Sensibility. in openbare ruimte. Palet aan kleuren in wit beton. Rek is uit riool Vertrouwde rioleringssystemen niet met badwater weggooien

b:ton december 2007

P l a t f o r m v o o r h e t o n t w e r p e n , f a b r i c e r e n , b o u w e n e n g e b r u i k e n v a n P REFAB b e t o n p r o d u C t e n

‘Sensibility’ in openbare ruimte

Palet aan ‘kleuren’ in wit beton Rek is uit riool

Vertrouwde rioleringssystemen niet met badwater weggooien

#8

december 2007

1

Vloeren en wanden

EPS-producten

Wapeningsstaal

Breedplaatvloeren

EPS-Funderingskisten

Bouwstaalmatten

Combinatievloeren

Peripor® kelderisolatie

Murfor® metselwapening

MegaDeckvloeren

Neopor® spouwmuurisolatie

Standaard wapeningskorven

Holle wanden

Ankerplaat™ vloerisolatie

Strokenmatten

t e k k a p al

Tota

ot e

ng t i r e d n n fu

va

er

vlo s g n i p e erdi v t e m n

Voor De Hoop Pekso telt úw tevredenheid! De Hoop Pekso is producent en leverancier van een totaalpakket aan ruwbouwproducten. Want, met de omschrijving ‘leverancier’ doen we ons zeker tekort. We proberen juist om meer te doen voor onze klanten. Alles uit één hand. Van de fundering tot en met de verdiepingsvloer. Wij zijn ook voortdurend bezig om al die producten nog te verbeteren. Onze innovatiekracht zet die typering van leverancier in een ander daglicht. Innovatie die veelal in samenwerking met onze klanten plaatsvindt, op basis van hun problemen, ideeën en wensen. Zo komen we gezamenlijk tot een optimaal bouwproces en eindproduct. Onze medewerkers beseffen allemaal dat er een verhaal achter het product zit. Van advies over de juiste productkeuze tot ondersteuning bij de correcte verwerking. Daarom hechten wij aan goede relaties met onze klanten. Want zo weten wij telkens substantieel bij te dragen aan een puik eindresultaat. En wij zijn pas tevreden als u tevreden bent.

De Hoop Pekso bv TERNEUZEN - OOSTERHOUT

Postbus 19 4530 AA Terneuzen Vestiging Terneuzen

Vestiging Oosterhout

Duitslandweg 2

Visserijweg 9

4538 BK Terneuzen

4906 CJ Oosterhout

0115 68 09 11

0162 47 39 73

0115 61 32 42

0162 47 39 70

[email protected] www.dehoop-pekso.nl

Pas tevreden als u tevreden bent

b:ton december 2007

voorwoord: Beton betovert We maken ontzettend mooie prefab betonproducten. Elke dag weer. Het zijn voor het overgrote deel meest functionele producten die hun weg vinden in allerhande succesvolle toepassingen in woning- en utiliteitsbouw en in de GWW-, industriële en agrarische sector. In toenemende mate wordt de functionaliteit van het product gekoppeld aan de esthetische mogelijkheden van prefab beton. Dan worden die gevelelementen fraai van vorm of prachtig van kleur. Of dan krijgen de brugliggers slanke, gebogen vormen zodat ze niet alleen maar dat kille kunstwerk zijn. Soms gaan we nog een stapje verder met beton. Architecten en opdrachtgevers kiezen dan voor een bijzondere toepassing van standaardproducten of speciaal vervaardigde betonelementen. Dan verschijnt er een sprankelende waterloop, een immense trappartij, een bestrating met tekenfilmfiguren, een krachtig gevelornament of wat dies meer zij. En nog is prefab beton dan niet aan z’n eind wat mogelijkheden betreft. Zo is het opvallend om te zien hoe ontwerpers en kunstenaars experimenteren met aparte verschijningsvormen van beton. Hoe ze fijnzinnige details in betonoppervlakken weten te krijgen. Juist bij beton; een materiaal dat in veler ogen grof, zwaar en robuust is. Maar als je de afdrukken van bladeren tot in het detail van de bladnerven in beton kunt zien, dan toont dit aan hoe bijzonder beton kan zijn. Niet dat grijze, saaie materiaal, maar juist dat spannende, zelfs gevoelige materiaal. Natuurlijk waarderen wij de talrijke functionele toepassingen. U vindt ook in deze uitgave van B:ton weer succesvolle toepassingen van efficiënt en effectief prefab beton. Echter, op het moment dat mensen iets extra’s met ‘ons’ materiaal doen en beton betovert, dan besef ik elke keer weer dat geen ander materiaal kan tippen aan de veelzijdigheid van beton. Ervaar iets van die rijkdom in deze uitgave. Veel leesplezier.

