Soortenbeschermingsplan voor Krabbescheer en Groene glazenmaker

Soortenbeschermingsplan voor Krabbescheer en Groene glazenmaker

Soortenbeschermingsplan voor Krabbescheer en Groene glazenmaker

december 2000

Colofon teksten:

Bureau Viridis: Th.H. de Jong foto’s: Plaatgroep RER: H. Bol (pag. 33) Th. H. de Jong (overige) omslagontwerp: A.A. Brombacher grafische verzorging: Grafisch Centrum provincie Utrecht

druk:

Drukkerij Anraad b.v. Nieuwegein

3

INHOUD VOORWOORD 1

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4

KRABBESCHEER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Levenscyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voortplanting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biotoopeisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Watertype . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chemische watersamenstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding in Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding in Utrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 8 8 9 9 9 10 12 12 12 12 13

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4

GROENE GLAZENMAKER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Levenswijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voortplanting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biotoopeisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding in Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verspreiding in Utrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Achteruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 15 16 17 18 18 18 18 19 19

4 4.1

KRABBESCHEERVEGETATIES ALS LEVENSGEMEENSCHAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

5 5.1 5.2

OORZAKEN VAN ACHTERUITGANG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Directe oorzaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Indirecte oorzaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

6

CONCLUSIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.3 7.4 7.5 8

MAATREGELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen voor Krabbescheer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beheersmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herstelmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inrichtingsmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maatregelen voor de Groene glazenmaker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beleidskader en bestaande planvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Praktische uitvoering van de maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PLANNING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

29 29 29 29 30 33 34 35 36 40

9

KOSTENRAMING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

10

SAMENVATTING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

11

LITERATUUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

5

VOORWOORD Het derde soortbeschermingsplan voor de provincie Utrecht ligt voor u. Dit is opgesteld om de kans op een duurzaam voortbestaan van een libellensoort en een plantensoort in de provincie Utrecht te vergroten. In het Werkdocument soortenbeleid is al aangekondigd dat indien mogelijk beschermingsplannen voor twee of meer soorten gecombineerd zal worden. In dit geval is dit gebeurd voor een libellensoort, de Groene glazenmaker en een plantensoort, de Krabbescheer. De Groene glazenmaker is geheel afhankelijk van de aanwezigheid van Krabbescheerplanten in zijn leefomgeving. Het ligt in dit geval dus zeer voor de hand om deze soorten te combineren in één beschermingsplan. Dit soortenbeschermingsplan zal zijn weg vinden in het dagelijks werk van diverse overheden, natuurbeherende instanties en particulieren. Het bevat concrete maatregelen die uitgevoerd kunnen worden bij inrichtingswerken en bij beheer. Op deze wijze wordt verwacht dat de kans op een duurzaam voortbestaan van Groene glazenmakers en Krabbescheer in de provincie Utrecht zal toenemen. De rapportage is in opdracht van de provincie Utrecht opgesteld door Bureau Viridis (Culemborg). Voor de realisering van dit project is in belangrijke mate gebruik gemaakt van financiën die door het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij beschikbaar zijn gesteld in het kader van het soortenbeleid.

Gedeputeerde Natuur en Landschap R.C.Robbertsen

6

7

1 INLEIDING

een vergevorderd stadium en zal binnen afzienbare tijd verschijnen.

In 1992 verscheen het Beleidsplan Natuur en Landschap Utrecht (Provincie Utrecht, 1992). Hierin wordt, als aanvulling op de ecosysteemgerichte benadering, het soortenbeleid als één van de hoofdlijnen van beleid beschreven. Als uitwerking hiervan verscheen in 1998 het ‘Werkdocument Soortenbeleid, onderdeel Fauna’, met de officiële provinciale lijsten met aandacht- en prioritaire soorten, de zogenaamde ‘Oranje lijsten’ (Beenen, 1998a). Voor de prioritaire soorten uit de ‘Oranje lijsten’ zullen provinciale soortbeschermingsplannen worden opgesteld. De provinciale soortbeschermingsplannen hebben als doel om, eventueel in samenhang met de landelijke soortbeschermingsplannen, een planmatige aanpak voor beheer, behoud en ontwikkeling van de soort en de levens-

Landelijk gezien komen zowel Krabbescheer (Stratiotes aloides) als Groene glazenmaker (Aeshna viridis) vooral voor in Noordwest-Overijssel en in het grensgebied van de provincies NoordHolland, Zuid-Holland en Utrecht. De verspreiding van Krabbescheer in de provincie Utrecht was genoegzaam bekend door inventarisaties van Bureau Milieu-inventarisatie en Groene Handhaving van de provincie Utrecht. Deze gegevens laten een gestage achteruitgang van de soort zien. Sinds 1984 is het aantal vindplaatsen met circa 50% verminderd. De verspreiding van de Groene glazenmaker was minder goed bekend. Gegevens uit het westelijk veenweidegebied ontbraken vrijwel geheel, ondanks dat Krabbescheer daar veel voorkomt. Om de verspreiding van Groene glazenmaker te actualiseren is in de zomer van 1998 in het veenweidegebied veldwerk verricht (De Jong, 1999). Gezien de strikte binding van de Groene glazenmaker aan Krabbescheer is het plausibel dat ook de Groene glazenmaker sterk achteruit is gegaan. Op de Landelijke Lijst van bedreigde en kwetsbare libellen in Nederland, de Rode lijst, is de Groene glazenmaker als ‘bedreigd’ opgenomen (Wasscher et al, 1998). Op de Oranje lijst van Libellen van de provincie staat de Groene Glazenmaker in de categorie “Bedreigd”. De Groene glazenmaker is doelsoort diverse Natuurdoeltypen voor Laagveengebieden (Bal et al, 1995). De soort staat op de IUCN Rode lijst (van de wereld). De Groene glazenmaker is bovendien een beschermde diersoort inzake de Natuurbeschermingswet. Zowel de Groene glazenmaker als Krabbescheer vallen onder de Europese Habitatsrichtlijn (Conventie van Bern). Het gecombineerde soortbeschermingsplan Krabbescheer en Groene glazenmaker zal er zorg voor moeten dragen dat, na uitvoering van de in het plan genoemde maatregelen zowel Krabbescheer als Groene glazenmaker niet meer in hun voortbestaan bedreigd worden en van de ‘Oranje lijst’ verdwijnen. De hiertoe te nemen maatregelen zullen vooral gericht zijn op behoud en herstel van Krabbescheervegetaties

Krabbescheerplanten in helder water gemeenschap waartoe deze behoort te beschrijven om de kans op een duurzaam voortbestaan van de soort in de provincie Utrecht te vergroten. In 1998 verscheen het soortbeschermingsplan Rugstreeppad (Beenen, 1998 b). Het soortbeschermingsplan ‘Purperreiger / Woudaapje’ verkeert in 8

2 KRABBESCHEER Krabbescheer (Stratiotes aloides, is één van de twee vertegenwoordigers in Nederland van de waterkaardenfamilie. Kikkerbeet (Hydrocharis morsus-ranae ), waarmee Krabbescheer vaak voorkomt is het ander lid. Aan de bloeiwijze, met twee bootvormige steunblaadjes dankt Krabbescheer haar naam. De steunblaadjes doen namelijk denken aan de scharen van een krab.

zomer

herfst lente

2.1 Beschrijving Krabbescheer is een altijd groene plant die afwisselend onder en half boven water leeft. De zeer korte, bewortelde stengel draagt een rozet van stekelige bladeren. Deze bladeren kunnen bij drijvende planten tot 60 cm lang worden. Drijvende rozetten kunnen een doorsnede van meer dan één meter bereiken. Ondergedoken groeiende planten in de diepere delen van het water zijn vaak zeer fors, met bladeren tot één meter lengte (Olff, 1985). De bladeren zijn stevig, enigszins gootvormig en hebben een getande bladrand. De kleur van de ondergedoken bladeren is donkergroen tot bruinrood, de boven water uitstekende bladeren zijn helder groen (Weeda et al, 1991). Krabbescheer is tweehuizig, maar deze tweehuizigheid is echter niet zo strikt als altijd wordt aangenomen (Smolders et al, 1993). De bloeiwijze ontwikkelt zich in de bladoksel aan een afgeplatte, gestekelde bloemsteel. De bloemsteel loopt uit in twee gekielde, bootvormige steunblaadjes die de knoppen omsluiten. De mannelijke bloemen zijn vrij groot, wit en staan meestal met drie tot zes bijeen. Ze bloeien één voor één. De vrouwelijke, eveneens witte bloemen zijn kleiner en staan meestal alleen. Met name ‘s morgens verspreiden de bloemen een aasgeur waar vliegen op afkomen die voor de bestuiving zorgen. Bij bevruchte bloemen groeit de vruchtsteel uit tot een lengte van enkele decimeters. De vruchten groeien vervolgens onder water verder en zijn te vinden tussen de in het water afhangende bladeren. De zaden zijn langwerpig van vorm en ongeveer 8 mm lang en 2,5 mm dik (Smolders et al, 1993). In de bladoksels groeien ook de uitlopers en de winterknoppen.

winter

Levenscyclus van Krabbescheer (naar Bloemendaal, en Roelofs, 1988) Bij een duurzaam voortbestaan van diverse stadia van Krabbescheervegetaties zal ook het duurzaam voortbestaan van de Groene glazenmaker in de provincie Utrecht gewaarborgd zijn.

2.2 Levenscyclus 9

In de winter zijn de Krabbescheerplanten ondergedoken en liggen op de bodem van het water. In april begint de groei van nieuwe bladeren en van de uitlopers waaraan nieuwe rozetten ontstaan. Doordat in de jonge bladeren grote luchtholten worden gevormd stijgen de planten naar de oppervlakte. Daar verschijnen ze begin mei (Olff, 1985; Weeda et al, 1991). In water dieper dan 60 cm kunnen de planten ook gedurende de zomer ondergedoken blijven (Higler, 1977). Als de wortels de bodem hebben bereikt verdwijnt de uitlopersteel waarmee de jonge plant aan de ouder plant vast zit (Olff, 1985). Olff (1985) vermelt dat de planten maximaal 2 jaar oud worden. Roelofs en Smolders geven aan dat Krabbescheerplanten vele tientallen jaren oud kunnen worden (Roelofs en Smolders, mond. med, maart 1999). Gezien de toenemende gemiddelde bladbreedte van planten in ouder wordende vegetaties lijkt dit alleszins aannemelijk. Midden oktober zinken de planten naar de bodem waar ze overwinteren. In zachte winters kunnen de planten aan de oppervlakte en zelfs gedeeltelijk boven water blijven (Higler, 1977; Gongrijp et al

Higler (1977) gem min max pH EGV NH4 PO4.t SO4

7,3 502 0,13 0,1 23

Tabel 1.

4,7 260 0,01 0,02 0

gewicht toenemen (Gongrijp et al, 1981). De winterknoppen lijken van minder belang te zijn voor de vermeerdering. Doordat Krabbescheer zich vooral vegetatief voortplant verschijnen populaties van jaar op jaar vaak op dezelfde plaatsen (Twisk, 1995). Wel kunnen de in de loop van de zomer losgeraakte planten door waterstromen verplaatst worden en zo nieuwe groeiplaatsen vormen. Dit zullen vooral jonge planten zijn, daar oude planten zich met lange wortels in de bodem verankerd hebben Aan de west- en noordrand van het verspreidingsgebied (Zweden, Engeland en noord Finland) lijken alleen vrouwelijk planten voor te komen. In Nederland komen zowel mannelijke al vrouwelijke planten voor, evenals in midden en Oost-Europa (Weeda et al, 1991). Niet in alle populaties komen mannelijke en vrouwelijke planten naast elkaar voor. Door de grotendeels vegetatieve vermeerdering ontstaan grote klonen van mannelijk of vrouwelijke planten met een geringe verscheidenheid in erfelijke eigenschappen. Vaak bestaan Krabbescheer populaties uit of alleen mannelijk of alleen vrouwelijke planten

Roelofs (1986) gem min max 8,9 928 1,6 0,67 65

7,6 0,22 0,35 44

6,0 0,00 0,31 0

9,0 1,12 1,24 288

Maessen (1994) gem min max

de Mars (1996) gem min max

7,5 658 0,3 0,18 147

7,6 575 0,43 0,63 33

7,0 410 0,1 0,1 72

9,2 933 1,0 0,6 245

6,0 227 0,0 0,0 5,8

10,2 1516 8,91 7,02 90

Fysisch-chemische parameters van wateren in Nederland waarin Krabbescheer voor komt. De gegevens van Maessen (1994) en de Mars et al (1996b) betreffen sloten in de provincie Utrecht.

1981). In ondiep water blijven de planten in de winter noodgedwongen boven water (eigen waarneming).

(Weeda et al, 1991). Lang is aangenomen dat de vruchtzetting en zaadproductie van Krabbescheer vrijwel nihil is (o.a. Weeda et al, 1991). Smolders et al (1993) toonden echter aan vruchtzetting en zaadvorming in populaties met mannelijke en vrouwelijke planten algemeen voorkomt. Smolders et al (1995) toonden bovendien aan dat de zaden een belangrijke rol spelen bij de verspreiding van Krabbescheer. Na

2.3 Voortplanting Krabbescheer plant zich op de meeste locaties voornamelijk vegetatief voort. De jonge, aan de uitlopers gevormde planten groeien gedurende het zomerseizoen sterk uit. In drie en halve maand kan een Krabbescheerplant tot het vijfvoudige aan 10

vrijkomen van de zaden drijven ze enige tijd aan de oppervlakte waardoor ze over een behoorlijke afstand verspreid kunnen worden. Ook worden de zaden door watervogels gegeten, wat niet alleen de verspreiding maar ook de kieming positief beïn-

vloed. 2.4 Biotoopeisen Bij de beschrijving van de biotoopeisen van Krabbescheer wordt onderscheid gemaakt tussen

Krabbescheer periode 19751998

Verspreiding van Krabbescheer in Nederland (bron: Ministerie van LNV, rapport directie Natuurbeheer: Beschermingsplan Groene glazenmaker 2001 – 2005). 11

de eisen die de plant stelt aan het watertype enerzijds en aan de chemische watersamenstelling anderzijds. De eisen ten aanzien van het watertype lijken voor alle populaties in Nederland te gelden, de eisen ten aanzien van de chemische watersamenstelling lijken van plaats tot plaats sterk te kunnen verschillen.

Boven kleibodems worden Krabbescheervegetaties slechts zelden aangetroffen (de Mars & Barendregt, 1996 A en 1996 B). De bodem mag voedselrijk, organisch en licht reducerend zijn (Roelofs in Maessen, 1994). Op de bodem is een meer of minder dikke sapropeliumlaag aanwezig (o.a Gongrijp, 1981; Olff, 1985; Weeda et al, 1991; Piek, in Maessen, 1994). De sapropeliumlaag in 61 Krabbescheersloten in de provincie Utrecht varieerde van 3 tot 70 cm, met een gemiddelde van 33 cm (de Mars & Barendregt, 1996a). In petgaten met Krabbescheer varieerde de dikte van 20 tot 135 cm (de Mars & Barendregt, 1996b).

2.4.1 Watertype Krabbescheer groeit in rustig, niet aan sterke golfslag onderhevig water. In grotere wateren zoals bijvoorbeeld petgaten groeit de plant dan ook aan de lijzijde van het water, daar waar de wind enigszins gebroken wordt (Westhof et al, 1971; Weijs, 1984; Weeda et al, 1991). Hoewel Krabbescheer kan voorkomen in wateren met een diepte van 0,25 m tot 2,00 m bedraagt de optimale waterdiepte 80 tot 100 cm (Maessen, 1994). De gemiddelde diepte in 22 petgaten met Krabbescheer in het Utrecht-Hollandse plassengebied bedroeg 72 cm (maximaal 140, minimaal 40 cm) (de Mars & Barendregt, 1996b). De gemiddelde diepte in 61 sloten met Krabbescheer in WestUtrecht was 32 cm (max.80, min. 10 cm) (de Mars & Barendregt, 1996a). De waterbodem kan zand, veen of klei zijn. In Utrecht wordt het merendeel van de Krabbescheervegetaties boven veenbodems aangetroffen en in veel mindere mate boven zandbodems.

