Stichting Biomassalland. Biomassalland

Stichting Biomassalland

H Ha aa allb ba aa arrh he eiid dssssttu ud diie ee en n IIn nv ve esstte erriin ng gssp plla an n

Biomassalland R Re eg giio on na alle ee en ne errg giie ev vo oo orr e en nd do oo orr S Sa alllla an nd d

Rapportage Fase 1 Haalbaarheidsstudie

Wesepe – februari 2012

BIOMASSALLAND Regionale energie uit het Sallandse Landschap

Haalbaarheidsstudie en Investeringsplan

Biomassalland Regionale energie voor en door Salland

Rapportage Fase 1 Haalbaarheidsstudie Wesepe, februari 2012 Colofon Dit project is in opdracht van Dienst Landelijk Gebied Oost in het kader van het project Leader Salland uitgevoerd door de Stichting Biomassalland en Projecten LTO-Noord. Het project is mede mogelijk gemaakt door het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: “Europa investeert in zijn platteland”. De bevindingen uit deze rapportage zijn openbaar beschikbaar.

Stichting Biomassalland Een samenwerking van Agrarische Natuurvereniging Groen Salland en Borgman Beheer Advies B.V. Raalterweg 18 7433 RA Schalkhaar (NL) Tel. +31 (570) 530664 Mail [email protected] www.biomassalland.nl

Auteurs: Jeroen Oorschot, Lieke van Berkum, Liesbeth de Haan en Liedeke Reitsma Met bijdragen van: David Borgman, Gerard Willemsen en George Borgman Foto voorzijde: G. Borgman

2


Voorwoord De Stichting Biomassalland is in 2008 opgericht en is een samenwerking tussen de Agrarische Natuurvereniging Groen Salland en Borgman Beheer Advies. De Stichting heeft als doel het creëren en verbeteren van natuurwaarden in Salland en omstreken en het ontwikkelen van streekgebonden werkwijzen en producten voor het duurzame beheer van natuur en cultuurhistorie in het agrarisch gebied. Biomassalland streeft daarbij het realiseren van een regionale keten voor duurzame energie uit het Sallandse landschap na. Hierbij wil zij lokale samenwerking in landschapsbeheer t.b.v. lokale duurzame energieontwikkeling stimuleren en ontwikkelen. Het bewerkstelligen van draagvlakverbetering voor het gebruik van lokale biomassa voor duurzame energie toepassingen behoort hierbij. Dit doel wil de Stichting Biomassalland graag nadrukkelijk in samenwerking met anderen realiseren. Biomassalland streeft er naar om in het operationele vlak een ware streekpartner te zijn. Borgman Beheer Advies (BBA) biedt operationele diensten en adviezen voor de gehele breedte van bos-, natuur- en landschapsbeheer op een economische grondslag en in goede balans met de natuur. BBA werkt graag mee aan het in stand houden en propageren van rechtvaardige principes die er toe bijdragen dat de aarde en haar grondstoffen voor toekomstige generaties behouden blijven. De Agrarische Natuurvereniging Groen Salland (150 leden) heeft zich ten doel gesteld de natuur en het landschap van Salland te versterken. Tegelijkertijd wil de ANV de krachten bundelen voor boeren en burgers, die in het buitengebied wonen of grond hebben. Samen wordt bijvoorbeeld subsidie voor landschapsonderhoud aangevraagd en/of kennis gedeeld. Als ANV, wil Groen Salland een aanspreekpunt zijn voor haar leden, beschikbare subsidies voor natuurbeheer in kaart brengen en deze binnenhalen, eventueel door de inzet van een eigen onderhoudsploeg. De onderhoudsploeg, Groengroep Salland, bestaat uit allemaal zelfstandige (oud-)agrariërs, die landschapsonderhoud plegen voor projecten en/of opdrachtgevers in Salland. Gezamenlijk hebben de ANV en BBA het project Biomassalland opgestart, waarbij dit rapport bericht over Fase 1, Haalbaarheidsstudie. De auteurs en co-auteurs willen de volgende mensen en instanties bedanken voor hun bijdrage aan het project: alle geïnterviewde partijen (zie bijlage), Margriet Schram, Jan Klein Koerkamp, Hugo Stamsnieder, Hogeschool Saxion en hun studenten en medewerkers en in het bijzonder Goos Lier, tevens namens de Plattelandswerkplaats Salland. Vervolgens Harm van den Heuvel als stagiair namens Hogeschool Larenstein, AOC-Oost en hun studenten en medewerkers, de Provincie Overijssel, de gemeenten Olst-Wijhe, Raalte en Deventer en de Leader-werkgroep Salland, vertegenwoordigd door Mireille Groot Koerkamp. Voor het aanleveren van data omtrent terreinbeheer zijn wij de Stichting IJssellandschap (Jaap Starkenburg en Gerben Visser) en Landschap Overijssel (Eibert Jongsma en Annemarie Kamerling) zeer erkentelijk. Het project is mede tot stand gekomen door ondersteuning van de Provincie Overijssel, genoemde gemeenten Olst-Wijhe, Raalte en Deventer en de Europese Unie. Onze dank gaat hierbij uit naar Jan Uitslag (Provincie Overijssel), Birgitte Keijzer (gemeente Raalte) en Saskia Blom (Dienst Landelijk Gebied Oost). De auteurs, Wesepe, februari 2012

3


Inhoud Voorwoord ........................................................................................................................... 3 Inhoud ................................................................................................................................. 4 Inleiding ..................................................................................................................... 5

1 1.1

Kader ...................................................................................................................... 5

1.2

Doelstelling ............................................................................................................. 7

1.3

Werkwijze ............................................................................................................... 8

1.3.1 1.3.2 1.3.3

Projectgebied ........................................................................................................... 8 Projectaanpak en -fasering....................................................................................... 9 Activiteiten Fase 1 .................................................................................................. 10

2

Resultaten................................................................................................................ 12

2.1

Interesse in Biomassalland ...................................................................................... 12

2.1.1

Interviews met geïnteresseerden ......................................................................... 12

2.1.2

Informatieavond .................................................................................................... 15

2.1.3

Communicatie ...................................................................................................... 15

2.1.4

Spin-off van Biomassalland .................................................................................. 16

2.2

Biomassapotentieel ................................................................................................. 17

2.2.1

Potentieelberekeningen ........................................................................................ 18

2.2.2

Potentieel gehele projectgebied en verificatie ...................................................... 20

2.2.3

Biomassa uit stedelijk gebied ............................................................................... 21

2.3

Logistieke mogelijkheden en knelpunten ................................................................. 21

2.3.1

Knelpunt bereikbaarheid....................................................................................... 23

2.3.2

Knelpunt snipperlocatie ........................................................................................ 23

2.3.3

Knelpunt machine inzet ........................................................................................ 23

2.3.4

Knelpunt wegtransport.......................................................................................... 24

2.4

Investeringen en rendement .................................................................................... 24

2.5

Duurzame gebiedsontwikkeling ............................................................................... 25

4


3

Conclusies en vervolg .............................................................................................. 27

3.1

Conclusies ............................................................................................................... 27

3.2

Go-or-no-Go Fase 2 ................................................................................................ 27

Bronnen ............................................................................................................................. 29 Bijlage: Vragenlijsten interviews ........................................................................................ 30

5


1

Inleiding

1.1 Kader De provincie Overijssel streeft naar een duurzame energievoorziening, zoals aangegeven in het streekplan en het milieubeleidsplan. In 2010 wil de provincie 660.000 ton CO2 gereduceerd hebben. De energiedoelstelling van de provincie Overijssel levert een evenredige bijdrage aan de landelijke doelstellingen voor energie en klimaatbeleid. Een van de mogelijkheden die kan bijdragen om deze doelstelling te halen is duurzame energievoorziening uit biomassa. In Overijssel komen grote (rest)stromen biomassa vrij die geschikt zijn voor de opwekking van energie. Niet alleen bij gemeenten, maar ook in de landbouw. De exploitatie van (kleinschalige) biomassainstallaties op bijvoorbeeld boerenbedrijven kan bijdragen aan de duurzame energiedoelstelling van de provincie Overijssel. De gemeenten in Overijssel hebben tevens een belangrijke rol in de uitvoering. Samen met de gemeenten moet de provincie tot deze doelstelling komen. Daarnaast valt op dat in de huidige praktijk veel aandacht uitgaat naar de sociale en bestuurlijke kant van duurzame gebiedsontwikkeling, terwijl vaak onduidelijk is of het landschap daadwerkelijk duurzaam functioneert. Alterra (Opdam, 2009) heeft hiernaar onderzoek gedaan. In 2010 is hiervoor een pilotproject in het Salland uitgevoerd. Aangezien duurzame energie uit het Sallandse landschap onlosmakelijk met de duurzame gebiedsontwikkeling verbonden is, hebben de uitkomsten van deze pilot de volle aandacht binnen het project Biomassalland. Vanuit bedrijfsleven en de agrarische sector zijn er veel initiatieven die een bijdrage zullen leveren aan het behalen van genoemde doelstellingen. Zo hebben Borgman Beheer en de Agrarische Natuurvereniging Groen Salland de handen ineen geslagen om samen een project op te pakken om een bijdrage te leveren aan deze energiedoelstellingen. Ons Nederlandse landschap heeft zich in de loop van de eeuwen gevormd en iedere streek heeft zijn eigen kenmerkend landschap. In Salland is het landschap heel afwisselend. Je treft er weidse uiterwaarden, een prachtig coulisselandschap, een bosrijke heuvelrug, mooie natuurreservaten en bloeiende heidevelden. Het landschap wordt tevens al eeuwenlang onderhouden, maar doordat vandaag de dag de afzet van directe producten uit het landschap (zoals het vroegere “geriefhout”) ontbreekt, blijft onderhoud (cyclisch snoeien, knotten, dunnen, afzetten) tegenwoordig vaak achterwege. Ook worden “onrendabele” eerste dunningen van bosopstanden vaak overgeslagen, waardoor het jonge bos al begint met een dunningsachterstand.

