OMSTREDEN GELIJKHEID Speech t.g.v. de lancering van het Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis 28 januari 2013 (de Rode Hoed, Amsterdam) Renée Römkens
Dames en heren, Imagine. U kent het lied van John Lennon ongetwijfeld. Daarin schetst hij een ideale wereld, of beter gezegd: een provocerende utopie. Het lied roept op om de verbeeldingskracht ruim baan te geven en een aantal vanzelfsprekendheden los te laten. Stel u voor: een wereld zonder landen, zonder hebzucht of honger, zonder privé bezit. I wonder if you can, zingt Lennon. Hij schetst paradoxen die aan het denken zetten. En daarmee is zijn lied veertig jaar na dato nog steeds actueel én inspirerend. Vanuit ons nieuwe kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis (waarvan straks de naam wordt onthuld, ik heb zwijgplicht!) willen wij met de nodige verbeeldingskracht een andere vanzelfsprekendheid fundamenteel ter discussie stellen. Stel u voor: een wereld waarin het verschil tussen vrouwen en mannen er niet meer toe doet. I wonder if you can. Een wereld waarin het sekseverschil uiteraard bestaat, maar niet meer als maatschappelijk ordeningsprincipe dat vrouwen en mannen insnoert en patronen in stand houdt die per saldo leiden tot ongelijkheid. Een wereld waarin mannelijkheid en vrouwelijkheid een continuüm van sekseverschillen is. Een wereld waarin de ons steeds vaker voorgeschotelde Venus-vrouwen en Mars-mannen moeten worden gezien als wat ze zijn: een historisch en sociaal construct. Stel u voor: een wereld waarin vrouwen en mannen zich als mensen in al hun talenten in vrijheid kunnen ontplooien. Zoals ieder voor zich wil. Met alle diversiteit die daarbij hoort. Een wereld waarin gelijkheid onomstreden is. Dit is een grote sprong en voorlopig nog een utopie. Want hoewel er veel is bereikt, komen allerlei vormen van ongelijkheid en discriminatie van 1
vrouwen nog steeds voor. We zullen onze geschiedenis moeten kennen om het heden te begrijpen en naar de toekomst te kijken. Daarom is ambitie is kort en krachtig verwoord in ons motto: sharing the past, debating the present and creating the future. In het nieuwe instituut komen twee instellingen samen die daarvoor de kennis leveren: E-Quality (kenniscentrum voor emancipatie, diversiteit en gezin) en Aletta (Instituut voor vrouwengeschiedenis). Wij bewaren en geven inhoud aan de geschiedenis van vrouwen, maken die toegankelijk, om toegerust met die kennis onderzoeks- en advieswerk te doen gericht op versterking van de positie van vrouwen nu, en met een blik op de toekomst. De internationale oriëntatie in ons werk wordt steeds belangrijker, vandaar ook het Engelstalige motto, maar is geheel en al in de geest waarmee in 1935 het Internationale Archief van de Vrouwenbeweging is opgericht, zonder welke ons huidige archief niet zou bestaan. De sprong voorwaarts die ons voor ogen staat, brengt voor ons werk een inspirerende paradox mee: want de ongelijkheid die we willen opheffen, is tegelijkertijd ons vertrekpunt. Om voorbij te komen aan een denken in sekseverschillen dat vrouwen en mannen klem zet, moeten we de verschillen in maatschappelijke belangen tussen vrouwen en mannen wèl onder ogen zien. Daarbij moeten we de complexiteit van verschillen niet versimpelen. Vrouwen noch mannen zijn een homogene groep: denk aan verschillen in etniciteit, sociale klasse, seksuele voorkeur of genderidentiteit. Allemaal verschillen die ook van invloed zijn op de maatschappelijke positie van mensen en die we dus onder ogen moeten zien. De uitdaging om in zo'n complex krachtenveld zorgvuldige kennis te leveren die kan bijdragen aan een sociaal rechtvaardiger wereld, in het bijzonder aan het verbeteren van de positie van vrouwen, nemen wij als kennisinstituut graag aan. Met de ratificatie van het VN Vrouwenverdrag heeft Nederland de verplichting op zich genomen alles in het werk te stellen discriminatie van vrouwen op te heffen. Met ons kennisinstituut dragen we daar graag aan bij. Ons werk past als een concrete vertaling van de verplichting (ik citeer uit artikel 5 van het Verdrag) "om alle passende maatregelen (te nemen) om het sociale en culturele gedragspatroon van de man en de vrouw te veranderen ten einde te komen tot de uitbanning van vooroordelen, van gewoonten en 2
