- concept 28-04-2009 -
Stedelijk actieplan Tabaksontmoediging Amsterdam 1. Inleiding Binnen de gemeente Amsterdam is roken gekozen tot een van de speerpunten voor het Lokaal Gezondheidsbeleid. De gemeente spant zich in om het aantal rokers en meerokers te verminderen. Om hieraan invulling te geven is een Partnership Tabaksontmoediging opgezet. Het Partnershipi, waaraan verschillende partijen en deskundigen in Amsterdam deelnemen, dient een samenhangend pakket aan maatregelen en interventies te realiseren om het gebruik van tabak in Amsterdam terug te dringen conform de doelstelling zoals vastgelegd in de nota Volksgezondheid 2008-2011 ‘Alle Amsterdammers Gezond’. In deze notitie beschrijven we hoe we als Partnership de komende jaren invulling gaan geven aan tabaksontmoediging. In het volgende hoofdstuk gaan we in op de effecten van tabaksgebruik en het tabaksgebruik van de Amsterdamse bevolking. Vervolgens bespreken we het Amsterdamse aanbod van rookpreventie en stopondersteuning en beschrijven we de lacunes en knelpunten van dit aanbod. In het laatste hoofdstuk beschrijven we het plan van aanpak met actiepunten. Dit plan van aanpak is nog in de fase van ideeën vorming en geeft een eerste aanzet voor een aantal oplossingsrichtingen. We zullen gezamenlijk prioriteiten moeten vaststellen en deze vervolgens verder gaan uitwerken, met bijbehorende taakverdeling en financiering.
2. Waarom inzetten op tabaksontmoedigingsbeleid 2.1 De gevolgen van roken en meeroken voor de volksgezondheid Roken is van grote invloed op de volksgezondheid. Iedereen die rookt loopt gezondheidsrisico’s. Dat geldt ook voor meeroken, het inademen van andermans rook. Voor blootstelling aan tabaksrook is geen veilige ondergrens aan te geven. De ernstige gevolgen van meeroken of passief roken zijn aangetoond. Roken is de belangrijkste vermijdbare oorzaak van ziekte en vroegtijdige sterfte. Het vormt een aanmerkelijke risicofactor voor kanker, hart- en vaatziekten en een aantal longaandoeningen. Stoppen met roken levert dan ook veel gezondheidswinst op. Wie niet rookt, leeft langer én blijft langer gezond. Mensen die niet roken hebben minder luchtwegklachten en een betere conditie, waardoor het beroep op de gezondheidszorg onmiddellijk minder wordt.
2.2 Recente ontwikkelingen in tabaksgebruik in Amsterdam Steeds minder Amsterdammers roken, zowel mannen als vrouwen. In 2004 lag het percentage rokers in Amsterdam (ruim 33%) nog iets hoger dan het percentage in Nederland (30%). Inmiddels is het percentage Amsterdamse rokers (16+) gedaald naar 27%. De grootste winst - 16% minder rokers - is het laatste decennium geboekt bij de jongste groep van 16 t/m 34 jaar. Ruim de helft binnen deze groep geeft aan nog nooit gerookt te hebben. Onder de 16 t/m 24 jarige Amsterdammers heeft zelfs tweederde nog nooit gerookt. Deze positieve trend neemt niet weg dat op een bevolking van zo’n 610 duizend volwassenen nog steeds ongeveer 163 duizend mensen roken. Daarbij bestaan er duidelijke verschillen in rookgedrag bij verschillende bevolkingsgroepen. Zo roken mannen vaker (29%) dan vrouwen (24%). Amsterdammers in de leeftijd van 35 tot 54 jaar roken het vaakst (29%), gevolgd door de 16 tot 34 jarigen (28%) en 55-74 jarigen (25%). Van de 75-plussers rookt nog 14%. Onder rokende mannen van 55 t/m 74 jaar bevinden zich de meeste zware rokers: bijna 25% rookt meer dan een pakje per dag. Door jongvolwassenen tot 35 jaar wordt veel minder zwaar gerookt (6%) Daarnaast is er een groot verschil in rookgedrag naar sociaal economische status. Het percentage rokers onder hoogopgeleiden (22%) is het laagst. Amsterdammers met alleen lagere school roken gemiddeld minder vaak (26%) dan mensen met een middelbare opleiding (31%). Als laatste zijn er ook verschillen naar culturele herkomst. Met name onder Amsterdammers van Turkse afkomst wordt bijzonder veel gerookt (34%), meer door mannen (45%) dan door vrouwen (20%). Onder Surinamers zien we een vergelijkbaar beeld; 43% van de mannen en 23% van de vrouwen rookt. Amsterdammers van Marokkaanse afkomst roken i
Bij het partnership zijn de volgende partijen betrokken: 1ste Lijn Amsterdam, Bovenij Ziekenhuis, Slotervaartziekenhuis, Sint Lucas Andreas Ziekenhuis,
FBA, Jellinek, Cordaan, STIVORO, OLVG, GGD, Agis.