6


Hier liggen kansen voor het rendabel beheren van bos en landschap, mits efficiënt uitgevoerd, voor de oogst van houtige biomassa. Bij het onderhouden van landschap, natuur en bos komt namelijk veel, niet door de reguliere houthandel te gebruiken, top-, tak- en snoeihout vrij. Tot nu toe werd dit steeds als afval benaderd en veelal tegen (hoge) kosten gecomposteerd, gestort of ter plaatse achtergelaten, met alle negatieve gevolgen voor landschap en milieu tot gevolg. Een belangrijk deel van dit hout kan echter benut worden als grondstof voor energiewinning. Bij de verwerking van houtige biomassa wordt gestreefd naar toepassing volgens het Cascade-principe (c.q. de Ladder van Lansink), hetgeen in houdt dat hoogwaardig hout voor hoogwaardige toepassingen wordt benut, dat hout en reststromen zoveel mogelijk worden hergebruikt en dat energetische toepassingen vooral worden verkregen uit de achterblijvende restproducten. Energie uit biomassa draagt bij aan het oplossen van het mondiale CO2-probleem. Het gebruik van energie uit de producten uit natuur, bos en landschap in Nederland en uit de houtketen kent vele voordelen: de productie is vrijwel CO2-neutraal, leidt niet tot aantasting van de biodiversiteit, is niet strijdig met de voedselvoorziening en biedt kansen voor een beter bedrijfsresultaat in het bos- en natuurbeheer. Beheerders, bestuurders en beleidsambtenaren van (agrarisch) landschap, natuur en bos zijn steeds vaker geïnteresseerd in de mogelijkheden van biomassa als energiebron. Hierbij zijn drie aanpakken te onderscheiden; een kleinschalige lokale aanpak (houtketel op bedrijfsniveau bijvoorbeeld bij een agrarische ondernemer), een regionale aanpak (een of meerdere houtketels van een at grotere schaal) of de installatie van een zeer grote wkk waarbij input nodig is van buiten de regio. Een omschakeling in denken in de bos- en natuurbeheersector is gaande. De huidige praktijk wijst uit dat het beheer van landschap, natuur en bos niet alleen geld kost, maar dat er daarbij een grondstof vrijkomt die een waarde heeft en duurzaamheid oplevert, in economisch en ecologisch opzicht, maar ook ten behoeve van het beheer op de lange termijn. In Nederland is het een prille markt in ontwikkeling, die naar verwachting sterker zal worden. Dat biedt het beheer van het landelijk gebied veel mogelijkheden, dit zal o.a. gaan leiden tot een stimulans van natuurontwikkeling en ecologische verbindingen, versterking van de lokale werkgelegenheid en het benutten van producten uit de regio. De duurzaamheid zal daarmee op het ecologische, economische en sociale vlak worden versterkt. Alterra (Opdam, 2009) stelt, om duurzaamheid in relatie tot gebiedsontwikkeling concreet te maken, drie principes voor: •

Als landschapsontwikkeling erop is gericht om het landschap meerwaarde te geven, dan houdt duurzame ontwikkeling in dat we hierbij ecologische, economische en sociale functies over langere tijd en in samenhang afwegen.

•

Duurzame gebiedsontwikkeling vraagt om besluiten over lokale ruimtelijke aanpassing in de context van grootschalige ruimtelijke samenhang. 7


•

In de derde plaats houdt duurzame gebiedsontwikkeling in dat we rekening houden met de wensen van generaties na ons.

In veel regio’s zijn partijen actief om deze kansen op te pakken. Zo ook in de regio Salland van provincie Overijssel waar ketenpartijen elkaar gevonden hebben voor het duurzaam onderhouden van landschap en het gebruiken van de regionale biomassastromen voor opwekking van duurzame energie. Deze partijen hebben een gezamenlijk project geformuleerd onder de titel “Biomassaland - Regionale energie voor en door het Salland”. Binnen het project Biomassalland zal in nauw overleg met de belanghebbenden in het Salland (zoals agrariërs en inwoners van het buitengebied, terreineigenaren, overheden) bepaald worden hoe duurzame lokale energie en landschapsontwikkeling samen kunnen gaan en tot winst op alle functies voor het gebied kunnen leiden.

1.2 Doelstelling Biomassalland wil door middel van onderlinge samenwerking en betrokkenheid van andere partijen een regionale keten opzetten voor duurzaam landschapsonderhoud en energieproductie in Salland. Daar zijn drie subdoelstellingen aan verbonden, te weten: •

Het opzetten van een regionale keten voor duurzame energie waarbij het gebruik van de biomassa dat beschikbaar komt uit het landschapsbeheer verwerkt wordt in één of meerdere regionale houtketel(s)

•

Borgman Beheer en Groen Salland stellen zich ten doel het gezamenlijk aanbieden van een volledig pakket groenbeheer in de regio Salland aan de verschillende grondeigenaren

•

Het stimuleren van agrariërs en particulieren om agrarisch- en natuurbeheer toe te passen op hun gronden, wat er toe leidt dat er extra kilometers singels, houtwallen etc worden opgenomen in het landschap. Dit dient te leiden tot duurzame gebiedsontwikkeling, met winst op ecologisch, economisch en sociaal vlak.

Bij het realiseren van deze doelstellingen wordt de link met GroenBlauweDiensten en GroenBlauwe Netwerken in Overijssel gelegd. Het vergaren van kennis is een belangrijk onderdeel van dit project. Enerzijds zal de projectgroep gebruik maken van de ervaringen en publicaties uit eerder uitgevoerde en parallel lopende studies. Borgman Beheer Advies is hiertoe o.a. lid van het Bioenergie Cluster Oost-Nederland, de Community of Practice Valorisatie

8


biomassa uit natuur en landschap (geleid door het lectoraat Duurzame energie & Groene grondstoffen van de CAH Dronten), de Algemene Vereniging Inlands Hout en het European Forum on Urban Forestry. De inhoudelijk expertise van de partijen in het project was van belang om in te zetten tijdens het project. Projecten LTO Noord heeft het project begeleid. Het proces naar een duurzame samenwerking met meerdere partijen vraagt een goede procesbegeleider. De projectleiders van Projecten LTO Noord stimuleren, leiden en voeren projecten en processen uit gericht op het ontwikkelen van het landelijk gebied en een duurzame positie voor de (agrarische) ondernemers. Daarnaast is in het project aandacht besteed aan het verspreiden van de vergaarde kennis, door middel van samenwerking met groene onderwijsinstellingen, o.a. op het gebied van de inzet van studenten in de vorm van een stage, onderzoeks- of afstudeerproject, en het publiceren omtrent de bevindingen uit het project. Hiervoor is o.a. samengewerkt met de CoP Valorisatie biomassa uit natuur en landschap, Saxion Hogeschool, het AOC Oost en de Plattelandswerkplaats Salland.

1.3 Werkwijze 1.3.1

Projectgebied

Ter afbakening van het project is gekeken naar een lokale werkstraal voor de Groen Groep Salland. De verplaatsing van materiaal en houtsnippers vindt hier in de regel plaats per tractor, zodat een werkstraal van ca. 25 km rondom Wesepe is aangehouden. In Wesepe bevindt zich de basis van de Groen Figuur 1. Het projectgebied van Biomassalland in blauw, met als grenzen de buitengrenzen van de gemeenten Olst-Wijhe, Raalte en Deventer (kaartbeeld www.overijssel.nl, 2011)

9


Groep Salland en ligt een mogelijke biomassa-opslaglocatie (werf). Op basis daarvan is het volgende projectgebied vastgesteld (Figuur 1).

1.3.2

Projectaanpak en -fasering

Om te komen tot de beoogde doelstellingen zijn drie fasen te onderscheiden: •

Fase 1: haalbaarheidsstudie, waarbij getracht wordt partijen in het veld bij elkaar te brengen en een langdurig samenwerkingtraject op te zetten. Aan het eind van deze fase is in beeld gebracht in welke opzichten en op welke locaties het Sallandse landschap kan bijdrage tot lokale duurzame energie uit houtige biomassa. Er zijn partners gevonden die zich gezamenlijk willen inzetten voor de realisatie van een of meerdere houtgestookte verbrandingsketels, gevoed uit het Sallandse landschap. Deze haalbaarheidsfase wordt afgesloten met een helder bepaald besluitmoment: indien de partners en financieringswijzen voor de tweede fase helder zijn afgekaart, kan het startsein voor de tweede fase worden gegeven. Indien uit fase 1 niet haalbaar blijkt om fase 2 op te starten, is dat het moment om het project op te leveren en af te sluiten.

