Stress, overspannenheid & burn-out Als alle rek er uit is
Gezonde spanning of ongezonde stress? Stress brengt het lichaam in staat van paraatheid: de polsslag versnelt, de spieren spannen zich en de ademhaling wordt sneller en dieper. Die spanning helpt een chauffeur bijvoorbeeld om snel op de rem te trappen als er plotseling een kind voor zijn auto schiet. Stress stelt mensen in staat extra alert te reageren en geconcentreerd te werken aan een lastige klus of een moeilijk examen. Na afloop van zo’n gebeurtenis vloeit de spanning vanzelf weg. Deze stress is niet ongezond. Het hoort bij het leven en komt bij iedereen voor. Maar sommige situaties leveren stress op zonder dat deze effectief te gebruiken is. Veel mensen raken bijvoorbeeld gestresst tijdens hun dagelijkse verblijf in de file. Mensen bouwen ook stress op wanneer de werkdruk constant te hoog is of er thuis voortdurend spanningen zijn door ziekte of ruzies. Die stress is niet meer gezond, maar veroorzaakt overbelasting en uitputting. In het ergste geval kan dit uitmonden in overspannenheid of burn-out.
Verschijnselen van stress en overbelasting Stress uit zich vaak eerst in onopvallende, ‘gewone’ klachten. Die kunnen per persoon verschillen. De één krijgt last van maagpijn, de ander van eczeem, de derde slaapt slecht. Als de stress lang aanhoudt of er geen tijd is om te herstellen, worden de gevolgen op steeds meer gebieden merkbaar. De belangrijkste verschijnselen zijn:
Stress, overspannenheid & burn-out
LICHAMELIJK
• aanhoudende moeheid • slapeloosheid • spierpijn, hoofdpijn, rugpijn • maagpijn, darmstoornissen, slechte eetlust • verminderde weerstand (met meer kans op verkoudheid en griep) • hartkloppingen, verhoogde bloeddruk, verhoogd cholesterol
PSYCHISCH
• niet meer tot rust kunnen komen, gejaagdheid • prikkelbaar, geïrriteerd zijn • sombere buien, huilbuien, piekeren, angst • niet meer kunnen genieten, lusteloos en futloos zijn • besluiteloosheid, concentratieverlies, vergeetachtigheid • onzekerheid, verminderd zelfvertrouwen
GEDRAGSVERANDERINGEN • minder presteren en meer fouten maken • steeds meer roken en veel alcohol en drugs gebruiken
2
• steeds meer slaap- of kalmeringsmiddelen gebruiken • sociale contacten steeds meer uit de weg gaan.
Van kwaad tot erger Stress is gezond zolang de eisen die aan iemand worden gesteld niet hoger zijn dan wat die persoon aankan. De draaglast (de belasting) en de draagkracht (de belastbaarheid) zijn dan met elkaar in evenwicht. De problemen ontstaan wanneer de draaglast groter wordt dan de draagkracht en deze over-belasting lange tijd aanhoudt. Mensen in deze situatie putten zichzelf almaar verder uit, in een poging aan de gestelde eisen te voldoen. Hoe groter de uitputting, hoe erger de klachten worden. Mensen die lang overbelast zijn, worden ook steeds emotioneler. Uitbarstingen van woede, agressie, paniekaanvallen, wantrouwen en depressieve gevoelens komen in de plaats van irritatie, piekeren en bezorgdheid. Zelfs gewone dagelijkse dingen doen wordt steeds moeilijker. Een telefoontje plegen, stofzuigen, wassen: alles kost veel energie. Nadenken lukt niet meer goed en het wordt steeds moeilijker hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Gedachten als ‘waar doe ik het allemaal voor?’ en ‘ik sta overal alleen voor’ dringen zich op. Op een bepaald moment is de koek helemaal op. Een klein voorval is dan vaak de druppel die de emmer doet overlopen, waardoor iemand instort.
Overspannen of burn-out
Depressie en burn-out Mensen met burn-out hebben veel klachten die ook voorkomen bij iemand met een depressie. Zo zijn ze vaak somber en lusteloos en hebben ze last van schuldgevoelens, net als mensen in een depressie. Daardoor zijn deze ‘ziektebeelden’ soms moeilijk van elkaar te onderscheiden. Maar burn-out is het gevolg van overbelasting, terwijl een depressie ook kan ontstaan zonder dat er sprake is van overbelasting. Verder speelt
Stress, overspannenheid & burn-out
Een langdurige overdosis stress kan mensen overspannen maken. Andere namen hiervoor zijn surmenage, chronische stress, overwerktheid en (emotionele) overbelasting. Mensen hebben tijd en rust nodig om hiervan te herstellen. Soms is de overbelasting zo groot dat rust alleen niet meer helpt. Dat is het geval wanneer iemand ‘burn-out’ of opgebrand is. Burn-out is het eindstadium van langdurige roofbouw op lichaam en geest. Iemand in zo'n situatie heeft hulp en training nodig om beter te worden.
aanleg bij het ontstaan van een depressie* een grotere rol dan bij burn-out.