2.4.2 Chemische watersamenstelling Het water waarin Krabbescheer groeit is vaak min of meer licht geel gekleurd en helder (Roelofs, 1989). Vaak groeit Krabbescheer op plaatsen waar water van verschillende herkomst met elkaar in contact komt (Gongrijp 1981, Weeda et al, 1991 Krabbescheer heeft een hoge fosfaatbehoefte. Om die reden groeit de plant met name in (matig) voedselrijke wateren. Dat het water waarin veel Krabbescheer groeit toch enkele kenmerken van min of meer voedselarm water vertoont wordt veroorzaakt door de hoge voedselopname van Krabbescheer (Gongrijp, 1981).

Dichte Krabbescheervegetatie in sloot in polder Zegvelderbroek 12

Uit de gegevens van diverse onderzoekers (o.a. Higler, 1977; Katwijk & Roelofs, 1988; Roelofs & Cals, 1989; van Wirdum; 1991 Maessen, 1994 en de Mars & Barendregt, 1996a en 1996b) blijkt dat Krabbescheer voorkomt in wateren met een uiteenlopende chemische watersamenstelling (tabel 1). Zo kan Krabbescheer groeien in matig tot zeer voedselrijk water. Het water mag zwak zuur tot alkalisch zijn, pH 4,7 tot 10,2. Ook het gehalte aan ammonium, nitraat, sulfaat en fosfaat in wateren met Krabbescheer kan sterk variëren.. In Overijssel, waar veel onderzoek naar Krabbescheer is verricht, worden andere waarden gemeten dan in Utrechtse wateren. Overijsselse wateren bleken relatief sulfaatarm te zijn, terwijl de Utrechtse wateren sulfaatrijk zijn. Wordt het sulfaat in de bodem omgezet in het giftige sulfide dan zullen de Krabbescheerplanten sterven zo gauw ze naar de bodem afzinken Sulfide is al bij een lage concentratie letaal De chemische samenstelling van wateren waarin Krabbescheer groeit kan dus verschillen. Bij transplantatie bleken de planten het beste te groeien in ‘eigen’ water en boven ‘eigen’ sapropelium. Krabbescheervegetaties bestaan vaak maar uit maar één of enkele klonen. Kennelijk zijn deze aangepast aan de ter plaatse heersende chemische watersamenstelling. Smolders & Roelofs (1996) noemen Krabbescheer een plant die een duidelijke oecologische niche lijkt te hebben die vooral bepaald wordt door de ijzerconcentratie in het poriewater van het sediment. Met name in vrijwel zuurstofloze omstandigheden leidt een lage concentratie aan vrij-ijzer in het sediment vrijwel zeker tot een verhoging van sulfideconcentratie, met als gevolg sulfidevergiftiging. Dit zal de overleving van de planten negatief beïnvloeden. IJzergebrek wordt door Smolders en Roelofs als de grootste oorzaak voor de achteruitgang van Krabbescheer gezien (Smolders, 1995; Roelofs en Smolders, mond. med, maart 1999). Dat het belang van voldoende

hoge concentraties vrij ijzer niet door meerdere auteurs wordt vermeld is waarschijnlijk veroorzaakt doordat men in het verleden wel in staat was de aanwezigheid van ijzer vast te stellen en niet de concentratie ervan kon meten. 2.5 Verspreiding Hieronder wordt allereerst de verspreiding van Krabbescheer in Europa besproken, daarna de verspreiding in Nederland, waarna tenslotte de verspreiding in de provincie Utrecht behandeld wordt. 2.5.1 Verspreiding in Europa Krabbescheer komt voor in de gematigde zone van Europa, West- en Midden-Siberië. De noordgrens van het verspreidingsgebied loopt van noord Rusland, via Finland en Zuid-Zweden, naar MiddenEngeland. De zuidgrens loopt van Nederland, via de noordrand van de Alpen en de Donau, naar de Zwarte zee. Buiten dit gebied komt de plant op enkele geïsoleerde groeiplaatsen voor, onder andere in Ierland, Frankrijk en de Po vlakte (Weeda et al, 1991). Volgens Van Ooststroom et al (1964) is de soort op vele plaatsen onder andere in Ierland, Frankrijk en Schotland niet oorspronkelijk, maar aangeplant en verwilderd. 2.5.2. Verspreiding in Nederland Krabbescheer komt met name voor in veengebieden en in mindere mate in zandstreken. Er zijn twee grote concentraties van vindplaatsen (Van der Meijden et al, 1989). De noordelijke concentratie omvat een groot deel van Friesland, omgeving van de stad Groningen, Zuidwest-Drenthe met aansluitend Noord- en Noordwest-Overijssel. De andere concentratie van vindplaatsen wordt gevormd door het westen van de provincie Utrecht en aangrenzende delen van de provincie Noord- en ZuidHolland, het Gelderse rivierengebied en aangrenzend het noordelijk deel van Noord-Brabant. In grote delen van deze streken komt of kwam Krabbescheer algemeen voor in sloten, vaarten en plassen. 2.5.3 Verspreiding in Utrecht In de provincie Utrecht is het voorkomen van Krabbescheer vrijwel beperkt tot het westelijk veenweidegebied, het Vechtplassengebied en aansluitend het Noorderparkgebied (archief Provincie Utrecht, 13

figuur 3. Verspreiding van Krabbescheer in de Provincie Utrecht.

14

Bureau RMG). Hier komt Krabbescheer plaatselijk vrij algemeen voor in sloten en petgaten. Buiten deze gebieden komt Krabbescheer slechts zeer sporadisch voor. In een enkel geval is duidelijk dat de aangetroffen planten op zo’n geïsoleerde groeiplaats het gevolg zijn van uitzettingen. In de diepe polders rond Mijdrecht ontbreekt Krabbescheer grotendeels. Ook in de Vinkeveense plassen en de Breukeleveense plas komt Krabbescheer nagenoeg niet (meer) voor. In de Botshol lijkt de soort, na enige jaren vrijwel afwezig te zijn, zich weer iets uit te breiden. Dichte velden ontbreken echter. De aanwezigheid van Krabbescheer in een Kmhok in figuur 4 kan zowel duiden op een enkele Krabbescheerplant als op een goed ontwikkelde Krabbescheervegetatie. In het Veenweidegebied zijn drie concentraties van vindplaatsen aanwezig: 1 Polder Zegvelderbroek 2 Polder Kamerik-Mijzijde 3 Polder Wilnis-Vinkeveen en Polder Groot en Klein Oud Aa.

Ad 1. Polder Zegvelderbroek Het waterpeil in deze kleine polder wordt jaarrond 10 cm beneden het peil in de omringende polders gehouden (P. Heuts, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, mond. med. Augustus 1999). Hierdoor wordt een constante kwelstroom onderhouden. Het beheer van de sloten wordt verschillend uitgevoerd en varieert van “milieu-bewust” schonen tot geheel leegtrekken (Egdom, 1997). Toch is sloot na sloot in deze polder begroeid met een dichte, goed ontwikkelde Krabbescheervegetatie. Slechts in een enkele sloot in deze polder ontbreekt Krabbescheer. Kennelijk is de watersamenstelling meer van belang dan de wijze van schonen. Ad 2. Polder Kamerik-Mijzijde. In deze polder is veel onderzoek naar het wel en wee van Krabbescheer verricht (o.a. Pot, 1992; Van Egdom, 1994 en 1997, Maessen, 1994). Uit de gegevens blijkt dat de Krabbescheervegetaties niet constant zijn en dat het gebied waar Krabbescheer

Mannetje Groene glazenmaker 15

voorkomt van jaar tot jaar kan wisselen (zie 5.1). Een duidelijke achteruitgang heeft zich vooral in 1989 en de jaren daarvoor gemanifesteerd. In de jaren daarna was er sprake van een lichte vooruitgang. In deze polder zijn al geruime tijd experimenten aan de gang met betrekking tot het beheer van Krabbescheervegetaties. De resultaten zijn wisselend. Ad 3. Polder Wilnis-Vinkeveen en Polder Groot en Klein Oud Aa. In deze polder komt Krabbescheer op veel plaatsen voor. Het betreffen vooral vegetaties van beperkte omvang. Slechts hier en daar is er sprake van grote, goed ontwikkelde vegetaties. Er is geen sprake van een aaneengesloten gebied met veel Krabbescheervegetaties.

het Kromme Rijngebied. Bij vergelijking van de gegevens uit de periodes 1975 t/m 1983 en 1984 t/m 1998 blijkt het aantal kilometerhokken met Krabbescheer afgenomen te zijn van 297 tot 132 kilometerhokken. Dit betekent een achteruitgang van ruim 55%! Niet alleen het aantal kilometerhokken met Krabbescheer is de laatste jaren sterk achteruit gegaan, maar met ook is het aantal vegetaties sterk afgenomen. Van de 69, uit de periode 1984 t/m 1997 op kaart ingetekende Krabbescheervegetaties zijn in 1998 zijn bij veldonderzoek in West-Utrecht slechts 33 vegetaties terug gevonden. Dit betekent een achteruitgang van ruim 52%. Op de 36 locaties waar geen vegetatie meer werd aangetroffen werden wel vaak nog enkele solitaire, vaak submers groeiende planten aangetroffen. (De Jong, 1999). Vooral in Polder Wilnis-Vinkeveen en Polder Groot en Klein Oud Aa zijn op veel plaatsen vegetaties verdwenen.

2.5.4 Achteruitgang Sinds ongeveer 1970 vertoont Krabbescheer in ons land een sterke achteruitgang (Weeda et al, 1991). Op tal van plaatsen waar Krabbescheer voorheen massaal aanwezig was komt het niet meer voor, of is op z’n minst gedecimeerd. De oorzaken van deze achteruitgang worden besproken in hoofdstuk 6. Ook in de provincie Utrecht is deze achteruitgang opgetreden. Zo komt de soort (vrijwel) niet meer voor in de uiterwaarden, de Utrechtse Vallei en

Geschikte Krabbescheervegetatie voor eiafzet van de Groene glazenmaker 16

3 GROENE GLAZENMAKER De Groene glazenmaker is één van de zeven in Nederland voorkomende glazenmakers en behoort tot de onderorde van de echte libellen (Anisoptera). De soort is sinds 1991 wettelijk beschermd en valt onder de werking van de Natuurbeschermingswet (Bal, 1998). De Groene glazenmaker is opgenomen in de landelijk Rode Lijst zoals die in de Staatscourant is geplaatst. Door Bal et al (1995) wordt de Groene

besteed (Beenen, 1998). 3.1 Beschrijving De Groene glazenmaker is een grote libel met een lichaamslengte tussen 65 en 75 mm. De vleugelspanwijdte bedraagt ruim 90 mm (Geijskes en van Tol, 1983; Bos en Wasscher, 1997). De verhoudingsgewijze korte vleugels wordt door sommige auteurs gezien als een aanpassing aan de levenswijze in Krabbescheervegetaties (Schiemenz, 1953). Het borststuk van zowel het mannetje als het vrouwtje is aan rugzijde roodbruin met twee groene, ovale schouderstrepen. De zijkanten van het borststuk zijn groen. De vleugels hebben een lichtgele zweem, de voorrandader helder geel. Het eerste en een deel van het tweede achterlijfsegment zijn groen. De overige segmenten dragen aan de bovenzijde donkerbruin gezoomde blauwe vlekken. Deze zijn verbonden met een brede blauwe zijstreep. De grote ogen zijn aan de bovenkant opvallend blauw, de onderzijde ervan is gelig. De vrouwtjes zijn forser en meer gedrongen dan de mannetjes (Geijskes en van Tol 1983). De bruine grondkleur is meer aanwezig dan bij de mannetjes. De rug- en zijvlekken zijn groen, ook de ogen van het vrouwtje zijn groen. Aan dit groene uiterlijk dankt de soort de naam (Geijskes en van Tol, 1983, Bos en Wasscher 1997). Onervaren waarnemers verwarren vrouwtjes Blauwe glazenmaker wel eens met een Groene glazenmaker. Voor meer ervaren waarnemers is de Groene glazenmaker door het groene uiterlijk en vooral het geheel groene borststuk nauwelijks met geen andere libel te verwarren. De larve is in het laatste stadium circa 40 tot 45 mm groot. De larven van alle Nederlandse libellen leven in het water. Ze kenmerken zich door het bezit van een vangmasker waarmee ze hun prooi grijpen. Dit vangmasker is een vergrote, uitgeklapte onderlip. Het vangmasker van de Groene glazenmaker is breed, tweemaal zo lang als aan de basis breed. De lichaamssegmenten 6 tot en met 9 dragen zijdoorns, rugdoorns ontbreken. De kleur van de larve is groen tot bruin, vaak met lichte lengtestrepen (Geijskes en van Tol, 1983). De larf maakt, evenals het larvenhuidje een lichte indruk (Heidemann en Seidenbusch, 1993). In de herfst van 1998 werden enige larven van de Groene glazenmaker in de Molenpolder verzameld. Deze larven waren grijs/groen gekleurd. Na

Eiafzettend vrouwtje Groene glazenmaker glazenmaker een doelsoort voor het ‘laagveengebied’ (zoetwatergemeenschap, rietland en ruigte) beschouwd. De Groene glazenmaker wordt in de Europese ‘Habitatrichtlijn’ genoemd als één van de soorten die strikt moeten worden beschermd (Osieck, 1998). In de provinciale Oranje Lijst van Utrecht is de Groene glazenmaker als aandachtssoort opgenomen en geldt als “bedreigd”. Bovendien wordt de Groene glazenmaker aangemerkt als een “prioritaire soort”, waaraan middels het opstellen van soortbeschermingsplannen extra aandacht zal worden 17

een vervelling waren de larven heel licht groen gekleurd. Binnen één dag veranderde dat zeer lichte groen in donker grijsgroen (eigen waarneming). 3.2 Levenswijze De Groene glazenmaker zet eieren af in Krabbescheerplanten vanaf eind juli tot begin september. De eieren overwinteren in de naar de bodem gezonken Krabbescheerplanten (Münchberg, 1931 in Schorr, 1990). In mei van het daar opvolgende jaar komen de eieren uit. De larve maakt in totaal 13 stadia door (Geijskes en van Tol, 1983). Na elke vervelling is de larve groter dan in het stadium ervoor en lijkt meer op het uiteindelijke imago. De ontwikkeling van de larve neemt twee tot drie jaar in beslag (Geijskes en van Tol, 1983, Bellmann, 1987). De larve is carnivoor. De prooi wordt met het uitklapbare vangmasker gevangen. Allerlei dieren die kleiner zijn dan de larve zelf worden als prooi beschouwd: dierlijk plankton, larven en imago’s van allerlei ongewervelden, kleinere libellenlarven, amfibieënlarven, kleine visjes, waterpissebedden, etc. De laatste vervelling, het uitsluipen, maakt de larve boven water door, vaak op een Krabbescheerblad. Meestal vindt dat in de vroege ochtend plaats en neemt ongeveer 3 à 5 uur in beslag. Na uitharding van de vleugels verlaat de jonge libel het geboortewater. De jonge libellen zijn tot tien kilometers van het geboortewater aan te (Geijskes en van Tol, 1983). Door dit zwerfgedrag zijn ze goed in staat nieuwe geschikte leefgebieden te koloniseren. Ze blijven ongeveer drie tot vier weken bij het water vandaan. In die tijd krijgen ze de kleuren van de volwassen Groene glazenmaker. Als ze uitgekleurd zijn keren ze naar het water terug om zich voort te planten. Na de paring gaat het vrouwtje over tot het afzetten van de eieren in Krabbescheerplanten. De nacht brengen de dieren door in hoog gras, riet-, biezen- of zeggevelden (Münchberg, 1956; Geijskes en van Tol, 1983; Wasscher, 1987). Ze worden pas in de late ochtend actief; in warme perioden kunnen ze tot na zonsondergang en soms al voor zonsopgang jagend worden waargenomen (Bellmann, 1987; Bos en Wasscher, 1997). Wanneer de mannetjes nog geen territoria bezet hebben jagen de Groene glazenmakers op open plaatsen in bossen, die met riet en biezen zijn begroeid (Jurzitza, 1988). Bij harde wind zoeken ze