•

Fase 2: projectinvesteringsfase, waarin de werkelijke opzet van de activiteiten van de nieuwe keten zullen plaats vinden. Tevens wordt de kachel geïmplementeerd. Partijen zullen gezamenlijk de activiteiten oppakken, contacten leggen in het gebied, proefondervindelijk het beheer oppakken en contracten afsluiten met gebiedspartijen. Daarnaast zal wat betreft de realisatie van de duurzame energieproductie de logistiek voor de afzet van biomassa, het bouwen en in gebruik nemen van een of meerdere houtverbrandingskachels gerealiseerd worden.

•

Fase 3: De lopende keten. Dit is de fase (en dus het uiteindelijke resultaat) na het afsluiten van het project waarin de samenwerking tussen de verschillende partijen duurzaam en rendabel worden voortgezet in de keten en waarbij geen subsidies meer noodzakelijk zijn voor het uitvoeren van de activiteiten.

De strategische uitgangspunten voor de ketenaanpak zijn: •

Het werkgebied waar de samenwerking zal plaatsvinden is de regio Salland in de Provincie Overijssel. Het gebied tussen de steden Deventer en Olst-Wijhe.

•

Er zal een duurzame samenwerking opgezet worden waarvan de kosten voor exploitatie t.z.t. uit de opbrengsten moeten komen van het landschapsbeheer en energieproductie.

10


•

Men gaat uit van het gebruik van regionale partijen om het initiatief ook regionaal te houden. Het doel hierbij is zo weinig mogelijk kilometers te maken met biomassa, de regionale economie en de ontwikkeling van het landschap te stimuleren.

•

De principes voor duurzame gebiedsontwikkeling (Opdam, 2009 1) worden nagestreefd.

•

Vertrouwen en gezamenlijk doel is het uitgangspunt van de samenwerkende partijen.

•

Partijen gaan er vanuit dat subsidies een bijdrage leveren aan het versneld inzetten van acties op het platteland. Aangezien de samenwerkende partijen inzien dat deze ketenaanpak sneller van de grond zal komen door middel van een subsidiebijdrage is gekozen om deze subsidie aan te vragen. Daarvoor is de keus gemaakt om het project op te delen in twee subprojecten.

De resultaten van de haalbaarheidsstudie (Fase 1) zijn: 1.

Inzicht in potentiële hoeveelheid landschapsbeheer dat door samenwerkende partners gerealiseerd kan worden

2.

Inzicht in de hoeveelheid beschikbare biomassa in de keten

3.

Uitvoer van landschapsonderhoud nieuwe stijl samenwerking

4.

Aanzet tot inzicht en uitvoer van logistiek voor vervoer en verwerking van biomassa

5.

Rendementsberekeningen ketenaanpak en berekeningen kosten/baten biomassa

6.

Procesbegeleiding, projectleiding en administratie.

De resultaten van het investeringsplan (Fase 2) zijn: 1.

Installatie van een of meerdere houtketels

2.

Procesbegeleiding, projectleiding en administratie

Op Fase 2 en 3 wordt in dit rapport niet nader ingegaan. We verwijzen door naar Van Berkum et al., 2011 en Borgman et al., 2012.

1.3.3

Activiteiten Fase 1

De volgende activiteiten zullen plaatsvinden in dit deelproject (per resultaat als benoemd in paragraaf 1.3.1) weergegeven: 1. Inzicht in potentiële hoeveelheid landschapsbeheer dat door samenwerkende partners gerealiseerd kan worden. •

Bepalen welk type landschapsbeheer door samenwerkende partners uitgevoerd kan worden en kijken waar leemtes zitten. 11


•

Bepalen welke mogelijke opdrachtgevers er zijn voor het landschapsbeheer en welke voorwaarden daaraan gesteld worden (duurzaam beheer moet bijvoorbeeld vaak gedaan worden door gecertificeerde (of bijv. Erbo-erkende) bedrijven).

2. Inzicht in de hoeveelheid beschikbare biomassa. •

Aan de hand van (digitaal beschikbaar) kaartmateriaal en berekeningen bepalen van de verschillende soorten en hoeveelheden houtig biomassa dat uit het gebied geoogst kan worden op korte, middellange en lange termijn.

3. Uitvoer van landschapsonderhoud nieuwe stijl samenwerking •

Uitvoer van landschapsbeheer door samenwerkende partners kijken waar problemen zich voor doen en de ze oplossen met de diverse ketenpartners.

•

Opstellen van een onderhoudsplan en biomassaproductieplan n.a.v. de ervaringen in onderhoud. Dit om een constante aanvoer van regionale biomassa te kunnen garanderen voor de houtketel(s)

4. Aanzet tot inzicht en uitvoer van logistiek voor vervoer en verwerking van biomassa •

Uitzoeken hoe transport van biomassa nu plaatsvindt.

•

Kijken of er nog biomassa beschikbaar is/komt wat nu om logistieke redenen niet gebruikt wordt.

•

Opzetten van een logisitek model voor transport van biomassa (gebruik agrarische ondernemers, lokale transporteurs etc.)

•

Inventariseren van mogelijkheden voor opslag van biomassa.

•

Verbeteren van punten in de logistieke organisatie daar waar nodig.

5. Rendementsberekeningen ketenaanpak en berekeningen kosten/baten biomassa •

Bijhouden van berekeningen van exploitatie van de houtketel.

6. Procesbegeleiding projectleiding en administratie Fase 1 •

Organiseren en uitvoer projectgroep

•

Projectleiding en administratie incl. accountantscontrole

•

Opstellen en uitvoeren communicatiestappen t.b.v. het project

Aan het eind van fase 1 is er een besluitmoment ingepland voor aanvang van de Investeringsfase: Go-or-no-go Investeringsfase: indien de partners en financieringswijzen voor de tweede fase helder zijn afgekaart, kan het startsein voor de tweede fase worden gegeven. Indien uit fase 1 niet haalbaar blijkt om fase 2 op te starten, is dat het moment om het project op te leveren en af te sluiten.

12


2

Resultaten

Nadat het project Biomassalland in het voorjaar van 2011 is opgestart, is in de zomer en het najaar van 2011 door de Stichting Biomassalland veel werk verzet voor het opzetten van een duurzame keten van regionale energie uit houtige biomassa. De belangrijkste stappen zijn: 1. Gesprekken met particuliere geïnteresseerden, gemeenten, aannemers, investeerders en terreinbeheerders en een informatie- en excursieavond; 2. Biomassa-potentieelberekeningen in het werkgebied en t.b.v. de geïnteresseerde terreinbeheerders; 3. In beeld brengen van de logistieke mogelijkheden en knelpunten; 4. Inzicht in investeringskosten en eerste rendementsberekeningen t.a.v. de gehele keten van oogst t/m verbranding. Hieronder wordt ingegaan op deze punten.

2.1 Interesse in Biomassalland 2.1.1

Interviews met geïnteresseerden

Allereerst zijn er gesprekken gevoerd met particuliere geïnteresseerden, gemeenten, aannemers, investeerders en terreinbeheerders, om de interesse voor lokale biomassa in het Salland te peilen. In onderstaande tabel (Tabel 1) zijn de belangrijkste resultaten uit deze gesprekken vermeld. In de bijlagen zijn de vragen opgenomen, die de basis waren voor de interviews.

13


2.

Organisatie Agrarisch en recreatieondernemer Agrarisch ondernemer

Olst-Wijhe

3.

Bosbouwaannemers

Salland

4.

Landgoedeigenaren Raalte Gemeente Raalte

Raalte

Olst-Wijhe

7.

Stichting voor duurzaam bouwen Energieleverancier

Olst-Wijhe

8. 9.

Overheidsorganisatie Semi-overheidsdienst

Salland Deventer

10.

Salland

11.

Stichting voor duurzaam advies Groenaannemer

12.

Agrarisch ondernemers

Salland

13.

Ondernemingen voor afvalinzameling Energieleverancier

Salland

1.

5. 6.

14.

Gemeente(n) Raalte

Raalte

Olst-Wijhe

Zwolle

15.

Stichtingen voor terreinbeheer

Salland

16.

Bedrijfsparkbeheerorganisatie Overheid

Deventer

18.

Gemeentelijke overheden

Salland

19.

Salland

21.

Particulieren (GroenBlauwe Diensten) Groene investeringsmaatschappij Kachelleveranciers

Salland

22.

Recreatieondernemers

Salland e.o.

23.

Dorpsvereniging en beheerstichtingen

Deventer

17.

20.

Olst-Wijhe

Salland

Initiatief Verwarming boerderij en vakantiewoningen Verwarming vergader- en kantoorruimte en inrichting biomassawerf Samenwerking bij verwerving en verwerking biomassa Beschikbaarheid biomassa en mogelijk verwarming landhuizen Verwarming gemeentelijk vastgoed Particulier ecologisch bouwproject Verwarming gemeentelijk vastgoed Verwarming vastgoed Samenwerking bij verwerving en verwerking biomassa Advies in duurzaam en ecologisch bouwen en leven Samenwerking bij verwerving en verwerking biomassa Verwarming boerderij Samenwerking bij verwerving en verwerking biomassa Verwarming gemeentelijk vastgoed Beheer bos en landschap; verwarming bedrijfsgebouwen Beheer groen; verwarming bedrijfsgebouwen Beheer groen; verwarming bedrijfsgebouwen Beheer groen; verwarming bedrijfsgebouwen Beheer groen/landschapselementen Investeringen in duurzame energieprojecten Advies en levering verbrandingsinstallaties; leaseen investeringsmogelijkheden Beheer groen; verwarming vastgoed Verwarming vastgoed uit lokaal bos en landschap

Tabel 1. Geïnterviewde partijen in het kader van Biomassalland in 2011.

