 tot respons

38

53

clear

B. PRESENTATION 1.

tot respons

FREQUENCY TABLES MULTIPLE CHOICE ANSWERS AND ANSWERS TO THE OPEN QUESTRIONS A. LOGISTICS 1. 2. 3. 4. on-time 31 yes 47 excellent 4 good 50 good, but too ample on time 14 no 3 good 37 cold 2 late 8 yes/no 2 fair 9 not good 1

11 6 55

25

13

54

3

36

15

poor tot respons

moderate

correct

2.5 clear and correct

4 53

14

30

5

.

Verslag Seminar “The importance and role of standards for competitiveness and sustainable development of the private sector” - 31 juli 2009 pagina 55 van 60 5. Bijlage 5: Uitslag evaluatie door participanten

1

0

54

no

yes/no

tot respons

tot respons

yes/no

no

yes

54

0

4

50

tot respons

yes/no

no

yes

52

0

6

46

tot respons

yes/no

no

yes

44

0

23

21

fair poor tot respons

good

excellent

4.4


yes

53

0

0

53

yes

no

yes/no

tot respons

52

0

0

52

fair poor tot respons

good

excellent

5.3

4 2 53

39

8

tot respons


Antwoorden bij vraag 5.6 elobarate on the difficulties they faced during the stand/certif.process use less abbreviations or explain the abbreviations. more practical & focus on the relevance note more particilar and subject regarding to the seminar

tot respons

yes/no

no

5.2

5. M. RENARDUS 5.1

53

0

30

23

moderate poor tot respons

correct


Antwoorden bij vraag 4.6 i missed the clue! where is the field-result-objective plan? wat voor sangties kan sbs aan bedrijven opleggen not concrete enough: the task of the sbs are not clear the title of his topic in relation to the contents should be taken more into consideration

53

yes

FREQUENCY TABLES MULTIPLE CHOICE ANSWERS AND ANSWERS TO THE OPEN QUESTRIONS 4. R. GRAUWDE 4.1 4.2 4.3.a 4.3.b

7 4 52

28

13

12 3 53

38

0

tot respons

yes/no

no

yes

5.6

tot respons


35

0

34

1

53

0

33

20

moderate poor tot respons

correct


11 3 47

23

10

.



tot respons

OTHER 7. yes no yes/no

52

15 37 0

tot respons

8. yes no yes/no 49

8 41 0 tot respons

9. yes no yes/no 52

48 4 0 tot respons

11. yes no yes/no 52

52 0 0

Antwoorden bij vraag 6.6 continue doing what you,re doing she was good! yes, elobarate on the difficulties they faced during the stand/certif.process

tot respons

12. yes no yes/no

FREQUENCY TABLES MULTIPLE CHOICE ANSWERS AND ANSWERS TO THE OPEN QUESTRIONS 6. A. LIM A PO 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 easy to clear and yes 53 yes 51 excellent 16 understand 28 correct normal to no 0 no 1 good 32 understand 23 correct difficult to yes/no 0 yes/no 0 fair 5 understand 0 moderate poor 0 poor tot respons 53 tot respons 52 tot respons 53 tot respons 51 tot respons

51

50 1 0

6 1 53

29

17

.


Antwoorden bij vraag 10 training in specific area the standard development proces more indept. to the seminar of today media/ publicatie met conclusies standards for public sector focus on small business(cap.max 6 empl), also detect contrains and clearify that! more specific, depending on the sector hoe kunnen wij het standardiseren verplichten? en erop toezien dat de consument garantie krijgt sometimes are already certified, so more information how they did it, this because we can learn from it. creating more awareness, reach out to small companies, may be vists to certified companies, to see how it works. more in dept of the certification process target specific sectors and certification: prod. certif, syst. certif, people certif. practical implementation training discussion groups do a primair on the role of standards for the public sector more succes stories with more "field" escperieurs cases explanation of iso rules & implementation of the proces more suriname market gericht.midden en kleinebedrijven kleine processen & import, handelsbedrijven het belang van any topic about business follow up on the presentation of mister awai workshops, seminars where we can have a follow up standarisatie voor sme's in suriname training on the implementation of iso 9001:2009 standard awareness-importers, producer and farmers process of certification a more project style of discussion for different kind of sectors information of the route to certification

.



Antwoorden bij vraag 13 what are the efferts from the gouverment, regislation and standards, awerness welke standaarden moet sur.nu direct hebben competiveness in the international market same seminar but for public sector see 10, but also -time management; -pre standarisation training; -benefits for small business by certificating; -business support for small agriculture with respect to small farmers, they are the one to produce the safe food before one can go into foodprocessing topics about other standaards like iso 14000 are there any other standardization system, not only iso and haccp. the question is, how is suriname going to adopt those standards; it has to be on international. awareness standarization how to start with a process to get iso certified, possibility of support(by the government) to small companies in the process to get certified with experience, guidance. complains treatment (klachten afdeling) lessons learned from other business who are already certified. people, planet profit, best practices, overcoming challenges on certification issues verkopen van alle staat bedrijven governance carbon credit service development to developing micro enterprises on a sustainable way iso rules & for small business implementation quality management the help (financial) after the certification from the public sector industrial safing developing or adoption of standards for the private sector in suriname bringing implementation of standards/standarisation closer to the general by public and also to the educational sector (vos level) certifications for import; certification of producers; certification of farmers (what is needed, what must be done) more information small training/workshop how, steps to be taken to be certified (iso) taxation, legislation, investment incentives etc the sbs has to look the specific intrest of companies in suriname and focus on that, second more training procedures that lead to certification what i.s.o means? why i.s.o?

.



Antwoorden bij vraag 14 food subject, procedures the airco was to low (gold in the confrenceroom) please organize longer (2/3 d) workshops/training with "participation-certificates".f.e. post-hbo courses use technology for example by networking more info. about the differences between the iso-standards. what is the difference between iso 9001, 14001 and 22000 reach out to the people and inform/ ask, how much they are aware of standards. based on that would be good to organize workshops etc. klanten bescherming the workshop model had more interaction and usefull solutions more qualified speakers certification of the public sector; legislation of iso 14001 standards in sur, more info (surface water, waste-management); standards in suriname maybe you can use part of the $ spent on the seminar e.g. food on improving quality awareness among the general public promotion support service; create favorable conditions to develop the local private sector sbf/sbc kan ook haar bijdrage leveren aan het certificeren van bedrijven

.



Suriname Business Forum For Sustainable Development of the Domestic Sector

Recommend Documents