3 * Over depressie is in de reeks van het Fonds Psychische Gezondheid een aparte brochure verschenen.
Achtergronden van overspannenheid en burn-out Of iemand overspannen of burn-out raakt hangt zowel af van de situatie als van de persoon.
De situatie
Stress, overspannenheid & burn-out
Situaties die stress veroorzaken kunnen verdeeld worden in drie typen: • dagelijkse irritaties: kleine, steeds terugkerende gebeurtenissen die veel frustratie, irritatie en stress opleveren. De voorbeelden zijn legio: een computer die steeds vastloopt, lastige klanten, geluidsoverlast van de buren. • spanningsbronnen die langere tijd bestaan, zoals de verzorging van een zieke ouder, een slechte relatie met de baas, een pestende collega, maar ook aanhoudende financiële problemen of de combinatie van studie en gezin. • ingrijpende of traumatische gebeurtenissen waardoor het leven fundamenteel verandert. Voorbeelden zijn: een echtscheiding, overlijden, ontslag, maar ook een verhuizing of het krijgen van een nieuwe baan. Sommige gebeurtenissen zijn zo schokkend dat ze een trauma veroorzaken. Voorbeelden zijn: een vliegtuigramp, een overval, (seksueel) geweld. Zo’n gebeurtenis kan ernstige, langdurige posttraumatische stress* veroorzaken. Zowel het werk* als de privé-situatie kunnen tot overbelasting en ongezonde stress leiden. Vaak is er sprake van een wisselwerking. Iemand kan bijvoorbeeld zijn werk goed aan, totdat de partner aankondigt te willen scheiden. Of een situatie werkelijk tot overbelasting en stress leidt, hangt sterk af van de mogelijkheden die iemand heeft om zelf invloed uit te oefenen op de situatie. Mensen ontwikkelen minder snel stressklachten als ze hun activiteiten zelf kunnen indelen.
De persoon Een deadline of het organiseren van een verjaardagspartijtje is voor de één een uitdaging, voor de ander een bron van spanning. De situatie alléén is dus niet doorslaggevend bij het ontstaan van stress. Zeker zo belangrijk is de vraag hoe iemand tegen de situatie aankijkt. Daarbij speelt de persoonlijkheid een grote rol. Mensen met burn-out voelen zich vaak (te) sterk betrokken bij hun gezin of werk. Ze zijn zeer gemotiveerd en eisen veel van zichzelf. En ze houden hun grenzen slecht in de gaten, waardoor ze het risico lopen op te branden. Andere eigenschappen die het risico op ongezonde stress vergroten zijn: gevoelens slecht kunnen uiten, moeilijk steun vragen, moeilijk nee kunnen zeggen, pessimisme en een weinig positieve kijk op eigen prestaties.
4
* Over stress op het werk en posttraumatische stress-stoornis zijn in de reeks van het Fonds Psychische Gezondheid aparte brochures verschenen.
Een veel voorkomend gezondheidsprobleem Stress en burn-out zijn belangrijke gezondheidsproblemen. Iedereen kan er last van krijgen. Maar liefst 12 op 100 bezoeken aan de huisarts hebben te maken met stressklachten. Verder komen per jaar 30.000 mensen, evenveel mannen als vrouwen, door psychische klachten in de WAO. Geschat wordt dat 30 procent daarvan door stress en overbelasting veroorzaakt wordt. Klachten door overbelasting op het werk komen voor in alle bedrijfstakken en in alle beroepen. Maar in bepaalde beroepen lopen mensen een hoger risico, bijvoorbeeld in de zorg, het onderwijs en de journalistiek. Volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft 10 procent van de Nederlandse beroepsbevolking last van burn-out-verschijnselen.