van alle andere gebruiken, die zijn gebaseerd op de gedachte van de minderwaardigheid of meerderwaardigheid van één van beide geslachten of op de stereotiepe rollen van mannen en vrouwen."(einde citaat). Dankzij de steun van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap is het mogelijk de taak waar het kennisinstituut voor staat in onafhankelijkheid te kunnen verrichten. Met het verder uitdragen van de missie om met kennis van zaken belangen van vrouwen centraal te stellen, zonder in een hokjesgeest over vrouwen en mannen te denken, bouwt het kennisinstituut voort op een rijke traditie. Een stoet van illustere vrouwelijke pioniers is ons voorgegaan die voor zichzelf en voor andere vrouwen de weg bereidden, buiten de gebaande paden om. (Ze werden al even genoemd in het filmpje dat u net zag). Anna Maria van Schurman die in de 17de eeuw als eerste vrouw het uitzonderlijke voorrecht had om van achter een gordijntje, colleges te volgen aan de net opgerichte Utrechtse Universiteit. Naast vele invloedrijke boeken en uitgebreide correspondenties met alle geleerden van haar tijd (in het Latijn, maar ook voor Frans of Hebreeuws draaide ze haar hand niet om), schreef ze in 1641 de Verhandeling over de aanleg van vrouwen voor de wetenschap. Ruim twee eeuwen later bevecht Aletta Jacobs in 1871 als eerste vrouw met succes het recht om officieel te mogen studeren. Niet langer achter een gordijn, maar trots in de collegebanken. Ze studeert af als eerste vrouwelijke arts. En in woord en daad blijft zij haar leven lang een pleitbezorger van de vrouwenzaak. Weer een eeuw later zien we Andreas Burnier, het schrijvers pseudoniem van professor Ronnie Dessaur. Een wetenschapper en vrouw van de letteren, die in vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw als een van de weinige vrouwelijke hoogleraren naam maakte. Openlijk lesbisch begaf zij zich even soeverein als moedig buiten de gebaande paden van de katholieke Nijmeegse universiteit. Drie spraakmakende vrouwen uit een stoet van velen waarover u in ons kennisinstituut meer te weten kunt komen. Vrouwen met lef en een lange adem. Ze laten zien hoe veel er is veranderd en wat vrouwen hebben bereikt. Ze inspireren tot op de dag van vandaag om je eigen verlangens en ambities serieus te nemen conventies ter discussie te stellen. Als de geschiedenis van
3
vrouwen ons iets leert is het dat het noodzakelijk is om tegen de stroom in te roeien, lastige vragen stellen en onwelgevallige kennis produceren. Dat loont: er is al heel veel bereikt. Laten we vooral niet vergeten die winst te vieren. Inmiddels wordt meisjes niets meer in de weg gelegd om te gaan studeren. De gemiddelde studieresultaten van meisjes en vrouwen zijn zelfs beter dan die van mannelijke studenten. De vraag die we toch moeten stellen: wat gebeurt er met die talenten als vrouwen zijn afgestudeerd? Het aandeel vrouwen in topposities in het bedrijfsleven blijft hangen nèt onder de 10%. En hoe hoger op de wetenschappelijk ladder, hoe lager het aandeel vrouwen wordt. Hopelijk gaat de vooruitgang vanaf nu sneller, en duurt het niet nog een eeuw duurt voordat we even veel vrouwen als mannen onder hoogleraren tellen. In Imagine spreekt John Lennon zijn hoop uit dat alle mensen gelijk zijn, ongeacht waar ze wonen, of wat hun achtergrond is. Imagine all the people sharing all the world. De harde werkelijkheid is anders, niet alleen ver weg maar zeker ook dichtbij. Want de vraag is: delen vrouwen in de praktijk gelijk in de grote koek? Als we ons een wereld voorstellen waarin vrouwen en mannen gelijke rechten hebben, plukken ze daar ook gelijkelijk de vruchten van? Waarom is de loonkloof dan zo hardnekkig, en verdienen in Nederland vrouwen die met dezelfde opleiding en werkervaring hetzelfde werk als mannen doen toch gemiddeld 8% minder? Het is te vroeg om te denken dat barrières er enkel zijn om te slechten en dat dit meisjes en jongens even