Situatie: Het pand Voorstraat 6 ligt, zoals ook in de redengevende omschrijving staat, aan het begin in de bocht van de Voorstraat naar de Neude

Notitie Voorstraat 6

Naar aanleiding van de geplande verkoop van het pand dat nu nog in gemeentelijk bezit is, is het pand op 6 augustus jongstleden bezocht met als doel inzicht te krijgen in de bouwgeschiedenis en de monumentale waarden. De waarden zijn verwoord in deze notitie die kan dienen als onderlegger voor de beoordeling van toekomstige bouwplannen of als leidraad voor de nieuwe eigenaar. Monumentale status: Voorstraat 6 is rijksmonument (mon. nr. 514246) met als redengevende omschrijving:

WOONWINKELPAND "de Liefde", door architect R. Rijksen ontworpen in 1904 als apotheek, uitgevoerd in Art Nouveau, gelegen in de bocht van de Voorstraat naar de Neude en zo deel uitmakend van de pleinwand van het Neude. Woonwinkelpand op rechthoekige plattegrond van drie bouwlagen en kap met plat en schilden, gedekt met rode geglazuurde kruispannen. De vanwege de verlopende rooilijn sterk gerende voorgevel is uitgevoerd in witte en gele strengperssteen, kunststeen en natuursteen. Begane grond bekleed met natuurstenen platen, met grote segmentboog waarin houten winkelpui. Twee winkeldeuren opgenomen in de pui en één deur in de rechtertravee. De deuren hebben Art Nouveau belijning die doorlopen in de pui. De gevel van de tweede en derde bouwlaag wijken terug achter de met een hoefijzerboog opengemaakte voorgevel. De tweede en derde bouwlaag bezitten onder meer een driezijdige houten erker over beide bouwlagen in de onder een schuine hoek geplaatste geveldelen rechthoekige en rondboogvormige vensters. Middendeel van de voorgevel eindigt als topgevel met een vrijwel rond raam met rechte onderdorpel onder de brede overstek, aan weerszijden gevelsteen met "ANNO" en "1904". Rechtertravee heeft op tweede bouwlaag overhoeks geplaatste tweezijdige erker, daarboven schuifvenster met meerruits bovenlicht en wordt bekroond met zeshoekige torentje met dito tentdak. Aan weerszijden van de topgevel nog twee kleine dakkapellen. Apotheek-interieur met ondermeer oorspronkelijke opbergkasten, Art Nouveau toilet-pot en andere elementen. Waardering WOONWINKELPAND, van algemeen belang vanwege de architectuurhistorische waarde als goed en gaaf voorbeeld van een in in- en exterieur uitgevoerd woonwinkelpand in Art Nouveau, voorzien van fraaie detailleringen in verschillend toegepaste materialen. Van stedenbouwkundige waarde vanwege de situering op een kruising waar twee straten, gesitueerd in een v-vorm, samenkomen. Het pand vervult een beeldbepalende rol in de gesloten gevelwand. Van cultuurhistorische waarde vanwege de bestemming welke is verbonden met de geschiedenis van de gezondheidszorg en de enorme groei van het beroep van apotheker rond 1900. Situatie: Het pand Voorstraat 6 ligt, zoals ook in de redengevende omschrijving staat, aan het begin in de bocht van de Voorstraat naar de Neude.

Giskaart uit Stroomlijn, met Voorstraat 6 in blauw aangeduid.

Pagina 1 van 22 Notitie Voorstraat 6Voorstraat 6

Luchtfoto uit Stroomlijn vanuit het noorden, het pand met rode streep aangegeven.

Luchtfoto uit Stroomlijn vanuit het westen, met daarin de perceelsgrenzen aangegeven: in geel Voorstraat 6, in rood Geertekerkhof 14.

2 Pagina 2 van 22 Notitie Voorstraat 6Voorstraat 6

Beknopte bouw- en gebruiksgeschiedenis Voorstraat 6 Het huidige pand aan de Voorstraat 6 dateert uit 1904. Op een foto uit ca. 1870-1880 is de voorganger van het huidige pand Voorstraat 6 goed te zien. Het betreft een (mogelijk ouder) pand met een negentiende eeuwse voorgevel. Uit de kadastrale kaart van 1832 blijkt dat er achter de locatie van het huidige Voorstraat 6 erf of bebouwing was van het naastgelegen perceel (kadastraal nummer 800). Hoe de situatie toen in de Loeff Berchmakerstraat precies was is op dit moment niet te achterhalen.