Bart van Melick Voorzitter BFBN

3

b:ton december 2007

03: Voorwoord

inhoud:

08: Orbis Medical Park: Zorgcentrum van de toekomst 11: Column 12: Glasvezelwapening in beton

6 Als een trein door 178 busperrons

16

Detentiecentrum Alphen aan den Rijn geopend

Palet aan ‘kleuren’ in wit beton

26 Rek is uit riool Vertrouwde rioleringssystemen niet met badwater weggooien

4

b:ton december 2007

21: Bedrijfscontinuïteit familiebedrijven in aller belang

44: Kwalitatief en kwantitatief in de lift 45: Kort nieuws

22: Als kwaliteit van rioleringsbuizen en bestratingen écht telt

46: Ervaring en kennis van constructieve betonproducten vanaf nu samen

24: Wonen op de punt van Holland 46: Colofon 34: Bewezen duurzaam en flexibel

30 De Boreel is tweemaal gebouwd

36 Kantoorgebouw dat gebruikt én gezien mag worden

39 ‘Sensibility’ in openbare ruimte

5

b:ton december 2007

als een trein door 178 busperrons Het lijkt slechts een klein verschil of je over een bushalte of busperron praat, maar voor de reiziger is het uitermate belangrijk als hij of zij dankzij een hoger busperron gelijkvloers kan instappen. Dit geldt zeker voor ouderen, mindervalide mensen en ouders met kinderwagens. Steeds meer provincies en gemeenten kiezen voor een hoogwaardig busperron, opgebouwd uit prefab betonelementen en betonnen bestratingsmaterialen. Zoals de 178 bushaltes voor de provincie Overijssel, die ondanks de verschillende situaties en afmetingen in een soepel proces werden omgebouwd tot toegankelijke busperrons. “Het liep als een trein.” DOOR PAUL ENGELS

Projectgegevens: opdrachtgever:

gemeente overijssel

ontwerp:

witteveen+bos

uitvoering:

aannemingsbedrijf visscher vof uit ’t loo-oldebroek en de roo wegenbouw & milieutechniek uit emmen

Prefab beton:

leicon/concrelit (perronelementen), van den bosch beton (betonbanden, betontegels, betonstraatstenen), kijlstra beton (duikerelementen)

6

b:ton december 2007

hoewel het feitelijke aanleggen van de busperrons voor de aannemerscom-

bestratingsmaterialen, waarbij een deel van het grind is vervangen door gere-

binatie geen lastig werk betrof, zat de complexiteit vooral in de organisatie,

cycled puingranulaat; zo wordt een bijdrage geleverd aan milieuverantwoord

logistiek en alles wat er aan puzzelwerk bij kwam kijken. ing. wim visscher legt

bouwen.”

uit: “het is écht een specifiek werk. de perronelementen plaatsen en bestrating en asfaltwerk aanbrengen, dat is niet de grootste uitdaging. maar aange-