goed lukt als ze maar hun best doen. Het motto 'willen is kunnen' is populair, zeker onder jonge vrouwen voor wie emancipatie of feminisme een ver-van-m’n-bed verhaal lijkt. Het kennisinstituut wil met gedegen onderzoek en waar nodig met harde feiten en cijfers laten zien dat de wereld ingewikkelder in elkaar steekt. Natuurlijk begint ambitie bij je eigen dromen, en vervolgens is het voor iedereen, vrouw of man, hard werken en doorzetten geblazen, juist bij tegenslagen. Maar er zijn tegenkrachten die ervoor zorgen dat het desondanks onevenredig veel vrouwen niet lukt om een gelijk deel van de koek te krijgen, ook al doen ze nog zo hard hun best. Al zijn de feiten soms onwelgevallig, het is en blijft noodzakelijk ze te verzamelen en de gevolgen voor het voetlicht te brengen. 4
Mag ik een voorbeeld geven uit eigen onderzoek, dat we in 2012 in opdracht van de Delta Lloyd Foundation deden, naar economisch niet-zelfstandige vrouwen. In Nederland zijn maar liefst 3 miljoen vrouwen niet economisch zelfstandig. Dat is 52 procent van de vrouwen. Zij zijn voor hun levensonderhoud afhankelijk van hun partner, familie of de overheid. De vrouwen die van hun partner afhankelijk zijn voelen zich nìet afhankelijk. Zij beschouwen het gezinsinkomen als hun inkomen en zien hun keuze om niet, of in een kleine deeltijdbaan buitenshuis betaald te werken als verworvenheid van de emancipatie. Vrouwen kiezen in hun optiek uit vrije wil ervoor om voor hun kinderen te zorgen. Niets aan de hand zult u misschien denken. Het is hun goed recht om die keuze te maken. In een gezin leven en delen we samen. Gelukkig maar. Het probleem is dat de onafhankelijkheid die wordt ervaren voor een groot deel van hen een wankele illusie blijkt te zijn. Vrouwen blijken zich vaak niet of nauwelijks bewust van de financiële risico’s die ze lopen wanneer hun situatie door sterfgeval of scheiding verandert, en dat gebeurt in tenminste een op de drie huwelijken. Gemiddeld gaan vrouwen er door scheiding 23 procent op achteruit, terwijl mannen er gemiddeld 7 procent op vooruit gaan. Het beeld van onafhankelijkheid en gelijkwaardigheid komt dan niet overeen met harde werkelijkheid. Hier heeft het kennisinstituut een taak om de feiten en cijfers voor te leggen, kritische vragen te stellen en zo mogelijk suggesties te geven hoe het anders kan. Imagine all the people, living life in peace. Graag neem ik de vrijheid om Lennons’ aansporing te vertalen naar een van onze andere werkgebieden: veiligheid van vrouwen, of dat nu thuis is of in het openbare domein. Stel u voor: een wereld voor waarin meisjes en vrouwen, niet meer bang hoeven te zijn voor misbruik of mishandeling. De media staan op het moment vol berichten over de omvang waarmee geweld in landen ver weg voorkomt. We zijn allemaal verontwaardigd over de verkrachting van de jonge vrouw in India, Jyoti Singh Pandei, en over de massale verkrachtingen en verminkingen van vrouwen en meisjes in de burgeroorlog in Syrië. Maar geweld en verkrachting komt niet alleen voor in India, of in oorlogsgebieden. Het is ook in Nederland een hardnekkig en groot probleem. Sinds jaren is bekend dat een op de zes vrouwen in Nederland op jonge leeftijd een vorm van seksuele 5
dwang meemaakt. Maar zodra we dat op de agenda zetten - zoals Asha ten Broeke vorige week deed in Trouw - voeren ongeloof en hoon in reacties de boventoon. Het is diep teleurstellend dat dit anno 2013 nog steeds gebeurt. Het is verheugend dat de hoofdredactie van Trouw dit aan de kaak stelt. Hier is nog een wereld te winnen, voor vrouwen en mannen. Misschien wordt het tijd een beschavingsoffensief in te stellen door middel van een elfde gebod: gij zult niet verkrachten. Ons kennisinstituut heeft een schat aan historische kennis die laat zien dat zonder de inspanningen van vrouwen in zowel de eerste als de tweede feministische golf, het thema verkrachting of mishandeling nooit tot de mainstream media noch tot de internationale politieke en juridische gemeenschap zou zijn doorgedrongen. Eind 2012 verscheen een internationaal vergelijkend onderzoek over de