AIVC #13,645
Sick Building Syndrome: stand van zaken De belangstelling voor het 'Sick Building Syndrome' (SES) beleefde in de jaren '87 en '88 zijn hoogtepunt. Hierna werd de aandacht verlegd naar 'Gezond Bouwen' als oplossing voor het SES. De aandacht daarvoor nam af�oen Repetative Strain Injury (RSI) zich als Arbo-hype aandiende. In deze bijdrage wordt nagegaan wat we over het SES weten en ofhet probleem inmiddels is opgelost.
omschrijving dr�g.e luch�
-door T.A.J. Schalkoort* ONDERZOEK
In 1984 verschenen de eerste weten schappelijke publicaties over funda menteel onderzoek naar het SBS. Fin negan e.a. onderzochten in welke mate SBS-symptomen in gebouwen voorko men en welke relatie ze hebben mer verschillende gebouwkenmerken
[4-).
Her ondeczoek lier zien dar in gebouwen mer mechanische vemilacie gemidde!d twee keer zoved sympromen voorko men als in geb ouwen met natuurlijke
-
mil 43
temperatuurschommelingen
35
hoge temperatuur
29
muffe lucht
:2!7
tocht
27
storende geluiden
2'5
lage temperatuur
2A
tabaksrook
24
stoffige lucht
18
onaangename geur.en
17
droge keel
17
koude voeten
16
ventilatie. Gebouwen mer aircondirio
H
,I
111 I
\
et
begrip 'Sick Buildi ng Sy n
drome' (SBS) werd in 1982 voor hec eersc gebruikr. Dae
ning vertoonden gemiddeld drie maal zoveel symptomen. Veel internationale aandacht kreeg de Deense 'Townhall
was in een artikel over binnenlucht
study' waarin eveneens relaties werden
verontreiniging
onderzochr en bovendien heel veel
[l]. Er werd een klach
renparroon mee aangeduid dac zich in kancoorgebouwen mer ges!oren gevds kon vo ordoen. In 1983 verscheen een
werd gemeten [5].
studierapport van de Wereld Gezond
stituten en de Landbouwuniversiteit
heids Organi satie (WHO) over de ge zondheidseffeccen van binnenJ u chrver omrei n igingen [2]. Volgens dit r apport was het kl ach tenparroon al v66r 1960
Wageningen onderzoeksvoorsrellen
kellde hgndeo
In Nederland werden door TNO-in7'
I�'
15
reflecties beeldscherm
13
onvoldoende daglicht
12
oogklachten
middels zo groot dar de WHO her
gedaan en bij verschillende deparre menren ingediend. De departemenren wisren aanvankelijk niet go ed war ze ermee aan moesten. Bij her ministerie van ociale Zaken en Werkgelegenheid
SBS een probleem noemde. In 1984
werd begonnen met ee.n lireracuursm
kreeg her SBS bredere aandacht. Bij de inte w arionale 'INDOOR AIR' confe
die en een nadere
rentie besprak Srolwijk her fenomeen,
kantoren waren verzameld. Een samen
aUeen binnenluchrveronrreiniging. Aan de Landbouwuniversireir Wage ningen (LUW) werd gevraagd nader onderzoek te doen. De LUW stelde
vatting van deze studie werd in Klimaat
voor om eerst een verkennende epide-
bekend. Her aanral gevallen was in
evenee.ns
door verband te leggen met
de binnenluchtkwaliteit [3).
die bij
analyse van gegevens
eigen klachrenonderzoek in
Werkplekgerelateerde 'klachtea'
in 61 Nederlandse kantaorgebouwen
- TABEL 7-
beheersing opgenomen [ 6). De studie vormde de aan! eiding om meer aspec ten bij her onderzoek te betrekken dan
62
GEZONDE GEBOUWEN
•
TU-Delft, Faculteit Bouwkunde
I
rniologische studie uit te voeren en
daarna prioriteiten voor vervolgonder zoek te bepalen. Dat was eind 1987.
Airconditioning
Bij her Wageningse onderzoek werden in 61 gebouwen ongeveer 10.500 vra genlijsren verspreid en 7043 rerugont
Mechanische Ventilatie
vangen [7]. De lijst bevacce vragen
over gezondheid, beleving van her bin nenmilieu, de werkruimte, de werk plek en het werk.