Alles de lucht in: op papier waren de haltes uitgewerkt, maar er was bijvoor-

zien elke bestaande bushalte anders is qua afmeting en (verkeers)situatie, er

beeld geen enkele hoogtemeting verricht. “dan moet je zaken steeds 1 op 1

vaak een fietspad en voetpad aanwezig zijn die mee omhoog moeten, er soms

uitzoeken op de locatie. want het hogere busperron betekent ook dat het fiets-

een sloot kort achter ligt, er plek moet zijn voor aansluitingen, er tijdelijke ver-

en voetpad omhoog moet. “ga je met het busperron omhoog, dan moet alles

keersvoorzieningen nodig zijn en alle 178 busperrons zo snel mogelijk moes-

er omheen ook de lucht in. in veel gevallen was er ook weinig ruimte. enkele

ten worden opgeknapt, praat je wél over een bijzonder project. een project dat

keren is met een prefab betonnen duikerconstructie de sloot ter plekke ge-

per bushalte om een specifieke, creatieve invulling vroeg. de ene keer moest er

dempt om meer ruimte voor het busperron en voorzieningen te creëren. in 70

een extra kolk bij, een andere keer moest je de toeritten en paden verleggen,

situaties is ook asfalt gedraaid voor het achterliggende fietspad. in de overige

een volgende keer waren het de inritten van bewoners die moesten worden

situaties hebben wij het nodige straatwerk vernieuwd.”

aangepast. hoewel er een bestek was uitgewerkt voor alle 178 haltes, was per halte een maatwerkoplossing nodig. in de praktijk was het puzzelen. in het be-

de kern van de bushaltes wordt gevormd door prefab betonnen busperronele-

gin vergt dit de nodige tijd, maar gaandeweg word je er steeds handiger en

menten. de standaard elementen werden toegepast in verschillende afmetin-

creatiever in.”

gen om uit te komen op de juiste maat van het busperron. de breedte varieerde van 1,07 m tot 2,27 m en de lengte van 7,50 m tot wel 20 m. “met name

om het grote aantal busperrons binnen de gestelde tijd aan te leggen, moest

de drukke haltes hebben een grotere maat gekregen. de bestaande haltes zijn

de aannemerscombinatie er gemiddeld 8 per week maken. “we hebben ge-

verwijderd. de aansluiting met de weg is keurig afgezaagd en de perrons zijn

zocht naar een bepaald ritme, waarbij wij eerst de prefab betonnen perronele-

strak in het werk gelegd, waarbij de vorm van het perron ervoor zorgt dat een

menten hebben geplaatst. organisatorisch was dat ons vertrekpunt. Zorgen

minimale naad tussen busdeuren en perrons mogelijk is. de opdrachtgever

dat je met vrachtwagen en kraan die route had uitgestippeld en dat de basis er

was supertevreden. niet alleen over de technische kwaliteit alsook over de or-

lag. dan kon direct daarna of wat later de bestrating worden aangelegd. men-

ganisatie. we hebben mede daarom het ontwerp en de complete besteksvoor-

sen vonden het vreemd en zelfs dom als je dan niet doorging met een halte,

bereiding voor nog eens 60 bushaltes mogen uitvoeren. die staan nog op

maar de straatmakersploeg was veel flexibeler binnen het proces om haltes te

de rol.” ook voor de provincie gelderland heeft wim visscher met zijn bedrijf

voltooien, inclusief het zelf ophalen van de benodigde betonnen bestratings-

al eerder dergelijke prefab betonnen busperrons aangelegd. hij verwacht in de

materialen. want je had per halte natuurlijk maar een relatief kleine hoeveel-

toekomst de nodige bushaltes te zullen ombouwen. “er zijn crow-richtlijnen

heid materiaal nodig. toch praat je tezamen over een behoorlijke hoeveelheid

voor de hoogte van het perron in combinatie met de instaphoogtes van bussen,

betonnen bestratingsmaterialen voor aanlooppaden, voetpaden, plateaus

die ook meer en meer gestandaardiseerd worden. als ik zie hoeveel bushaltes

voor abri’s, inritten bij bewoners et cetera. dit straatwerk is in alle gevallen

er nog in nederland in gemeenten en op provinciale wegen ontoegankelijk bij-

uitgevoerd met milieukeur betontegels, betonstraatstenen en betonbanden.

liggen, dan is er nog veel dat ‘op de rails’ moet worden gezet...”

de provincie overijssel eist als opdrachtgever de toepassing van betonnen

7

b:ton december 2007

orbis medical Park:

