STUDIEDAG Afscheid van het leven

STUDIEDAG “Afscheid van het leven” Over dood gaan, rouwen en rouwverwerking Voor begeleiders en de omgeving van volwassenen met een beperking

Woensdag 19 november 2008 9.00 - 16.30 Vormingscentrum Destelheide Dworp (bij Brussel)

9.00 Onthaal en koffie 9.30 Evocatieve opening en twee lezingen Prof. Manu Keirse Omgaan met de dood, verlies, afscheid nemen en rouwen bij volwassenen met een verstandelijke beperking. Jolien van der Kooij Hoe verhouden begeleiders zich tot de dood en wat wil dit zeggen voor hun cliënten? 13.45 Werkwinkels Hoeveel sterven kan een begeleider dragen? LUT CELIE Het inzetten van rituelen tijdens de afscheidsdienst en tijdens het rouwproces. JOLIEN VAN DER KOOIJ Creatieve werkvormen rondom rouw en verlies . HENNIE VAN SCHOOTEN Waar haal ik deskundigheid rond specifieke vragen? STEUNPUNT EXPERTISE NETWERKEN Aan de slag met de rouwkoffers. Praktische werkwinkel waarbij je zelf begeleiding op maat met aangepast materiaal leert ontwikkelen. Het GROTE PLEIN Een uitvaart toonzetten met christelijke symbolen en rituelen. PATRICK DERDE Een praktijkverhaal over het integreren van rouwzorg in een voorziening. WIJZER ROTONDE DeBabbelbox, een integrale manier van rouwzorg. JEF GOETHALS Wanneer een rouwproces pathologisch wordt. JOHAN DE GROEF Het herinneringsboek en artistiek werk. CLAIRE VANDEN ABEELE 15.30 Informatie en contactmoment met de 15 netwerken palliatieve zorg. De deelnemers kunnen, bij een glaasje en hapje, per regio in gesprek gaan met een medewerker van hun netwerk palliatieve zorg. 16.30 Wel thuis

Prof. Manu Keirse Omgaan met de dood, verlies, afscheid nemen en rouwen bij volwassenen met een verstandelijke beperking. Men gaat er soms van uit dat personen met een verstandelijke beperking niet rouwen. Hun verdriet bij het verlies van een dierbaar iemand riskeert dan ook minder erkenning te krijgen. Men gaat er nogal eens van uit dat zij niet dezelfde gevoelens hebben als anderen. Zowel op rouw als op een verstandelijke beperking rust er vaak een taboe. De confrontatie met een dubbel taboe wordt vaak als zo beladen beleefd, dat het probleem niet onder ogen wordt gezien. Ze ervaren dan ook vaak extra problemen, die niet te wijten zijn aan hun handicap, maar aan de manier waarop ze worden bejegend. Er is geen reden om aan te nemen dat zij niet evenzeer zouden rouwen als anderen. Het verschil is echter dat hun reacties niet steeds als normaal worden erkend, omdat de omgeving onvoldoende weet heeft van wat normaal rouwgedrag is, of omdat ze in hun ganse benadering eerder gericht zijn op abnormaliteit dan op normaliteit. Prof. Manu Keirse is hoogleraar aan de Faculteit Geneeskunde van de K.U.Leuven en hoogleraar deeltijds aan de Benelux-universiteit te Eindhoven. Hij is voorzitter van het Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen, van de Federale Evaluatiecommissie Palliatieve Zorg, van twee voorzieningen voor ouderenzorg te Leuven en van het Psychiatrisch Ziekenhuis Sint-Camillus te Sint-Denijs-Westrem. Hij is ondervoorzitter van de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen. Hij studeerde klinische psychologie, familiale en seksuologische wetenschappen, medico-sociale wetenschappen en ziekenhuisbeleid aan de K.U.Leuven. Hij promoveerde tot doctor in de geneeskunde aan de R.U. te Leiden. Jolien van der Kooij Hoe verhouden begeleiders zich tot de dood en wat wil dit zeggen voor hun clienten? Bij deze lezing wordt aandacht gevraagd voor de beleving van ‘sterven en dood’. Hoe verhouden begeleiders zich daartoe en zijn zij zich bewust van het gegeven dat ze het ‘gereedschap’ zijn in de begeleiding van cliënten? In de lezing wordt de toehoorder meegenomen in een stervensproces en de uitvaart van een cliënt met een verstandelijke beperking. Aan de hand van het verhaal en de beelden worden de toehoorders uitgenodigd na te denken over het afscheidsproces Jolien van der Kooij (1958) van Jolien van der Kooij, training en advies rondom sterven en uitvaart heeft zowel ervaring in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking als in de uitvaartbegeleiding. Zij heeft gewerkt als begeleidster en manager in een activiteitencentrum en een woonvorm voor volwassenen met een verstandelijke beperking. Tevens heeft zij een opleiding stervensbegeleiding gevolgd en werkt zij als vrijwilliger in een hospice, een huis waar stervenden verblijven. Jolien van der Kooij begeleidt uitvaarten, traint en coacht uitvaartondernemingen en zorginstellingen, is docente aan de opleiding tot uitvaartbegeleider en is schrijfster van diverse artikelen op dit werkgebied.