Niet afwachten Mensen die last hebben van overbelasting en stress willen de signalen vaak niet zien, laat staan er iets mee doen. Ze klampen zich vast aan de gedachte dat de klachten vanzelf wel zullen overgaan. Ten onrechte! Als de situatie bij het oude blijft, gaan de klachten niet vanzelf over, maar worden ze eerder erger. Des te belangrijker is het de overbelasting tijdig te onderkennen en aan te pakken. Rust en steun zijn twee belangrijke remedies. Iemand met burn-out zal daarnaast moeten werken aan verandering van de situatie en van de gewoontes die hebben bijgedragen aan de overspannenheid. Dit vraagt tijd, inspanning en oefening. Het is belangrijk daarbij deskundige hulp te zoeken.
●
Na spanning volgt ontspanning. Neem voldoende tijd om bij te komen van stressvolle situaties.
●
Grijp tijdig in bij overbelasting. Hoe langer u zichzelf uitput, des te langer het herstel duurt.
●
Zet op een rij wat bij u stress veroorzaakt. Wat kost u veel energie en wat kunt u daaraan veranderen?
●
Stel prioriteiten en denk vooruit. Houd ook tijd open voor onverwachte gebeurtenissen.
●
Ga na of het realistisch is wat u van uzelf vraagt. Niemand is perfect.
●
Handel kleine zaken zo snel mogelijk af, anders stapelen ze zich op en blijven ze u achtervolgen.
●
Doe één ding tegelijk en neem daar de tijd voor. Haasten maakt doodmoe.
●
Stel grenzen en zeg ‘nee’ wanneer u te veel hooi op uw vork heeft.
●
Praat met uw omgeving over uw gevoelens van overbelasting en zoek samen naar oplossingen.
Stress, overspannenheid & burn-out
Tips voor mensen met stressklachten
5
VERVOLG Tips voor mensen met stressklachten ●
Zoek een goede balans tussen werk en privé: maak tijd voor dingen die u energie geven, zoals hobby’s en vriendschappen. Bewegen is een goede uitlaatklep voor stress, bijvoorbeeld fietsen, zwemmen of wandelen.
●
Zorg voor ontspanning en rust. Voor de één werkt yoga of meditatie, een ander heeft veel aan ontspanningsoefeningen, massage of naar muziek luisteren. Zoek uw eigen manier.
●
Gezond leven vergroot uw draagkracht. Let er daarom op dat u voldoende beweegt en slaapt, gezond eet, niet te veel koffie en alcohol drinkt en niet rookt.
Tips voor de omgeving ●
Praat met uw vriend(in), partner of collega als u ziet dat die overbelast is en klachten krijgt.
●
Blijf wanneer de overbelaste persoon de situatie ontkent, uw visie herhalen en wijzen op de klachten die volgens u het gevolg van de stress zijn.
●
Help een prioriteitenlijst maken.
●
Maak afspraken met de overbelaste persoon, om hem of haar te motiveren de stress aan te pakken. Dit kunt u doen in de vorm van een weddenschap, bijvoorbeeld over het nemen van pauzes.
●
Ga samen iets ontspannends doen.
●
Bedenk wel: iemand helpen is prima, maar alleen als u uw eigen grenzen
Stress, overspannenheid & burn-out
bewaakt.
6
Therapie helpt Vrijwel elke preventieafdeling van een instelling voor geestelijke gezondheidszorg (ggz) en sommige thuiszorginstellingen geven stresstrainingen. U kunt zich rechtstreeks aanmelden. De kosten zijn minimaal. Verder bestaan er individuele therapieën voor mensen met stressklachten of burn-out. In beide gevallen wordt veel aandacht besteed aan het herkennen en aanpakken van oorzaken van overmatige stress. U kunt ook ontspanningtherapie en stress- of timemanagementcursussen volgen. De duur van de therapie wisselt sterk, maar als stelregel geldt: hoe langer de overbelasting of burn-out bestaat, hoe langer het herstel duurt.
Medicijnen Een behandelend arts schrijft soms slaap- of kalmeringsmiddelen voor om slapeloosheid en rusteloosheid tegen te gaan. De medicijnen bevorderen het lichamelijk herstel. Ze zijn echter alleen bedoeld ter ondersteuning. Ook worden soms antidepressiva voorgeschreven tegen de gevoelens van angst en depressie waarmee burn-out gepaard gaat.