Bij de gezondheids
vragen moest warden aangegeven of men er her laatste jaar wekelijks, dage lijks, af en toe of nooir last van had en of de klachten thuis verminderden. Bij klachten mer berrekking tot CARA werd gevraagd of men in de twee voor
0
10
20
30
40
50
gaande jaren een bepaalde tijd vrijwel
60
70
80
90 100
-c> " klachten"
dagelijks last had gehad. Tabel 1 geeft een overzicht van de resu!taten, voor
Gezondheids - "klachten"
zover her klachten betreft waarvan
Klimaat
meer dan 10% van de respondenten
-
"klachten"
'wekelijks', 'dagelijks' of'ja' last had. Bij het Wageningse onderzoek werden de omgeving van her gebouw, her ge
're hoge temperaruur' en 're !age tem
voor een nadere concretisering werden
bouw zelf, de werkruimten, de gebouw
peratuur' de groep 'temperatuurklach
maatregelen beschreven mer verwijzin
insrallaries, wijze van beheer en onder
ten' en 'muffe lucht', 'onaangename
gen naar normen. De belangrijksre
houd en de onderhoudstoestand van
geuren', 'stoffige lucht' en 'tabaksrook'
conclusies uit dit - nog steeds actuele -
her gebouw en de installaties geYnven
de groep 'luchtkwaliteii etc. en ont
rapport was dat 'Gezond Bouwen' een
tariseerd. Hiervoor werd een inspectie
stond tabel 2.
bruikbare methode is om het ontstaan
Bij de analyses die volgden bleken in
her een taak van de overheid en bran
van 'gebouwziekte' te beperken en dat
lijst gebruikt. Bij de analyse vond men aanvankelijk weinig significanties. Daarom werden de relaties met behulp
gebouwen met mechanische koeling,
cheorganisaties is om her belang van
van factoranalyse en clustering van
recirculatie en/of luchrbevochtiging
her gebruik van die methode onder de
klachten ingedikr. Op die manier
gemiddeld meer klachtenclusters voor
aandacht te brengen van betrokkenen.
vormden 'tocht', 'koude voeren', 'koude
te komen dan in gebouwen zonder die
Voor bestaande gebouwen werd verbe
handen', 'temperatuurschommelingen',
cluster ternperotuur
gemiddeld (%) 52,5
luchtkwaliteit
44,7
droge lucht
42,0
verlichting
29,9
storend geluid
24,7
voorzieningen. Gebouwen met natuur
tering van de klachtenbehandeling ge
lijke venti!atie lieten minder klachten
noemd. Vee! werd verwacht van de
zien dan gebouwen met mechanische
ontwikkeling van een diagnostische
ventilatie. Dir beeld was bekend uit
methode die gebouwbeheerders beter
her onderzoek van Finnegan [3]. De
in staat stelt om klachten op re lossen,
gegevens werden later verwerkt tot een
door klachten beter re leren begrijpen.
diagram [8], zie nevenstaande figuur.
Maar ook om beter te kunnen beslissen welke deskundige moet warden inge schakeld als ze er zelf niet uitkomen.
VERVOLGONDERZOEK
Voor de ontwikkeling van zo'n methode
Bij her ministerie van Sociale Zaken
gaf her rapport een aanzet.
en Werkgelegenheid bleef men naden ken over her re voeren Arbobeleid in
neurologisch neus/keel oog statische elektriciteit
22,3 19,4 18,4 10,6
Probleemdefinitie
zake her SBS. Dir resulreerde in 1990
Her rapport [9] geeft aan dat her SBS
in her rapport 'Ontwikkeling en be
hanteerbaar is re maken door her op te
houd van gezonde kantoorgebouwen'
vatten als niet meer dan een probleem
[9]. Her rapport ging uirgebreid in op
aanduiding. Her probleem is dat er ge
wat op dat moment bekend was over
bouwen bestaan waarin een opvallend
her SBS. Voor de aanpak van her pro
aantal gebouwbewonersl) last heeft
bleem werd her re volgen beleid uit
van klachten met een onbekende oor
eengezet dat zich vooral zou moeten
zaak. De klachten verdwijnen nadat
richten op her verbeteren van de com
men her gebouw heeft verlaten. De
Werkplekgerelateerde klachten-clusters in 61 Nederlandse kantoorgebouwen
municatie tussen de verschillende be
aanduiding 'probleemgebouw' wordt
troklcenen en her verduidelijken van
we! gebruikt voor gebouwen met be
·TABEl 2-
verantwoordelijkheden. Als aanzet
wonersklachren met - na enig onder-
"'
TWL magazineS/2001
63
zock bckcn
proken over 'klachren' erwijl sym p '
[ 15 J.
De
ovcrigc
10% i
onverkJ:mr
gescdd. Y. !gens plan z.ouden hierop aanwijzingen ko men
baar, welk onderzoek men o k
revcn
Vam1ir her Arbobeleid beschouwd is de
voor de rapporrnge en adntinisrratieve
90% te verklaren klachren her meest
afhandeling van
inreressanr. Van die klacluen is, globaal
gezicn, de hclfr eenvoudi g re \•erhelpen.
candaard
re
staa11
de klachcen, inclusief
forrnaren daa.rvoor. Her is er
niec meer van gekomen.