14

Mogelijke rol Biomassalland Levering snippers of exploitatie ketel Levering snippers of exploitatie ketel; opslaglocatie snippers Levering snippers; logistiek Oogst/levering snippers of exploitatie ketel Levering snippers of exploitatie ketel Levering snippers of exploitatie ketel Levering snippers Levering snippers Oogst/logistiek snippers Levering snippers of exploitatie ketel Oogst/logistiek snippers Levering snippers of exploitatie ketel Oogst/logistiek snippers Levering snippers Oogst/levering snippers of exploitatie ketel; levering GISdata voor potentieelbepaling en beheerplanning Geen mogelijkheden Geen directe mogelijkheden Geen directe mogelijkheden; levering cijfers m.b.t. groenstromen; evt. wel investeringsbudget Mogelijke oogst Geen directe mogelijkheden; projecten te kleinschalig Advies en offertes Wel interesse, maar nog geen concreet contact Ondersteuning bij oogst en plaatsing kachel


In totaal zijn daarmee meer dan 25 interviews afgenomen. Geen respons op het verzoek om een interview te mogen afnemen kwam met name van de woningbouwverenigingen en de grote (landelijk opererende) terreinbeherende organisaties. Bij deze organisaties bleek met name, dat het overkoepelende bedrijfsproces op het moment van dit project de ideeën van Biomassalland omtrent lokale, duurzame energie uit hout niet toeliet. Uit tabel 1 blijkt duidelijk, dat er op het gebied van productie, verwerking en afzet van houtige biomassa in het Salland veel interesse bestaat. Moeilijker bleek het, om deze getoonde interesse om te laten zetten in het concreet aanleveren van (digitale) data omtrent bos en landschap ten behoeve van potentieel bepaling en het concreet “instappen” in het project. Toch zijn er met enkele partijen (stappen richting) verdergaande afspraken gemaakt:

2.

Organisatie Agrarisch en recreatieondernemer Agrarisch ondernemer

Olst-Wijhe

3.

Bosbouwaannemer

Salland

4.

Energieleverancier

Olst-Wijhe

5. 6.

Overheidsorganisatie Energieleverancier

Salland Zwolle

7.

Stichtingen voor terreinbeheer

Salland

8.

Gemeentelijke overheden

Salland

Beheer groen; verwarming bedrijfsgebouwen

9.

Kachelleveranciers

Salland

10.

Agrarisch ondernemer

Olst-Wijhe

Advies en levering verbrandingsinstallaties; leaseen investeringsmogelijkheden Verwarming boerderij

11.

Dorpsvereniging en beheerstichtingen

Deventer

1.

Gemeente(n) Raalte

Initiatief Verwarming boerderij en vakantiewoningen Verwarming vergader- en kantoorruimte en inrichting biomassawerf Samenwerking bij verwerving en verwerking biomassa Verwarming gemeentelijk vastgoed Verwarming vastgoed Verwarming gemeentelijk vastgoed Beheer bos en landschap; verwarming bedrijfsgebouwen

Verwarming vastgoed uit lokaal bos en landschap

Mogelijke rol Biomassalland Levering snippers of exploitatie ketel Levering snippers of exploitatie ketel; opslaglocatie snippers Levering snippers; logistiek Levering snippers Levering snippers Levering snippers Oogst/levering snippers of exploitatie ketel; levering GISdata voor potentieel bepaling en beheerplanning Geen directe mogelijkheden; levering cijfers m.b.t. groenstromen; evt. wel investeringsbudget Advies en offertes Levering snippers of exploitatie ketel Ondersteuning bij oogst en plaatsing kachel

Tabel 2. Partijen met wie verdergaande afspraken zijn gemaakt in het kader van Biomassalland in 2011. In Fase 2 van het project (Borgman et al., 2012) zullen met deze partijen de mogelijkheden verder worden verkend. Er is uitzicht op de realisatie van enkele concrete projecten. Zie ook hoofdstuk 3.

15


2.1.2

Informatieavond

Op 3 oktober 2011 is in Dorpshuis te Middel door Biomassalland een bijeenkomst georganiseerd. De opkomst was groot met meer dan 30 deelnemers. Het “deelnemersveld” besloeg geïnteresseerde ondernemers, terreinbeheerders/-eigenaars, medewerkers van verschillende betrokken overheden, kachelleveranciers en studenten. Na een inleiding in het Dorpshuis is bij de agrarisch ondernemer Van Oosterhout te Olst uitleg gegeven over o.a. de daar werkende verbrandingsinstallatie en de opslag en het drogen van de houtsnippers. Bij Van Oosterhout draait sinds enkele jaren een houtgestookte biomassacentrale (voor details, zie Stokebrand et al. 2012), waaraan de Groen Groep Salland regelmatig houtsnippers levert. Van Oosterhout mag met recht als één van de “ambassadeurs” van het lokaal en kleinschalig stoken op houtige biomassa in het Salland worden gezien. Door de aanwezigheid van vele geïnteresseerden en vakmensen ontstond er een ontspannen kennisuitwisseling, die geleid heeft tot enthousiasme onder de deelnemers omtrent lokale houtige biomassa. Figuur 2 geeft een impressie van de bijeenkomst.

Figuur 2. Impressie van de excursie te Olst (foto’s J. Oorschot).

2.1.3

Communicatie

In het voorjaar van 2011 heeft de firma Eijkelboom uit Apeldoorn houtsnippers die vrijkwamen bij snoeiwerkzaamheden langs de Weg door Salland beschikbaar gesteld aan Biomassalland. Deze zijn toen door Biomassalland geleverd aan een lokale verbrandingsinstallatie bij een agrarisch bedrijf. Aan deze activiteit is destijds veel media-aandacht besteed. Biomassalland heeft hiervoor in samenwerking met Projecten LTO Noord persberichten uitgedaan naar regionale media en landelijke vakmedia. Vervolgens is aan de opstart van het project in de zomer van 2011 wederom op dezelfde wijze aandacht besteed (Figuur

16


3). Voorafgaand aan de informatiebijeenkomst op 3 oktober 2011 zijn wederom media benaderd en is er aandacht geweest voor het project, waardoor de bijeenkomst goed bezocht werd.

Figuur 3. Persbericht op de website van RTV Oost De Stichting Biomassalland heeft daarnaast de website www.biomassalland.nl in het leven geroepen, waarop de Stichting geïnteresseerden op de hoogte houdt van de ontwikkelingen binnen het project. Voorts is binnen organen als Groen Blauwe Diensten, Bioenergie Cluster Oost-Nederland en de ANV Groen Salland het project onder de aandacht van hun deelnemers en leden gebracht. Op 9 november 2011 heeft de Stichting haar project mogen presenteren tijdens een bijeenkomst van de Community of Practice Valorisatie biomassa uit natuur en landschap. Ook is er contact gelegd met de organisatie van het zusterproject “Stoken op Streekhout/Energiequelle Wallhecke”, een Interreg-project in de Achterhoek en Nordrhein-Westfalen en zijn er banden met o.a. de lopende projecten van de Agrarische Natuurvereniging Âlde Delte in Beetsterzwaag, de projecten in het kader van Mooi Nederland van AgentschapNL (Groen Goud van Landschap Erfgoed Utrecht, Stichting Probos en Borgman Beheer Advies B.V. en Duurzame energiewinning uit het Nationaal Landschap Noordoost Twente van Welhuis B.V. en Aequator). Op deze manier zorgt Biomassalland dat zij op de hoogte blijft van de laatste ontwikkeling op het gebied van lokale duurzame energie uit hout.

2.1.4

Spin-off van Biomassalland

Een belangrijk, maar niet “gepland” resultaat is de spin-off van dit project. In Fase 1 van dit project zijn, o.a. naar aanleiding van de gehouden interviews (paragraaf 2.1.1) en de informatieavond op 3 oktober 2011 (par. 2.1.2), vele Sallandse partijen geïnteresseerd geraakt in het aanleveren, verwerken of toepassen van houtige biomassa. Hiermee wordt voldaan aan de doelstelling van de Stichting Biomassalland, om duurzame energie in combinatie met beheer van bos en landschap in het Salland te stimuleren. Biomassalland is in vele gevallen in te passen in deze ideeën. In bijlage A zijn deze ontwikkelingen weergegeven.