Hoeveel sterven kan een begeleider dragen? LUT CELIE Wat hebben we te leren als mens en begeleider in het omgaan met verlies, rouw en emotionele processen? Welke valkuilen zijn er? Zovele mensen in een hulpverleningsrol gaan kopje onder omdat ze zich danig geven en de grenzen van hun eigen kunnen niet of onvoldoende kennen. Met andere woorden: hoe leer ik goed voor mezelf te zorgen om anderen (professionelen en hulpvragers) ruimte te geven en hen te ondersteunen in hun begeleidingsopdracht. Lut Celie is psychotherapeut-rouwtherapeut-trainingsdocent.

Het inzetten van rituelen tijdens de afscheidsdienst en tijdens het rouwproces. JOLIEN VAN DER KOOIJ Na een gezamenlijk ritueel volgt uitleg over: wat zijn rituelen, waar moeten rituelen aan voldoen, welk doel hebben rituelen? Daarna wordt, in kleinere groepen, gewerkt aan opdrachten rond rituelen. Gezamenlijk wordt de uitkomst besproken. De deelnemer aan deze workshop gaat naar huis met een keur aan ideeën voor rituelen en wordt in staat geacht zelf (nieuwe) rituelen te bedenken. Creatieve werkvormen rondom rouw en verlies . HENNIE VAN SCHOOTEN Hennie Van Schooten verzorgt een workshop met als thema: hoe creatieve therapie en creatieve middelen kunnen worden ingezet bij rouw- en verliesverwerking door mensen met een verstandelijke beperking. Hennie van Schooten is vaktherapeut creatief ‘beeldend’. Haar specialisatie is rouw- en verliesverwerking. Ze heeft werkervaring met kinderen en volwassenen. Daarnaast ontwikkelt ze materialen voor professionals om mensen met een verstandelijke beperking te helpen bij hun rouw- en verliesproces. Ze is als professional verbonden aan de Stichting Parelmoer.

Waar haal ik deskundigheid rond specifieke vragen? STEUNPUNT EXPERTISE NETWERKEN Na een korte toelichting over de werking van het Steunpunt en een overzicht van wat het Steunpunt te bieden heeft aan organisaties die mensen met een handicap ondersteunen, ga je samen bekijken welke rol het Steunpunt moet spelen in zowel regionale samenwerking rond het centrale thema van deze studiedag als inzake het verspreiden van specifieke expertise naar en tussen alle diensten en organisaties die kunnen betrokken zijn bij de begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking in een rouw- of palliatief proces. Aan de slag met de rouwkoffers. Praktische werkwinkel waarbij je zelf begeleiding op maat met aangepast materiaal leert ontwikkelen. HET GROTE PLEIN Via concrete voorbeelden en werkvormen leer je zelf materiaal ontwikkelen. We inspireren ons op praktijkervaringen en het materiaal dat de verschillende boekenstands ons te bieden heeft. Lisbeth Torfs is educatief medewerker van Het Grote Plein en medewerkster Dringende Sociale Interventies bij het Rode Kruis.

Een uitvaart toonzetten met christelijke symbolen en rituelen. PATRICK DERDE Hoe breng je het leven van mensen in taal en teken aanwezig bij een uitvaart? Symbolen, goed gekozen tekstmateriaal, elementen uit het leven van de mens … mogen ons dicht brengen bij de mens waar we afscheid willen van nemen. Aan de hand van praktijkvoorbeelden gaan we op zoek naar elementen die voor ons bruikbaar zijn. Patrick Derde is Pastoor in de Sint-Martinusparochies Mater, Welden en Volkegem en proost van Huize Triest - Gemeenschapshuis Tabor in Gent.