Di berrefr kbchren die aan een ver
romen' word n bedodd. £en symp
kee rd gcbruik van her gebouw of de
room i war mensen zelf n Is versch ij n
installaries zijn te wijren. Tot deze ca
sel ervaren. Een symproom kan hin er
regorie behoren de klachten die zijn
GEZOND BOUW�N In l 988 w er d in Swckl1olm bij de ea
geven, ome\•redcnbeid veroor7.aken en
rerug te voeren op verkeerde instellin
ste incerm1rionalc 'HEALTHY BUIL
uircinddijk rot klachr leiden. Tussen
gen van de installaties, inregelfouren,
DING' conferenrie opgeroepen om
sympromen en klachren zitten drem
onvoldoende onderhoud e.d. In die
over de moeilijk re beantwoorden oor
pels
[1 OJ. Van alle mensen die (als her
aan ze wordr gevmagd) zeggen dar ze
gevallen doen de insr:1llaries niet war ze
zaakvraag van her SBS heen re stappen
volgens hun specificaries zouden moe
en gebruik te maken van reeds beschik
hinder ondervind n van her klimaat,
ren doen. Berncht zijn bijvoorbeeld
40% dat ze hebben geklaagd of zullen gaan klagen [11]. De drempel
bare kennis ovt:r hoe klachten zijn
zegt
verstopte filters, waardoor onvoldoende
voork61m:n.
venti!atie oprreedt en nier fris ruikende
tussen symproom en klacht is i n dit
luchr in her gebouw wordt verspreid.
besloor deze a;tnpak, di e ze' ezond Bouwcn' noemden, in Nederland uir
geval
60%. Verschillende publicaries
geven aan dar een gebouw als 'ziek'
ce
De Club van Scockholm�)
Op dergelijke klachten, en het verhel
re dragen. Bedoelde aanpak werd in
pen ervan, moeten beheerders warden
Nederland herkend als de 'arbeidshy
aangesproken. De andere helft van de
gienischc straregie', een vorm van ri sico-evalnatie die met succes in de in
riseercl is deze conclusie niet juist, om
90% re verkl. ren l
dat her dan om symptomen gaat. In
bouw- of insr:.i.llacieoncwerp. Hierop
van bloorsteJling van werlmemers aan
dat lichr gezien is her even min juist
moeten oncwerpers
om op grand van her Wageningse on
ken. Mer fouren in her gebouwonrwerp
universeel toepasbare methode waar
derzoek re concluderen dar meer dan
wordt bedoeld dat met geen enkele in
mee risico's en risicobeperkende maar
moet worden beschouwd als
20% van
de bewoners 'klachren' hecfr. A.ls 'klach
cen' met een vragenlijst zijn ge"inventa
worden aangespro
dusrrie wordt toegepasr bij her beheer sen van gezondheidsrisico's als gevolg toxische stoffen, hitte en lawaai. Een
de helft van de bewoners van kantoor
sralhtie of voorziening aan de voor de
regelen op een logische manier in kaarr
gebouwen klaagr over her binnenkli
gebouwfunctie geldende binnenmi.lieu
worden gebracht en tegen elkaar kun
of gebruikseisen is te voldoen. Zoicts
nen warden afgewogen.
maat.
kan zich - bijvoorbeeld - voordoen bij
Commuuicntieprobleem
zeer transparante of zeer hoge ruimten
Aan de hand van her eerder vermeldc
'Sick Building 'yndrome' kan ook
als die r.uimm1 zijn bedoeld
onderzoek
warden gezien als een communicatie
langdurig en plnarsgebonden verblijf.
SZW de publicatie 'Gezonde kantoor
probleem of her gevolg daarvan. Her
Mer fomen in her iJi rallacicontwerp
gebouwen - Aandachtspunten bij ont
voorgaande room dat reeds aan. Daar
wordt bedoeld dat verkeerde specifica
wikkeling en beheer' samen
bij komt dat bewoners vaak 'verklarend'
ties werden vastgesteld. De insrallaries
publicatie werd door de TVVL van
klagen
[6]. Ze zeggen dan niet waar
van ze la.st hcbben (zoals: hoofdpijn) maar zeggen
wat
ze denken
da de
voor
ee n
'92 als
kunnen clan niet war ze, gezien de
commenraar voorzien, in maart
conceptvoorlichtingsblad uitgegeven en
zouden moeren kunnen. Een veelvoor
door de minister van SZW gepresen
komend voorbeeld hiervan is een hoge
beeld: onvoldoende venrilatie). Dit
re interne warmtebela ci ng clan in her
verschijnsel wordr ook we! 'attriburie'
Programma van Eisen was aangegeven.
[12]. Het is een gevolg van
[17]. De
funcrie of her gebruik van her geboLtw,
oo rlaak van bun klachren is (bijvoor
genoemd
[9] srelde her ministerie van
teerd bij zijn openingsroesp.raak voor
het door de TWL georg:.i.niseerde
congres Healthy bui ldi ng s in relac ion '
to build i n g services'. Bij z ijn roespn1.ak:
het niet reageren van klachtenbehan
Klachtenbehandeling
dela ars op symptoombes hrijvingen.