Detail uit de kadastrale minuut van 1832, met daarin het pand met rode streep aangegeven. Achter het perceel van het huidige Voorstraat 6 bevindt zich hier nog erf of bebouwing van het naastgelegen perceel.

Foto uit ca. 1903, met de voorganger van het huidige Voorstraat 6, café De Korenbeurs. (Het Utrechts Archief HUA) 3 Pagina 3 van 22 Notitie Voorstraat 6Voorstraat 6

Het eigenlijke ontwerp dateert uit 1903, en is in opdracht van Johan Wijnand Herman de Liefde (Utrecht, 1860-1923) door de architect R. Rijksen Gzn. (1854 - 1924) ontworpen.1 Als we de beschikbare biografieën mogen geloven was Johan de Liefde een zeer ondernemende man; begonnen als huis-aan-huis verkoper van religieuze prenten (aan alle ‘geloven’!) en uitgegroeid tot oprichter en uitgever van het Utrechts Volksblad (later Utrechts Nieuwsblad). Hij bezat en startte meerdere zaken (waaronder ook een bioscoop) en een daarvan was Apotheek de Liefde, zogenaamd speciaal voor de lezers van het Utrechts Nieuwsblad.

(Definitief) Ontwerp 1903 van R. Rijksen. In verhouding tot de huidige situatie zijn enkele afwijkingen in de plattegrond te duiden, maar het is voor die tijd niet ongebruikelijk om tijdens de bouw om wat voor reden dan ook af te wijken van de plannen. (zie bijvoorbeeld de spiltrap hier getekend, en de iets afwijkende omvang van de keuken op de eerste verdieping) (HUA)

Schetsontwerp 1903 Het schetsontwerp lijkt in de plattegrond redelijk op het uiteindelijke ‘definitieve’ontwerp, alleen wijkt de voorgevel behoorlijk af op de verdiepingen. Blijkbaar was het Johan de Liefde nog niet Jugendstil genoeg en wilde hij de stijl ook met een grote beweging doorvoeren boven de pui. (HUA)

Rijksen heeft in Utrecht meerdere gebouwen in Jugendstil ontworpen, o.a. de woonhuizen aan de Emmalaan 21-41 (1898, rijksmonumenten), Vredenburg 3 (verbouwd 1904, rijksmonument) en Bakkerstraat 27/29 (hoekpand met de Steenweg, 1905). 1


Historische foto’s

1904-1905 Links in aanbouw, rechts net opgeleverd, met een nog zeer witte baksteen (HUA)

Een Kalender uit 1905, aangeboden aan de Abonnees van het Utrechts Nieuwsblad, en natuurlijk uitgegeven door Joh. De Liefde. Een sterke reclame uiting. (HUA)


Ca 1910 (Voorstraat 4 is dan al verbouwd), de apotheek heeft dan in het exterieur meer uitstraling die nu nog te zien is. (HUA)

1913 Foto van het interieur van de apotheek op de BG, met geheel links mogelijk dhr. W.J. Wedekind, de apotheker. (HUA)

1913 Foto van het interieur op de entresol verdieping, aan de Voorstraatzijde (ter hoogte van de bovenlichten van de winkelpui), waar zich een laboratorium- of preparatieruimte bevond. (HUA)


1913 Foto van het interieur in de kelder, waar zich de grotere apparatuur en ketels bevonden om medicamenten (?) te maken. (HUA) Apotheek de Liefde heeft tot zeer recent als apotheek dienst gedaan. Daarna is er op de begane grond een tijdelijk kunstatelier geweest en inmiddels is er een kledingwinkel gevestigd. De verdiepingen hebben jarenlang dienst gedaan als opvang voor verslaafde dak- en thuislozen. Het pand is in de afgelopen decennia afgezien van wat voor- en tussenzetwanden en verlaagde plafonds nauwelijks aan wijzigingen onderhevig geweest. Ook wat betreft het exterieur is er nauwelijks iets gewijzigd. Een van de laatste wijziging betreft een reversibele ingreep aan de muur tussen achterkamer en winkelruimte op de begane grond, waarbij een doorgang in het midden is gemaakt zonder daarbij de nog aanwezige schuifdeuren aan de zijkanten te verwijderen. Bij recente schilderwerkzaamheden aan de pui is op advies van Erfgoed Utrecht het houtwerk van de grote etalage met deuren teruggebracht naar de originele blank gelakte staat en is de oorspronkelijke zwartglazen naambalk met gouden belettering in het middenkalf weer in het zicht gebracht.