17


2.2 Biomassapotentieel Om enige indruk te hebben van de (on)mogelijkheden om rendabel lokaal te kunnen verwarmen (of ook in 1

combinatie met electriciteitsopwekking m.b.v. een WKK ), was het nodig inzicht te krijgen in het houtige biomassapotentieel dat beschikbaar is voor energietoepassingen in het Salland. Dit is bepaald met behulp van het rekenmodel van Borgman Beheer Advies B.V. (2011). Belangrijke factoren bij de bepaling van dit biomassapotentieel zijn de volgende factoren: 1. Bijgroei van de houtige beplantingen in het gebied

2

2. Mate van oogst/beheersnoei van de houtige beplantingen (variërend per type beplanting) (theoretisch biomassapotentieel) 3. Mate van beschikbaarheid van het te oogsten/snoeien hout voor energetische toepassingen (realistisch biomassapotentieel) 4. Contracteerbaarheid van het potentieel voor lokale verwerking Ad 3. Bij dit punt speelt de cascadering van het vrijkomende houtige materiaal een belangrijke rol, aangezien we duurzaam willen werken en geen concurrentie van belang t.o.v. de houtverwerkende industrie en andere bestaande houtstromen in het Salland (zoals de oogst van brandhout en de traditionele Paasvuren) willen veroorzaken. Ad 4. Potentieel beschikbaar wil nog niet zeggen dat het hout ook daadwerkelijk ingezet zal worden voor lokale verwerking t.b.v. energieopwekking. Dit is o.a. afhankelijk van de geboden prijs per ton biomassa en of deze kan concurreren met andere offertes en of de geplande oogst überhaupt daadwerkelijk plaatsvindt. 3

In het model is rekening gehouden met de oogst van zowel werkhout als tak- en tophout van bomen en struiken. In het project zijn verschillende stappen gezet om tot inzicht in het potentieel te komen.

1

Warmte Kracht Koppeling, die de met verbranding van houtige biomassa opgewekte warmte omzet in

stroom. Om een duurzaam en efficiënt proces op te zetten wordt de WKK met de huidige technieken vooral voor industriële projecten met een grote energieproductie toegepast. 2

Weergegeven in ton droge stof per jaar, zodat de vochtigheid van het hout op een bepaald moment geen

rol speelt in de berekeningen. Er wordt met bijgroei gewerkt en niet met de berekening van de staande houtvoorraad, zodat nooit meer dan de bijgroei geoogst kan worden en daarmee dus duurzaam beheerd wordt. 18


2.2.1

Potentieelberekeningen

Het bleek een lastige opgave om in en na de gehouden interviews voldoende informatie over terreinbeheer in het Salland te verzamelen (zie paragraaf 2.1.1). Uiteindelijk hebben Landschap Overijssel en de Stichting IJssellandschap cijfers verstrekt. De terreinen van Landschap Overijssel met relevante potentiële houtige biomassaopbrengsten bleken echter met name buiten het projectgebied te liggen. Daarom is ervoor gekozen, te rekenen met de terreingegevens van de Stichting IJssellandschap. De in dit rapport genoemde potentieelcijfers betreffen het theoretisch biomassapotentieel, op basis van de volgende oogstcijfers (Tabel 3, Van den Heuvel, 2011 naar Borgman Beheer Advies B.V., 2011):

Percentages te oogsten volume: Element Bomenrij

60 %

Solitaire boom

60 %

Houtwal

60 %

Heggen

60 %

Grove den, ouder dan 25 jr.

55 %

Naald overig, ouder dan 25 jr.

55 %

Meng loof / naald , ouder dan 25 jr.

55 %

Loof (beuk en eik), ouder dan 25 jr.

55 %

Grove den, jonger dan 25 jr.

70 %

Naald overig, jonger dan 25 jr.

70 %

Loof (beuk en eik), jonger dan 25 jr.

70 %

Loof overig, jonger dan 25 jr.

70 %

Populier, jonger dan 20 jr.

80 %

Percentage takhout van de gehele houtoogst Takhout

16 %

Tabel 3. Oogstpercentages in bos en landschapselementen. In Tabel 4 is het theoretisch biomassapotentieel voor terreinen van IJssellandschap samengevat.

3

Werkhout betreft de doorgaande stam van een boom, vanaf de stobbe tot een gemiddelde aftopdiameter in

de kroon van 8 cm.

19


Oppervlakte

Jaarlijkse potentiële oogst

Jaarlijkse

Jaarlijkse

(ha)

bovengrondse biomassa

potentiële oogst

potentiële oogst

(spilhout+takhout)

spilhout

takhout

TOTAAL

67,46

206,11

149,47

56,64

Tabel 4. Samenvatting terreingegevens en theoretisch biomassapotentieel op terreinen van de Stichting IJssellandschap. Hierbij zijn de volgende aannames gedaan, om te komen tot gemiddelde oppervlakten per terreintype (Tabel 5), aangezien veel elementen in de inventarisatie van de Stichting IJssellandschap in lengtematen zijn genoteerd. Bovendien is er gerekend met een gemiddelde beheercyclus (dunning/beheersnoei) van 6 jaar. 4

Terreintype

Gemiddelde breedte

Bosrand

5 meter breed

Knotwilg

1,5 m oppervlak

Solitaire bomen

5 m (kroon) oppervlak

Heg/haag beheer/herstel

1 m breed

Houtwal beheer/herstel

8 meter breed

Lanen beheer/herstel

2

2

(Enkele) lanen lopen langs een pad/weg; het element wordt als geheel dan al gauw 10 m breed

Tabel 5. Samenvatting terreingegevens op terreinen van de Stichting IJssellandschap. De gegevens van de lanen in het bosgebied de Oostermaet (bij Lettele, in eigendom van de Stichting IJssellandschap) zijn ook meegenomen; deze vallen binnen het projectgebied.

Aan de hand van gegevens van het CBS (Tabel 6, CBS, 2011) is de oppervlakte bepaald van het projectgebied. Dit is gedaan middels de shape “gemeentegrenzen” die we kunnen lezen met ArcGIS 10. Cijfers die hier genoemd worden zijn als volgt:

Gemeente

Totaal (ha)

Land (ha)

Water (ha)

Deventer

13.437

13.130

307

Raalte

17.231

17.119

111

Olst-Wijhe

11.838

11.415

423

Tabel 6. Landoppervlak per gemeente in het projectgebied (CBS, 2011). Voor de potentieelberekening gebruiken we uiteraard alleen de oppervlaktegegevens die land betreffen. Het totale landoppervlak waarover de berekening gedaan wordt bedraagt dan 41.664 ha. In de volgende

4

Breedte bepaald op basis van gemiddelde ervaringsgegevens uit het Salland. 20


paragraaf 2.2.2 worden de potentieelgegevens van IJssellandschap vervolgens geëxtrapoleerd naar het gehele projectgebied.

2.2.2

Potentieel gehele projectgebied en verificatie

De bijgroei- en oppervlaktegegevens uit paragraaf 2.2.1 zijn geëxtrapoleerd naar het totale projectgebied. Hierbij heeft een ijking (door middel van metingen in het veld) van de gegevens van de Stichting IJssellandschap plaatsgevonden, aangezien deze terreintypen niet één op één vergeleken kunnen worden met alle terreintypen die het projectgebied rijk is. Dit vanwege de grote variëteit in het landschap en beheer. In Van den Heuvel (2012) is meer over deze ijking te lezen. Van den Heuvel concludeert terecht dat het gebruikte rekenmodel gebaseerd is op gemiddelde bijgroeicijfers, oogstpercentages en terreinsituaties voor Nederland, dus dat er rekening gehouden moet worden met afwijkingen tussen het berekende potentieel en de daadwerkelijke oogstcijfers. De in dit rapport genoemde potentieelgetallen dienen daarom als indicatie gezien te worden.

Jaarlijkse realistische Oppervlakte (ha)

Jaarlijkse theoretische potentiële oogst

potentiële oogst van

van bovengrondse biomassa

bovengrondse biomassa

DS

(stamhout+takhout) in

(stamhout+takhout) in ton /jaar

DS

ton /jaar Terreinen Stichting IJssellandschap Totaal projectgebied Projectgebied per ha

1.638

206,11

117,48

41.597

30.705,11

17.501,91

1

0,73

0,42

Tabel 7. Oppervlakte aan bos- en landschapselementen in het projectgebied en het theoretisch en realistisch biomassapotentieel. Uit de optelling in Tabel 7 blijkt, dat het projectgebied een realistisch houtig biomassapotentieel herbergt van DS

DS

17.501,91 ton /jaar (gemiddeld van 0,42 ton /jaar per ha), exclusief de stroom uit houtige biomassa uit stedelijk gebied. Onder de voorwaarde dat dit potentieel ook daadwerkelijk bijgroeit, geoogst gaat worden en beschikbaar komt voor lokaal versnipperen en verbranden, is dit het potentieel op basis waarvan een logistiek systeem ingericht kan worden. Hierop wordt nader ingegaan in paragraaf 2.3.