Hoewel de overheid eind
benadrukre de minister de bel ang rij ke
'91 reeds fors
rol van de branches bij 'Ge-mnd Bou
Beheerde� kunnen hier vaak wei o ig
was teruggetreden, werd toch besloten
wen' en
met dit soort klachren. Nemen ze 'ver
om de onrwikkeling van een klachren
daarover. De publicatie
klarende' klachten letterlijk - dus zon
behandelingsmethode voor de 'eerste
middels niet meer door SZW uitgege
her vc rspreiden van kennis
[17) word
in
der zi.ch af te vragen welk symproom
lijn' (gebouwbeheerders) ter hand te
ven. De tekst is, in aangepaste vorm,
erachtcr schuil gaat
nemen. De inmiddels nier meer be
beschikbaar als 'dictaat '
staande Rijks Bedrijfsveiligheid en Be
naar wens van de minister zijn Stich
drijfsgezondheidsdienst (RB B) kreeg
ting Bouw Research en Srichring ISSO
de opdrachr. Het n sultaar
her praktijkboek 'Gezonde Gebouwen'
gr oot dac
ze
-
clan is de kan.s
een verkeerd spoor volgen,
de werkelijk e oorzaak nooit vinden
en
de l
vrm
ldr11:hte11
Volgens verschillendc
udcrzoekers is
90% van alle gebouwgerela teerde klachccn ce verklaren r l3] [ l 4)
ongeveer
64
was
een in
1994 uitgebrachr rapport met de titel
klaren.
Oo1·zaken
:
[18]. Geheel
[19] gaan uitgeven.
'Handleiding voor de aanpak van ge
bouw- en werkple.kgerelateerde klach ren' [ 16J. Hee rapport beschrijft de diagaosciek die op ecn diskette aan be heerde.rs ter hand zou kunnen warden GEZONDE GEBOUWEN
Tegenwoord.ig wordt de HEALTHY
BUlLDI
G
conferentie om de dric
jaar gehouden en gccombinee.rd mer Li D
RAIR
UAL1TY (IAQ).
De
]aatste keer was dit in
2000 in Espoo 1997 in Wash
(Finland), daarvoor in
bespreken van
die merhode werden ook
andere aspecren van gebouwen beliclu
Vervolgens werd de vraag gesteld: 'Kennelijk hebben we een dilemma. Wrzt
ington. Verder wordt om de drie jaar
dan alleen de klimaatinstallaties. Ver
zou je daaman kunnen doen7 Een veel
een INDOOR AIR conferemie gehou
der werden de eisen samengevat waar
gehoord antwoord was: 'Dar moet met
1999 in Edin 1996 in Nagoya
den. De laame keer in
aan her binnenmilieu moer voldoen en
werrelijke regels worden opgelost. 'Ge
bL1rg, daarvoor in
werd toegelicht hoe en met welke midde
zond bouwen' moet wettelijk warden verplicht. Dan moet de concurrent het
Qapan). Deze grate internationale
len aan die eisen kan warden voldaan.
congressen besreden ruim aandacht
Aan her eind van de !es werd volgens
ook'. Reactie docent: 'Dat is wat we in
aan het SBS, Gezond Bouwen, onder
een vast patroon gediscussieerd.
Nederland kennelijk niet willen. We
zoeksmethoden, normen e.d. Per keer
hebben gekozen voor een terugtreden
levert dit gemiddeld 3000 pagina's
De discussie werd begonnen mer de
rekst op.
vraag: 'W0t gaat u met deze kennis doen?
en minder toezicht. Regels waarvan je
Meestal volgden een paar brave ant
de naleving nier kunt comroleren,
woorden; men zou de kennis gaan ge
dat bet toezicht ombreekt, zijn zinloos.
GEZOND BOUWEN EN DE
TVVL
de overheid met minder ambtenaren 0111-
bruiken. Maar ook reacries, waaruit
Dus met wettelijke regels komen we er
Her eerste iniriatief nam de TVVL in
bleek dat de cursisten liever van ande
niet.'
'86 door de Rehva cursus 'Sick Building
ren horen wat ze moeten doen. De
Syndrome' naar Nederland te halen.
vraag werd herhaald met de toelich
'Kunnen we het als irtstal!atiebnznche
De cursus werd gegeven door Lindvall
ting dar in de praktijk veel klachten
zelfregelen? Geen reactie. Betoogd
en Valbjorn, t\Vee bekenden uit de
ten onrechte worden toegeschreven
Scandinavische SBS-scene. Met deze
aan slecht functionerende klimaatin
delijk zijn voor het uiteindelijke resul
cursus werd de eerste serieuze discussie
srallaties, vaak als gevolg van 'verkla
taar en dat ze die verantwoordelijkheid
over het SBS op gang gebracht. Dir
rende' klachten. Installatietechnici en
ook moeten nemen, o.a. omdat de
leidde
al vrij snel rot anikelen in Kli maarbeheersing (6][20] en in 1987 rot
adviseurs zouden deze klachten moe
wetgever hen daarop aanspreekt, bij
ten kunnen herkennen of in ieder ge
voorbeeld als her om de arbeidsom
her eerste Nederlandse symposium
val een idee moeten hebben in welke
standigheden in her gebouw gaat. Op drachtgevers moeten hun verantwoor
werd dat opdrachtgevers verantwoor
over SBS dat samen met her Konink
richring de oorzaken moeten worden
lijk lnstiruur voor Ingenieurs werd ge
gezocht. Zo'n idee moet dan aan de
delijkheid we! kunnen nemen. Daar
organiseerd. Verder organiseerde de
opdrachtgever worden gemeld, bij
ligt mede een taak voor opdrachme
1992 de internationale con
voorkeur samen met aanwijzingen hoe
mers, zoals adviseurs en installateurs.