Beknopte (foto-) beschrijving exterieur Voorstraat 6

Voorstraat 6 heeft een zeer indrukwekkende gevel, met name door de anderhalve verdieping hoge halfronde pui en het over twee verdiepingen strekkende hoefijzervormige opengewerkte geveldeel met balkon.

De detaillering in de gevel is typisch voor de stijl van Jugendstilfraai doorgevoerd; zo vormen bijvoorbeeld de lijnen in de rechterwinkeldeur en die van de voordeur naar de verdiepingen een cirkel met elkaar.

De ronde vormen van zowel de pui als het bovengelegen geveldeel zijn ook typerend voor de Jugendstil.


In de hardstenen pui zijn op de lijnen tussen de blokken groeven getrokken die een licht gele kleur hebben, Deze groeven omlijsten ook de deuren en lopen zowel links als rechts door om de brievenbussen te omlijsten. Links bevindt zich de brievenbus voor recepten voor de apotheek.

En rechts naast de voordeur naar boven bevindt zich de brievenbus voor brieven.

De achtergevel met eigen toegang is simpeler en minder uitgesproken van aard. Het is niet duidelijk of dit deel tegelijk met de voorgevel is opgetrokken, of dat er misschien toch sprake is van enige fasering of hergebruik van iets bestaands. De halfronde spaarvelden boven de vensters passen uiteraard wel weer bij de bouwtijd.


Beknopte (foto-) beschrijving interieur Voorstraat 6 Kelder

Van het oorspronkelijke interieur van de kelder is qua structuur en afwerking nog veel bewaard gebleven. Ook de keldertrap naar de begane grond is nog aanwezig, zij het op de begane grond afgedekt. Linksboven: kelderlichten en koekoeken in voorgevel. Rechtsboven: grote kelderruimte met kraaldelen plafond en rondbogen in scheidingswand. Rechts: binnenpui tussen grote kelderruimte en ‘keuken’, met vierdelig venster en rondboog, Linksonder: ‘keuken’ met aanrecht, keukenschouw en met facettegels betegelde wanden. Rechtsonder: trap naar de begane grond.


Begane grond

De begane grond bestaat grofweg uit twee ruimten: de voorste winkelruimte en de achterkamer. Van de oorspronkelijke interieurafwerking is achter de voorzetwanden waarschijnlijk nog veel bewaard gebleven, wat vooral te zien is in het afgeschuinde hoekje ter hoogte van de oorspronkelijke ‘recepten’ brievenbus. Het plafond lijkt verlaagd, maar is dat waarschijnlijk niet. Wel is er (mogelijk in de jaren ’20?) een zeer vroege vorm van ingebouwde lampen in het plafond toegepast, maar dit zou nader onderzocht moeten worden.


In de tussenwand tussen winkelruimte en de achterkamer aan de Roeff Berchmakerstraat bevinden zich links en rechts twee oorspronkelijke schuifdeuren (wand is tegenwoordig in het midden doorgebroken maar deuren zijn nog aanwezig).

Entresol

De entresol is een typische lage bouwlaag die van oorsprong bij de apotheek hoorde, en daarom ook alleen vanuit daar te bereiken is. Ongeveer in het midden van de plattegrond bevindt zich een ruimte met ingebouwde kasten die nog geheel in oorspronkelijke afwerking zijn. Ook zijn de oorspronkelijke schuifdeuren met geëtst glas nog aanwezig. NB: de in de redengevende omschrijving genoemde 'Art-Nouveau toiletpot’ bevond zich in het toilet op de entresol maar is helaas niet meer aanwezig.