Zorgcentrum van de toekomst

Skelet van prefab beton: Sterke ‘botten’ van prefab beton gecombineerd met een transparanten luchtig exterieur. Hightech ICT vormt het centrale netwerk. Het Orbis Medical Park in Sittard is het zorgcentrum van de toekomst. DOOR MATHILDE VAN HULZEN

8

b:ton december 2007

De afbouw van Orbis Medical Park (OMP) aan de Middenweg in Sittard is onlangs in gang gezet. Dit mega-project omvat het nieuwe Maaslandziekenhuis (ook wel het ‘ziekenhuis van de 21e eeuw’ genoemd), het Prins Claus Centrum (geestelijke gezondheidszorg), een Zorgboulevard en het Centrum voor Revalidatie en Herstel. Een deel van de verpleegafdelingen is inmiddels zo goed als gereed, ook binnen de muren van het Prins Claus Centrum zijn de werklui begonnen aan de afbouw. De tweede verdiepingsvloer van de Zorgboulevard is vrijwel gerealiseerd en het Centrum voor Revalidatie en Herstel wordt langzaam concreet. Van het Stiltecentrum ernaast staat de ruwbouw al overeind. Het totale OMP kost zo’n 160 miljoen euro, het Maaslandziekenhuis en het Prins Claus Centrum komen al op 100 miljoen euro. Als alle gebouwen gereed zijn, gaan zo’n 5500 medewerkers van Orbis zorgen voor 200 duizend potentiële patiënten. Duizelingwekkende getallen? “Dit is zeker een groot bouwproject,” zegt G. Oomen, projectdirecteur bij Ballast Nedam en eindverantwoordelijke voor de bouw van het OMP. “Niet alleen door de bouwkosten maar ook door de schaal. Alleen al het ziekenhuis heeft een vloeroppervlak van 60 duizend vierkante meter.”

Projectgegevens Orbis Medical Park Sittard:

Prefab voorgeschreven: Prefab beton vormt het skelet van het OMP, inclu-

Opdrachtgever: Orbis medisch en zorgconcern

sief de kern. Voor de vloeren zijn breedplaat of kanaalplaatvloeren toegepast.

Architect:

Ook de trappen zijn opgebouwd uit prefab betonnen elementen. “Prefab beton

Jan van der Leij, Bonnema Architecten

Directievoerder project: Siemens Industrial Building Consultants

is economisch gunstiger dan in het werk gestort beton. Met de bouwlocatie

Bouwcombinatie: Ballast Nedam Bouw, Strukton

had dat niets te maken, die was voor de verandering ontzettend ruim.”

Bouwprojecten, bouwbedrijf Hurks

De opdrachtgever heeft het gebruik van prefab beton in het bestek voor deze



Europese aanbesteding expliciet voorgeschreven. “Dus de bouwcombinatie

van der linden en de installateur

GTI UtiliteiAt Zuidoost

had geen alternatief. Tegenwoordig is prefab beton voor een constructie ook

Planning:

start bouw juni 2005, oplevering

helemaal niet meer bijzonder.”



medio 2008

Bijzonder is volgens Oomen wel de tussenlaag met alle technische installaties, die tussen de eerste en de derde verdieping ligt. Deze bouwlaag is afgewerkt

Prefab cijfers:

met prefab glazen bouwstenen. ’s Nachts wordt deze verdieping speciaal uitge-

De omvang van het Orbis Medical Park blijkt ook uit de hoeveelheid

licht, zodat passanten duidelijk de tussenlaag kunnen zien. “Die transparantie

prefab beton die in de constructie is verwerkt:

geeft wel een apart effect.”

