Spinoza 1632 – 1677 Denker in de contramine
Kort overzicht
• • • • •
Montaigne (1533 – 1592): twijfel Descartes (1596 – 1650): cogito, ergo sum Pascal (1632 – 1662): geloof en ratio Spinoza (1637 – 1677): determinisme Leibniz (1646 – 1716): beste van alle werelden
Gravure Spinoza
Detail
Detail gravure
Wolfenbüttel portret (schilder onbekend)
Portret Spinoza (?) door Franz Wulfhagen (1624 – 1670)
• • • • • • •
Summiere biografie geboren in A’dam op 24 november 1632 Spinoza’s zijn Sefardische joden, afkomstig uit Spanje ze woonden in de buurt van het Waterlooplein vader Spinoza was een handelaar in olie, olijven... de zoon Baruch, later Benedictus, krijgt een grondige opleiding in de bijbel en Talmoed volgt les bij Franciscus van den Enden, een ex‐ jezuïet, bewonderaar van Descartes bij de jonge Spinoza ontstaan langzaam ‘ketterse’ gedachten, o.a. een afwijkende Godsvoorstelling
• op 27 juli 1656, Spinoza is dan 24 jaar oud, wordt de ban door de Joodse gemeente uitgesproken • gevolgen: problemen met de handel die hij van zijn vader, overleden in 1654, had overgenomen • vertrekt uit A’dam naar de universiteit van Leiden? • begint te schrijven van de Tractatus de Intellectus Emendatione, tractaat voor de verbetering van het verstand • gaat in de zomer van 1661 in Rijnsburg wonen en voorziet in zijn levensonderhoud door het slijpen van lenzen. Schrijft aan de Ethica
Huis van Spinoza in Rijnsburg
Gevelsteen In een gevelsteen van het huis in Rijnsburg was een kort gedicht van Dick R. Camphuysen gebeiteld: Ach! waren alle Menschen wijs, En wilden daarbij wel! De Aard’ waar haar een Paradijs, Nu isse meest een Hel.
Voorburg en Den Haag
• verhuist in april 1663 naar Voorburg en blijft er waarschijnlijk wonen tot 1671 • woont in bij een collegiant, Daniël Tydeman (collegianten streven naar een universeel christendom, nogal vrijzinnig) • raakt bevriend met Christiaan Huygens, wiskundige en fysicus • verhuist rond 1670 naar Den Haag
Spinozahuis in Den Haag
Haagse periode • omstreeks 1670 publiceert hij het Tractatus Theologico‐Politicus (TTP) in het Latijn • dit boek wordt als blasfemisch en gevaarlijk omschreven • 1672: rampjaar in de Republiek. Reddeloos, radeloos en redeloos • Fransen vallen binnen, gebroeders De Witt in de gevangenis. Vermoord door de Orangisten • maakt Ethica af, maar publiceert hem niet • 1676: ontmoeting met Leibniz • 1677: overlijden op 21 februari
Grafsteen Spinoza Nieuwe Kerk Den Haag
‘Grafschrift’ van Carolus Tuinman
Op B.D.S. Spouw op dit graf. Hier ligt Spinoza Was zijn leer daar ook bedolven! Wrocht die stank geen zielenpest meer
wrochten: ‘tot stand brengen, realiseren’
Boekenkast van Spinoza (samengesteld)
Beperkte lijst van de auteurs en boeken in kast • • • • • • • •
Aristoteles, Livius, Descartes Vergilius, werken van Machiavelli Grotius, Frans Van Schooten (wiskundige) een Rabbinisch Mathematisch Boeck Thomas More, de Meetkunst van Kinckhuyzen Encheiridion van Epictetus brieven van Seneca Homerus, Ovidius, Sallustius, Caesar, Euclides
Zegelring
Tijdsbeeld: Republiek der zeven Verenigde Provinciën
Tijdgenoten • wiskundigen Isaac Beeckman, Frans van Schooten en Jan De Witt (ook staatsman) • natuurkundigen Christiaan Huygens en van Leeuwenhoek • Hugo Grotius (overleden 1645) en zijn boek ‘Over het recht van oorlog en vrede’ • schilders Frans Hals, Rembrandt en Jan Steen • schrijvers Vondel, Bredero, Hooft en Cats • architectuur, leger, zeevaart, boekuitgevers (Elsevier) • staatsmannen Oldenbarneveld, Maurits van Nassau
Euclidische meetkunde • boek van Euclides De Elementen dateert uit 4de eeuw voor Chr. Zeer belangrijk leerboek geweest • steunt op axioma’s (als a=b en b=c, dan a=c) en 5 postulaten (bv. door 2 punten kan men slechts 1 rechte trekken) • werkt met de deductieve redenering (bv modus ponens: als p waar is, dan ook q. Welnu p is waar, dus ook q • hanteert bewijs uit het ongerijmde • steunt op het ‘principe van uitgesloten derde’ • laatste twee onderdelen zijn niet geldig in de intuïtionistische meetkunde van L.E.J. Brouwer
Doel en werking • doel is onbetwijfelbare waarheid • enkele kenmerken: – steunend op axioma’s en postulaten wordt een eerste stelling bewijzen – gebruik makend van bewezen stellingen en de axioma’s en postulaten worden nieuwe stellingen bewezen – traditioneel einde: quod erat demonstrandum – er ontstaat een stevig, helder denksysteem – Spinoza voegt nog ‘scholia’ en ‘corollaria’ toe – scholium: opmerking corollarium: toegift, gevolg – hoog abstractieniveau
Opbouw Ethica: vijf onderdelen
God aard en oorsprong van de geest oorsprong en aard van de gevoelens de slavernij van de mens of de kracht van de gevoelens • het vermogen van het verstand of de vrijheid van de mens Bedoeling? Salus, gelukkig worden?