De grote ruimte richting de Voorstraatzijde is behoorlijk donker omdat deze met vrij recente scheidingswandjes van de ramen in de voorgevel is afgescheiden. De ruimte heeft in een recent verleden dienst gedaan als opslag, en hoefde daarom niet noodzakelijkerwijs van daglicht voorzien te zijn. Er bevindt zich nog wel een fraai Jugendstil middenstuk in het stucplafond. Oorspronkelijk zou vanuit deze ruimte ook een trap naar de begane grond geweest zijn, maar deze is nu waarschijnlijk achter een voorzetwand weggewerkt.

Achter de halfronde bovenlichten van de pui in de voorgevel bevindt zich de ruimte die van oorsprong een laboratoriumachtige functie gehad heeft. Hier is de entresol verdieping door de relatie met de pui zeer goed te beleven.


Eerste verdieping

De eerste verdieping is te bereiken met een behoorlijk lange trap met bordes (op entresol hoogte) die dicht op de voordeur naar de verdiepingen ligt. Overigens is de oorspronkelijke voordeur met bijbehorende brievenbus nog aanwezig. Van de trap zijn zowel de hand rail als het traphek met trappaal oorspronkelijk en in stijl. Het is zeer goed mogelijk dat zich onder de huidige donkerblauwe verf nog een oorspronkelijke (mogelijk kleurrijke) afwerking schuilgaat. De plattegrond van de eerste verdieping is grofweg in een smalle en een brede zone te delen, waarbij het trappenhuis en overloop zich in de smalle zone bevindt net als de gang met achterkamertje (nu toiletgroep) en de keuken.


Zicht op middelste kamer vanuit voorste(Voorstraat) kamer

Schouw aan Voorstraat

Stucplafond voorste kamer

Schouw en plafond ‘middelste’ kamer. In de ‘brede’ zone bevinden zich het balkon aan de Voorstraat en drie kamers achter elkaar (de voorste twee nu doorgebroken, zie linksboven) met alle drie een eigen zwart marmeren schouw. De twee voorste kamers hebben ook nog een volledig oorspronkelijk rijkgedecoreerd stucplafond. Schouw achterkamer aan RB’makerstraat


Achter het hoefijzervormige terugliggende deel van de gevel bevindt zich op de eerste verdieping een balkon, maar ook (zowel over de eerste verdieping als de tweede) een soort driezijdige houten erker die hier op de eerste verdieping bij de keuken is getrokken. (zie links- en rechtsboven). Hoe oud deze situatie is, is niet duidelijk. De kozijnen (en mogelijk ook ramen) dateren in ieder geval nog wel uit de bouwtijd. Vanuit de keuken komt men weer in de gang met overloop. Vlak achter de keuken toegang bevindt zich nog een oorspronkelijke ingebouwde (keuken?)kast.


In de gang naar de achterkamer en de huidige toiletgroep is een knik die niet op de oorspronkelijke plattegrond staat maar gezien de kozijnen waarschijnlijk wel oorspronkelijk is. In het huidige ketelhokje (voorheen toilet) bevindt zich nog een oorspronkelijke bewerkte leidingkoker. Ook hier heeft te trap naar boven nog het oorspronkelijke hekwerk en trappaal.


Tweede verdieping

Ook op de overloop van de tweede verdieping is het trappenhuis nog volledig oorspronkelijk. Naar achter toe bevind zich een toilet (waarschijnlijk oorspronkelijk qua ruimte) en de achterkamer. Richting de Voorstraat ook hier een keukenruimte (waarschijnlijk wat betreft functie niet oorspronkelijk) en een vaste gangkast. De typisch geplaatste ramen in de keukenruimte zijn het resultaat van de volledig doorgevoerde vormentaal in de voorgevel.


De grote voorkamer aan de Voorstraat heeft een prachtig zicht op het gemetselde gewelf van de hoefijzervormige opening in de voorgevel, zowel aan de binnenzijde als aan de buitenzijde van de ruimte: De driezijdige houten erker die over de eerste en tweede verdieping loopt, eindigt tegen het gewelf waardoor het plafond van het kamertje in de erker op deze verdieping dus bestaat uit de helft van het gewelf.