Een praktijkverhaal over het integreren van rouwzorg in een voorziening. WIJZER ROTONDE Via een korte schets van initiatieven rond rouwen binnen de voorziening zoomen we in op de rouwkoffer en herinneringsmoment: hoe zijn deze ontstaan en ervaringen en aandachtspunten. In het tweede deel leggen we de eigen verhalen van de deelnemers samen en wisselen we ideeën en tips uit. Carla Meers is Vormingswerker bij Wijzer, de vormingsdienst van De Rotonde.

DeBabbelbox, een integrale manier van rouwzorg. JEF GOETHALS “De Babbelbox”: is eigenlijk een rouwbox. Toen deze ontstond ongeveer veertien jaar terug, zou de benaming ‘rouwbox’ afgeschrokken hebben. Dood, rouw, rouwarbeid…. Stonden toen nog in een groter taboe dan nu. Er werd daarom gezocht naar een zachtere naam, zonder de werkelijkheid geweld aan te doen. Vandaar…. Stille ruimte, herdenkingshoekje, materiaal voor begeleiding, kinderen en jongeren, rituelen, vertellingen, poppen….. kortom , alles wat aan rouwarbeid doet denken komt aan bod. Jef Goethals is 16 jaar aalmoezenier in de gehandicaptenzorg. Hij is aalmoezenier K.O.C St. Gregorius te Gentbrugge en doet al 25 jaar rouwbegeleiding bij kinderen, jongeren en hun onmiddellijke omgeving.

Wanneer een rouwproces pathologisch wordt. JOHAN DE GROEF Rouwen behoort tot het gewone leven en dus ook wanneer men poogt om -ortho-agogisch gesproken - dat gewone leven te herstellen. Rouwen kan echter ook onmogelijk zijn. Een verlieservaring kan dan aanleiding worden tot een zogenaamd onmogelijke rouw die de grond vormt voor een pathologische rouw, een psychopathologisch lijden. Bedoeling is om handvaten aan te reiken om te differentiëren tussen een rouw en een pathologische rouw en de tekens/symptomen hiervan te herkennen. Daarnaast worden enkele therapeutische en begeleidingsmogelijkheden geadviseerd. Deelnemers kunnen ook eigen klinische vignetten inbrengen. Johan De Groef is algemeen directeur van vzw Zonnelied en psychoanalyticus ( Belgische School voor Psychoanalyse en de VVPT) met privépraktijk en opleider/supervisor aan de postgraduaat opleiding psychoanalytische psychotherapie van de KULeuven.

Het herinneringsboek en artistiek werk. CLAIRE VANDEN ABEELE Gevoelens van rouwenden met een verstandelijke beperking zijn soms moeilijk te peilen. We weten dat deze mensen eveneens verdriet en gemis voelen en we verlangen ook hen nabij te zijn. Vaak weten we echter niet hoe hen te benaderen . Mijn Herinneringsboek is door zijn uitgekiende oefeningen een bron van hulp in dit proces. Samen met de rouwende het herinneringsboek ter hand nemen betekent op een veilige en zachte manier de nodige tijd en aandacht schenken om het verdriet een goede plek te geven. Hoe optimaal met dit boek kan gewerkt worden en hoe deze mensen het best kunnen benaderd worden - hoe gaan we met hen om, wat is helpend en wat moet vermeden worden? … op deze workshop maakt Claire Vanden Abeele u wegwijs in het begeleiden van een rouwproces.

15.30 informatie en contactmoment met de 15 netwerken palliatieve zorg. De deelnemers kunnen, bij een glaasje en hapje, per regio in gesprek gaan met een medewerker van hun netwerk palliatieve zorg. Op het kaartje kan je ontdekken tot welk netwerk je hoort.

Praktisch Datum Woensdag 19 november 2008 van 9.00 tot 16.30 Plaats Vormingscentrum Destelheide Destelheidestraat 66 1653 Dworp Een wegbeschrijving vind je op www.destelheide.be Prijs 65 Euro (koffie, warme maaltijd, receptie inbegrepen) Meer info en inschrijven: HET GROTE PLEIN Varkensstraat 6 2800 Mechelen 015/29 84 42 [email protected] www.hetgroteplein.be www.afscheidvanhetleven.be Indien je met meerdere personen van een voorziening komt vul dan voor ieder afzonderlijk een strookje in. Stort €65 of een veelvoud ervan op rekening 776-5922262-24 met mededeling: Afscheid + namen deelnemers. Je inschrijving is definitief na betaling. Indien de studiedag volzet is gebruiken we de stortingsdatum als criterium.

Onze collega’s van Handicum organiseren een complementaire studiedag ‘Afscheid in ‘t lang en in’t breed op 10/10/08