Informatie en hulp Als u stressklachten heeft gesignaleerd, is het goed bij uw huisarts langs te gaan. Eventueel kan hij u voor gespreks- of psychotherapie doorverwijzen. Voor de dichtsbijzijnde stresstraining kunt u bellen met de preventieafdeling van de ggz-instelling in uw regio of kijken op www.NuEvenNiet.com. Op uw werk is uw baas of chef de eerste tot wie u zich kunt richten. Hij of zij is verantwoordelijk voor goede arbeidsomstandigheden. De arbodienst biedt het bedrijf hiervoor verplicht bijstand. U kunt bij de bedrijfsarts van de arbodienst een gesprek aanvragen over uw situatie. Aarzel niet dit te doen. Sommige arbodiensten bieden eveneens werkstresstrainingen aan. U kunt natuurlijk ook terecht bij de personeelsfunctionaris.
Meer lezen ●
De lessen van burn-out. Hoe word je er beter van; een persoonlijk verhaal. A. van Bergen, 2005. Het Spectrum, Utrecht. ISBN 9789027415912.
●
Omgaan met burn-out. Preventie, hulp en reintegratie. C. Karsten, 1999. Elmar B.V., Rijswijk. ISBN 9789038909462.
●
Het grote boek van de rust op het werk. P. Wilson, 2002. Uitgeverij Archipel, Amsterdam. ISBN 9789063050566.
●
RET jezelf. Realistisch (leren) denken met Rationeel-Emotieve-Therapie.
Stress, overspannenheid & burn-out
Voor informatie of advies over het omgaan met stress en spanningklachten, kunt u ook bellen met de Psychische Gezondheidslijn van het Fonds Psychische Gezondheid. Tel. 0900 - 903 90 39 (20ct /min.). Bereikbaar op werkdagen tussen 10 en 16 uur. Ook voor een luisterend oor kunt u bij de telefoonmedewerkers terecht.
J. Verhulst, 2005. Harcourt Assessment B.V., Amsterdam. ISBN 9789026517655. ●
www.NuEvenNiet.com. Website van het Fonds Psychische Gezondheid met informatie over stress op het werk, tips, adviezen en zelftesten.
7
Het verhaal van Jan Jan is de ideale werknemer: hij kan bergen werk verzetten, staat dag en nacht klaar en kan goed met zijn collega’s opschieten. Wat hij doet wil hij goed doen. Hij heeft dan ook regelmatig promotie gemaakt. Maar na 24 jaar trouwe dienst zit Jan nu al zeven maanden thuis. Drie jaar geleden, toen er een nieuw computer-systeem werd ingevoerd, leek Jan te bezwijken onder de werkdruk en de steeds zwaarder wordende verantwoordelijkheden. De bedrijfsarts stuurde hem een aantal weken op vakantie. Maar toen Jan weer aan het werk ging bleef hij een vermoeide en afwezige indruk maken. De fusie van het bedrijf vorig jaar gaf veel onrust en eiste veel extra inzet van iedereen. Net in die tijd werd de vrouw van Jan door een chronische ziekte bedlegerig. Jan stond er thuis alleen voor. Op het werk leek er steeds minder uit zijn handen te komen en voor een praatje had hij geen tijd meer. Op een dag barstte de bom: tijdens een vergadering begon Jan zomaar te huilen en kon niet meer stoppen. Terwijl het gebeurde dacht Jan: “Dit is het einde van mijn loopbaan.” De directeur stuurde Jan direct naar huis. Korte tijd later is hij samen met Jan en de bedrijfsarts om de tafel gaan zitten om te kijken welke veranderingen nodig waren. Door het wegvallen van een aantal zware taken is er nu een last van Jans schouders gevallen. Eindelijk weer tijd voor de leuke dingen van het werk. Met hulp van een psychotherapeut leert Jan ook beter zijn grenzen te bewaken en minder hoge eisen aan zichzelf te stellen. De thuiszorg helpt hem bij de verzorging van zijn vrouw. Binnenkort gaat Jan weer halve dagen werken. Over een paar maanden hoopt hij in
Stress, overspannenheid & burn-out
goede gezondheid zijn 25-jarig jubileum bij het bedrijf te vieren.
Schriftelijke informatie van het Fonds Psychische Gezondheid Deze brochure van het Fonds Psychische Gezondheid is geschreven in samenwerking met ggz-professionals, patiënten- en familieorganisaties. Het Fonds biedt een groot aantal boeken en brochures over psychische aandoeningen. Voor een overzicht: kijk op www.fondspsychischegezondheid.nl of schrijf/bel naar Fonds Psychische Gezondheid, Postbus 5103, 3502 JC Utrecht, tel. 030-297 11 97. Het Fonds Psychische Gezondheid is afhankelijk van donateurs en giften uit de samenleving. Giro 4003. © Fonds Psychische Gezondheid, Utrecht, november 2008.
8
Alles over hoofdzaken