1519 wanden, 89 balken, 18 kolommen, 249 dakranden, 104 trappen, 88 bordessen

Kloppend hart: Daarnaast moest bij de constructie van het betonskelet extra aandacht worden besteed aan de belasting met zware apparatuur zoals MRI scanners. Voor het prefab beton is betonkwaliteit B65 gebruikt in zelfverdichtend beton. Constructief was het niet mogelijk om de wanden op te splitsen in kleinere delen. De wanden wogen daardoor tot 16 ton per stuk, een behoorlijke uitdaging voor de hijskranen. De verticale voegen tussen twee wandelementen zijn bij de kernen met een zogeheten natte knoop verbonden vanwege de grote verticale afschuifkrachten in deze voegen. Verder worden de binnenruimtes afgeschermd met lichte scheidingswanden en krijgen de vertrekken eenvoudige systeemplafonds. Dat maakt het makkelijker om later het gebouw naar wens opnieuw in te delen. Die lichtheid is ook terug te vinden in de uitstraling van het gebouw, ook al is het een immens complex. Voor de buitenzijde wordt een lichtgroene natuursteen gebruikt, alleen de schachten bestaan uit opvallend schoonmetselwerk. Ook de onderste laag bestaat uit schoonmetselwerk. Momenteel worden de twee Main Equipment Rooms (MER) in de technieklaag opgeleverd. Vanuit deze ruimten worden 33 andere knooppunten in het netwerk aangestuurd. Na oplevering komen de MER’s meteen in bedrijf. Het hart van het OMP begint dan met kloppen.

9

Opmaak ad Beton compl. ass. 200x130

14-11-2007

11:09

Pagina 1

Attema Attema voor voor de de betonbouw: betonbouw: compleet compleet assortiment assortiment snel snel te te verwerken verwerken altijd altijd op op tijd! tijd!

Vloerafstandhouders

Hoek- en regenlijsten

Speciale afstandhouders

De specifieke eisen van de betonwereld: innovatie, kwaliteit en vlekkeloze logistiek kent Attema als nederlandse producent als geen ander. En vertaalt ze continu in een compleet assortiment

M e e r

o v e r

o n s

slimme producten voor gewapende betonconstructies en afbouw. Maar ook voor maatwerkoplossingen, in bijvoorbeeld de kleur van zelfverdichtend beton is Attema partner voor de bouw.

a s s o r t i m e n t

®

Alles voor de betonbouw Schelluinsestraat 1, 4203 NJ Gorinchem, Postbus 58, 4200 AB Gorinchem, Telefoon 0183 650 650, Telefax 0183 650 750, e-mail [email protected]

o p

w w w . a t t e m a . n l

NOEplast NOE-Bekistingtechniek b.v. Postbus 25, 4240 CA Arkel Tel. (0183) 56 98 88, Fax (0183) 56 33 17 E-Mail [email protected], www.noe.nl

geeft beton een individueel karakter Door gebruik te maken van NOEplast structuurmatten krijgt elk betonoppervlak een individueel karakter. Of er nu gekozen wordt voor een van de meer dan 100 standaard structuren of dat de keuze valt op een zelf ontwikkelde structuur, het beton komt in ieder geval tot leven. Meer weten? Neem contact op met onze productspecialist.