ferentie 'Healthy buildings in relation
de klachten zijn te verhelpen en in her
Die moeten hun opdrachtgevers ver
to building services'. Belangrijk was
vervolg re voorkomen. Wordt dat niet
rellen war de consequenties zijn, bij
ook her TVVL-onderwijs, zoals de
gedaan dan is de kans groor dat er
voorbeeld van een re beperkt budget
TVVL in
cursus voor arbeidshygienisten. Deze
niers gebeurt en men naar de installa
of van bezuinigingen, en ze moeren
groep kan een aanzienlijke bijdrage le
ties blijft wijzen. Vaak reageerden de
aangeven welke eisen binnen die be
veren aan het gezond maken en houden
cursisten op de eerste vraag door te
perkingen we! en niet zijn te realiseren.
van gebouwen als ze over relevanre in
zeggen dat veel voorzieningen om
Aan de andere kant is het de verant
sta!latiekennis beschikt. Eveneens be langrijk was de opname van !es
11
'Een gezond gebouw' in de cursus Luchrbehandelingstechniek en Jes
2
klachten te voorkomen niet zijn te re
woordelijkheid van opdrachtgevers om
aliseren vanwege de kosren. 'We kun
naar consequenties te vragen en open
nen alles maken als we maar binnen
en eerlijke antwoorden re eisen. De
ons budget blijven en liever nog voor
Club van Stockholm zag ooic mogelijk
'Gezond bouwen en binnenmilieu' in
minder'.
de cursus Milieuzorg & Insrallatie
mogelijk. Als een opdrachrgever eisen
ter van 'Gezonde Bouwers'. Adviesbu
techniek. Met her afnemen van de
stelt die je binnen het beschikbare
reaus en installariebedrijven die kunnen
belangstelling verdwenen de lessen uit
budget niet kunt realiseren clan zeg je
aantonen dat ze over de benodigde
het programma.
dat toch tegen zo'n opdrachrgever? Je
kennis beschik)cen en verklaren open
hoeft toch niet te maken wat je niet
en eerlijk medrnn opdrachtgever te
De docent: 'Dan is er al veel
heden in her aanleggen van een regis
Discussie met cursisten
kan verantwoorden?' Veel cursisten
communiceren zouden in her. register
Gedurende de rijd dat 'Gezond Bou
antwoordden daarop met: 'Maklcelijk
kunnen warden ingeschreven. Het is
wen' in het cursusprogramma stond
praten. Als wij het niet doen, dan doet
bij een idee gebleven.
werd een dagdeel aan de theorie en
de concurrent her wel'. Reactie docent:
een dagdeel
aan praktische toepassin
'Dar
is kortetermijnbelangen dienen en
' Writ kunnen we met certifi.catie bereiken?
gen besteed. Bij her praktijkdeel werd
je opdrachrgever knollen voor citroe
werd ten slotte gevraagd. Bedrijven en
toegelicht waaraan aandacht moet wor
nen verkopen. Op de lange termijn
instellingen kunnen vast!eggen hoe ze
den besteed om tot 'gezonde installa
keert dit zich regen je'. Een beperkr
met opdrachtgevers communiceren,
ties' te komen en hoe onderhoudsarme
aanral cursisten zei dat de opdrachtge
bijvoorbeeld als ze binnen de beper
en onderhoudbare installaties kunnen
ver of de architect we! re horen krijgt
kingen van her budget niet aan de
worden gemaakt. Bij her theroriedeel
wanneer niet aan de gesrelde eisen kan
door de opdrachtgever gestelde eisen
werd ingegaan op her ontstaan van
worden voldaan. Deze cursisten werk
kunnen voldoen.
klachten en op de mogelijkheden om
ten doorgaans bij overheidsinsrellingen
den doorgaans zeer gereserveerd. Soms
klaci1,ren te beperken met behulp van
of multinationals.
de 'Gezond Bouwen' -methode. Bij her
De cursisren reageer
werd zachtjes gemompeld dat concur rentie kan dwingen andere dingen re
TVVL
11urg11zi11e
5/2001
65
doen. Lichaarnstaa1 lier zien dat ze er
ARCHITECTEN EN GEZOND
niet in geloven. Kennelijk biedt certifi
BOUWEN
catie in de beleving van de cursisren
Bij de
geen garanrie voor de kwaliteit die er
wordt
Bouwkundeopleiding in Delft in her rweede jaar aandachc be
mee wordt beoogd .