1
- concept 28-04-2009 -
daar en tegen het minst (16%). Opvallend is dat veel Turkse vrouwen roken en dat 72% van hen daar tijdens de zwangerschap niet mee stopt. Het percentage Surinaamse vrouwen dat niet stopt met roken tijdens de zwangerschap is 44% en van autochtone vrouwen 28%. Samengevat, voor de Amsterdamse bevolking boven de 16 jaar vallen met name de Turkse en Surinaamse mannen op en mannen van 55 t/m 74. In deze drie groepen wordt vaker en/of relatief veel gerookt. Mensen met een hoge opleiding roken minder vaak en als zij roken, roken ze minder dan lager opgeleide Amsterdammers. Vrouwen die zwanger zijn, in het bij zonder de Turkse vrouwen, zijn daarnaast ook een belangrijke aandachtsgroep. Onder brugklassers heeft een kwart (26%) wel eens sigaretten of shag gerookt. De laatste maand rookte een op de tien brugklassers (9%). De meest huidige rokers (88%) roken echter niet dagelijks. Bij de brugklassers is er geen verschil in roken tussen jongens en meisjes. Ook etniciteit (westers versus niet-westers) en schooltype zijn niet van invloed. Wel is er een zeer duidelijke samenhang met leeftijd. Van de 12-jarigen heeft 11% ooit gerookt; van de 14-15 jarigen is dat een het drievoudige (34%). Van de rokende brugklassers koopt een derde nooit zelf tabak. Ander brugklassers komen wel zelf aan hun sigaretten. Als ze zelf tabak kopen, dan doen ze dat meestal in de snackbar (20%) of in de tabakswinkel (18%) (Antenne, 2007).
3. Aanbod van rookpreventie en tabaksondersteuning 3.1 Wat is het aanbod? Op het gebied van tabakspreventie en stopondersteuning is in Amsterdam een bestaand aanbod. Dit aanbod is door het Partnership geïnventariseerd. Een uitgebreid overzicht hiervan is te vinden in bijlage 1. Daarin zijn naast de verschillende programma’s ook, voor zover bekend, het bereik opgenomen. In deze paragraaf beperken we ons tot een tabel met daarin het aanbod van interventies, naar leeftijdscategorie. Tabel 1 geeft een overzicht van de interventies die op dit moment bij STIVORO bekend zijn. Per interventie is aangegeven voor welke doelgroep de interventie bestemd is, welk doel de interventie beoogt, wie de samenwerkingspartners kunnen zijn, wie welke verantwoordelijkheid heeft. In kleur is aangegeven welke interventies (nog) niet in Amsterdam worden aangeboden.
2
- concept 28-04-2009 -
Tabel 1: (Amsterdamse) aanbod interventies -12 maanden tot 65+. Gezondheidsw inst voor
Advies/ingang
Doelgroep interventie
Intermediair
Interventie
Setting van interventie
Bereik
-12 maanden tot 0 jaar
Niet roken 3 maanden voor conceptie niet roken tijdens zwangerschap
(bijna) zwangere vrouwen
Verloskundige/ gynaecoloog
Stopadvies en begeleiding (V-MIS)
Verloskundigenpraktijk ziekenhuis
Geen gegevens over bereik bekend. Alle verloskundigen in A’dam hebben bij STIVORO een opleiding gevolgd en werken met V-MIS
-9 maanden tot 0 jaar
Stoppen met roken ondersteuning
Zwangere vrouwen en partners
Verloskundige/ gynaecoloog
Individuele begeleiding
Cordaan
Wordt nauwelijks afgenomen.