luwe plaatsen op om te jagen, zoals langs houtsingels en moerasbossen. In het open veenweidegebied van Utrecht. Met windluwe plaatsen fungeerden onder andere maïsakkers als windbrekers en overnachtingsplaatsen (De Jong, 1999). Als prooi worden allerlei vliegende insecten, zelfs waterjuffers, met de poten in de lucht gegrepen (onder andere Grzimek, 1970). De libellen vliegen nog tot eind augustus / begin september, waarna ze sterven (Geijskes en van Tol, 1983; Bos en Wasscher, 1997). Bellmann (1987) vermeldt als vliegtijd midden juli tot eind september. 3.3 Voortplanting De mannetjes van de Groene glazenmaker bezetten in de middag een territorium boven Krabbescheervegetaties. Dit territorium wordt tegenover ander mannetjes verdedigd. De vrouwtjes houden zich tot aan het einde van de ochtend in dichte (moeras)vegetaties verborgen. Pas later in de middag komen ze naar het water om een mannetje te ontmoeten voor de paring. Het mannetje grijpt met zijn achterlijfaanhangsels het vrouwtje achter de kop beet. Hierna verwijderen ze zich in tandemvlucht van het water. De eigenlijke paring vindt verder van het water plaats, in rietlanden en open plaatsen in bossen (Geijskes en van Tol, 1983; Geene, in prep). De paring zelf is, zoals bij alle libellen een ingewikkeld en in de dierenwereld uniek proces. Het mannetje brengt het sperma van het geslachtsorgaan over naar een secundair copulatie orgaan, gelegen aan de onderzijde van segment 2 en 3. Het wijfje koppelt haar geslachtsorgaan aan dit spermareservoir waarna overdracht van sperma plaats vindt (o.a. Geijskes en van Tol, 1983; Askew 1988; Bos en Wasscher, 1997). De paring vindt overdag plaats. Na de paring gaan het mannetje en het vrouwtje uit elkaar, waarna het vrouwtje overgaat tot het afzetten van de eieren. Ze zet deze vlak onder de waterspiegel aan de binnenkant van Krabbescheerbladeren af, in onregelmatige rijen van 20 tot 40 stuks,. De eieren worden niet allemaal op dezelfde plant afgezet. Wel worden op meerdere bladeren van een plant eieren afgezet. Hierna vliegt het vrouwtje naar een ander plant (De Jong, 1999). Eiafzet vindt vooral ‘s middags plaats, soms zelfs tot na zonsondergang (Geijskes en van Tol, 1983, De Groot, 1997) hoewel eiafzet in de vroege 18

ochtend ook voorkomt (R. Geene, mond. med, juni 2000). Niet alle Krabbescheervegetaties komen in aanmerking om eieren op af te zetten. Geene (1989) beschrijft de eisen waaraan Krabbescheervegetaties moeten voldoen om een geschikte eiafzetplaats voor de Groene glazenmaker te zijn. Tijdens onderzoek in 1998 bleken eiafzettende vrouwtjes een voorkeur te hebben voor Krabbescheervegetaties met planten met bruine omgekrulde toppen (De jong, 1999). De belangrijkste eisen waaraan Krabbescheervegetaties moeten voldoen zijn: - De vegetatie is homogeen van karakter en wordt door Krabbescheer gedomineerd.

- De planten hebben tenminste enkele bladeren van 25 cm. - De breedte van de bladeren varieert tussen 2,5 en 3,5 cm. - De vegetatie steekt tenminste 15 cm boven water uit. Per m5 zijn ertussen de 10 en 20 drijvende rozetten. - De vegetatie bevat bij voorkeur tenminste enkele planten met bruine bladeren en omgekrulde punten. In dergelijke Krabbescheervegetaties komen naast Krabbescheer ook Kikkerbeet en Klein kroos (Lemna minor) met een hoge abundantie voor. De Groene glazenmaker zou een voorkeur hebben voor Krabbescheervegetaties waarin Waterscheerling (Cicuta virosa) en Puntkroos (Lemna trisulca) constant voorkomen (Geene 1989). Een duidelijke negatieve correlatie werd geconstateerd met Smalle waterpest (Elodea nuttalli). In een latere publicatie noemt Geene (in prep) als eiafzetplaats juist Krabbescheervegetaties waar kikkerbeet (als soort die later in de verlanding optreedt) nog grotendeels ontbreekt. De Groot (1997) vermeldt in de Wieden eiafzet in soortgelijke vegetaties als door Geene (1989) is beschreven, met dien verstande dat Waterscheerling op een aantal locaties ontbrak Ook in sloten in de polder Zegvelderbroek werd eiafzet in Krabbescheervegetaties, zoals beschreven door Geene (1989) geconstateerd, maar van een constant voorkomen van Waterscheerling in deze sloten geen sprake is. Opvallend was dat Krabbescheervegetaties met planten met bruine, omgekrulde toppen de voorkeur genoten van eiafzettende vrouwtjes (De Jong, 1999). Heel soms worden andere planten gebruikt als eiafzetsubstraat. De Jong (1999) meldt eiafzet in Grote egelskop (Sparganium erectum). Ook worden sporadisch eieren op Grote lisdodde (Typha latifolia) afgezet (Wasscher,, mond. med.). Uit het buitenland is melding gemaakt van eiafzet in egelskop (Sparganium spec.), lisdodde (Typha spec.), waterbies (Eleocharis spec.), Holpijp (Equisetum fluviatile) en veenmos (Sphagnum spec.) (Geene, in prep).

Mannetje Groene glazenmaker 3.4 Biotoopeisen Meerdere auteurs vermelden dat de Groene glazenmaker gebonden is aan Krabbescheer of

19

figuur 5. Verspreiding van de Groene glazenmaker in de provincie Utrecht.

20

Krabbescheervegetaties (o.a. Geene, 1989; Geene, in prep.; Wasscher, 1987 en 1997; Bellman, 1987; Jurzitza 1988). Geijskes en van Tol, (1983) noemen de Groene glazenmaker als bewoner van rietlanden en verlandde veenplassen met Krabbescheer een tamelijk “stenotype soort”. Dreyer (1986) beschouwt de soort als een “extreme Habitat-Specialist” en Schmidt noemt de Groene glazenmaker een “karakteristieke soort voor wateren met een dichte Krabbescheer begroeiing”. Petgaten, meren, plassen en sloten in laagveengebieden met een dichte Krabbescheervegetatie vormen het hoofdbestanddeel van de biotoop van de Groene glazenmaker. De aanwezigheid van bossen, houtwallen en moerassen op niet al te grote afstand van de voortplantingswateren is van belang. Deze plaatsen worden gebruikt om te overnachten, te schuilen en te foerageren. De onvolwassen dieren verblijven vaak enkele weken in deze terreinen. Daarnaast is ook een structuurrijke, opgaande oevervegetatie als rusten schuilgelegenheid van belang.

3.5.1 Verspreiding in Europa Het verspreidingsgebied van de Groene glazenmaker reikt van Nederland in het westen tot ver in Rusland (Geijskes en van Tol, 1983, Askew, 1988). Naar het noorden toe komt de soort voor tot in Finland, de zuidgrens van het verspreidingsgebied ligt in Hongarije. De zuidelijkste meldingen komen uit het noorden van Slovenië en De Krim (M. Wasscher, mond. med. november 1999). Het zwaartepunt in het westelijk deel van het verspreidingsgebied ligt in Nederland, Duitsland en Denemarken. De soort komt hier maar zeer verspreid voor. Naar het oosten toe vertoont het verspreidingsbeeld meer één geheel. Zo komt de soort in Oost Polen op veel plaatsen algemeen voor (R. Ketelaar, mond. med. augustus 2000). In Azië komt de Groene glazenmaker tot aan de Stille Zuidzee toe voor (Askew, 1988). Hoewel de Groene glazenmaker uit tal van Europese landen bekend is, is het aantal meldingen gering (Askew 1988). 3.5.2. Verspreiding in Nederland In Nederland komt de Groene glazenmaker vooral voor in laagveengebieden. Het zwaartepunt van de verspreiding ligt in het Utrechts-Hollandse plassen- en veenweidegebied en de Weerribben en de Wieden in Overijssel. Buiten deze twee concentraties komen nog populaties voor in Groningen en Friesland en Zuidwest-Drenthe. Het verspreidingsgebied van de Groene glazenmaker komt sterk overeen met dat van Krabbescheer. Binnen het verspreidingsgebied komt de Groene glazenmaker slechts verspreid voor. Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt door het verbrokkelde verspreidingspatroon van Krabbescheer. Het aantal dieren per locatie verschilt sterk. In 1996 werden door De Groot (1997) per locatie maximaal 41 Groene glazenmakers geteld. In 1997 werden in Het Hol, waar de grootste populatie van Noord-Holland te vinden is, maximaal 25 individuen op één dag waargenomen (Wasscher, 1998). In het westelijk veenweidegebied werden op één dag op één locatie maximaal 12 dieren waargenomen (De Jong, 1999). In Groningen zijn bij de Woudbloem minimaal 67 eiafzettend dieren waargenomen (L. Luijten mond. med., september 2000).

3.5 Verspreiding

Krabbescheervegetatie stadium C

3.5.3. Verspreiding in Utrecht. 21

Mannetje van de Grote gerande oeverspin

In de provincie Utrecht is het voorkomen van de Groene glazenmaker beperkt tot het westelijk veenweidegebied, het Loosdrechtse plassengebied met aansluitend het Noorderpark. Er zijn slecht twee waarnemingen buiten deze gebieden bekend. De verspreiding in het Utrechtse veenweidegebied sluit aan op die in Zuid-Holland. In totaal zijn er uit 43 kilometerhokken meldingen van de Groene glazenmaker. Uit een aantal kilometerhokken zijn waarnemingen uit meerdere jaren bekend. De oudste waarneming stamt uit 1928. Waarnemingen van voor 1990 zijn alleen bekend uit het Loosdrechtse plassengebied en het Noorderpark. In het veenweidegebied zijn de meeste waarnemingen verricht na 1995. Tijdens onderzoek in 1998 in het veenweidegebied is de Groene glazenmaker op 26 locaties in 16 kilometerhokken in aangetroffen. Met name in polder Zegvelderbroek zijn veel Groene glazenmakers aangetroffen. Op 18 locaties zijn daar eiafzettende vrouwtjes waargenomen (De Jong, 1999).

De laatste jaren is het aantal goed ontwikkelde Krabbescheervegetaties sterk afgenomen. Hiermee zijn ook voortplantingsplaatsen van de Groene glazenmaker verdwenen. Het lijkt dan ook aannemelijk een aanzienlijke achteruitgang van de Groene glazenmaker te veronderstellen (Geene, 1989; Geene, in prep.). Gegevens over een eventuele achteruitgang ontbreken echter. Het aantal waarnemingen uit de periode voor 1980 is te gering om ze te kunnen vergelijken met de gegevens van na 1980. Wasscher (mond.med. november, 1999) veronderstelt dat de Groene glazenmaker altijd al weinig talrijk is geweest.

3.5.4 Achteruitgang 22

4 KRABBESCHEER VEGETATIES ALS LEVENSGEMEENSCHAP

Stadium B. Waterdiepte: 100 - 65 cm. Bij een waterdiepte van één meter of minder groeit Krabbescheer in de zomer deels boven water. Bij het ondieper worden van het water neemt het aantal planten per m? toe (5 - 10). De vegetatie wordt daardoor vrijwel ondoordringbaar voor grotere vissen. Vissen kleiner dan circa 10 cm kunnen nog op veel plaatsen in de Krabbescheervegetatie doordringen, maar niet tot in de rozetten. Veelal betreft het jonge exemplaren van rietvoorn, blankvoorn, baars en snoek (De Jong, 1999). Het aantal soorten en individuen macrofauna is groter dan in de ijle vegetatie. Met name larven van dansmuggen (Chironomidae) komen veel voor. Ook neemt het aantal begeleidende plantensoorten toe. Stijve waterranonkel (Ranunculus circinatus) wortelt in de bodem, terwijl Gewoon blaasjeskruid (Utricularia vulgaris) en Gedoornd hoornblad (Ceratophyllum demersum) los in het water zweven. Daarnaast kunnen er een aantal fonteinkruidsoorten voorkomen, waaronder Plat fonteinkruid (Potamogeton compressus).

Krabbescheer speelt een belangrijke rol in het proces van verlanding. Als één van de weinige planten werkt Krabbescheer vanuit het water mee aan de verlanding van het water (Weeda et al, 1991). Het is een snel groeiende plant die iedere winter voor een groot deel afsterft. Door ophoping van het afgestorven materiaal wordt het water steeds ondieper. Door de emerse en submerse groeiwijze en door de verschillende stadia in de verlandingsreeks is de levensgemeenschap waartoe Krabbescheer behoort zeer gevarieerd en wisselend van samenstelling. Van diep naar zeer ondiep water kunnen elkaar opvolgende en in elkaar overlopende stadia worden onderscheiden.Vier van deze stadia zijn als uitgangspunt genomen voor de hieronder volgende beschrijving van de levensgemeenschap van Krabbescheer. De bij de beschrijving gebruikte macro-fauna gegevens zijn grotendeels ontleend aan het onderzoek van Higler (1977).

Stadium C. Waterdiepte: 70 - 50 cm. In dit stadium neemt de plantdichtheid toe tot 25 planten per m5. Behalve voor onder water levende organismen vormen de Krabbescheerplanten nu ook een geschikte leefomgeving voor de boven water levende organismen. De verschillen in levensmogelijkheden tussen submers en emers planten blijken groot te zijn (Higler, 1977). In dit stadium, met veel emers en submers groeiende planten, komen de hoogste aantallen soorten en individuen macrofauna organismen voor. Slakken van het geslacht Bithynia komen vooral in dit stadium veel voor. Dat geldt ook voor de larven van haften (Caenis spp.). Tussen de Krabbescheerrozetten komen tal van planten voor. De meest bekende is kikkerbeet. Behalve kikkerbeet komt er een scala aan drijvende, zwevende en in de bodem wortelende waterplanten voor. Soorten als Klein kroos en Veelwortelig kroos (Spirodela polyrhiza) drijven aan de oppervlakte terwijl het Watervorkje (Riccia fluitans) er net onder zweeft. Onder water is Puntkroos (Lemna trisulca) een trouwe begeleider in dit stadium. Drijvend fonteinkruid (Potamogeton natans) en soms ook Gele plomp (Nuphar lutea) doen in dit stadium hun intrede.

4.1 Beschrijving Stadium A. Waterdiepte: > 100 cm In 1 tot 2 meter diep water leeft Krabbescheer ondergedoken. Het aantal planten per m? is gering (1 - 5) en de Krabbescheervegetatie is goed toegankelijk voor vissen. Onder andere door vispredatie is het aantal soorten en individuen macrofaunaorganismen dan ook betrekkelijk gering. In dit stadium komen vrij veel kokerjufferlarven voor. Het aantal begeleidende plantensoorten is gering. Brede waterpest (Elodea canadensis), Aarvederkruid (Myriophyllum spicatum) en kranswieren (Chara spec.) zijn de meest algemene plantensoorten die aangetroffen worden (Weeda et al, 1991).