21


2.2.3

Biomassa uit stedelijk gebied

Uit de interviews (paragraaf 2.1.1) met medewerkers van de gemeenten Olst-Wijhe, Raalte en Deventer zijn enkele gegevens naar voren gekomen van gemeentelijke groenstromen, waaronder houtig materiaal. Voor de gemeente Raalte betekent dit volgens Tabel 8: Type groenafval

2009 (ton vers)

2010 (ton vers)

Snoeihout

895

717

Boomstobben en wortelresten

46

10

Houtsnippers

48

20

989

747

Totaal

Tabel 8. Gemeentelijke houtige stromen in 2009 en 2010 van de gemeente Raalte (Mededeling Gemeente Raalte, 2011). Van de gemeenten Deventer en Olst-Wijhe zijn geen extacte gegevens naar voren gekomen. Ingeschat kan worden, dat op jaarbasis voor de drie gemeenten toch tenminste 2.400 ton (vers) vrij zal komen. Veelal zijn deze stromen echter op contractbasis voor langere tijd vergeven aan recyclebedrijven, zodat deze stromen niet direct beschikbaar kunnen komen voor een project als Biomassalland. Daarnaast is de kwaliteit van deze stromen niet altijd optimaal – bij veel snoeiafval en houtsnippers, en met name bij boomstobben en wortelresten zit een groot aandeel zand en groene biomassa (blad/naalden), die voor de verbranding in met name kleinere verbrandingsinstallaties nadelig zijn. Door de gemeente Olst-Wijhe is bijvoorbeeld wel de opbrengst aan oude kerstbomen van 2011 aan Biomassalland aangeboden, maar ook hier geldt het probleem van een hoog aandeel aan groene biomassa. Met een extra droog-, zeef- en /of spoelhandeling kan deze vervuiling worden verwijderd, maar dit brengt vanzelfsprekend extra kosten met zich mee.

2.3 Logistieke mogelijkheden en knelpunten Efficiënte beheerplanning en logistiek is essentieel, om in het kleinschalige, versnipperde en sterk gevarieerde landschap van Salland, met zijn vele terreineigenaren, jaarlijks voldoende biomassa te kunnen oogsten. De Groen Groep Salland experimenteert al jaren met kleinschalige logistiek (op het niveau van motormanuele, deels gemechaniseerde oogst, ter plaatse versnipperen en transport per tractor). Ook Borgman Beheer Advies B.V. heeft in bijna 20 jaar veel ervaring met houtoogstlogistiek opgedaan. Voor dit onderzoek leek een verdieping in het specifieke landschap van het Salland noodzakelijk. Hiervoor is de faculteit Bedrijfseconomie van de Saxion Hogeschool benaderd. Studenten van Saxion hebben samen met studenten van het AOC Oost (richting loonwerkopleiding) onderzoek gedaan naar de logistiek in het Salland

22


(Stokebrand et al., 2012). Op 21 december 2011 presenteerden de studenten van Saxion hun onderzoeksresultaten aan Biomassalland (Figuur 4). Bij het schrijven van dit rapport wordt door de studenten van het AOC nog hard gewerkt aan proeven, berekeningen en resultaat.

Figuur 4. Presentatie Saxion aan Biomassalland (foto J. Oorschot).

Stokebrand et al. (2012) zijn in hun rapport ingegaan op de volgende vragen van Biomassalland ten aanzien van logistiek: •

Wie zijn binnen Salland potentiële gebruikers van houtige biomassa als hoofdzakelijke energie bron in plaats van gas?

•

Hoeveel houtige biomassa is er beschikbaar?

•

En hoe kan deze houtige biomassa het beste getransporteerd en eventueel opgeslagen worden om zo, via de meest efficiënte wijze, en met een goede continuïteit van de plaats van oogsten tot de afnemer getransporteerd kan worden?

Om de antwoorden op deze vragen boven tafel te krijgen beschrijven zij onder andere de huidige logistieke werkwijze van de Groen Groep Salland: 1. Vel- en snoeiwerk door enkele ZZP’ers; 2. Gemechaniseerd verzamelen van het tak- en stamhout door een tractor met kraan of voorlader; 3

3. Op de oogstlocatie versnipperen door een tractor met versnipperraar en kiepbak van 16m . 3

4. Overkiepen van de snippers in een tractor met kiepaanhanger van 22m . Er kan ook rechtstreeks in deze kiepwagen gesnipperd worden, totdat deze vol is en gaat lossen; 5. De kiepwagen lost zijn vracht bij de klant of op de opslaglocatie. Als knelpunten in dit logistieke systeem hebben zij de volgende punten benoemd:

23


2.3.1

Knelpunt bereikbaarheid

“Er zijn op dit moment meerdere plekken waar het moeilijk is om de houtige biomassa te oogsten. Dit zijn bijvoorbeeld particuliere bossen of moeilijk bereikbare houtwallen” (Stokebrand et al., 2012). Dit betreft onder andere elementen die omringd zijn door landbouwgrond of zeer natte terreinen, zodat de toegang met machines niet altijd mogelijk is zonder schade te rijden, of geen toestemming verkregen kan worden. Oplossingen hiervoor worden soms door weersomstandigheden al verholpen. In de winter kan het soms net genoeg vriezen waardoor de drassige grond hard word, en er voertuigen op kunnen rijden. Toch is dit geen oplossing voor alle onbereikbare plekken. Er zullen machines moeten komen die tegen het liefst zo laag mogelijke kosten het gesnoeide hout verplaatsen naar de dichtstbijzijnde bereikbare plek voor de versnipperraar en trekker/vrachtwagen.

2.3.2

Knelpunt snipperlocatie

Het motormanueel of machinaal afzetten en afvoeren van stam-, top- en takhout is vaak nog niet het probleem bij moeilijk bereikbare landschapselementen. Voor het opslaan en versnipperen is echter ruimte nodig. Het naast elkaar parkeren en laten draaien van meerdere machines vraagt veel ruimte, evenals het eventueel storten van een tussendepot van ongesnipperd of gesnipperd materiaal. Dit depot heeft het liefst een schone, verharde ondergrond. Deze faciliteiten ontbreken vaak in het landschap. Oplossingen hiervoor dienen gezocht te worden in de richting van braakliggende terreinen, verharde parkeerplaatsen of boerenerven, waarvan tijdelijk gebruik gemaakt kan worden.

2.3.3

Knelpunt machine inzet

Boosten et al. hebben in 2009 onderzoek gedaan naar de stand van zaken van de logistiek ten behoeve van oogst en transport van houtige biomassa in Nederland. Hieruit bleek, dat met name voor het werken in jonge bossen en afgelegen, kleine landschapselementen, de gangbare bos- en landbouwmachines vaak te groot en zwaar zijn. Specialistische machines zijn weliswaar te koop vanuit Centraal-Europa en Scandinavië, maar vaak is er onvoldoende markt in Nederland om te investeren in zo’n machine. Anderzijds hebben we in het Salland te maken met een kleinschalig landschap, waaruit verspreid relatief kleine hoeveelheden biomassa voortkomen. Dit maakt de inzet van dure, niet goed aan de situatie aangepaste machines al snel inefficiënt.

24


Als oplossing voor deze knelpunten kan enerzijds aangedragen worden, dat (zonodig collectief) in het Salland gekeken kan worden naar het investeren in een specialistische oogstmachine voor kleinschalig bos en landschap. Anderzijds kan men vaak uitstekend uit met de huidige werkwijze van een gecombineerd motormanueel en machinaal logistiek systeem, zoals de Groen Groep nu toe past. De inzet van een bepaalde machine blijft echter maatwerk per oogstproject.

2.3.4

Knelpunt wegtransport

Stokebrand et al. (2012) hebben ook het wegtransport van de houtsnippers tussen de oogsten lever- of opslaglocatie onder de loupe genomen. De Groen Groep werkt momenteel met transport door een eigen tractor met kiepaanhanger, wat het transport zeer goedkoop maakt. Soms wordt een vrachtauto met twee 3

containerbakken gehuurd, waarmee in één keer 80m houtsnippers kunnen worden vervoerd. Wanneer deze vrachtauto een korte laadtijd heeft, kan deze vanaf een transportafstand van 5 km goedkoper meer biomassa vervoeren dan de tractor. Echter, het nadeel van de containerbakken is, dat deze op de loslocatie met een kraan gelost moeten worden, aangezien er geen kiepfunctie op dit systeem zit. Als oplossing zien Stokebrand et al. (2012) het werken met de tractor met kiepaanhanger bij kleine transportafstanden, of met van te voren geplaatste containerbakken, die in één keer door een vrachtauto opgehaald en gelost kunnen worden. De inzet van een bepaalde transportvorm blijft echter maatwerk per oogstproject. Van belang is hierbij, dat veilig wordt gewerkt. De lading dient dus altijd afgedekt te zijn. Ook hebben de studenten de mogelijkheden voor het verzamelen van snoeihout met een Biobaler onderzocht, die ronde “strobalen” perst van snoeihout. Aangezien hiervoor het hout eerst voorgeconcentreerd moet worden, betekent dit een extra werkgang, wat de machineinzet duur maakt. Bovendien is dit een specialistisch apparaat waarin geïnvesteerd moet worden.