sreed aan 'Gezond Bouwen'. In die ka
van de
der wordt een lezing gegeven over func
Wordr de nalevi ng gecerrificeerde wer l...-wi j ze nier
gecontroleerd, of is die niet re contro
leren, clan is o:nificacie mogclijk net zo zinloos als wecgeving waarvan de naleving n ier wordr geconrroleerd. Er werd met ca.
cionelc eisen en de wijze waarop daar a.-in mer bouwkundige voorzieningen, insmllaries of mer combinaries van bei de kan warden voldaan. G ro ep sge w ijs wordt een casus behandeld en de srof uir het dictaat [17) met inzicht ,
500 cursis re n gedis n et hun 25 a 30
hcefr geleid. Men vraage z.ich daa.rdoor ni r af hoe her proces anders had moc ccn warden ingcrichr. bijvoorbecld 111 her doeltreffendcr re lacen zijn. Her gaar hicr om een onderwijssirnarie die model smar voor hoe her in de prakrijk ongeveer gaar. Bij de methodologiediscussie wordt onrkend dat architecten bij hun om
werp - eigenlij k de crearieve fase daarin doelen voo r ogen hebben. Her onr werpen zou middelengcricht zijn. Dar wi1 zeggen dat met middelen wordr gevarieerd om toe nieuwe oplossingen re komen. Doelgericht onrwerpen is ni r her onrwerpen van een nieuwe
-
cussieerd. Ze waren
vragen geroetst. Uit de anrwoorden
jaar war jonger en war minder ervaren
oordeel - her kan bijna niet anders - is
blijkr dar men her redelijk begrijpr. Bij de om:werpoefening is van dir bcgrip doorga:rn weinig rerug te vinde.n. Te penen ram en en zoweinig mogelijl in callaries3) is wac is blijven hangcn, alsmcde her besef d ar he gcbouwonc wcrp op die uicgang.;punren moer zij11 afgesrernd. ln het derde en vierde jaar warden lezingen gegeven over de ime
gebaseerd op de eigen dagelijkse prak
gratie van de gebouwinstallaties in her
zeer veel doelen kent. Doelen die on
cij k.
architectonische en bouwtechnische
gelijk en ongelijkwaardig zijn. Dat
onrwerp. Daarbij wordt de stof uir her
maakt her architecronische onrwerp
tweede jaar in herinnering geroepen
proces 7.ee.r complex. Onrwerphulp middelen die her afWegingsproces dod rrdie.nder kunnen ma.ken warden cijd rovend genoemd [24]. Belangrijker is waarschijnlijk da[ de middeJengerichre
clan de doorsnee adviseur of installa teur. Toch lieten ze blijken over zoveel inzicht te beschikken dat hun oordeel,
over hoe de insrallatiebranche aanlcijk t regen 'Gezond Bouwen en hoe daar mee in de praktijk wordt omgegaan, serieus moet worden genomen. Hun
ADVISEURS EN GEZOND BOUWEN
en gewezen op de functionele eisen die
Essentieel voor 'Gezond Bouwen' is
mer her oncwerp moeren warden gere aliseerd. Uir de roers blijkc wcdc:rom dar men her reddijk begrijpr. En bij de ontwerpoefening is d:iar weer weinig
dat adviseurs klachtenrisico's voorko men door tijden bet onrwerpproces te
als 'l.e tot risicovolle ont werpbeslissingen warden ged wo ng en Adviseurs doe11 dit vaak nier om d at ze
waarschuwen
.
van terug te vinden. Hier is een ver klaring voor.
vinden - net als vele architecren overi
roekomst maar her construeren van
[23). De o nui rg e werkelijkheid die onmisken baar achter deze visie schuil gaar is dat her archirecroniscllc oncwerpproces - dar meer clan de creatieve fuse omvac een bek end resuJtaar sproken
manier doorgaans sneller tot resultaar
leidr en doekreffend is als de opdracht gever besluit het onrwerp re laten uir voeren. De visuele waameming van her gebouw en de vergelijking me[ war was bedodd is vaak de cnige evaluatie
maar om ze op te lossen. Toch kunnen
Archiceccen dis ussieren al jaren over de methodologie van her oncwe1pen [21], ook inrern.arionaal [22J. De dis
archi.tecren doorg
cussie laat voor- en tegenstanders zien
her a.rch.irecronische onrwerpproces
ad vi ·eur opschieren clan met construc
van ontwerpmethoden die dwingen
wordc
teurs. Architecten noemen vaak als
om op aangegeven momenten over be
oorzaak dat adviseurs en architecten
paalde keuzes na te denken. 'Gezond
een andere taal sp rcke n. In de ogen
Bouwen' is zo'n mechode. Tegenscan ders vindcn dac ze door dergelijke me thoden in hun crearivireir worden be perkt. Voorsranders daa.rentegen vin den dar crearieve oplossingen vaak uit beperkingeu ontsraan. Opvallend is
gens - dat ze niet warden ingehuurd om voor problemen te waarschuwen
adviseur iema.nd die meedenkr en zich verdiept in de opgave van de architect. Die op gave is, als her om architecruur gaat: verleggen van grenzen en ve.rnieuwing. Meedenken is risicovol als bij hec zoe ken van nieuwe oplossingen de advi seur ook zijn eigen grenzen verlegr namelijk de grem,en vall .war hij zelf nog veranrwoordelijk vindr. Her is een sluipend proces, vooral als de adviseur einddoos z'n besr blijfr doe.n om de a rch ice ct rcr willc re zijn. De opdi:achc g eve r k:m dir risicovolle gedrag voor komen mer ecn projecrorganisati.c van archirecten is een goede
waarin open communicatie wordr aan gemoedigd en de realisarie van een in alle opzichten perfect resultaar wordt
gez.ien als een gezamenlijke veranrwoor dc lijk h eid. 66
waarbij bet gebouw als resulraar van
bcoordeeld.