23

Krabbescheer is een plant met een extreem hoge voedselopname waardoor het omringende water voedselarmer wordt. Weeda (1991) stelt dat om deze reden binnen de rozetten “zelfs geen enkele andere waterplant groeit, zodat de mooie lege cirkeltjes al van een afstand opvallen”. Bij metingen in een Nederlands Krabbescheerveld bleken de voedingsstoffenconcentraties binnen de vegetatie juist hoger te zijn dan er buiten (Horsen en Henskens in Bloemendaal en Roelofs, 1988). Mogelijk scheiden Krabbescheerplanten stoffen af die de groei van andere planten of algen binnen de rozetten belemmeren (allelopathie) (Bloemendaal en Roelofs, 1988). In zeer voedselrijke omstandigheden steken de Krabbescheer bladeren soms door een dichte deken van flap, kroos of Grote kroosvaren (Azolla filiculioides) heen, waarbij de gehele ruimte binnen de rozetten gevuld is. Mogelijk werken de allelopatische stoffen dan niet of worden ze door de grote voedselrijkdom “overruled”. Afhankelijk van de waterdiepte en de dichtheid van het Krabbescheerveld kunnen de bladeren wel 50 cm boven water uitsteken. In de bovenwatervegetatie komen tal van libellesoorten voor. De Gewone pantserjuffer (Lestes sponsa), op de zandgronden een zeer gewone verschijning, is in het Utrechtse Veenweidegebied vrijwel alleen van deze Krabbescheervegetaties bekend is. De volwassen pantserjuffers leven van allerlei kleine vliegende insecten, terwijl ze zelf weer het voedsel voor onder andere de groene kikkers zijn. De larven leven onder water van allerlei kleine ongewervelden. Het Lantaarntje (Ischnura elegans), een zeer algemene waterjuffer, bereikt in Krabbescheer velden grote dichtheden (De Jong, 1999). Ook de Bruine glazenmaker (Aeshna grandis) en Vroege glazenmaker (Aeshna isoceles) komen relatief veel bij Krabbescheervegetaties voor. De Grote gerande oeverspin (Dolomedes plantarius) kan plaatselijk algemeen voorkomen. Deze spin, die in tal van landen op de rode lijst voorkomt, is vooral in Krabbescheervegetaties grotere laagveenmoerassen te vinden. Voor vrijwel alle organismen zijn de Krabbescheerplanten niet meer dan “een oppervlak voor voedsel, kruipen en verbergen” (Higler, 1977). Een drietal echter, is strikt gebonden aan Krabbescheer. De bekendste daarvan is de Groene glazenmaker

(Aeshna viridis). Deze libel zet haar eieren vrijwel uitsluitend af op Krabbescheer. Beide andere strikt aan Krabbescheer gebonden dieren zijn de snuittor Bagous binodulus en het vliegje Hydrellia stratiotae. De larven van de libellen behoren, tezamen met de geelgerande waterkever (Dytiscus spec.) en de larven daarvan tot de toppredatoren van de submerse vegetatie. In dit stadium en in het vervolgstadium komen ze veel voor. Boven water vervullen vogels en amfibieën de rol van toppredator. De Zwarte stern (Chlidonias niger) kan in de Krabbescheervegetaties broeden. De nesten zijn een van riet en biezen gemaakte vlotje op allerlei aanspoelsel en dood materiaal tussen de Krabbescheerplanten. De vogels leggen daarin maximaal 4 eieren. Door het ‘opzetten’ van het water in droge perioden verdwijnen de nesten vaak onder water (mond. med. agrariërs) . Van de ‘groene’ kikkers is de Meerkikker (Rana ridibunda) waarschijnlijk de meest talrijke in Krabbescheervegetaties. Grote exemplaren kunnen incidenteel zelfs jonge zwarte sterns prederen (van de Winden, 1997). Stadium D. Waterdiepte: 50 - 15 cm. Naarmate de sapropeliumlaag dikker wordt, wordt het water steeds ondieper. De dikte van de sapropeliumlaag kan oplopen tot 1,5 m. De waterdiepte is dan vaak niet meer dan 30 cm. Een groot aantal planten verschijnt nu op en tussen de Krabbescheerplanten. Echte moerasplanten als Waterscheerling (Cicuta virosa) en Watermunt (Mentha aquatica) verschijnen. Ze kunnen drijvende eilandjes vormen, de drijftillen. Op deze drijftillen vinden tal van andere planten weer een plaatsje: Cyperzegge (Carex pseudocyparis), Grote watereppe (Sium erectum), Moerasandoorn (Stachys palustris) en Moerasvergeet-mij-nietje (Myosotis palustris) geven de drijftil een kleurig aanzien. Vanuit de oever kan Riet (Phragmites australis) zich sterk in de Krabbescheervegetatie uitbreiden. Door de geringe diepte treedt er overdag vaak een oververzadiging van zuurstof op, terwijl het water ‘s nachts vrijwel zuurstofloos kan zijn. Ook de watertemperatuur is aan sterke schommelingen onderhevig. Nabij de oever zijn de schommelingen nog groter. Hoewel de omstandigheden voor submers dierlijk leven minder gunstig zijn komen er van enkele groepen toch veel individuen voor. De waterpissebedden (Asellus aquaticus en Proasellus 24

Eutrofiëring: Krabbescheer in een dikke laag Grote kroosvaren

5 OORZAKEN VAN ACHTERUITGANG VAN KRABBESCHEER

meridianus) komen in dit stadium in grote getale voor. Van platwormen en bloedzuigers vinden we in dit stadium de grootse aantallen, zowel van soorten als van individuen. Ook kokerjuffers komen veel voor. Boven water zijn libellen en waterjuffers in grote getale aanwezig. Op de grotere drijftillen verschijnt het Gewoon spitskopje (Conocephalus dorsalis), een sabelsprinkhaan. De door Krabbescheer ingezette verlanding betekent het einde van de Krabbescheerplanten. In het erg ondiep geworden water kan de plant ‘s winters niet meer voldoende afzinken en zal uit eindelijk sterven. Van uit water is dan een moeras ontstaan, dat als de mens tenminste niet ingrijpt, zal uitgroeien tot een moerasbos.

Zoals in hoofdstuk 3.5.4 duidelijk werd is Krabbescheer sinds 1970 sterk achter uitgegaan. De oorzaken hiervan zijn divers. Bij de bespreking van de oorzaken wordt onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte oorzaken. 5.1 Directe oorzaken Krabbescheer is een snelle groeier en een zeer effectieve verlander, die vaarten, sloten en plassen in korte tijd kan opvullen. Om het watervoerend vermogen van sloten te behouden moeten ze worden geschoond. Slootschoning in augustus, tijdens de zomergroei blijkt zeer negatief te zijn. Doordat de Krabbescheervegetatie dan nog vrijwel één geheel is wordt nagenoeg de hele vegetatie verwijderd, inclusief de jonge spruiten (Beltman in Maessen, 1994; mond. med. diverse agrariërs). Op dat tijdstip zijn er ook nog geen winterknoppen gevormd. Ook grootschalige, machinale schoning is negatief voor het voorkomen van Krabbescheer (Maessen, 1994). Waarschijnlijk wordt bij deze wijze van schonen te “netjes” geschoond en worden vrij25

wel alle Krabbescheerplanten verwijderd. Het is niet bekend wat het effect van de “bulk- of baggerpomp” op Krabbescheer is. Bij gebruik van de bulkpomp wordt alleen de sliblaag verwijderd en blijft de erboven aanwezige vegetatie grotendeels intact. De verwijderde bagger wordt over het aangrenzende weiland gespoten. De gevolgen van deze wijze van beheer, met name de invloed op de macrofauna zijn niet bekend. Het is voorstelbaar dat deze wijze van baggeren de Krabbescheervegetatie en de macrofauna in die vegetatie spaart. In Duitsland zijn goede resultaten behaald door Krabbescheersloten om de 5 à 6 jaar geheel te schonen. Na het verwijderen van de gehele watervegetatie worden enkele planten terug gezet die zorg moeten dragen voor herstel van de vegetatie. Deze maatregel is geheel gericht op het behoud van voor Groene glazenmakers geschikte Krabbescheervegetaties in een groter gebied en niet op het in stand houden van de aan Krabbescheer gebonden levensgemeenschap. In polder Kamerik-Mijzijde wordt al enkele jaren onderzoek verricht naar het effect van verschillende manieren van beheer (Maessen, 1994; Pot, 1992; Van Egdom, 1994, 1997). Twee proefsloten met een lengte van 200 m zijn in compartimenten van 50 m

verdeeld. Twee compartimenten worden diep gebaggerd, de andere compartimenten worden niet gebaggerd. Bij de gebaggerde en niet gebaggerde compartimenten wordt één jaarlijks geschoond op waterplanten en één om het jaar. In één sloot gaat het om een bestaande, goed ontwikkelde Krabbescheer vegetatie, in de tweede sloot zijn, na schoning, Krabbescheerplanten uitgezet. Deze proefopstelling, in 1994 opgezet, zal minimaal vijf jaar moeten duren om enig inzicht te verkrijgen over de ontwikkeling van Krabbescheervegetaties in dezelfde fysisch-chemische omstandigheden, maar onder verschillende beheersmaatregelen. De resultaten van het proefproject zijn in 1997 onderzocht (Van Egdom, in concept). Hoewel de resultaten moeilijk te interpreteren zijn lijkt het er op dat Krabbescheer zich, in de sloot met de in 1994 bestaande Krabbescheervegetatie, alleen kan handhaven als er niet gebaggerd en om het jaar geschoond wordt. Onder de andere beheersmaatregelen is de bedekking met Krabbescheer met 75% tot 99% afgenomen. In de sloot waar Krabbescheer in 1995 is uitgezet lijkt Krabbescheer zich in de compartimenten waar niet gebaggerd is uit te breiden. In de gebaggerde compartimenten is in 1996 opnieuw Krabbescheer uitgezet waardoor geen vergelijking meer mogelijk is. Het verdient aanbeveling het proefproject uit te breiden en nog minimaal vijf jaar te volgen. Wel moet er voor gezorgd worden dat tussentijds ingrijpen in slechts één of twee compartimenten achterwege blijft daar anders de resultaten niet vergelijkbaar zijn. 5.2 Indirecte oorzaken Resten van bestrijdingsmiddelen en ingespoelde meststoffen kunnen schadelijk voor Krabbescheer zijn (Olff, 1985). Ook Wasscher (1993 en 1997) deelt deze mening. Met name Atrazin, dat veel in de maïsteelt wordt gebruikt, zou zeer schadelijk voor Krabbescheer zijn. Het verbouwen van maïs zou Krabbescheer op termijn doen verdwijnen (Wasscher, 1993). Bloemendaal en Roelofs (1988) merken echter op dat er nog maar weinig onderzoek naar de effecten van herbiciden op Krabbescheer is verricht. Wel veronderstellen ze een aanzienlijke schade aan waterplanten door resten van herbiciden in het water. Eutrofiëring door inspoeling van nutriënten uit 26

Leefgebied van Krabbescheer en Groene glazenmaker: petgat met opgaande oeverbegroeiing en moerasbos.

bemeste weiden wordt als negatief ervaren maar is zeker niet de hoofdoorzaak van achteruitgang (Maessen, 1994). Door verhoogde concentraties van nitraat, fosfaat en kalium in geëutrofieerde omstandigheden kan de opname van andere noodzakelijke stoffen als calciumionen worden verstoord (Olff, 1985). In Finland nam Krabbescheer in matig voedselarme, zure wateren echter sterk toe na eutrofiëring (Gongrijp, 1981). Bij verweking van het bodemsubstraat, door toenemende concentraties bicarbonaat en sulfaat, zakken de planten in de winter ver in het bodemsubstraat weg. Hierdoor komt de groei in het voorjaar niet goed opgang en kan de plant niet migreren. Ook worden planten in een dergelijke situatie aangetast door sulfide (Katwijk en Roelofs, 1988). Eutrofiëring van het water kan algenbloei en vertroebeling tot gevolg hebben (Gongrijp et al, 1981, Olff, 1985; Wasscher, 1987). Ook veranderingen in de visfauna door wegvangen en bijzetten van vissoorten kan vertroebeling van het water veroorzaken evenals recreatie en scheepvaart (Roelofs,

1991; Wasscher, 1997). Algenbloei en vertroebeling kan een verminderde fotosynthese tot gevolg hebben. In veel gevallen wordt inlaat van gebiedsvreemd water als de grootste oorzaak voor de achteruitgang van Krabbescheer beschouwd. De belangrijkste redenen voor het inlaten van gebiedsvreemd water zijn: Waterschappen, hoogheemraadschappen en andere waterbeheersende organisaties neigen er sterk naar om het waterpeil in de sloten met name in de zomer slechts enkele centimeters te laten fluctueren. Achterliggende gedachte hierbij is dat bij grote waterstandsschommelingen droogvallende oevers miniraliseren en zo een sterke interne eutrofiering veroorzaken. Bij de huidige intensieve landbouwmethoden is het een vereiste het waterpeil geheel te kunnen aanpassen aan de op een bepaald moment gewenst niveau. Zo wordt het peil in het voorjaar sterk verlaagd om zware landbouwmachines op het 27

land te kunnen toelaten. In de zomer moet dan zeer veel water in gelaten worden, omdat anders de gewassen verdrogen. Veelal is het ingelaten water rijker aan sulfaat, fosfaat, bicarbonaat en kationen dan het gebiedseigen water. Door inlaat van dit harde water in gebieden met een veenbodem of dikke sliblaag nemen concentraties van ammoniak en sulfide nabij de bodem sterk toe waardoor Krabbescheer verdwijnt (Bloemendaal en Roelofs, 1988; Katwijk en Roelofs, 1988; Roelofs, 1991). Smolders (1995) noemt, in samenhang met de aanvoer van gebiedsvreemd water de afname van vrij ijzer (als gevolg van vermindering van kwel) de grootste oorzaak voor de achteruitgang van Krabbescheer. Sulfide bindt sterk aan vrij ijzer en slaat neer als ijzersulfide. Door de verminderde aanvoer van vrij ijzer neemt het vermogen van het systeem om sulfide te binden sterk af. Hierdoor neemt de concentratie sulfide met name in de wortelzone toe en zal de overleving van de Krabbescheerplanten negatief beïnvloeden. Volgens Smolders en Roelofs is dit de grootste oorzaak voor de achteruitgang van Krabbescheer (Roelofs en Smolders, mond. med., maart 1999). Uit onderzoek blijkt dat de chemische watersamenstelling van sloten met Krabbescheer in WestUtrecht afwijkt van die in West-Overijssel (Egdom, 1994; Maessen, 1994, Pot, 1992). Met name de sulfaatconcentraties zijn in West-Utrecht veel hoger. Ondanks deze hoge sulfaatconcentraties zijn er geen meetbare hoeveelheden sulfide in de bodem aangetroffen (pers. med. F. Smolders in Maessen 1994). In polder Kamerik Mijzijde is de sulfaatconcentraties in sloten met Krabbescheer zelfs hoger dan het ingelaten Grechtwater (Maessen, 1994). Toch blijkt Krabbescheer in polder Kamerik Mijzijde alleen voor te komen in sloten met een geringe invloed van het ingelaten Grechtwater. De reden hiervan is onduidelijk, maar ook hier zijn de gevolgen van ingelaten gebiedsvreemd water evident (Maessen, 1994). Onder andere Roelofs (1989) wijst erop dat in laag- en hoogveengebieden een periodieke verlaging van het waterpeil in droge perioden min-

der nadelig is dan de aanvoer van gebiedsvreemd water. De eutrofiering als gevolg van het inlaten van gebiedsvreemd water is groter dan eutrofiering als gevolg van mineralisatie van droogvallende oevers. Bijkomend probleem is dat Krabbescheervegetaties vaak uit één of enkele klonen bestaan. In Utrecht betreft dat vooral vrouwelijke klonen. Als gevolg hiervan wordt er nauwelijks kiemkrachtig zaad gevormd en is de genetische variatie tussen de Krabbescheer planten zeer gering. Hierdoor reageren ze vaak op dezelfde wijze op veranderingen in hun leefomgeving.

In het Veenweidegebied is een gebrek aan rust- en overnachtingsplaatsen 28

6 CONCLUSIES

- In het veenweidegebied ontbreekt het de Groene glazenmaker op veel plaatsen aan geschikte rust- en overnachtingsplaatsen. - De Groene glazenmaker komt nog op veel plaatsen voor in het veenweidegebied. De aantallen zijn in het algemeen laag. - Een goed overzicht van de recente verspreiding in het vechtplassengebied ontbreekt gedeeltelijk. - Aangenomen wordt dat, samenhangend met de achteruitgang van Krabbescheer hiermee, ook de stand van de Groene glazenmaker achteruit is gegaan.

Krabbescheer - Optimale condities voor Krabbescheer zijn: rustige, heldere, zachte tot matig harde en (matig) voedselrijke wateren met een waterdiepte van 80 tot 100 cm. Het water is ijzerrijk. Op de bodem is een sapropeliumlaag aanwezig van 20 tot 50 cm. Die mag voedselrijk, organisch en licht reducerend zijn, maar geen sulfide bevatten. - Krabbescheer komt nog vrij algemeen voor in het vechtplassengebied en het veenweidegebied. - Het aantal vindplaatsen van Krabbescheer in de provincie Utrecht is in de periode 1984 t/m 1998 ten opzichte van de periode 1975 t/m 1983 met ruim 55% afgenomen. - Het aantal Krabbenscheervegetaties is in 1998 ten opzichte van 1984 met ruim 52% afgenomen. - Op veel plaatsen waar Krabbescheervegetaties verdwenen zijn komen vaak nog wel solitair groeiende planten voor. - De Utrechtse populaties bestaan vooral uit vrouwelijke planten. Er wordt nauwelijks kiemkrachtig zaad gevormd worden.

Levensgemeenschap van Krabbescheer - Krabbescheervegetaties als levensgemeenschap zijn complex en zeer divers van samenstelling. Het aantal soorten en individuen wisselt tijdens de diverse verlandingsstadia. - Drie insecten zijn strikt aan Krabbescheervegetaties gebonden: de snuittor Bagous binodulus, het vliegje Hydrellia

Groene glazenmaker - De biotoop van de Groene glazenmaker bestaat uit: meren, plassen, petgaten en sloten in laagveengebieden met een dichte Krabbescheervegetatie en een gevarieerde, structuurrijke oevervegetatie. In de directe omgeving zijn riet-, gras- of zeggenvegetaties aanwezig waarin de dieren kunnen rusten en overnachten. De aanwezigheid van (moeras)bos of houtsingels is positief (jachtgebieden). - Geschikte vegetaties voor eiafzet bestaan uit planten met: - tenminste enkele bladeren van 25 cm, - bladeren die gemiddeld tenminste 15 cm boven water uitsteken, - bladeren met een breedte die varieert tussen 2,5 en 3,5 cm, - tenminste enkele bladeren met bruine punten. - In de vegetaties komen per m5 tussen de 10 en 20 drijvende rozetten voor.