2.4 Investeringen en rendement Een tweede opdracht voor de studenten van Saxion Hogeschool betrof het doorrekenen van het project, op basis van de potentieelberekeningen uit paragraaf 2.2. Zij hebben daartoe twee casussen in het Salland doorgerekend:

25


1. Agrarisch ondernemer in de gemeente Olst-Wijhe met bestaande kachel op snipperhout, 400 kW thermisch 2. Agrarisch/recreatieondernemer in Raalte met geplande kachel op snipperhout, 200 kW thermisch Ad 1. Deze ondernemer verbruikt ca. 450 ton houtige biomassa op jaarbasis. Hij heeft een shovel en eigen 5

opslagruimte op het erf, die hij kan afdekken met zeilen. Hij heeft SDE-subsidie ontvangen op zijn 3

investering in de kachel incl. opslagbunker en pers-toevoer. Daarnaast bespaart hij 160.000 m gas per jaar (wel heeft hij een gas-backup-installatie). Dit maakte de kachel al zeer snel rendabel. Het biomassapotentieel in Olst-Wijhe biedt voldoende opbrengst om deze kachel te kunnen voeden. Ad 2. Op deze locatie worden twee verbrandingsinstallaties geplaatst, met een gezamenlijk verwacht gebruik van 150 ton snippers per jaar. Op het erf is ruimte voor opslag van maximaal deze hoeveelheid (deels overdekt) en een shovel is aanwezig. Ook hier zijn de investeringskosten dus relatief laag. De vraag bij deze casus is echter, in tegenstelling tot casus 1, of er een constante warmtevraag gaat zijn. Dit hangt namelijk af van de bezetting van de recreatiefaciliteiten gedurende het jaar. Hier ligt dus het risico v.w.b. rentabiliteit. Het biomassapotentieel in Raalte biedt voldoende opbrengst om deze kachel te kunnen voeden.

2.5 Duurzame gebiedsontwikkeling Duurzaamheid is een sleutelwoord als het gaat om beheer en ontwikkeling van het landelijk gebied. Borgman Beheer Advies B.V. heeft deze ervaringen opgedaan in haar parallel lopende project Mooi Nederland – Energieke integratie stad en landschap (gefinancierd door AgentschapNL) (zie Nieland et al., 2012). Ook in het Salland is onderzoek gedaan naar duurzame gebiedsontwikkeling (Opdam, 2009). Opdam schetst naar aanleiding van de pilots in o.m. het Salland, dat de opzet van groen-blauwe netwerken de basis voor duurzame gebiedsontwikkeling moeten vormen, waarbij “gebiedsontwikkeling als doel heeft, het fysieke landschap aan te passen aan de wensen van de gebruikers, zodat het landschap beter, mooier en waardevoller wordt”. Dit betekent dat aan de verschillende elementen in het landschap, waaronder ook o.m. bos- en landschapselementen, recreatieve netwerken, cultuurhistorische bebouwing en werkgelegenheid een waarde toegekend moet worden. Hierbij moeten ecologische, economische en sociale functies gedurende langere tijd in een bepaalde balans staan. Het projectteam van Biomassalland heeft deze stappen in de richting van duurzame gebiedsontwikkeling omarmd binnen haar project, aangezien cyclisch beheer, behoud en versterking van het Sallandse

5

Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw

en Innovatie. 26


landschap, werkgelegenheid en lokale, duurzame energie, goed ingepast rondom de oude en cultuurhistorisch waardevolle bebouwing in het buitengebied,allen onderdeel uitmaken van het project. Biomassalland heeft de uitgangspunten van Opdam op de volgende wijzen toegepast: •

in haar interviews met geïnteresseerden zijn gesprekken gevoerd over de huidige kwaliteit van het landschap en de mogelijkheden voor landschapsversterking en de mogelijkheden voor de geïnteresseerde om deel te nemen aan het project, zodat er voor de geïnteresseerde (particulier of organisatie uit het Salland) ook een economische meerwaarde zou kunnen ontstaan;

•

gesprekken met de Stichting Kostbaar Salland/Groen Blauwe Diensten Salland en Landschap Overijssel, waarin de mogelijkheden voor samenwerking bij landschapsontwikkeling en duurzame energie zijn verkend;

•

de intentie om door middel van cyclisch, gepland beheer van bos en landschapselementen, het bos en landschap duurzaam te versterken;

•

samenwerking en werkgelegenheid tijdens het project: zowel Borgman Beheer Advies B.V., de ANV Groen Salland en Projecten LTO Noord hebben Sallandse vestigingen, bemand door Sallanders. Ook is er samengewerkt met de Saxion Hogeschool, AOC Oost en de Plattelandswerkplaats Salland, zodat kennisverspreiding in het Salland heeft plaatsgevonden;

•

de intentie om één of meerdere verbrandingsinstallaties te gaan (laten) plaatsen in het Salland, die landschapsbeheer, klimaatverbetering en werkgelegenheid combineren met het lokaal verwerken van een Sallands product. Hierbij wordt ernaar gestreefd, de installaties zo goed mogelijk in te passen in het cultuurhistorische landschap.

De vruchten van al deze inspanningen wil Biomassalland samen met deelnemers aan het project ten bate van het Salland gaan plukken in Fase 2 en 3 van het project.

27


3

Conclusies en vervolg

3.1 Conclusies In hoofdstuk 2 zijn de vragen beantwoord, zoals de Stichting Biomassalland ze zich in hoofdstuk 1 heeft gesteld. De partners hebben ondervonden dat: 1. Er veel interesse is in het leveren, verwerken en afnemen van houtige biomassa in het Salland 2. Er concrete plannen en geïnteresseerden zijn, zodat er concrete projecten voor oogst en verbranding opgezet kunnen worden 3. Het vinden van financiering voor zulke projecten niet eenvoudig is, aangezien het kleinschalige projecten zijn die door kleine partijen worden geïnitieerd. Echter, “kleine” verbrandingsinstallaties zijn met relatief lage investeringen in vaak al deels bestaande (agrarische) infrastructuren goed en rendabel te realiseren 4. Het contracteren van vrijkomende houtige biomassa niet eenvoudig is, maar dat er wel interesse is in duurzame levering door terreinbeheerders, zodat de toelevering van enkele “kleine” verbrandingsinstallaties geen probleem zou moeten zijn. Jaarlijks zou alleen al door de bij Biomassalland aangesloten initiatieven tenminste 1.000-2.000 ton verse houtige biomassa geoogst en verwerkt moeten kunnen worden 5. Er voor wat betreft de logistiek van oogst, transport, op- en overslag nog vele verbeterpunten zijn, om een efficiënt logistiek systeem op te kunnen zetten 6. Er een cyclische beheerplanning nodig is om de bos- en landschapselementen duurzaam te kunnen beheren en duurzaam zeker te zijn van voldoende oogst van houtige biomassa 7. Biomassalland kan bijdragen aan de duurzame gebiedsontwikkeling van het Salland

3.2 Go-or-no-Go Fase 2 Op basis van de conclusies uit paragraaf 3.1 heeft het bestuur van de Stichting Biomassalland vooralsnog besloten, Fase 2 van het Leader-subsidieprogramma in te gaan. Dit betreft de investeringsfase, waarbinnen gekeken gaat worden naar het mogelijk realiseren van: •

Eén of meerdere houtsnippergestookte verbrandingsinstallaties

•

De opzet van een logistiek systeem voor oogst, transport, op- en overslag

•

Het contracteren van partners ten behoeve van oogst en afzet van houtige biomassa

28


•

Een planning voor cyclisch bos- en landschapsbeheer voor de landschapselementen binnen het project

•

Het organiseren van private financiering hiertoe, zoals in omschreven in het projectplan Biomassalland (Van Berkum et al., 2011)

•

Door gaat met het promoten van duurzame energie door landschapsbeheer in het Salland.

29


Bronnen •

Berkum, L. van en J. Oorschot (2011): Projectplan Haalbaarheidsstudie en Investeringsplan Biomassalland. Projecten LTO Noord en Stichting Biomassalland, Wesepe, 13 pp.

•

Boosten M., J. Oldenburger, J. van den Briel, J. Oorschot, M. Boertjes, M. (2009): De logistieke keten van houtige biomassa uit bos, natuur en landschap in Nederland: stand van zaken, knelpunten en kansen. Stichting Probos/Borgman Beheer Advies/Biomassa Stroomlijn, Wageningen, 74 pp.

•

Borgman, D. en J. Oorschot (2012): Op naar Fase 2 – Plan van aanpak. Stichting Biomassalland, Wesepe.

•

Borgman Beheer Advies B.V. (2011): Biomassamodel versie 1.1. Schalkhaar.

•

Centraal Bureau voor de Statistiek/Kadaster (2011), Zwolle.

•

ESRI and its datasuppliers (2011): Arc-GIS kaartmateriaal.

•

Heuvel H. van den (2012): Biomassa voor Biomassalland – Een vaktechnische scriptie over bruikbare biomassagegevens voor het Salland. Borgman Beheer Advies B.V./Hogeschool Van HallLarenstein, Velp, 53 pp.

•

Muys, B., J. den Ouden, K. Verheyen (2010): Groei, pp. 75-91. In: Bosecologie en bosbeheer, J. den Ouden, B. Muys, F. Mohren, K. Verheyen (2010), Uitgeverij Acco, Leuven, 674 p.

•

Nieland, E.J., G. Borgman, J. Oorschot, L. Reitsma, D. Borgman, H. Hof en M. Snoep (2012): Energieke Integratie van Stad en Landschap - Overzichtsrapportage in het kader van het kennisprogramma Mooi Nederland. Advin B.V./Borgman Beheer Advies B.V./Europe’s Energy Point B.V./Face-The-Future B.V., Schalkhaar-Wageningen, 34 pp.

•

Opdam, P. (2009): Groen-blauwe netwerken in duurzame gebiedsontwikkeling. HabiforumWageningen UR, Gouda, 49 pp.