b:ton december 2007

column: overheid houdt bouwers tegen beter weten in - n og S teedS kl ei n de regieraad heeft onlangs voor de derde achtereenvolgende keer het marktgedrag gepeild van opdrachtgevers. de algemene conclusie is dat de opdrachtgevers steeds meer tevreden zijn ten aanzien van transparantie en innovatie. tevens constateert de regieraad dat opdrachtgevers nog steeds vasthouden aan traditionele bouworganisatievormen. Zij schrijven nog steeds voor wat en hoe iets moet worden gemaakt. volgens de regieraad doen zij zich tekort omdat zij bij voorbaat hun ogen sluiten voor innovatieve, potentieel betere oplossingen. hier wringt iets. het voorschrijven van proces en product wijst op wantrouwen. dat zou juist door toenemende transparantie minder moeten zijn. ten aanzien van de innovatie heeft de regieraad een beter inzicht dan de opdrachtgevers. immers, de bouw presteert erg slecht in alle denkbare dimensies: afvalproductie, energiegebruik, vervoer, materiaalgebruik, co2 productie en faalkosten. dat kan beter, bijvoorbeeld met de door haar ondersteunde ‘living building concept’ marktstrategie, die zich baseert op de werking van de gewone consumentenmarkt. daar is sprake van uitstekende producten van gespecialiseerde, geïntegreerd samenwerkende en geïndustrialiseerde ketens. daardoor willen, kunnen en hoeven klanten zich niet te bemoeien met het fabricageproces van computers, auto’s, elektronica, fietsen, speelgoed etc. Zij weten namelijk dat er lang en op hoog niveau over de producten is nagedacht en hun specifieke bijdrage de zaak alleen maar slechter zou maken. de basiswet in de consumentenmarkt laat wat dat betreft aan duidelijkheid niets te wensen over: luister als producent goed naar de klant, maar doe nooit wat hij zegt. een producent weet eenvoudigweg oneindig veel meer van een product dan een consument. voor de bouw kunnen de producten ook op een normale manier worden ontwikkeld, ge(pre)fabriceerd en aan de man gebracht. niet zoals nu met eenmalig het wiel uitvinden, met het klakkeloos ambachtelijk maken wat de opdrachtgever getekend heeft, met het top down uitbesteden van een klus tegen de laagste prijs. wel met bottom-up ontwikkelende samenwerkende ketens, die precies weten wat ze verkopen, die aan marktonderzoek doen om te weten wat ze moeten ontwikkelen, aan marketing, branding, inruil en aanbiedingen doen om de klanten te bereiken. en daarbij dus beschikken over digitale informatie (bim) en slimme bouwconcepten (Smart buildings en ifd) om dit allemaal op een duurzame wijze - met garantie - te realiseren. dit is zich reeds bij de geïntegreerde aanbiederketens in de private sector aan het bewijzen, maar de publieke opdrachtgevers willen er met hun langjarige metersdikke dbfmo vraagspecificaties niet aan. vreemd, omdat de bemoeizucht van de publieke opdrachtgevers, zowel ten aanzien van het product als ten aanzien van het proces, zeer veel tijd en geld kosten (orde miljarden) en dit geld weglekt naar het groeiend leger adviseurs. Zonder dat er ook

Prof.dr.ir. h.a.J. de ridder

maar iets voor terugkomt. bouwwerken kosten door die specificatiezucht, offerteziekte en fragmentatie ongeveer

Sectieleider bouwprocessen

twee keer zo veel als nodig. de kernvraag aan de opdrachtgevers voor de volgende rapportage zou moeten zijn:

civiele techniek, tu delft

waarom zijn we zo tevreden?

11

b:ton december 2007

Studenten onderzoeken innovaties

glasvezelwapening in beton

In B:ton 2007(#6) hebben we een overzicht gegeven van afstudeeronderzoeken van onze studenten in Eindhoven. Het betreft Bouwkundestudenten die afstuderen in de richting Constructief Ontwerpen en die hebben gekozen voor een onderzoekproject op betongebied. In B:ton willen we met enige regelmaat een afstudeeronderwerp wat uitgebreider belichten. In dit geval gaat het om onderzoek naar de dwarskrachtcapaciteit van beton met staven van glasvezelwapening. DOOR PROF. DR. IR. DICK A. HORDIJK, IR. HARRIE J.M. JANSSEN EN ING. SIEBE J. DE BOER.