CONCLUSIES
'Gezond Bouwen', als oplossing voor het 'Sick Building Syndrome', houdt in dat gebruik wordr gemaakt van de beschikbare kennis over her beperken van klachtenrisico's. De hoeveelheid
evenwel dat archirecten zelden kunnen
kennis is overweldigend. Het probleem
1.e naar cig en
ligt clan ook niet bij de beschikbaarheid
aangeven welkc onrwerp .methode gebruike.n.
Vaak omdar ze
-
van kennis, maar bij de toepassing er
zeggen - er nog nooit over nadenken.
van. Architecten worden vaak veranr
Wei kunnen ze aan de hand van een
woordelijk gesteld voor die toepassing
c oncr eet onrwerp vertelle n welke op lossi. n gen ze hebben g e kozen en hun
en voor de inregrarie in her ontwerp.
keuzes beredeneren vanuir een voor her
onder installatieontwerpers, ook hun
onrwerp gekozen filosofie of chema.
veranrwoordelijkheid nemen, door op
Dar is ook de manier waarop pl an nen worden besproken en beoordeeld. Bij her archireccuuronderwijs wordt bij beoordelingen vrijwel alrijd over her omwerp als resultaat g esproken en zel den over bet proces dar tor dat onrwerp GEZONDE GEBOUWEN
Dar is toelaatbaar als specialisten, waar
klachtenrisico's re wijzen, bijvoorbeeld als die het gevolg zijn van ontwerp keuzen. Die verantwoordelijkheid wordt vaak niet genomen. Opdrachr gevers kunnen dit veranderen met een open projectorganisarie en evaluatie
van her gehele ontwerpproces vanaf de projecrdefinirie tot en met ht:r gereali seerde en in gebruik zijnde gebouw.
Aan her begin werd de vraag gesteld of her SBS voldoende is opgelosr. Om dar re weren te komen zou her Wageningse onderzoek moeten worden herhaald. Bij her onderwerp betrokken vakgen.o ren vinden dat de kennis van 'Ge.iond Bouwen' - als oplossing voor her SBS sinds begin jaren '90 sterk is toegeno men. Bijvoorbeeld de positieve invloed van te openen ramen en her individu eel kunnen regelen van binnenklimaar, zonwering e.d. zijn breed bekend. Maar 'Gezond Bouwen' is meer. Wie om zich heen kijkt kan vele onnodige klachten risico's aanwijzen en ziet er dagelijks bijkomen. Neem bijvoorbeeld fl.exibele kantoorgebouwen. De nieuwe inde lingsconcepten zijn bedoeld om huis vestingskosten re beperken door meer voudig en fl.exibel ruimtegebruik. De gemeenschappelijke ruimren bij deze concepren zijn een aanwijsbaar risico. De kans is groot dat de gevolgen van dat risico - in de vorm van kosten van prestatievermindering en verzuimtoe name - nooit in de besluirvorming zijn meegenomen. Mogelijk omdat aan de betrokkenen die de risico's kenden nooit iets is gevraagd of domweg om dat ze hun mond hebben gehouden. Conclusie: 'Her SBS is nog lang niet opgelost!'. �
wordt gedacht aan insrallarie-arme of instal!atie-loze gebouwen. Een fascinatie van veel architecten. Vaak wordt bedoeld dar men de installaties niet wil zien. Voldoende is bekend dar, om zo weinig mogelijk klimaat installaties te krijgen, er veel van de thermische eigenschappen van her gebouw wordt gevraagd.