Ook op de tweede verdieping zijn de grote (voor)kamers doorgebroken, maar zijn de schouwen en plafonds nog volledig aanwezig. Ook in de achterkamer (over de volledige breedte van het pand) bevindt zich nog de schouw maar is het plafond verlaagd. Recht tegenover de zwarte hardstenen schouw is nog een ingebouwde kast in een rookkanaal aanwezig. Het is niet duidelijk of deze uit de bouwtijd dateert, maar de deurtjes lijken uit de jaren ’50 te komen, evenals het metselwerk van het balkonhek aan de achtergevel.


Zolderverdieping

Ook de trap naar de zolderverdieping is oorspronkelijk, en het kraaldelen wandje dateert ook uit de bouwtijd (links) Op de zolder bevinden zich een moderne klimaatruimte op de overloop, en een grote zolderruimte aan de voor- en achterzijde. In hoeverre deze indeling volledig oorspronkelijk is, kan nader onderzocht worden maar het zal niet heel veel afwijken van de plattegrond van Rijkssen. De kap dateert in ieder geval uit de bouwtijd. De zolderruimte aan de voorzijde is zeer karakteristiek door het vrijwel ronde raam in de gevel, en het zeshoekige ‘torenkamertje’.(midden)

De grote rechthoekige zolderruimte aan de achterzijde heeft een recent groot daklicht en een venster in de achtergevel.(links)


Monumentale waardestelling De waardestelling is te maken na archiefonderzoek en het bezoek ter plaatse op 6 augustus 2014, waarbij een foto-opname van het ex- en interieur gemaakt is.2 Ondanks dat het pand nog niet zo heel lang geleden een aantal ingrepen heeft ondergaan ten behoeve van een kantoorfunctie en een opvanghuisfunctie, zijn zowel de oorspronkelijke structuur als de interieuronderdelen en -afwerking nog grotendeels aanwezig. Wat betreft de structuur van het pand zijn de verdeling van de ruimtes in de plattegrond nog vrijwel geheel oorspronkelijk: zo is de scheiding tussen de gang/overloopzone en de kamers zeer helder. Ook is het trappenhuis als onderdeel van de structuur nog geheel oorspronkelijk, qua vormgeving maar ook qua doorlopende verticale en open verbinding tussen de verdiepingen. De interieuronderdelen en -afwerking zijn misschien op het eerste gezicht wat minder in het oog springend, maar de schouwen en stucplafonds van de ruimtes op de verdiepingen zijn bijvoorbeeld nog volledig intact. Mogelijk is er zelfs meer behouden gebleven achter de recente voorzetwanden en verlaagde plafonds. Dit geldt voor alle bouwlagen, van de kelder tot de zolderverdieping. Conclusie Voornamelijk vanwege de in Utrecht zeldzame voorbeelden van gebouwen in de Art Nouveaustijl is het rijksmonument Voorstraat 6 een pand met een zeer grote monumentale waarde, zowel voor wat betreft het zeer gave exterieur als ook het nagenoeg ongewijzigde interieur, van structuur tot aan afwerking. Teneinde deze waarden te behouden is de marge waarbinnen aan het pand wijzigingen kunnen worden aangebracht, gering. De structuur (trappenhuis, oorspronkelijke heldere plattegrondindeling met gang/trap en kamerindeling) dient behouden te blijven. Dit betekent dat het toevoegen van scheidingswanden en/of het maken van doorbraken in bestaande binnenwanden al snel ernstig afbreuk doen aan de monumentale waarden. Hetzelfde geldt voor de interieuronderdelen en -afwerking (trappalen, traphek, schouwen, plafonds, eventuele oudere afwerklagen, kasten, deur-/raamkozijnen, binnenpuien, etc.). Ook voor deze onderdelen is de verandermarge zeer beperkt.

Andrea Klerks Erfgoed Utrecht augustus 2014

Overigens is voor een eerder bouwplan al eerder een bezoek ter plaatse geweest voor het winkeldeel, op 5 en 24 juni 2014 2


Situatie: Het pand Voorstraat 6 ligt, zoals ook in de redengevende omschrijving staat, aan het begin in de bocht van de Voorstraat naar de Neude

Recommend Documents