• • • •
Definties Ethica
Axioma’s Ethica
Voorbeeld stelling uit de Ethica
Geometrische methode propositie I, 19
Dualisme van Descartes
Monisme bij Spinoza
Substantie Attributen Modi (Modus)
Metafysica Spinoza
God of Natuur?
uittreksel uit het boek Bibliothèque Ancienne et Moderne, deel XXII van Jean Le Clerc, A’dam 1724, pag 135
Wijsgerige visie van Spinoza • er kan geen sprake zijn van een persoonlijke God (heeft dus ook geen zin om hem te aanbidden, geen do ut des) • deus sive natura (god of de Natuur). Naturalisme? • geest en lichaam parallel aan elkaar? Perspectivisme? • alles is gedetermineerd, dus geen vrije wil • er is geen ‘zelf’, geen ego • dus geen antropocentrisme, mens is niks bijzonders • geen telos in de natuur, die is doelloos (Darwin!) • gevoelens moeten ook more geometrico worden bekeken • zijn Ethica is niet normatief, maar descriptief (≈Machiavelli) • drie graduele kennisniveau’s: imaginatio, ratio en intuïtie • belangrijk begrip: conatus, streven tot zelfhandhaving
Oorsprong en aard van de gevoelens
Voorwaarden voor de gevoelens • gevoelens vloeien dus voort uit de conatus (meer dan alleen het streven naar zelfhandhaving) • lust bevorderen (toename van handelen), pijn vermijden (afname van handelen) • cognitie speelt een grote rol (door herinnering,door associatie van gelijkenis en nabijheid, door het waarnemen van emoties bij anderen) • vandaar medelijden, welwillendheid, maar ook wedijver, eerzucht en vriendelijkheid • het vermogen om zich emoties van anderen voor te stellen is een structurele voorwaarde voor een grote groep emoties
De kracht van gevoelens • macht van de gevoelens komt voort uit de sterkte van de conatus (motivatie!) en dus het al dan niet kunnen voltrekken van een handeling • let op: hier is geen sprake meer van wil of van een scheiding tussen gevoel en verstand • niet alle emoties zijn even sterk. Afhankelijk van: – macht van de uitwendige oorzaak – blijheden en droefheden bij elkaar optellen (jalouzie is verlies + haat) – effectiviteit van de informatie
• emoties kunnen alleen maar door andere emoties worden tegengewerkt
Actieve en passieve emoties • actieve emoties zijn gevoelens die worden opgewekt door adequate voorstellingen, door een volledig inzicht in de causale verbanden • passieve emoties, zoals vrees, woede en plezier zijn niet op adequate voorstellingen gebaseerd • mogelijke benadering van emotie‐probleem: – eerste onderzoek naar voorwaarden – dan rationeel perspectief omzetten in emotioneel perspectief (rede is niet sterk genoeg om ratio te vormen) – wijziging van de concepten (verandering van visie op de omstandigheden wijzigt ook de emotie)
Theologische visie Theologie te vinden in de TTP geen rechtzinnig christen kritiek op de joodse erediensten vrijheid van filosoferen en van godsdienst kritisch onderzoek van de bijbel: geen objectieve feiten, maar wel een oproep tot gehoorzaamheid. Het is een boek voor de grote massa – Spinoza verdedigt een universele religie – christologische visie: hij heeft een puur menselijke kijk op Christus, op het menszijn van Jezus – – – –
• • •
• •
Staatsleer steunt op de verdragstheorie van Hobbes mensen dragen rechten over aan een ‘Leviathan’ staat moet zo worden ingericht dat de belangen van de regeerders samenvallen met die van de burgers, streven naar machtsevenwicht democratie meest geschikt + trias politica vrijheid van de burgers in het oog houden
Laatste opmerkingen
• • • • • • • • • • •
is Spinoza een mysticus? visie transcendent of immanent? panentheïsme? Cosmotheïsme? dobbelt God nu wel of niet? Deus sive Natura? Natura sive Deus? nachleben? sub specie aeternitatis? amor intellectualis Dei? mens niet de maat der dingen? Archimedisch punt mogelijk? website: http://spinoza.blogse.nl