12

b:ton december 2007

onderzoek naar alternatieve wapeningssystemen op basis van vezelversterkte

ting die ongeveer 30% lager was dan de balken met betonstaal. dit verschil kan

kunststoffen vindt al een aantal decennia plaats. hoewel toepassingen in alge-

worden verklaard door de geringere stijfheid van de ‘trekband’, waardoor bij

mene zin vooralsnog relatief beperkt zijn gebleven, dienen zich nu toch meer

eenzelfde belasting de dwarskrachtscheur bij glasvezelwapening verder open

en meer specifieke omstandigheden aan waar de glasvezelwapening voordelen

staat en dieper in de drukzone doorloopt dan bij betonstaal voor de langswa-

biedt ten opzichte van betonstaal. voor een verantwoorde toepassing is het

pening. het bleek dat met een geringe aanpassing de formule in het beton-

noodzakelijk om het gedrag van beton met glasvezelwapening goed te kennen. gertjan coenen heeft een onderzoek verricht naar de dwarskrachtcapaciteit, waarbij ook de effectiviteit van ‘double-headed-bolts’ is onderzocht [1]. door de specifieke eigenschappen vindt glasvezelwapening zijn weg inmiddels in diverse toepassingen. Zo is het vanwege de goede verspaanbaarheid toegepast in startschachten voor de tunnelboormachine in amsterdam (‘soft-eye’) en heeft het niet-magnetisch en niet-elektrisch geleidend zijn geresulteerd in toepassingen bij een aantal railtracés en bijvoorbeeld het nano lab. als thermisch isolerend anker is het toegepast in prefab holle wanden met isolatie, terwijl in een Zwitsers project de corrosiebestendigheid, in het verleden veel genoemd als belangrijk voordeel van kunststofwapening, de reden was om het toe te passen in slanke prefab betonnen zuilen met geringe betondekking. corrosiebestendigheid speelt ook een grote rol bij constructies waar sprake is van dooizouten of zeewater. kortom, om velerlei redenen kan ervoor worden gekozen glasvezelwapening toe te passen.

Experimentele kennisopbouw: als het betonstaal in het beton wordt vervangen door glasvezelwapening dan rijst direct de vraag in hoeverre de bekende modellen voor de krachtswerking van gewapend beton nog van toepassing zijn. de eigenschappen van glasvezelwapening zijn namelijk niet gelijk aan die van betonstaal. een belangrijk verschil betreft bijvoorbeeld de elasticiteitsmodulus, die ongeveer een factor drie lager is, waardoor bij een gelijke belasting de scheurvorming en doorbuiging groter zijn dan bij betonstaal. vanwege het niet corrosieve karakter van de glasvezelwapening is dat voor de duurzaamheid geen enkel probleem, maar de vraag is in hoeverre dat andere mechanismen kan beïnvloeden. om aan de kennisopbouw voor dit innovatieve materiaal een bijdrage te leveren, is gekozen om in het Pieter van musschenbroeklaboratorium van de tu-eindhoven de dwarskrachtcapaciteit van beton met glasvezelwapening experimenteel te onderzoeken. dit onderzoek is uitgevoerd in samenwerking met de firma Schöck, die glasvezelwapening onder de productnaam combar® op de markt brengt. in het experimentele onderzoek is enerzijds onderzocht in hoeverre het model in het betonvoorschrift (nen 6720) voor de dwarskrachtcapaciteit van het beton zonder dwarskrachtwapening bij glasvezel langswapening kan worden gebruikt en anderzijds is gekeken naar de werking van een speciaal voor dwarskracht ontwikkelde glasvezelstaaf met aan weerszijde een kop (een zogenaamde ‘double-headed-bolt’ en verder aangeduid met ‘deuvel’). de experimenten zijn uitgevoerd op balken met een doorsnede van 200 x 350 mm2 (breedte x hoogte) en een lengte van 3 m. de balken zijn belast in een vierpuntsbuigproef en zodanig ontworpen dat dwarskracht het maatgevende mechanisme is. bij de balken zonder dwarskrachtwapening zijn drie staven ø16 mm voor de langswapening toegepast. dit geldt voor zowel de balken met glasvezelwapening als voor vergelijkbare balken met betonstaal, die als referentie zijn gebruikt. de balken met glasvezelwapening bezweken bij een belas-

scholz

KLEURPIGMENTEN VOOR UW PROJECT

Partner van Lanxess

Marktleider in Europa. Nieuw in Nederland.

Ankerplaten

Ankerbouten

Kolomschoenen

Consolesystemen

Balkschoenen

Dubbel T-liggers

Ponswapening

Deltabeam

Hijssystemen

Scholz Benelux BV A Nude 54d, NL-6702 DN Wageningen P Postbus 356, 6700 AJ Wageningen T 0317 61 70 44 E [email protected] I www.scholz-benelux.com

Benelux B.V.