Het gebruik van de Baggerpomp is waarschijnlijk gunstig voor Krabbescheer stratiotae en de Groene glazenmaker. - Het voorkomen van de Gewone pantserjuffer in het veenweidegebied is nagenoeg beperkt tot Krabbescheervegetaties. Oorzaken van achteruitgang Hieronder staan de belangrijkste oorzaken voor achteruitgang van Krabbescheer vermeld. - De vermindering van kwel. Als gevolg van de vermindering van kwel is er een verminderde aanvoer van vrij ijzer. Hierdoor neemt het vermogen van het 29

7 MAATREGELEN

systeem om sulfide te binden sterk af, met als gevolg dat de concentratie sulfide met name in de wortelzone toeneemt waardoor Krabbescheerplanten afsterven. - De inlaat van gebiedsvreemd water met daaraan gekoppeld een afname van vrij ijzer. De inlaat van gebiedsvreemd water leidt tot verharding van het water en in veel gevallen tot sulfide vorming nabij de bodem. Door de afname van vrij ijzer als gevolg van verminderde neemt de concentratie sulfide toe waardoor de Krabbescheerplanten afsterven. Door de inlaat van gebiedsvreemd water neemt de eutrofiëring sterk toe als gevolg waarvan wateren zeer troebel worden. Soms is de reden van de achteruitgang niet duidelijk, maar lijkt de invloed van ingelaten gebiedsvreemd water negatief te zijn. - Een verkeerd beheer van Krabbescheervegetaties. Het tijdstip van schonen van Krabbescheersloten is van groot belang voor het behoud van goed ontwikkelde Krabbescheervegetaties. Bij schoning in of voor augustus wordt de hele vegetatie voorgoed verwijderd. Ook grootschalig schonen lijkt negatief te werken. Schoning na augustus, en dan met name gefaseerd lijkt een garantie voor het behoud van de Krabbescheervegetaties. - Het vrijwel alleen uit vrouwelijke planten bestaan van Krabbescheervegetaties. Doordat vrijwel alle Krabbescheervegetaties in de provincie Utrecht bestaan uit vrouwelijke klonen is de zaadproductie gering en is de genetische variaties tussen de planten zeer gering.

7.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de maatregelen beschreven die niet alleen een duurzaam voortbestaan van populaties Krabbescheer en Groene glazenmaker in de provincie Utrecht mogelijk maken, maar ook een duurzaam voortbestaan van de levensgemeenschap van Krabbescheervegetaties. Uitgangspunt bij de voorgestelde maatregelen is de aanname dat maatregelen die gunstig zijn voor herstel en behoud van alle stadia Krabbescheervegetaties ook gunstig zijn voor het duurzaam voortbestaan van de Groene glazenmaker en de aan Krabbescheervegetaties gebonden levensgemeenschap. In het plassengebied, waar de landbiotoop van de Groene glazenmaker ruimschoots aanwezig is, zal de aandacht meer uitgaan naar behoud en herstel van Krabbescheervegetaties. In de westelijk veenweidegebied zal, naast herstel en behoud van de Krabbescheervegetaties, veel aandacht besteed worden aan inrichting en herstel van de landbiotoop. De achteruitgang van Krabbescheer blijkt in veel gevallen veroorzaakt te zijn aan de inlaat van gebiedsvreemd water. Dit probleem is zo grootschalig en provinciegrens overschrijdend dat daar in dit kader geen voor grote gebieden geldende maatregelen voor kunnen worden aangedragen. Wel worden maatregelen voorgesteld waarmee de inlaat van gebiedsvreemd water op kleine schaal kan worden verminderd of beëindigd. Hieronder zal eerst in kort bestek het probleem worden geschetst, waarna de voorgestelde maatregel worden uitgewerkt. Alhoewel niet altijd een duidelijke scheiding kan worden aangebracht worden de maatregelen ten behoeve van Krabbescheer in hoofdstuk 7.2 behandeld en komen de maatregelen ten behoeve van de Groene glazenmaker in hoofdstuk 7.3 aan bod. In hoofdstuk 7.4 wordt ingegaan op hoe de maatregelen in reeds bestaande plannen ingepast kunnen worden. Uiteindelijk zal in hoofdstuk 7.5 duidelijk gemaakt worden welke maatregelen waar getroffen dienen te worden. Uitgangspunt hierbij is dat maatregelen alleen uitgevoerd worden in gebieden waar nu nog Krabbescheer aanwezig is of op een natuurlijke weg kan komen. Voor gebieden waar in het verleden wel Krabbescheer aanwezig 30

was, maar de soort nu verdwenen is (onder andere de uiterwaarden en de Achterbergse Hooilanden) worden geen maatregelen voorgesteld. Veel beheers- en inrichtingsmaatregelen worden voorgesteld voor het westelijke veenweidegebied. Sommige maatregelen vereisen een gedeeltelijke verandering in de agrarische bedrijfsvoering. Voorlichting hierover is van essentieel belang. Wat dat betreft is er een belangrijke rol weggelegd voor de Agrarische Natuurverenigingen en het proefbedrijf voor de rundveehouderij voor West- en Midden-Nederland, het Proefbedrijf Zegveld. 7.2 Maatregelen voor Krabbescheer Bij de beschrijving van de maatregelen ten gunste van Krabbescheer(vegetaties) wordt onderscheid gemaakt tussen: Beheersmaatregelen. Herstelmaatregelen Inrichtingsmaatregelen 7.2.1. Beheersmaatregelen Schonen Krabbescheer komt vaak massaal voor en speelt dan een belangrijke rol in het verlandingsproces. Doordat het zich snel vege- Vrouwelijk Krabbescheerplant. Gebrek aan mannelijke planten tatief kan vermeerderen kunnen snel grote staat zaadvorming in de weg oppervlaktes bedekt worden. Met name sloschonen. Hierdoor blijft over de gehele lengte ten kunnen in enkele jaren geheel gevuld zijn met van de sloot één helft bedekt met een Krabbescheer. Om de water(af)voerende functie van Krabbescheervegetatie. Bij een volgende de sloten te behouden moeten ze regelmatig ontronde kan deze helft geschoond worden. daan worden van de watervegetatie, ze moeten Tijdstip van schonen. geschoond worden. - Sloten met Krabbescheervegetaties mogen Groene glazenmakers zetten slechts in een niet voor september geschoond worden. bepaalde Krabbescheervegetaties eieren af. Jonge Wordt er wel voor september geschoond, dan vegetaties worden niet gebruikt, erg oude, bijna verkan de Krabbescheervegetatie zich het jaar landde vegetaties evenmin. Door het op een verna het schonen, door gebrek aan winterknopkeerde manier schonen van sloten kunnen geschikpen en jonge planten, niet meer ontwikkelen. te Krabbescheervegetaties verdwijnen. Frequentie van schonen. Wijze van schonen - In situaties met een verplichte slootschouw, - Bij het schonen dient niet de gehele sloot of kan na overleg met het betreffende petgat geschoond te worden, maar worden Hoogheemraadschap, bekeken worden of er plaatselijk delen van de vegetatie in takt gelavan de jaarlijkse schouw afgezien kan worten. Bij sloten kan bijvoorbeeld de ene helft den. geschoond worden door vanaf één oever te 31

- In situaties zonder schouwplicht niet vaker schonen dan eens in de drie tot vijf jaar, bij voorkeur zo min mogelijk. Groene glazenmakers zetten slechts eieren af in Krabbescheervegetaties van voldoende ouderdom. Slechts hierin komen voor eiafzet geschikte planten voor. Bij te frequent schonen kunnen de planten de benodigde ouderdom niet bereiken. - Enkele sloten met een veel lagere frequentie dan eens per drie tot vijf jaar schonen. Zo ontstaan zeer diverse verlandingsstadia van Krabbescheervegetaties. Hierdoor wordt het voortbestaan gewaarborgd van de gehele aan Krabbescheervegetaties gebonden levensgemeenschap.

niets bekend. Tijdstip van baggeren - Baggerwerkzaamheden kunnen het beste in de winter uitgevoerd worden. Doordat de watertemperatuur dan laag is hebben de waterorganismen een veel geringere zuurstofbehoefte. Ze kunnen zo een tijdelijke zuurstofreductie, veroorzaakt door het baggeren, beter doorstaan. Frequentie van baggeren - De frequentie van baggeren kan per locatie verschillen. De mate van slibvorming en de diepte van de sloot is daarbij bepalend. Baggeren is noodzakelijk als de waterdiepte minder wordt dan 50 cm. In het veenweidegebied komt dit over het algemeen neer op eens per twee à drie jaar baggeren.

Baggeren Door het jaarlijks afsterven van waterplanten ontstaat er een grote hoeveelheid organisch materiaal dat zich op de bodem ophoopt. Met name in geëutrofieerde omstandigheden is er een snelle ontwikkeling van bagger in de sloten (zie 5.2). Hierdoor worden de sloten snel ondieper. Frequent baggeren is dan noodzakelijk om de sloten op diepte te houden. In niet geëutrofieerde omstandigheden vindt een veel minder snelle toename van bagger plaats waarin baggeren slechts eens in de tien jaar noodzakelijk is. Wijze van baggeren - Het is van belang niet alle sloten in een gebied te gelijkertijd te baggeren, want daarmee verdwijnt (tijdelijk) alle Krabbescheer uit het gebied. - Vaak wordt de gewenste waterdiepte gerealiseerd door met een kraan de sloot in één keer op diepte te brengen. Bij het op deze wijze baggeren van sloten gaat de vegetatie geheel verloren. - Het gebruik van de baggerpomp is waarschijnlijk positief voor de handhaving van Krabbescheervegetaties. Doordat de zuigmond onder de planten doorgaat worden deze bij de verwijdering van het slib niet meegezogen. Waarschijnlijk blijft ook een groot deel van de macrofauna, waaronder libellenlarven in en tussen de planten aanwezig. Over de effecten van het wegzuigen van bagger op populaties van in het slib levende soorten is

7.2.2. Herstelmaatregelen In dit hoofdstuk worden maatregelen besproken welke positief uitwerken op het herstel van Krabbescheervegetaties. Aan de hand van een ‘knelpunt’ worden concrete de maatregelen toegelicht. Kweldrukvermindering In het algemeen is het grondwaterpeil in Nederland gedurende de laatste decennia sterk gedaald. Als gevolg hiervan is onder andere de kweldruk op veel plaatsen verminderd. Om verdroging tegen te gaan wordt er op grote schaal gebiedsvreemd water ingelaten, water dat van geheel andere samenstelling is, vaak rijk aan nutriënten en sulfaat. Maatregelen Vermindering waterwinning - Door vermindering van waterwinning op de Heuvelrug en het Vechtplassengebied zal het grondwaterpeil stijgen waardoor de kweldruk in lager gelegen regio’s toe zal nemen. Hierdoor zal onder andere in het voor Krabbescheer belangrijke Vechtplassengebied de kweldruk toenemen. Naar verwachting zal ook in het westelijk veenweidegebied de kweldruk toenemen. Op dit moment zijn is er in de provincie Utrecht nog geen concrete vermindering van waterwinning. Bij het waterwinningspunt bij Bussem (Noord-Holland) is al wel een vermin32

dering gerealiseerd. Onderbemaling van (delen van) polders. - Door het waterpeil vrijwel constant iets beneden het omringende polderpeil te houden wordt een constante aanvoer van kwelwater bewerkstelligd. In polder Zegvelderbroek wordt het waterpeil circa 10 cm beneden het peil van de aangrenzende polders gehouden. Polder Zegvelderbroek is waarschijnlijk één van de rijkste vindplaatsen van Krabbescheer in het veenweidegebied. - Het westelijk deel van Polder Nieuw gegraven petgaten in Westbroek Demmerik-Donkereind is aangewezen als relatienotagebied. Om deze reden is is zo dat dit wateroverschot zo snel mogelijk begin jaren tachtig de polder hydrologisch in uitgemalen wordt. Hierdoor moet er later in tweeën gedeeld. In het oostelijk deel is een het jaar meer gebiedsvreemd water in gelaten peilverlaging van 40 cm doorgevoerd worden, met alle negatieve gevolgen van dien. waardoor er een laagpeil- en een hoogpeilgeBeter zou het zijn het wateroverschot in het bied is ontstaan. In het laagpeilgebied is, door voorjaar langer vast te houden waardoor er de peilverlaging, de waterdruk verlaagd. In dit minder snel water behoeft te worden ingeladeel van de polder treedt er nu waarschijnlijk ten. (oppervlakkige) kwel op waardoor er weer Toestaan van waterpeilfluctuaties van 10 tot 15 cm. ijzerrijk water aangevoerd wordt. In een aantal - Bij een waterpeilfluctuatie van 15 cm kunnen uitgebaggerde sloten komt volop delen van de oever droogvallen. Hierdoor Krabbescheer voor. In het hoogpeilgebied is treedt mineralisatie op, dat weer leidt tot de waterdruk veel groter en vindt geen watereutrofiëring. Om deze reden wordt in veel polaanvoer via de grond plaats. Om het hoge dergebieden slechts een waterpeilfluctuatie van enkele cm toegestaan. Echter, de door waterpeil te handhaven moet er, door de grote mineralisatie ontstane eutrofiëring is geringer wegzijging naar de aangrenzende diepe dan de eutrofiering die ontstaat na inlaat van droogmakerijen, continu water van slechte gebiedsvreemd water (Roelofs en Smolders, kwaliteit uit de Ringvaart worden ingelaten. mond. med., maart 1999). Krabbescheervegetaties worden er niet meer Rekening houden met weersvoorspellingen. aangetroffen. - De meeste gemalen worden computer gestuurd waardoor al bij een waterstandsverGebiedsvreemd water schil van enkele centimeters water in-, dan Om met name het tekort op de waterbalans in wel uitgelaten wordt. Er wordt geen rekening de zomer te herstellen wordt op grote schaal gehouden met de weersvoorspelling in de gebiedsvreemd water ingelaten. De problemen die komende 24 tot 48 uur. Beter is het de in- en daarbij ontstaan zijn eerder beschreven. uitlaat van water meer weersafhankelijk te Maatregelen laten zijn. Wordt er regen verwacht, laat dan Langer vasthouden van wateroverschot in het voorgeen water in, maar wacht af hoeveel regen jaar. er valt. - Over het algemeen is er in winter en voorjaar Tegen gaan van allerlei lekkende inlaatsysteempjes een wateroverschot. De praktijk op dit moment 33

bij particulieren. - Uit de tijd dat het huishoudelijk afvalwater nog direct op het oppervlaktewater werd geloosd stammen nog veel kleine inlaat punten. Deze dienden ervoor om de sloot naast de deur, waarop werd geloosd door te spoelen. Hoewel tegenwoordig vrijwel alle woningen op de riolering zijn aangesloten bestaan de kleine inlaatpunten nog. Verbeteren van de kwaliteit van het ingelaten gebiedsvreemd water. - Indien het toch nodig wordt geacht gebiedsvreemd water aan te voeren, om het tekort op de waterbalans op te heffen, dan in sommige gevallen water van betere kwaliteit worden aangevoerd dan voorheen. Zo wordt in de Westbroekse Zodden geen Vechtwater meer ingelaten, maar water uit de Breukeleveense plas. Gelijktijdig vinden er baggerwerkzaamheden plaats om het nutriëntrijke slib te verwijderen. Deze maatregelen hebben geresulteerd in een toename van Krabbescheer in de Molenpolder. In 1998 werden daar tenminste drie larven van de Groene glazenmaker aangetroffen.