beleidsontwikkelingen op het gebied van geweld tegen vrouwen in 70 landen in de periode 1975-2005.1 Dat toont twee dingen aan: Alleen in landen waar een vrouwenbeweging actief is, ontwikkelen overheden daadwerkelijk effectief beleid en wetgeving om vrouwen beter te beschermen. En in de tweede plaats: de onafhankelijk nietgouvernementele vrouwenbewegingen hebben ervoor gezorgd dat feministische ideeën over preventie en aanpak van geweld tegen vrouwen in internationale verdragen zijn vastgelegd. Daarom zijn kennisinstituten als het onze noodzakelijk. Wij leveren kennis en inzichten zodat meningen zorgvuldig onderbouwd kunnen worden. Dat is geen overbodige luxe in een tijd waarin snelle beeldvorming bepalend is en de feiten het vaak maar moeilijk hebben. We laten zien dat discriminatie van vrouwen, of het nu over ongelijke betaling of over geweld gaat, een schending is van fundamentele mensenrecht van vrouwen. We bieden inspiratie door de levensverhalen van moedige vrouwen vast te leggen en te laten zien dat het loont om door te zetten. Wij zetten beleidsmakers en politici aan het denken over hun voorstellen zodat wetten en regels voor iedereen goed uitpakken, ongeacht etnische herkomst, sociale klasse, homohetero, trans- of interseksualiteit. Wij willen aansporen om buiten de
1
Mala Htun, S. Laurel Weldon (2012, The civic origins of progressive policy change: combating violence against women in global perspective, 1975-2005. American Political Science Review. 106, no. 3, 548-569.
6
bestaande kaders te denken, mogelijkheden te zien in mensen en te profiteren van hun diversiteit. Op weg naar gelijkheid die onomstreden is. John Lennon noemt zich zelf een dromer in Imagine. Hij vraagt ons samen deze strijd aan te gaan. I hope someday you will join us. Dat vragen wij ook van u. Om samen te werken op weg naar een wereld waarin verschillen niet meer in discriminatie of geweld eindigen maar een wereld waarin verschillen ons inspireren. En we vragen u, om samen met ons, lef te tonen. Laten we vooral vieren wat wel is bereikt, want er is veel dat bemoedigend is. Laten we daarnaast onwelgevallige zaken blijven agenderen. Want zoals Eleanor Roosevelt zo mooi heeft gezegd: De toekomst behoort alleen diegenen toe, die geloven in de kracht van hun dromen. The future belongs to those who believe in the beauty of their dreams. Wij nodigen u uit om ons te komen bezoeken op de Vijzelstraat. In de bibliotheek bent u van harte welkom. En natuurlijk ook op onze website. En doet u vooral een beroep op ons als u vragen heeft. Wij zullen op onze beurt u opzoeken en u in de toekomst verleiden met allerlei publieksevenementen. Wij zijn klaar voor de toekomst!
Voordat ik het woord weer geef aan onze dagvoorzitter, wil ik nog iets anders met u delen. De lancering van het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis is het resultaat van een fusieproces. Twee instellingen die zich beiden al jarenlang sterk hebben gemaakt voor emancipatie en vrouwengeschiedenis en daarmee zichzelf goed op de kaart hadden gezet, Aletta en E-Quality hebben de krachten gebundeld. De totstandkoming van het kennisinstituut zou niet mogelijk zijn geweest dankzij de inspanning van velen, in het bijzonder de oud-directeuren Joan Ferrier (E-Quality) en Saskia Wieringa (Aletta) die beiden eerder in het zonnetje zijn gezet bij hun publieke afscheid. Op deze plaats wil ik u toch nog vragen om een applaus voor het werk dat zij al die jaren hebben gedaan.
7
Hoewel we nu niet àl die andere mensen kunnen bedanken voor hun inzet, wil ik twee personen noemen wegens hun uitzonderlijke verdienste: Maria Scali, oud voorzitter van het bestuur van E-Quality en Tineke Willemsen, oud voorzitter van de Raad van Toezicht bij Aletta. Beiden hebben tijdens de fusie en daarna als lid van de Raad van Toezicht van het nieuwe instituut zich tot hun recente aftreden met hart en ziel ingezet. Namens iedereen wil ik hen heel hartelijk danken voor de passie en professionaliteit waarmee ze dat hebben gedaan.
Ik dank u voor uw aandacht. Graag geef ik het woord aan onze dagvoorzitter Raja Felgata.
8