Bewustwording rondom niet roken tijdens zwangerschap en voorkomen van meeroken
Turkse zwangere vrouwen
VETC in OKC
Blije moeders Blije baby’s+
OKC
119 Turkse zwangeren (geïncludeerd in studie).
-9 maanden tot 1 jaar
Bewustwording rondom niet roken in de omgeving van baby
Allochtone zwangere vrouwen
Verloskundige/ Verpleegkundige
Zorgconsult VETC+. Een van de verwijsredenen is wiegendood. Roken is daar een thema in.
OKC
34 mensen verwezen voor wiegendoor waarvan 7 specifiek voor niet roken in de omgeving baby
0-4 jaar
Voorkomen van meeroken
Ouders, verzorgers en sociale omgeving van ouders einddoelgroep 0-4 jaar
Kraamverzorgende OKC/JGZ VETC-er#
‘Advies op maat’@ Voorlichtingsprogramma: ‘Roken? Niet waar de kleine bij is’@
Thuis Consultatiebureau / Groeigids
Ontmoetings- en voorlichtingsgelegenheid voor jonge moeders. Roken kan daarbij een thema zijn.
Jonge moeders
Verloskundige
Mama-café’s
Café
Vooralsnog één café, zo’n 20 moeders.
Geven van goede voorbeeld creëren van een rookvrije omgeving
leerkrachten ouders, verzorgers, leerkrachten, sporttrainers eind doelgroep: 9-12 jarigen
GGD, IVV, JGZ, VETC’er
‘Rookvrije School’@
School
3 basisscholen
Bijdragen aan de norm: ‘niet-roken’ ontwikkelen van een eigen mening voorlichten over de gevolgen van roken
11-12 jarigen
Leerkracht schoolbestuur
DGSG* basisschool
School
Jellinek: 400 leerlingen. Alleen in de stadsdelen Zuidoost en Noord.
Niet-rokenafspraak/ ’Anti-Peukenpas Lespakket: ‘Ik®ook niet’ ‘Rooksignaal’
School
31 klassen en 600 leerlingen
5-12 jaar
Niet beginnen met roken. Niet doorgaan bij start roken.
12 jarigen
GGD
@
Alle zwanger vrouwen ontvangen de Groeigids
- concept 28-04-2009 -
voorlichten over de gevolgen van roken
jongeren uit achterstandsgroepen
Sociale norm niet roken.
Docent
‘Actie Tegengif’@
School
Actie tegengif: 29 scholen (Jellinek/GGD) 90 klassen
School Schoolbestuur
‘Rookvrije school’@
School
6 scholen
Jeugdnet@
15-19 jaar
18-65+ jaar
Niet-rokenafspraak/ ’Anti-Peukenpas’ In onderzoek: stoppen-met-roken ondersteuning actie ‘FF niet’@ ‘Smoke Alert’@
Niet beginnen of stoppen met roken geven van goede voorbeeld voorkomen van meeroken creëren van een rookvrije omgeving
Beginnende rokers rokers, met accept op: jongeren uit achterstandsgroepen
Docent gezondheidsbevorderaar huisarts jongerenwerker
Informatie en advies over genotmiddelen
Jongeren en ouders
Jellinek, school
Jeugdnet@
School Thuis
6 locaties Altra College 450 leerlingen bereikt
Verminderen riskant cannabisgebruik
Jongeren met multiculturele achtergrond
Jellinek, school, Jeugdzorg
Cannabis Intelligence Amsterdam+
Scholen Jeugdzorg
Ruim 200 jongeren
Vergroten stopintentie
Rokers uit achterstandsgroepen
GGD
Tabaksontmoediging Turkse Amsterdammers 2007 24 uur niet roken@
Doelgroepparticipatie Massamediaal Wijk Werk
800 Turkse rokers 20 Turkse zelforganisaties
Rokers uit achterstandsgroepen
GGD
Stop met roken campagne 2008
Doelgroepparticipatie Massamedia Wijk Werk
Cijfers 2008: 585 Turkse rokers namen deel aan de campagne 34 Turkse zelforganisaties 14 voorlichtingsbijeenk. 400 lokale sportclubs
Rokers
GGD, apotheker, werkgever, drogist GGD, TZ, IVV, apotheker
Multimediale campagne incl. infolijn/infosite@ Brochure: ‘Stoppen met roken. Willen en kunnen’
Massamedia wijk wijk apotheek
‘Advies op Maat’@ ‘After Care’ Stopmail@
Thuis
Verwijzing
Tandartspraktijk
Stoppen met roken
Rokers Rokers Rokers
Tandartsen
Rokers
In ontwikkeling: zelfhulpsite@
4
Jeugd- en jongerenwerk sportvereniging school
Bij Jellinek: 3800 folders op aanvraag verspreid 105 apotheken
Onbekend Verwachting Jellinek 2500
- concept 28-04-2009 -
Rokers
Telefonische coach STIVORO
Telefonische coaching
Rokers die in groepsverband willen stoppen
GGD, TZ, IVV, NIGZ
Groepstraining: ‘Pakje Kans- samen stoppen met roken’
Cordaan, Jellinek, Slotervaart
Cordaan: 63 cliënten
Patiënten
Huisarts, praktijkondersteuner
Kortdurend stopadvies@ stopadvies en begeleiding (H-MIS)
Huisartspraktijk
Onbekend
Volwassenen die met astma en/of COPD klachten, die gemotiveerd zijn om te stoppen met roken.