Geringe zaadproductie Op veel locaties in de provincie Utrecht bestaan de Krabbescheervegetaties uit slechts één of enkele klonen die aangepast zijn aan de watersamenstelling ter plaatse. In Utrecht komen waarschijnlijk vrijwel alleen vrouwelijk klonen voor. Hierdoor is de zaadproductie zeer beperkt waardoor de soort zich niet kan verspreiden. (In noordwest Overijssel komen wel gemengde klonen met voldoende zaadproductie voor en breidt de Krabbescheer zich gestaag uit). Het is van belang te onderzoeken waar in Utrecht mannelijke planten voorkomen. Hiertoe kunnen oproepen in diverse tijdschriften geplaatst worden om het voorkomen van mannelijke planten te melden. Maatregelen Uitzetten van mannelijke Krabbescheerplanten. - Door het uitzetten van mannelijke planten in vrouwelijke klonen zullen veel vrouwelijke planten kiemkrachtig zaad produceren (Smolders, 1995; Roelofs en Smolders, mond. med., maart 1999). Uitzetten van mannelijk planten moet geschieden op plaatsen waar nu grote Krabbescheervegetaties aanwezig zijn.

Overhoekje in het Veenweidegebied: belangrijk voor de Groene glazenmaker 34

Daar zijn de omstandigheden voor Krabbescheer kennelijk nog geschikt, waardoor de uitgezette planten grote kans maken, in ieder geval dat jaar te overleven. De mannelijke planten moeten al zeer vroeg in het voorjaar uitgezet worden zodat ze kunnen wortelen en uitgroeien voor de bloeitijd. Dit is waarschijnlijk een zeer effectieve maatregel voor behoud en herstel van Krabbescheervegetaties in de provincie Utrecht.

- Door het graven van nieuwe petgaten en poelen ontstaan nieuwe groeiplaatsen voor Krabbescheer. Deze nieuwe wateren dienen geïsoleerd te blijven van het overige oppervlaktewater. Met name op plaatsen waar kwel optreedt kunnen goede biotopen voor libellen, waaronder de Groene glazenmaker, ontstaan. Langs de A2 ter hoogte van Maarssen zijn, door zandwinning enkele poelen ontstaan. In één van de poelen is een Krabbescheervegetatie van circa 600 m ? ontstaan. Hoewel het uit wetenschappelijk oogpunt interessant is de spontane vestiging van planten in de nieuwe wateren te volgen is het te overwegen in één of meer wateren Krabbescheerplanten uit te zetten. Hierdoor kunnen voor de Groene glazenmaker geschikte Krabbescheervegetaties ontstaan. Graven van nieuwe sloten. - Door het graven van nieuwe sloten worden geschikte uitgangssituaties geschapen voor de ontwikkeling van Krabbescheervegetaties. De sloten dienen geïsoleerd te blijven van het overige oppervlaktewater. De sloot zal zich vullen met grondwaterachtig water. Hierdoor wordt een goede uitgangssituatie bewerkstelligd voor de ontwikkeling van Krabbescheervegetaties. Worden sloten speciaal voor doelt doel gegraven dan verdient het aanbeveling zowel mannelijke als vrouwelijke Krabbescheerplanten uit te zetten.Uitbaggeren van sloten en petgaten - In geëutrofieerde omstandigheden, waarin weinig vrij ijzer aanwezig is, is er een snelle ontwikkeling van bagger in de sloten. Hierdoor worden de sloten snel ondieper. In deze sloten is vestiging van Krabbescheer bijna uit gesloten door de grote hoeveelheid aanwezig sulfide. Door het zeer grondig verwijderen van de nutriëntrijke bagger kan een gunstige uitgangssituatie voor de vestiging van Krabbescheer ontwikkeld worden. Het afdammen van de uit te baggeren sloot water werkt positief. Hierdoor wordt bewerkstelligd dat de uitgebaggerde sloot zich weer vult wordt met kwelof grondwaterachtig water, en niet met nutriënt- en sulfaatrijk oppervlakte water.

Onderzoek naar mannelijke Krabbescheerplanten. - De uit te zetten mannelijke planten dienen bij voorkeur uit de provincie Utrecht of aangrenzende gebieden afkomstig te zijn. Van plaatsen met veel mannelijke planten kunnen dan planten betrokken worden om ze te verplaatsen. Zo uit onderzoek blijkt dat deze plaatsen niet aanwezig zijn, kunnen planten uit Overijssel betrokken worden. Belangrijk is dat ze ruim voor de bloeitijd in de vrouwelijke klonen uitgezet worden. Vertroebeling Door diverse oorzaken is er op veel plaatsen een vertroebeling van het water te constateren. Eutrofiëring, onder andere als gevolg van de inlaat van gebiedsvreemd water, is hier één van de belangrijkste oorzaken van. Op kleinere schaal wordt vertroebeling ook in de hand gewerkt door motorboten die fijn bodemmateriaal opwoelen. Maatregelen Afsluiten van vaarwegen - Door het afsluiten van wateren met een Krabbescheervegetatie voor motorboten wordt het opwervelen van fijn bodemmateriaal voorkomen. 7.2.3 Inrichtingsmaatregelen Op veel plaatsen is Krabbescheer verdwenen. Zolang de omstandigheden op plaatsen waar Krabbescheer verdwenen is niet zijn veranderd zal Krabbescheer er niet terug keren. Het is dus zaak situaties te creëren waar Krabbescheervegetaties zich kunnen ontwikkelen. Zoals uit hoofdstuk 2.4.2. blijkt zijn dat met name situaties waarin voldoende ijzerrijk water aanwezig is Maatregelen Graven van Petgaten en poelen. 35

- In wegbermen in het veenweidegebied kunnen plas-dras situaties gerealiseerd worden, waar zich een structuurrijke moerasvegetatie kan ontwikkelen. Aanleg van natuurvriendelijke oevers. - Door slootkanten niet meer elk jaar te maaien ontstaat een ruigtevegetatie die door libellen als schuilplaats gebruikt kan worden. Gezien het verlies aan bedrijfsoppervlakte (slootkanten nemen tot 9%, in sommige gevallen tot 20% van het bedrijfsoppervlak in) zal deze maatregel slechts op beperkte schaal, bijvoorbeeld op twee meter van de kopse kanten van percelen toegepast kunnen worden.

7.3 Maatregelen voor de Groene glazenmaker. Het belangrijkste element in de biotoop van de Groene glazenmaker zijn Krabbescheervegetaties. Hoe deze te ontwikkelen, te behouden en te beheren wordt uitgebreid in hoofdstuk 7.2.1. tot en met 7.2.3. beschreven. Hieronder wordt het herstel, beheer en behoud van de overige belangrijke elementen van de biotoop van de Groene glazenmaker behandeld. Rustplaatsen Groene glazenmakers gebruiken opgaande struweel-, moeras- en oevervegetaties om in te rusten en te overnachten. Oevervegetaties dienen minimaal 1 m breed te zijn. Een structuurrijke vegetatie biedt meer mogelijkheden om te rusten en te overnachten dan monotone vegetaties. Jonge dieren gebruiken gevarieerde moerasgebieden met bossen, struwelen, moerasvegetaties om te jagen en volwassen te worden. Maatregelen Creëren van overhoekjes. - Deze overhoekjes moeten bij voorkeur binnen een straal van 200 m van Krabbescheervegetaties aangelegd worden. Overhoekjes plas-dras inrichten - Overhoekjes in het landelijk gebied worden vaak ingeplant met houtige gewassen. Indien mogelijk is het beter dergelijke overhoekjes door het afgraven van de bovengrond in een plas-dras situatie te veranderen. Er zal zich dan een structuurrijke moerasvegetatie kunnen ontwikkelen die door veel libellen als rusten schuilplaats gebruikt wordt. Oevervegetaties niet voor september maaien. - Oevervegetaties behoeven niet elk jaar gemaaid te worden. Afhankelijk van de situatie ter plaatse kunnen delen één à twee jaar over blijven staan. Dit wordt bereikt met een gefaseerd, cyclisch maaibeheer. Wegbermen minder maaien - Wegbermen langs sloten in het westelijk veenweidegebied maar eens in de twee jaar maaien. Jaarlijks worden andere delen over laten overstaan. Maaien vanaf september geniet de voorkeur. Plas-dras inrichten van wegbermen.

Luwe vliegplaatsen Tijdens het veldonderzoek in 1998 is herhaaldelijk vastgesteld dat Groene glazenmakers in het veenweidegebied al bij matige wind vooral sloten in de luwte van houtwallen en maïsakkers bezochten. Kennelijk is in het open veenweidegebied matige wind of sterker een beperkende factor om niet beschutte Krabbescheervegetaties te bezoeken. Maatregelen Aanleg van houtsingels - De aanleg van houtsingels moet gedoseerd en weloverwogen geschieden zodat de openheid van het veenweidegebied niet aangetast wordt. Bij voorkeur houtsingels langs wegen aanleggen en uit meerdere rijen bomen bestaan. Hierdoor wordt de wind meer gebroken, waardoor er meer beschutting ontstaat. Door dat dergelijke houtsingels breder zijn wordt er ook een goede uitgangssituatie voor het ontstaan van een onderbegroeiing geschapen. Waar mogelijk de houtsingel afwisselen met moerasvegetatie. Aanleg van kleine bosjes, zoals de reeds bestaande zogenaamde pestbosje, kan eveneens bijdragen aan het creëren van windluwe vliegplaatsen. 7.4 Beleidskader en bestaande planvorming. Soortenbeleid Hoewel de provincie Utrecht een ecosysteemgericht benadering voor staat wordt in het Beleidsplan Natuur en Landschap Provincie Utrecht (BNLU) het soortenbeleid als één van de hoofdlijnen van het beleid beschreven (provincie Utrecht, 1992). In het 36

Werkdocument Soortenbeleid, Onderdeel Fauna worden lijsten van aandachtssoorten en prioritaire soorten gepresenteerd (Beenen, 1998a). Maatregelen ten behoeve van de aandachts- en pri-

oritaire soorten kunnen in aanmerking komen voor een provinciale subsidie. Bij die maatregelen gaat het dan om specifieke inrichtings- en beheersactiviteiten, om specifieke voorzieningen en om het cre-

Beheersmaatregelen Aanpassen van de jaarlijkse schouwplicht. Hoogheemraadschap, Waterschap In Hydrobiologisch Waardevolle Wateren en in zijsloten Schonen van sloten na augustus en gedeeltelijk schonen van sloten Particuliere agrariërs, Agrarische Natuuurverenigingen In het hele verspreidingsgebied van Krabbescheer Baggeren van sloten (regulier onderhoud) Particuliere agrariërs, Agrarische Natuuurverenigingen, SBB en Natuurmonumenten In het hele verspreidingsgebied van Krabbescheer Laat in het seizoen en gefaseerd maaien van oevervegetatie, delen laten overstaan Particuliere agrariërs, Agrarische natuurverenigingen In het hele verspreidingsgebied van Krabbescheer Laat in het seizoen en gefaseerd maaien van wegbermen en oevervegetaties, plaatselijk delen overlaten staan. Gemeenten Wegen in het westelijk veenweidegebied, met name de Middenweg, Hazekade en Dwarsweg in polder Zegvelderbroek en de Ter Aase Zuwe in polder Demmerik Donkereind Recreatieschap Recreatiegebieden in west Utrecht (onder andere Bosdijk) Provincie Utrecht Provinciale wegen in west Utrecht. Genoemd kunnen worden de N212, en de weg Breukelen – Kockengen. Herstelmaatregelen Onderbemaling van (delen van ) polders Hoogheemraadschap, Waterschap. Polder Groot en Klein Oud-Aa Groot Wilnis-Vinkeveen (noordelijk deel) Polder Haanwijk Polder Bijleveld Polder Zuider Lagebroek Polder Hogebroek

37

ëren van een beschermingsregiem. De in dit rapport genoemde maatregelen moeten als dergelijke specifieke activiteiten en voorzieningen gezien worden. In veel gevallen kunnen dergelijke maatregelen ‘meeliften’ met andere projecten. Waterhuishoudingsplan In juni 1999 is het Waterhuishoudingsplan provincie Utrecht 1999 – 2003 vastgesteld. In het waterhuishoudingsplan worden functies aan gebieden toegekend. Deze functies bepalen hoe het waterhuishoudkundig systeem wordt ingericht. De feitelijke uitvoering ervan ligt in handen van Waterschappen en Hoogheemraadschappen. Aan grote delen van het verspreidingsgebied van Krabbescheer en Groene glazenmaker zijn functies toegekend waarin maatregelen zoals boven beschreven ingepast kunnen worden. De functies zijn: functie natuur, functie verweving natuur en landbouw, functie landbouw met waternatuur, functie verweving natuur en waterrecreatie. Ecologische hoofdstructuur (EHS). Grote delen van het verspreidingsgebied van Krabbescheer en de Groene glazenmaker vallen binnen de provinciale Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Veelal betreffen het “Kerngebieden” voor veenmoerassen met schraallanden en wateren. Dit is onder meer het gaval in het Vechtplassengebied (onder andere Loosdrechtse plassen, Westbroekse Zodden, Molenpolder e.d.), de Vinkeveense plassen, Botshol. In het westelijk veenweidegebied gaat het vooral om “Natuurontwikkelingsgebieden” voor de biotoop veenmoerassen met schraallanden en wateren en om kerngebieden voor de biotoop Weidevogelgebied. Door de ligging binnen de EHS van een groot deel van het verspreidingsgebied van beide soorten zijn er in principe goede mogelijkheden voor een duurzame instandhouding van de totale levensgemeenschap van Krabbescheervegetaties. Witte Gebiedenbeleid Een aantal gebieden waarin Krabbescheer en/of de Groene glazenmaker voorkomt valt buiten de EHS. Dit is onder andere het geval met Polder Zegvelderbroek. Voor deze gebieden buiten de EHS zijn er mogelijkheden voor behoud en ontwikkeling van natuur- en landschapswaarden via het zogenaamde “witte gebiedenbeleid” (Provincie Utrecht, 1996). Hierbij wordt uitdrukkelijk de samenwerking gezocht met gemeenten, hoogheemraadschappen, recreatieschappen en de agrarische sector. Met name de voorgestelde beheersmaatregelen kunnen in dit kader tot uitvoer gebracht worden. Hydrobiologische Waardevolle Wateren. Voor hydrobiologische waardevolle wateren kunnen maatregelen genomen worden om de natuurwaarden te handhaven of te versterken. Het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden bijvoorbeeld heeft voor de 45 gebieden met Hydrobiologische Waardevolle Wateren (HWW-gebieden) in haar beheersgebied een project opgestart met als doel het ‘herstel en ontwikkeling van de waternatuur in deze HWW-gebieden. Per HWWgebied wordt onderzocht wat de urgentie is voor de “aanpak van het gebied”. Aan de hand van die prioritering wordt per gebied onderzocht welke maatregelen nodig zijn om tot invulling van de doelstelling te komen. De in dit rapport voorgesteld maatregelen kunnen ingepast worden in dat beleid. In een aantal gevallen kunnen de voorgestelde maatregelen ingepast worden in bestaande planvorming. - Het “project De Venen” is onderdeel van het ROM-project ’t Groene Hart en biedt goede mogelijkheden in het veenweidegebied van Utrecht en Zuid-Holland, zowel qua inrichting als beheer. Er worden tal van maatregelen voorgesteld die gunstig kunnen uitwerken voor Krabbescheer en Groene glazenmaker. - Het OEDI-project behelst een reductie van de grondwateronttrekking van 9 mln. m? per jaar op zes pompstations in het Vechtgebied en de Heuvelrug. Hierdoor kan de kweldruk in onder andere het

38

Vechtplassengebied weer toenemen. - Landinrichtingsprojecten zijn een bruikbaar instrument om de doelstellingen van het natuur- en landschapsbeleid, in het bijzonder in de EHS te realiseren. Het gaat dan vooral om de realisering van inrichtingseisen zoals in dit rapport verwoord. Met name de landinrichtingsprojecten (in uitvoering of in voorbereiding) Noorderpark en Lopikerwaard en kunnen van belang zijn voor Krabbescheer en Groene glazenmaker. - Gebiedsgericht project Loosdrecht. Dit plan behelst in eerste instantie de aanpak van het baggerprobleem in het gebied. Bij de uitvoering ervan zal de waterkwaliteit verbeteren en zullen wellicht goede uitgangssituaties ontstaan die herstel of behoud van Krabbescheervegetaties mogelijk maken. 7.5 Praktische uitvoering van de maatregelen Hier wordt aangegeven welke maatregelen waar en door wie uitgevoerd moeten worden. De maatregelen zijn, evenals in 7.2 geordend in drie categorieën: - Beheersmaatregelen - Herstelmaatregelen - Inrichtingsmaatregelen. In een aantal gevallen zullen exacte locaties genoemd kunnen worden, maar merendeels worden slechts polders of nog grotere gebieden als plaats van handeling genoemd. Als eerste wordt de voorgestelde maatregel genoemd, daarna wie of welke instanties de maatregel zullen moeten uitvoeren. Tenslotte worden locaties genoemd waar de maatregelen uitgevoerd dienen te worden. Bij de uitvoering van de maatregelen kan Landschapsbeheer Utrecht (LBU) een grote rol spelen. Waar en bij welke maatregelen is op dit moment niet bekend. Om deze reden wordt het LBU hieronder niet genoemd. Om begrip en draagvlak te creëren kunnen. in overleg met de provincie Utrecht folders betreffende belang, beheer en behoud van Krabbescheervegetaties en de Groene glazenmaker worden samengesteld. Vasthouden van wateroverschot in het voorjaar. Hoogheemraadschap, Waterschap Gebied ten noorden van A-12 en ten westen van A-2. Toestaan van waterpeilfluctuaties tot 15 cm. Hoogheemraadschap, Waterschap Gebied ten noorden van A-12 en ten westen van A-2. Gemalen afstemmen op weersvoorspelling. Hoogheemraadschap, Waterschap Gebied ten noorden van A-12 en ten westen van A-2.