•

Oorschot J.C. (2004): Erntekonzepte für Energieholz in der Landespflege. Freiburg, Institut für Forstbenutzung und Forstliche Arbeitswissenschaft.

•

Stokebrand N., S. Keijsers, A. Malak, G. Smit (2012): Houtige Biomassa – Onderzoek naar: Houtige biomassa regio Salland. Saxion Hogeschool, Deventer, 39 pp.

30


Bijlage: Vragenlijsten interviews Biomassalland – Vragenlijst interviews TERREINBEHEERDER Naam, organisatie geïnterviewde: Datum:

1.

Bent u bekend met de mogelijkheden van lokale houtige biomassa en de opwekking hiermee van duurzame energie?

2.

Wat zijn uw huidige activiteiten op het gebied van houtige biomassa?

3.

Wat vindt u van de onderhouds- en inrichtingsstaat van het huidige Sallandse landschap?

4.

T .a. v. be h ee r:

a.

- Hoeveel hectare bos beheert u, en wat voor bos? - Wat is de huidige intensiteit van het beheer?

- Is er een beheerplanning? - Hoeveel biomassa komt er gemiddeld vrij bij het beheer? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Biomassa blijft in Wht wordt verWerkhout wordt Tak- en tophout kocht als brandterrein (in m3, ha of verkocht als blijft in terrein (in hout/biomassa (in m3 rondhout (in m3 ton per jaar) m3, ha of ton per of ton per jaar) jaar) per jaar)

T&tht blijft in terrein wordt verkocht als brandhout/biomassa (in m3 of ton per jaar)

- Is er achterstand in het beheer? - Zou u (delen van) het beheer kunnen intensiveren t.b.v. biomassa-oogst? - Hoe lopen de huidige houtstromen en zijn deze beschermd (Is uw biomassa reeds vergeven d.m.v. een leveringscontract of claim, of zitten er beheervoorwaarden op uw landschapselementen, bijv. vanwege pacht of subsidie? Tot wanneer lopen deze afspraken?)?

b.

- Hoeveel meter landschapselementen beheert u, en welke typen? - Wat is de huidige intensiteit van het beheer? - Is er een beheerplanning?

- Hoeveel biomassa komt er gemiddeld vrij bij het beheer? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Wht wordt verBiomassa blijft in Werkhout wordt Tak- en tophout kocht als brandterrein (in m3, ha of verkocht als blijft in terrein (in hout/biomassa (in m3 rondhout (in m3 ton per jaar) m3, ha of ton per of ton per jaar) per jaar) jaar)


- Is er achterstand in het beheer? - Zou u (delen van) het beheer kunnen intensiveren t.b.v. biomassa-oogst? - Hoe lopen de huidige houtstromen en zijn deze beschermd1? c. - Hoeveel hectare stedelijk groen beheert u, en welke typen? - Wat is de huidige intensiteit van het beheer?

31


- Is er een beheerplanning? - Hoeveel biomassa komt er gemiddeld vrij bij het beheer? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Biomassa blijft in Wht wordt verWerkhout wordt Tak- en tophout kocht als brandterrein (in m3, ha of verkocht als blijft in terrein (in hout/biomassa (in m3 rondhout (in m3 ton per jaar) m3, ha of ton per of ton per jaar) per jaar) jaar)


- Is er achterstand in het beheer? - Zou u (delen van) het beheer kunnen intensiveren t.b.v. biomassa-oogst? - Hoe lopen de huidige houtstromen en zijn deze beschermd1?

5.

d.

Welke apparaten/machines t.b.v. het beheer bezit u?

e.

- Waar zijn uw houtige bos- en landschapselementen gelegen? - Zijn hier digitale kaartgegevens van beschikbaar?

Indien u bedrijfs- of woongebouwen bezit/beheert, kunt u de volgende tabel invullen? Type gebouw Inhoud gebouw Huidige type verwarming Afschrijvingstermijn huidige m3 verwarming aardgas / propaan / stukhout / houtsnippers / houtpellets / stookolie * aardgas / propaan / stukhout / houtsnippers / houtpellets / stookolie * aardgas / propaan / stukhout / houtsnippers / houtpellets / stookolie * * svp doorhalen wat niet van toepassing is

6.

Indien u al op houtsnippers stookt:

a.

Welke kwaliteit houtsnippers of pellets gebruikt u?

b. Hoe is de opslag geregeld, en hoeveel ton kunt u opslaan? c. Hoe is de logistiek geregeld en waar vandaan en hoe vaak wordt u bevoorraad? d.

Waar zitten in uw systeem de knelpunten v.w.b. oogst, logistiek, opslag, stoken, kosten?

e.

Ziet u oplossingen voor deze knelpunten?

7. Bent u bereid actief deel te nemen aan het project op het gebied van:

a.

Agrarisch natuurbeheer

b.

Beheer van een houtgestookte installatie

c.

...en wat verwacht u als tegenprestatie/vergoeding?

8. T.a.v. deelname:

32


a.

Bent u eventueel bereid te investeren in uw deelname, bijv. in een apparaat t.b.v. oogst, aanpassing van beheer of in een houtgestookte installatie?

b.

Bent u in principe bereid tegen een vaste prijs warmte af te nemen die is opgewekt uit duurzame (gecertificeerde), regionale energie?

c.

Bent u eventueel bereid om hiervoor t.z.t. een intentieverklaring te ondertekenen?

9. - Mogen wij u op de hoogte houden van ons project en uitnodigen voor de vervolgbijeenkomst? Deze vindt plaats op 22 september 2011 om 20 uur. - Kloppen uw adres- en mailgegevens? 10. Kent u andere mogelijke geïnteresseerde biomassaleveranciers of warmteafnemers? Zo ja, welke? Biomassalland – AANVULLINGEN Vragenlijst interviews VERWERKING BIOMASSA – AANNEMER 4. T.a.v. verwerking:

a.

– Wat is uw achterland?

- Hoeveel biomassa komt er gemiddeld binnen bij uw bedrijf? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Wordt verkocht als Anders... Wordt verkocht als T&tht blijft in terrein brandhout/biomassa (in rondhout (in m3 per wordt verkocht als m3 of ton per jaar) brandhout/biomassa (in jaar) m3 of ton per jaar) (in m3 of ton per jaar)

- Zou u uw activiteiten kunnen intensiveren t.b.v. biomassa-oogst? - Hoe lopen de huidige houtstromen en zijn deze beschermd?

b.

Welke apparaten/machines t.b.v. biomassa-verwerking bezit u?

5. Indien u bedrijfs- of woongebouwen bezit/beheert, kunt u de volgende tabel invullen? Type gebouw Inhoud gebouw Huidige type verwarming m3

Afschrijvingstermijn huidige verwarming

aardgas / propaan / stukhout / houtsnippers / houtpellets / stookolie * aardgas / propaan / stukhout / houtsnippers / houtpellets / stookolie * aardgas / propaan / stukhout / houtsnippers / houtpellets / stookolie * * svp doorhalen wat niet van toepassing is

Biomassalland – AANVULLINGEN Vragenlijst interviews KLANT GROEN-BLAUWE DIENSTEN

1.

T .a. v. be h ee r:

a.

- Hoeveel hectare bos beheert u, en wat voor bos? - Wat is de huidige intensiteit van het beheer?

33


- Is er een beheerplanning? - Hoeveel biomassa komt er gemiddeld vrij bij het beheer? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Biomassa blijft in Wht wordt verWerkhout wordt Tak- en tophout kocht als brandterrein (in m3, ha of verkocht als blijft in terrein (in hout/biomassa (in m3 rondhout (in m3 ton per jaar) m3, ha of ton per of ton per jaar) jaar) per jaar)



b.

- Hoeveel meter landschapselementen beheert u, en welke typen? - Wat is de huidige intensiteit van het beheer? - Is er een beheerplanning?

- Hoeveel biomassa komt er gemiddeld vrij bij het beheer? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Wht wordt verBiomassa blijft in Werkhout wordt Tak- en tophout kocht als brandterrein (in m3, ha of verkocht als blijft in terrein (in hout/biomassa (in m3 rondhout (in m3 ton per jaar) m3, ha of ton per of ton per jaar) per jaar) jaar)


- Is er achterstand in het beheer? - Zou u (delen van) het beheer kunnen intensiveren t.b.v. biomassa-oogst? - Hoe lopen de huidige houtstromen en zijn deze beschermd1? c. - Hoeveel hectare stedelijk groen beheert u, en welke typen? - Wat is de huidige intensiteit van het beheer? - Is er een beheerplanning? - Hoeveel biomassa komt er gemiddeld vrij bij het beheer? - Wat wordt er met deze biomassa gedaan? Svp invullen: Biomassa blijft in Wht wordt verWerkhout wordt Tak- en tophout kocht als brandterrein (in m3, ha of verkocht als blijft in terrein (in hout/biomassa (in m3 rondhout (in m3 ton per jaar) m3, ha of ton per of ton per jaar) per jaar) jaar)



d.

Welke apparaten/machines t.b.v. het beheer bezit u?

e.

- Waar zijn uw houtige bos- en landschapselementen gelegen? - Zijn hier digitale kaartgegevens van beschikbaar?

“Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland”.

34

Stichting Biomassalland. Biomassalland

Recommend Documents