Huisarts en praktijkonder-steuner
TOOLSS SMR Intensieve interventie (al dan niet medicamenteus)
Huisartspraktijk
TOOLSS: 235 deelnemers waarvan 22% gestopt en 16% nog bezig
Volwassenen met astma, COPD, hart- en vaatziekten, diabetes. Zwangeren
Longarts/verpleegkundige praktijkondersteuner
Stopadvies en begeleiding (L-MIS)
Ziekenhuis huisartsenpraktijk Cordaan
Cordaan 25 cliënten
COPD-patiënten
Verpleegkundige praktijkondersteuner
Persoonlijk coaching bij stoppen met roken
Ziekenhuis huisartsenpraktijk.
Hart- en vaatziekten
Cardioloog hart- en vaatverpleegkundige Groepsleider
Stopadvies en begeleiding: (C-MIS)
ziekenhuis
Groepscursus: ‘Zorg voor jezelf, rook niet’ In ontwikkeling: werkmap: ‘Rookvrij kan ik de wereld aan’, telefonische coaching Brochure: ‘Willen en kunnen’
Instelling voor verstandelijk gehandicapten Thuis
Verstandelijk gehandicapten Volwassenen met een depressieverleden
Telefonische coach STIVORO
Migranten
VETC-er huisarts VETC-er
Migranten
Groepsondersteuning en lesmateriaal: ‘Word wijzer over roken’
Wijk huisartsenpraktijk Wijk
Rokers (volwassenen en adolescenten)
Verwijzing huisarts of specialist
Behandeling (ernstige) tabaksafhankelijkheid
Rookstoppoli Slotervaart Ziekenhuis
250 patiënten
Rokers (volwassenen en adolescenten)
Verwijzing huisarts of specialist
Behandeling (ernstige) tabaksafhankelijkheid
Rookstoppoli SLAZ
170 patiënten
Rokers (volwassenen en adolescenten)
Verwijzing huisarts of specialist
Behandeling (ernstige) tabaksafhankelijkheid
Longpoli BovenIJ ziekenhuis
140 patiënten
Mensen met ernstige tabaksafhankelijkheid
Verwijzing huisarts of
Behandeling (ernstige)
Jellinek
100 patiënten
5
- concept 28-04-2009 -
Voorkomen van meeroken
*
DGSG = De Gezonde School en Genotmiddelen
en/of mensen met somatische of psychiatrische comorbiditeit waarbij SMR dwingend geadviseerd is.
specialist
tabaksafhankelijkheid
Iedereen die wil stoppen met roken in de 1e lijn.
Verwijzing via de huisarts
Individuele begeleiding bij (ernstige) tabaksafhankelijkheid
OLVG
Werkgevers eind doelgroep: werknemers
Adviseurs STIVORO werkgever(s) (organisatie) vakbonden
Advies invoeren rookbeleid@ Quickscan Tabakswet@
Werk
@= internetsite maakt deel uit van interventie
# VETC-er = voorlichter eigen taal en cultuur
6
60 patiënten
+ = dit programma is niet opgenomen in de leeflijn, maar wordt wel in Amsterdam uitgevoerd.