39

Verbeteren kwaliteit van in te laten water. Hoogheemraadschap, Waterschap Gebied ten noorden van A-12 en ten westen van A-2.

Tienhoven Polder Westbroek. Polders ten westen van Nieuw Loosdrecht Agrarische Natuurverenigingen, particuliere agrariërs Polders in het westelijk Veenweidegebied

Onderzoek naar het voorkomen van mannelijke planten. Particulieren, samen met de provincie Utrecht. Gebied ten noorden van A-12 en ten westen van A-2.

Graven van nieuwe sloten. SBB en Natuurmonumenten Polders ten westen van NieuwLoosdrecht, Polder Westbroek Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven. Agrarische Natuurverenigingen, particuliere agrariërs Polders in het westelijk veenweidegebied

Uitzetten van mannelijke Krabbescheerplanten. Provincie Utrecht, samen met Agrarische Natuurverenigingen Polder Zegvelderbroek Polder Zegveld Polder Demmerik - Donkereind Polder Kamerik - Mijzijde west. Afsluiten van wateren voor motorboten. SBB, Natuurmonumenten Delen van de Loosdrechtse- en Vinkeveenseplassen

Aanleg Natuurvriendelijke oevers, terrasseren van kopse einden van percelen Particuliere agrariërs, Agrarische Natuurverenigingen Polders westelijk veenweidegebied

Inrichtingsmaatregelen Graven van Petgaten SBB en Natuurmonumenten Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven Polder Maarsseveen, Polder Westbroek Polder Achttienhoven Polder ten westen van NieuwLoosdrecht Polders ten noorden van OudLoosdrecht.

Overhoekjes plas-dras inrichten Gemeenten Waar mogelijk in het westelijke veenweidegebied Recreatieschap Recreatiegebieden in west Utrecht (onder andere Bosdijk) Provincie Op provinciale eigendommen en langs provinciale wegen Nederlandse spoorwegen Langs spoorlijnen

Volledig uitbaggeren van petgaten SBB en Natuurmonumenten Polder Westbroek Polders ten westen van NieuwLoosdrecht Molenpolder. Volledig uitbaggeren van (afgesloten) sloten SBB en Natuurmonumenten Gagelpolder Oostelijke Binnenpolder van

Wegbermen plas-dras inrichten. Gemeenten Wegbermen in het westelijke veenweidegebied Provincie Utrecht Provinciale wegbermen in west Utrecht

8 PLANNING 40

wikkeling van een structuurrijke vegetatie enige jaren in beslag neemt is het van belang deze maatregel zo snel mogelijk uit te voeren. Ook bij andere inrichtingsmaatregelen, zoals het plas-dras inrichten van overhoekjes, het graven van geïsoleerde sloten, beplanten van droge overhoekjes e.d. zullen de resultaten pas na enige jaren zichtbaar worden. Daarom moeten de maatregelen zo spoedig mogelijk, vanaf 2000, uitgevoerd worden.

Uit de hoofdstukken 2, 3 en 5 blijkt dat met name Krabbescheer in veel gebieden gestaag achteruitgaat. De situatie betreffende de Groene glazenmaker is minder helder, maar een achteruitgang analoog aan die van Krabbescheer is aannemelijk. Om deze achteruitgang te stoppen is het wenselijk zo spoedig mogelijk een aanvang te maken met de uitvoering van de voorgestelde maatregelen. Hiertoe is overleg met particulieren, overheden en organisaties die de voorgestelde maatregelen moeten uitvoeren dringend noodzakelijk. Hieronder worden per categorie de maatregelen en de planning behandeld.

Herstelmaatregelen. Uitvoering vanaf 2000. Van de hier voorgestelde maatregelen is in vrijwel elk geval overleg en afstemming noodzakelijk met de betrokken agrariërs en de Hoogheemraadschappen. Hoewel sommige maatregelen nogal ingrijpend zijn (vasthouden wateroverschot in het voorjaar, toestaan van waterpeilfluctuaties) moet er naar gestreefd worden de maatregelen zo spoedig mogelijk te introduceren en uit te voeren. Het onderzoek naar de aanwezigheid van mannelijke planten in west Utrecht zal in het groeiseizoen 2000 uitgevoerd moeten worden. In 2001 zal, afhankelijk van de resultaten van het onderzoek, mogelijk een aanvang gemaakt worden met de transplantatie van mannelijk planten.

Beheersmaatregelen. Uitvoering vanaf 2000 Met name met de uitvoering van de praktische beheersmaatregelen als schonen na augustus, het laten overstaan van delen van de oevervegetatie kan direct een aanvang gemaakt worden. De omvorming van eentonige, vaak gemaaide wegbermvegetaties naar veel meer gestructureerde vegetaties kan met ingang van 2000 plaatsvinden. Wegbermen behoeven vanaf 2000 niet meer jaarlijks gemaaid worden. Ook kunnen vanaf 2000 delen om het jaar gemaaid worden. Over het afschaffen van de jaarlijkse schouwplicht in delen van het gebied zal overleg met de Hoogheemraadschappen noodzakelijk zijn.

9 KOSTENRAMING Niet voor alle in dit rapport voorgestelde maatregel kan een kostenraming gepresenteerd worden. Voor grootschalige, ingrijpende maatregelen als ‘de reductie van de waterwinning op de Heuvelrug’, ‘het toestaan van grotere peilfluctuaties in de zomer’, ‘het vasthouden van het water in het voorjaar’, ‘het verbeteren van de waterkwaliteit van het in te laten water’ is geen prijsindicatie te geven. Daarbij komt dat dergelijke ingrepen, op termijn een eveneens niet te preciseren winst voor het milieu opleveren. Een aantal maatregelen wordt (reeds) in het kader van andere plannen gerealiseerd en gefinancierd. Voorbeelden hiervan zijn onder andere de aanleg van nieuwe petgaten in de Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven.

Inrichtingsmaatregelen Uitvoering vanaf 2000 In een aantal gevallen is daarmee vanuit een ander kader al een aanvang mee gemaakt, bijvoorbeeld de aanleg van nieuwe petgaten in de Oostelijke binnenpolder van Tienhoven. Het totaal uitbaggeren van sloten in het westelijk veenweidegebied kan een probleem vormen. De kosten daarvan zijn niet gering (zie 8) en kunnen waarschijnlijk niet door particuliere agrariërs gedragen worden. Overleg tussen de Provincie Utrecht en de Agrarische Natuurverenigingen daarover is noodzakelijk. Met het afvlakken van kopse einden van percelen is op de Proefboerderij Zegveld al een aanvang gemaakt in 1991. In overleg met de Agrarische Natuurverenigingen kan deze maatregel ook bij particuliere agrariërs toegepast worden. Daar de ont-

Via het Programma Beheer kunnen agrariers in aanmerking komen voor een vergoeding voor aangepast slootoever beheer. Onderzocht moet worden 41

of dat ook voor de hier voorgestelde maatregelen mogelijk is. Eveneens moet onderzocht worden of er Natuurproductiebetaling voor de aanwezigheid van Krabbescheervegetaties kan plaatsvinden. Voorwaarde hierbij zou moeten zijn dat de Krabbescheervegetaties minimaal een bepaalde oppervlakte moeten hebben en minimaal twee jaar achtereen aanwezig zijn.

kan zwak zuur tot alkalisch zijn, met een pH van 4,7 tot 10,2. Ook het gehalte aan ammonium, nitraat, sulfaat en fosfaat in het water kan sterk variëren. Wel van belang is de aanwezigheid van een ruime hoeveelheid ijzer in het water. Hierdoor wordt het sulfaat gebonden en ontstaat er geen giftig sulfide. De ecologische niche van Krabbescheer wordt waarschijnlijk bepaald door de ijzerconcentratie in het poriewater van het sediment. In grote delen van het land gaat Krabbescheer sinds 1970 zienderogen achteruit. In de provincie Utrecht is Krabbescheer in de periode 1984 t/m 1995 ten opzichte van de periode 1975 t/m 1983 met ruim 55% achteruitgegaan, Krabbescheervegetaties zijn met ruim 52% achteruitgegaan. Waar Krabbescheervegetaties verdwenen zijn, komen vaak nog wel solitaire planten voor. De oorzaken van achteruitgang zijn divers. De belangrijkste in de provincie Utrecht zijn de volgende. - Afname of vermindering van kwel. Hierdoor wordt er geen of minder ijzerhoudend water aangevoerd. Een lage concentratie vrij ijzer in het sediment lijdt tot een verhoging van de sulfideconcentraties nabij de bodem met als gevolg het verdwijnen van Krabbescheer. - Inlaat van gebiedsvreemd water. Het ingelaten water is over het algemeen veel ‘harder’ dan het gebiedseigen water. Met name in veengebieden en in sloten met een dikke sliblaag nemen dan de concentraties ammoniak en sulfide nabij de bodem toe waardoor Krabbescheer verdwijnt. - Verkeerd beheer van Krabbescheervegetaties. Krabbescheervegetaties die voor september worden geschoond verdwijnen vrijwel geheel. Het volgend jaar zijn er dan niet genoeg jonge planten en rozetten aanwezig om weer tot een vegetatie uit te kunnen groeien. - Het vrijwel alleen uit vrouwelijke planten bestaan van Krabbescheervegetaties. Krabbescheervegetaties bestaan maar uit één of enkele klonen. In Utrecht zijn dat waarschijnlijk vrijwel allemaal vrouwelijke klonen. Als gevolg hiervan wordt er nauwelijks kiemkrachtig zaad gevormd en is de genetische variatie gering. Hierdoor reageren de afzonderlijke planten van één kloon op dezelfde

10 SAMENVATTING In 1998 verscheen het Werkdocument Soortenbeleid, onderdeel Fauna. Hierin zijn de ‘Oranje lijsten’, de officiële Utrechtse lijsten met aandacht- en prioritaire soorten opgenomen. Op deze lijsten komt de Groene glazenmaker (Aeshna viridis) voor als prioritaire soort. In de nog te vervaardigen Oranje lijst voor plantensoorten komt Krabbescheer als prioritaire soort voor. Voor prioritaire soorten worden soortbeschermingsplannen vervaardigd voor een planmatige aanpak van beheer, behoud en ontwikkeling van de soorten en de levensgemeenschap waartoe zij behoren. Krabbescheervegetaties zijn zeer divers van samenstelling, waarin vele planten en dieren in de loop van de successie een plaats vinden. Drie diersoorten zijn geheel aan Krabbescheer (vegetaties) gebonden. De Groene glazenmaker is hiervan de bekendste. Gezien de afhankelijkheid van de Groene glazenmaker van Krabbescheer ligt het voor de hand een gecombineerd soortbeschermingsplan te maken waarin aan beide soorten én de levensgemeenschap waartoe ze behoren recht wordt gedaan Krabbescheer komt binnen Nederland met name voor in Noordwest Overijssel en het westen van de provincie Utrecht. In de provincie Utrecht wordt Krabbescheer aangetroffen in het plassengebied, maar vooral in het westelijk veenweidegebied. De optimale biotoop van Krabbescheer bestaat uit heldere, rustige, niet aan sterke golfslag onderhevige wateren met een diepte van 80 tot 100 cm. De vindplaatsen in het plassengebied betreffen dat vooral (luwe) petgaten, die in het westelijk veenweidegebied vooral brede sloten. De chemische watersamenstelling kan van locatie tot locatie sterk verschillen. Zo kan Krabbescheer groeien in matig tot zeer voedselrijk water. Het water 42

wijze op veranderingen in hun leefomgeving.

locaties in 19 kilometerhokken voorkomt. De aantallen per locatie zijn laag. Maximaal zijn 12 exemplaren bij één sloot gezien. Gegevens over een eventuele achteruitgang zijn niet bekend, maar gezien de sterke achteruitgang van Krabbescheer is het aannemelijk ook van de Groene glazenmaker een aanzienlijke achteruitgang te veronderstellen. Bovendien lijkt het de soort in het veenweidegebied te ontbreken aan geschikte rusten overnachtingsplaatsen.

De biotoop van de Groene glazenmaker bestaat uit plassen, petgaten en sloten in laagveengebieden met een dichte Krabbescheervegetatie. Op korte afstand hiervan zijn bossen, houtwallen en/of moerassen aanwezig als rust- en overnachtingsplaats.. Voor de voortplanting is de soort geheel afhankelijk van Krabbescheervegetaties. Alleen daarin worden de eieren afgezet. Voor eiafzet geschikte Krabbescheervegetaties voldoen aan de volgende eisen: - de vegetatie is homogeen - per m? zijn ertussen de 10 en 20 drijvende rozetten. - de vegetatie steekt tenminste 15 cm boven water uit - de planten hebben tenminste enkele bladeren van 25 cm lengte - de bladbreedte varieert tussen 2,5 en 3,5 cm - een aantal planten heeft bruine verdorde bladpunten

Voor het beheer, behoud en herstel van de aan Krabbescheervegetaties gebonden levensgemeenschap is het nemen van, soms zeer ingrijpende maatregelen noodzakelijk. Bij de beschrijving van de te nemen maatregelen wordt onderscheid gemaakt tussen ‘maatregelen voor Krabbescheer’ en ‘maatregelen voor de Groene glazenmaker’. Hierbij is er van uitgegaan dat maatregelen die gunstig zijn voor herstel en behoud van alle stadia Krabbescheervegetaties ook gunstig zijn voor de Groene glazenmaker en de aan Krabbescheer gebonden levensgemeenschap. De belangrijkste beheersmaatregelen zijn de volgende. - Het niet voor september en zoveel mogelijk gefaseerd te schonen van Krabbescheersloten. - De sloten om de drie tot vijf jaar, maar bij voorkeur zo min mogelijk schonen. Hierdoor blijven er altijd voor eiafzet geschikte Krabbescheervegetaties aanwezig. - Het verwijderen van de bagger uit te voeren in de periode oktober tot begin december en het baggeren zoveel mogelijk met de baggerpomp te laten uitvoeren. - Niet alle sloten in een gebied gelijktijdig te baggeren. Zo wordt voorkomen dat alle vegetaties uit een gebied verdwijnen. - Oevervegetaties niet voor september maaien waardoor rustplaatsen voor de Groene glazenmaker ontstaan. - Wegbermen slechts eens in de twee jaar maaien. Steeds andere delen laten overstaan.