1. Met 'gebouw-bewoners' worden de mensen bedoeld die in her gebouw werken of verblijven. 'Gebouw-ge bruikers' zijn de organisaties en in stellingen die her gebouw in gebruik hebben. 2.De Club van Stockholm (CvS) werd in 1988 opgericht bij her eerste 'Healthy Buildings'-congres. Neder landse congresgangers besloten geza menlijk de filosofie van her congres in eigen land uit re dragen. Her ini tiatief werd later overgenomen door de Stichting Bouw Research, die, in tegenstelling tot de CvS, over mid delen kon beschikken en o.a. her blad 'Gezond Bouwen en Beheren' kon uitgeven. Later is dit initiatief in een nog grocer geheel opgegaan, name lijk her Platform Binnenmilieu van her ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. "' 3. Bij 'zo weinig mogelijk' installaries
Air Quality Investigations in Non industrial Workplaces: An Update,
Report 45226 National Institute for Occupational Safety and Health, Cincinatti, Ohio 1984. 14. Wallingford, K.M., in: Indoor Air
LITERATUUR
Quality Investigations in Office
1.
Buildings, Industrial Hygiene News
Repace, J.L., 'Indoor air pollution', Environmental International, 8 (1982), 21-36.
2. 'Indoor air pollutants: exposure and health effect!, EURO Reports and Studies nr. 78, World Health Orga nization, Regional Office for Europe, Copenhagen 1983. 3. Stolwijk, ].A.J., 'The 'Sick Building' S)indrome, proc. INDOORAJR '84, Stockl10lm 1984, Vol. 1, 23-29. 4. Finnegan, M.J., A.C. Pickering & P.S. Burge, 'The sick building syn drome: prevalence studieJ, British Med. ]. 290 (1984), 1573-1575. 5. Skov, Pen O.Valbjorn, 'The 'Sick' building syndrome in the office envi ronment, proc. INDOOR AJR '87,
Berlin 1987, Vol. 2 439-443. 6. Schalkoort, T.A.J., 'Sick Building Syndrome, bewonersklachten, mogelijke oorzaken en oplossingen', Klimaat beheersing 16, maart 1987, 73-80. 7. Preller, L., T.Zweers, J.S.M.Boleij en B.Brunekreef, 'Gezondheids klachten en klachten over het bin
VOETNOTEN
1975.
12.Vroon, P.A., 'Psychologische aspecten ziekmakende gebouwen', Rijksuni versiteit Utrecht, Uitg. ISOR, 1990. 13.Wallingford, K.M., 'NIOSH Indoor
nenklimaat in kantoorgebouwen',
Studierapport S 83, Uitgave Direc roraat Generaal van de Arbeid, 1990. 8. Kurvers, S.R. en J.L. Leijten, niet gepubliceerde voorstudie ten be hoeve van [16]. 9. Schalkoort, T.A.J., 'Ontwikkeling en behoud van gezonde kantoorge bouwen - Studie naar het Sick Buil ding Syndrome en de mogelijkheid van het terugdringen van bewoners klachten in kantoorgebouwen',
Studierapport S 124, Uitgave Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1991. 10.Schalkoort, T.A.J., 'Normen voor een acceptabel binnenklimaal, TVVL Magazine 23, mei 1994, 21-27. I I.Schmitz, H.WW, G.Laenen en H.A.J.Koekenbier, 'Onvrede en klachten van werknemers', Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Vak cenrrales en Instituut voorToege paste Sociologie, Utrecht/Nijmegen TVVL
magazine 5/200 I
Report 29 (1986) 11. 15.Kurvers, S.R., 'De omvang van de 'sick bttilding'problematiek; klachten en oorzaken', Klimaatbeheersing 17
(1988), 295-297. 16.Kurvers, S.R, J.L. Leijten, A. van der Weerd en J.C. de Jong, 'Hand leiding voor de aanpak van gebouw en werkplekgere!ateerde klachten',
Srudierapport S 168, Ministerie van Sociale Zalcen en Werkgelegen heid, 1994. 17. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 'Gezonde kantoor gebouwen - Aandachtspunten bij ontwikkeling en beheer', Voorlich tingsblad CV 26, maart 1992. 18.Schalkoort, T.A.J. en P.G. Luscuere, 'Gezonde gebouwen', uitgaveTech nische Universiteit, Faculteit der Bouwkunde, dictaat, art. 1386, Delft 1997. 19.ISSO/SBR, 'Praktijkboek Gezonde Gebouwen' (met aanvullingen), Rotterdam: SBR Kennisoverdracht BV, 1997. 20.Rolloos, M. en R.W Lanting, ·
'Gezonde klimaatinstallaties',
Klimaatbeheersing, december 1989, p.418-429. 21.Nieuwenhuis, A en M van Ouwer kerk (eds.), 'Research by Design', Proceedings, Delft University of Technology, Faculty of Architec ture, Delft 2000. 22.Voordt, T.J.M. & H.B.R. van Weegen (eds), 'Doctorates in Design and Architecture, Proc. Delft Uni versity ofTechnology, Faculty of Architecture, Delft 1996. 23.Jong, T.M., W.H.J. van den Bergh, A.C.].M. Eekhout, T.J.M. van der Voordt & Y.J. Cuperus, 'Introduc tion', in [21], 10-17. 24.Putter, H., 'Architectonische ontwerp methoden en systematieken', Proc. Omwerpmethodologie, symposium Technische Universiteit, Faculteit Bouwkunde, Delft mei 1998. 67