Onderzoek in 1998 toonde aan dat de Groene glazenmaker in west Utrecht nog minimaal op 29

De belangrijkste voorgestelde herstelmaatregelen zijn: - Onderzoek naar de aanwezigheid van mannelijke planten in de provincie Utrecht. Op grond 43

van dit onderzoek eventueel uitzetten van mannelijke Krabbescheerplanten. Hierdoor zal er meer kiemkrachtig zaad worden geproduceerd waardoor er een betere verspreiding plaats vindt en de genetische variatie toeneemt. - Het herstellen van de kweldruk door vermindering van waterwinning op de Heuvelrug. - Polders of delen ervan onder te bemalen waardoor een constante aanvoer van ijzerrijk kwelwater bewerkstelligd wordt. - Het toestaan van waterpeilfluctuaties tot 15 cm waardoor er minder snel en in mindere mate gebiedsvreemd water behoeft te worden ingelaten. - Er bij in- en uitlaten van water meer rekening houden met weersvoorspellingen. - De kwaliteit van het in te laten water verbeteren. - Wateroverschotten in het voorjaar langer vasthouden, waardoor er minder snel gebiedsvreemd water behoeft te worden ingelaten. De inrichtingseisen beogen zowel voorwaarden te scheppen voor ontwikkeling van Krabbescheervegetaties als de biotoop van de Groene glazenmaker te optimaliseren. Hiertoe worden de volgende maatregelen voorgesteld. Het graven van nieuwe petgaten, sloten en poelen, met name op plaatsen waar kwel optreedt. De nieuw wateren dienen geïsoleerd te blijven van het overige oppervlakte water. In enkele van deze nieuwe wateren kunnen Krabbescheerplanten uitgezet worden. Het totaal uitbaggeren en isoleren van sloten met een dikke baggerlaag. De uitgebaggerde sloot zal zich vullen met grondwater waardoor goede voorwaarden voor de groei van Krabbescheervegetaties worden geschapen. Het creëren van overhoekjes in het westelijk veenweidegebied. Het plas-dras maken van een deel van de droge overhoekjes, waardoor een moerasachtige vegetatie ontstaat. De aanleg van natuurvriendelijk oevers, waar zich, door aangepast beheer, structuurrijke moerasvegetaties kunnen ontwikkelen. Het aanplanten van houtwallen met onder-

groei als windvangers, schuil en rustplaatsen voor de Groene glazenmaker. Veel van de hierboven aangedragen maatregelen kunnen binnen het vigerend beleid tot uitvoering gebracht worden. Goede mogelijkheden hiertoe worden geboden binnen het soortenbeleid zoals dat in het Beleidsplan natuur en landschap Utrecht wordt verwoord. Daarnaast biedt ook de uitwerking van de provinciale Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en het Witte gebiedenbeleid van de provincie Utrecht goede mogelijkheden. Een aantal maatregelen kunnen ook ingepast worden in de bestaande planvorming, zoals bijvoorbeeld het “project De Venen”. In hoofdstuk 7.5 worden alle maatregelen opgesomd, waarbij locaties vermeld worden waar de maatregelen uitgevoerd kunnen worden en de instanties die voor de uitvoering zorg kunnen dragen. Hierbij spelen de Agrarische Natuurverenigingen een cruciale rol. Ook Landschapsbeheer Utrecht (LBU) kan bij de uitvoering een belangrijke rol spelen.

44

11 LITERATUUR Bloemendaal, F.H.J.L. en J.G.M. Roelofs (red), 1988. Waterplanten en Waterkwaliteit. Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht.

Askew, R.R., 1988. The dragonflies of Europe. Harley Books, Colchester.

Boon, L., 1980. Natuur, Landschap en Milieu van Amersfoort, deel 2: Libellen waargenomen in de bosvijver Birkhoven. Afd. Welzijnszaken, Gemeente Amersfoort. Amersfoort.

Bal. D., Y.R. Hoogeveen, S.R.J. Jansen en P.J. van Poelgeest, 1995. Handboek natuurdoeltypen in Nederland. Informatieen Kenniscentrum Natuurbeheer. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Wageningen.

Bos, F. en M. Wasscher, 1997. Veldgids libellen. Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht.

Bal, D., 1998. De rol van libellen in het Nederlandse natuurbeleid. Brachytron 2(1), mei 1998.

Bos, J. (red), 1997. Uitgangssituatie ‘De Venen’. Projectgroep Monitoring ‘De Venen”, Provincies Utrecht en Zuid-Holland, Utrecht.

Barendregt, A., J.W. Nieuwenhuis en P. de Joode, 1990. Milieu- indicatiewaarden van water- en oeverplanten in Noord-Holland. InterfacultairVakgroep Milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht/Sectie Milieuecologie, Dienst Milieu en Water, Provincie NoordHolland, Haarlem.

Brombacher, A.A. en W. Hoogendoorn, 1997. Aardkundige waarden in de provincie Utrecht. Bureau Milieu-inventarisatie en Groene Handhaving, Provincie Utrecht, Utrecht.

Beenen, R. (red), 1998a. Werkdocument Soortenbeleid, Onderdeel Fauna. Begeleidingscommissie Soortenbeleid Provincie Utrecht. Provincie Utrecht, Utrecht.

Clausman, P.H.M.A., en A.J. den Held., 1984. Het vegetatie-onderzoek van de provincie ZuidHolland, algemeen rapport. Provinciale Planologische Dienst Zuid-Holland. Den Haag.

Beenen, R. (red), 1998b. Achtergronddocument Soortenbeleid Onderdeel Fauna. Begeleidingscommissie Soortenbeleid Provincie Utrecht. Provincie Utrecht, Utrecht.

Corporaal, J. (red), Agrarisch natuurbeheer westelijk veengebied; Resultaten en ervaringen van proefbedrijf Zegveld en demobedrijven 1991 – 1998. Praktijkonderzoek Rundvee. Schapen en Paarden (PR). Lelystad.

Beenen, R. (red), 1998c. Soortbeschermingsplan Rugstreeppad. Begeleidingscommissie Soortenbeleid Provincie Utrecht. Provincie Utrecht, Utrecht.

Cortenraad, J. en O. Driessen, 1984. Een onderzoek naar de verspreiding van waterplanten in relatie tot het abiotisch milieu, in laag-, matigen hoog alkaliene wateren. Laboratorium voor Aquatische Oecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen.

Bellmann, H., 1987. Libellen beobachten, bestimmen. Neumann Neudamm, Melsungen.

Dekkers, Midas en Jan den Hengst, 1981. Waterrijk. Het spectrum B.V en de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten, Utrecht/ Antwerpen.

Bink, R.J., V.M. van den Berk en L.J. Draaijer, 1994. Toestand van de natuur 2. Informatie- en KennisCentrum Natuur, Bos, Landschap en Fauna. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Wageningen.

Drent, J., R.F.A. Hendriks, J.W.H. van der Kolk en R.D. Groen, 1997. 45

Maatregelen ter verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater in Bergambacht. H2O, (30), 1997, nr 3:70-73.

Hoogwoud (N.H.). Gongrijp, Gerard, Vic Langenhof en Wim Schroevers, 1981. Ontdek N.W. Overijssel. IVN in samenwerking met de VARA. De lange/Van Leer B.V., Deventer.

Economic commission for Europe, 1991. European Red List of Globally Threatened Animals and Plants and recommendations on its application as adapted by the Econommic commission for Europe as its forty-sixth session (1991) by decision D(46). United Nations, New York.

Groot, T. de, 1995. Libellen in het Vechtplassengebied. Vereniging Natuurmonumenten, ‘s Graveland.

Egdom, J.L. van, 1994. Onderzoek naar Krabbescheervegetaties polder Kamerik-Mijzijde-West. Hoogheemraadschap van Rijnland, Utrecht.

Groot, T. de, 1997. Libellen in de Wieden. O & B rapportnummer 97-01. Vereniging Natuurmonumenten, ‘s Graveland. Grzimek, 1970. Het leven der dieren, deel II: Insecten. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen

Egdom, J.L. van, 1997. Onderzoek Krabbescheervegetaties in de polder Kamerik-Mijzijde-west. oogheemraadschap van Rijnland, Utrecht.

Held, A.J. den en P.H.M.A. Clausman, 1985. Het vegetatie-onderzoek van de provincie ZuidHolland, deelrapport III, De vegetatietypologie van Zuid-Holland, deel A, de watervegetaties. Provinciale Planologische Dienst Zuid-Holland. Den Haag.

Fellinger, M., Allard van Leerdam, Serge Polak, Marie-Claire ten Veldhuis, Bart Specken en Rian Houwers. Typologie en ecologische normdoelstelling in de provincie Utrecht: Werkdocument sloten. IWACO B.V. ‘s Hertogenbosch.

Hendriks, R.F.A., 1997. Oorzaken van diffuse stikstof- en fosforbelasting van het oppervlaktewater in veenweidegebeiden. H20 (30), 1997, nr 3:66-69.

Geene, Rienk, 1989. Biotoopvoorkeur van de Groene glazenmaker (Aeshna viridis). In: W.N. Ellis (red), Insectenfauna en Natuurbeheer. Wet. Meded. K.N.N.V., 192: 55-61. Hoogwoud.

Hermans, J.T., 1992. De libellen van de Nederlandse en Duitse Meinweg (Odonata).Natuur Historisch Genootschap in Limburg, Maastricht.

Geene, Rienk, 1992. Relaties tussen Krabbescheer Stratiotes aloides L. en de macro-ionensamenstelling van het oppervlaktewater. Doctoraalverslag Interfacultaire Vakgroep Milieukunde en Vakgroep Botanische Oecologie en Evolutiebiologie Rijks Universiteit Utrecht. Utrecht.

Higler, L.W.G., 1977. Macrofauna-cenoses on Stratiotes plants in Dutch broads. Rijksinstituut voor Natuurbeheer, Wageningen.

Geene, R. in concept. Aeshna viridis Groene glazenmaker. Verspreidingsatlas van de Nederlandse libellen. EISNederland.

Jansen, G.W., 1986. Dagvlinders en Libellen in het Noorderpark. Consulentschap Natuur, Milieu en Faunabeheer in de provincie Utrecht. Publicatie in samenwerking met Staatsbosbeheer, Utrecht. Jansen, G.W., 1987. Libellen in het Noorderpark. Consulentschap Natuur, Milieu en Faunabeheer in de provincie Utrecht.

Geijskes, D.C. en J. van Tol, 1983. De libellen van Nederland (Odonata). Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, 46

Publicatie in samenwerking met Staatsbosbeheer, Utrecht. Rijksinstituut voor Natuurbeheer, Wageningen.

gesteldheid. Deel 2. Laboratorium voor aquatische Oecologie. Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen.

Jong, Th. H. de, 1995. Fauna-onderzoek. De Venen-zuid 1994. RMI-bericht nr. 29. Bureau Milieu-inventarisatie provincie Utrecht. Provincie Utrecht, Utrecht.

Maessen, 1994. Handhaving Krabbescheervegetaties in de polder Kamerik-Mijzijde. Grontmij. Mars, H. de & A. Barendregt, 1996a. Milieu-indicatiewaarden voor plantensoorten in de provincie Utrecht, Deel A: Petgaten-systemen. Vakgroep Milieukunde, Universiteit Utrecht/Dienst Water en Milieu, Provincie Utrecht, Utrecht.

Jong, Th. H. de, 1998. Vetjes in het Veld. RAVON 1998 (3): 45. Jong, Th. H. de, 1999. De groene glazenmaker in de provincie Utrecht. Brachytron 3(2)11-17. Jurzitza, G, 1988. Welche Libelle ist das? Die Arten Mittel- und Südeuropas. Franckh-Kosmos Verlagshandlung, Stuttgart.

Mars, H. de & A. Barendregt, 1996b. Milieu-indicatiewaarden voor plantensoorten in de provincie Utrecht, Deel B: Slootsystemen in Veenweidegebieden. Vakgroep Milieukunde, Universiteit Utrecht/Dienst Water en Milieu, Provincie Utrecht, Utrecht.

Katwijk, M.M. en J.G.M. Roelofs, 1988. Vegetaties van Waterplanten in relatie tot het milieu. Afdeling Aquatische Oecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen.

Meijden, R. van der, C.L. Plate & E.J. Weeda, 1989. Atlas van de Nederlandse Flora, deel 3: Minder zeldzame en algemene soorten. Rijksherbarium, Leiden.

Ketelaar, R. en B. van de Wetering, 1988. De Groene glazenmaker in Groningen. Rapport VS 98.39, De Vlinderstichting. Wageningen.

Olff, Han, 1985. Krabbescheer. Trias, jaargang 14, nummer 1: 4 - 8. Ooststroom, S.J. van, Th.J. Reichgelt, R. van der Veen, S.E. de Jongh, F.A. Stafleu en V. Westhof, 1964. Flora Neerlandica, deel I, Aflevering 6, 1. Alismataceae - 15. Typhaceae. Koninklijke Nederlandse Botanische Vereniging, Amsterdam.

Knoppert, W., 1985. Het effect van systeemvreemd water op slootvegetaties. Provinciale Waterstaat provincie Utrecht, Afdeling Ecologie. Utrecht. Kwaadsteniet, P.I.M. de, 1990. Natuurlijke oevers in beweging. Stichting Landelijk Overleg Natuur- en Landschapsbeheer en Samenwerkingsverband ‘Alstublieft...niet in ‘t Riet!! De Volharding, Amsterdam.

Osieck, Eduard, 1998. Vogel- en Habitatrichtlijn: hoekstenen van het Europese natuurbeleid. De Levende Natuur 1998 nr. 6: 204 - 207.

Lyon, M.J.H. de en J.G.M. Roelofs, 1986. Waterplanten in relatie tot waterkwaliteit en bodemgesteldheid. Deel 1. Laboratorium voor aquatische Oecologie. Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen. Lyon, M.J.H. de en J.G.M. Roelofs, 1986. Waterplanten in relatie tot waterkwaliteit en bodem-

Pot, R en E.P.H. Best, 1992. Onderzoek aan Water- en Oeverplanten in Nederland; Inventarisatieperiode 1987 - 1991. Nationale raad voor Landbouwkundig Onderzoek, ‘s Gravenhage.

Pot, R., 1992. Krabbescheer in de polder Kamerik-Mijzijde. 47

Adviesgroep Vegetatiebeheer, directie NBLF, Wageningen.

Internationalis Odonatologica, Bilthoven. Smolders, A., A.H.N. van Duynhoven & J.G.M. Roelofs, 1993. Vruchtzetting en zaadproductie van Krabbescheer (Stratiotes aloides L.) in Nederland. Gorteria deel 19, nummer 2: 55-61.

Provincie Utrecht, 1992. Beleidsplan natuur en landschap provincie Utrecht, Utrecht. Provincie Utrecht, 1999. Water op orde; Waterhuishoudingsplan provincie Utrecht 1999-2003, Utrecht.

Smolders, A.J.P., 1995. Mechanisms Involved in the decline of aqutic macrophyter; in articular of Stratiotes aloides L. Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen. Nijmegen.

Rijksinstituut voor Natuurbeheer, 1979. Natuurbeheer in Nederland; Levensgemeenschappen. Pudoc, Wageningen.

Smolders, A.J.P., C. den Hartog, en J.G.M. Roelofs, 1995. Germination and seedling development in Stratiotes aloides L. Aquatic Botany 51, 269 – 279.

Roelofs, J.G.M. (red), 1989. Aanvoer van Gebiedsvreemd water: Omvang en Effecten op Oecosystemen. Proceedings van een symposium gehouden op 21 december 1988. Afdeling Aquatische Oecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen.

Stroo, A., 1997. Libellen. In: Jaarboek Natuur 1997, De winst- en verliesrekening van de Nederlandse natuur. Vereniging Onderzoek Flora en Fauna. KNNV Uitgeverij, Utrecht.

Roelofs, J.G.M. en M.J.R. Cals, 1989. In J.G.M. Roelofs (red): Aanvoer van gebiedsvreemd water; Omvang en effecten op oecosystemen. Proceedings van een symposium gehouden op 21 december 1988. Afdeling Aquatische Oecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen.

Stroo, Arjan, 1997. Verspreidingsanalyse Doelsoorten Libellen. European Invertebrate Survey-Nederland (EISNederland), Leiden.

Roelofs, J.G.M., 1991. Inlet of alkaline river water, into peaty lowlands: effects on water quality and Stratiotes aloides L. Aquatic Botany 39: 267-293.

Swaay, C.A.M. van en I. van Halder (red), 1993. Jaarboek Natuur 1993. PGO-Flora en Fauna. De Vlinderstichting, Wageningen.

Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhof, 1995. De vegetatie van Nederland, deel 2. Plantengemeenschappen van wateren, moerassen en natte heiden. Opulus press, Uppsala/Leiden.

Twisk, Wim, 1991. Slootschoning kan soepeler. Veenweide jaargang 4, 3:30-31.

Schiemenz, H., 1953. Die Libellen unserer Heimat. Urania Verlag, Jena.

Twisk, Wim, 1995. Herstelmogelijkheden Krabbescheer. Veenweide, jaargang 8, 4:10-11.

Schmidt, E., 1983. Odonaten als Bioindikatoren für mitteleuropäische Feuchtgebiete. Verh. Dtsch.Zool.Ges., 1983, 131136. Schorr, Martin, 1990. Grundlagen zu einem Artenhilfsprogramm Libellen der Bundesrepubliek Deutschland. Societas

Veeningen, R., 1989. Gebiedsvreemd water in een poldersloot. In J.G.M. Roelofs (red): Aanvoer van gebiedsvreemd water: Omvang en effecten op oecosystemen. Proceedings van een symposium gehouden op 21 december 1988. Afdeling Aquatische Oecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen. 48