Griftsemolenweg 22 - VAASSEN Tel.: +31 578 676 345 Fax: +31 578 560 961 [email protected] - www.peikko.nl

b:ton december 2007

voorschrift (nen 6720) voor de afschuifcapaciteit kan worden gebruikt voor

vervolgens uitgetrokken. deze proeven zijn door de leverancier uitgevoerd

beton met glasvezelwapening. de voorgestelde aanpassing is dat het wape-

en een treksterkte van 60 kn is gerapporteerd. in dezelfde proefopstelling en

ningspercentage ωo in de formule wordt vermenigvuldigd met de verhouding

met balken met dezelfde afmetingen als voorgaand al beschreven, zijn balken

van de elasticiteitsmoduli (eg/es). de elasticiteitsmodulus van de toegepaste

met deuvels ø16-150 mm beproefd. dit betekent dat de nuttige hoogte onge-

glasvezelwapening eg was ca. 63000 n/mm . omdat het wapeningspercentage

veer gelijk is aan twee maal de afstand tussen de deuvels. of anders gezegd,

tot de derde machtswortel in de formule voorkomt, resulteert dit in een theo-

als een dwarskrachtscheur onder 45 graden onder in de balk bij een deuvel

retische reductie van 32%, hetgeen dus goed aansluit bij de proefresultaten.

begint, dan passeert deze de naastliggende deuvel in het midden. globaal kan

2

worden gesteld dat de dwarskrachtcapaciteit ook ongeveer met de treksterkte

Ontwikkelde deuvels: kunststofwapeningsstaven in het algemeen, en dus

van één deuvel, 60 kn, toenam. wel is gevonden dat de helling van de dwars-

ook die op basis van glasvezelwapening, worden veelal geproduceerd via een

krachtscheur en de capaciteit iets toenam als de langswapening dichter bij de

pultrusieproces. dat wil zeggen dat glasvezelstrengen, bestaande uit zeer vele

deuvel was aangebracht. in dat geval is de knoop waarschijnlijk toch iets beter

dunne draden met een dikte van een aantal micrometers, door een bad met

verzorgd en gedraagt de betonbalk zich beter als een vakwerkligger. in de ex-

warm hars en een vorm (matrijs) worden getrokken. bij de combar® worden

perimenten is waargenomen dat zich over de deuvels onderin de balk een splijt-

in de staaf daarna nog ribbels gesneden en vervolgens wordt de staaf afgekoeld

scheur ontwikkelde. omdat in de balken loodrecht op de langswapening verder

en hard. de rechte staven kunnen op iedere gewenste lengte worden afge-

geen wapening aanwezig was, kon deze open gaan staan. dit zal zeker minder

zaagd. het zal duidelijk zijn dat gebogen staven, zoals beugels, via een ander

het geval zijn en de effectiviteit van de deuvels verbeteren als wel een dergelijke

proces gemaakt dienen te worden. dit is een reden geweest om de double-

dwarswapening aanwezig is, zoals bij plaatvormige elementen het geval is.

headed-bolts te ontwikkelen. deze speciale deuvels bestaan uit een recht stuk glasvezelstaaf met een aan de uiteinden van de staaf gegoten conische kop van

de auteurs zijn van mening dat glasvezelwapening zeker geen concurrent

glasvezel composiet.

is van betonstaal, maar dat het wel in diverse specifieke betontoepassingen met speciale eisen - die zich steeds meer aandienen - voordelen kan bieden.

een oriënterend experimenteel onderzoek naar de effectiviteit van de deuvels is

dit geldt voor in-situ beton, maar zeker ook voor prefab betontoepassingen.

uitgevoerd. daarbij is met name ook aandacht besteed aan de plaats van deze

ongeacht voor welke toepassing het wordt gebruikt, het gedrag zal voldoende

dwarskrachtdeuvels ten opzichte van de langswapening. de reden hiervoor is

bekend dienen te zijn en met het beschreven onderzoek van een student is daar

dat bij deze uitvoering de aansluiting tussen de dwarskrachtwapening en de

weer een steentje aan bijgedragen. overigens kan worden opgemerkt dat ook

langswapening, de zogenaamde ‘knoop’ in de vakwerkanalogie, niet zo goed

kunststofwapening in de vorm van opgelijmde koolstofvezelwapening als ver-

is verzorgd als bij door beugels omsloten langswapening. om de treksterkte

sterkingsmateriaal een speerpunt is bij het onderzoek aan de technische uni-

van de deuvels te bepalen, zijn deze voor de helft in beton ingestort en daar

versiteit in eindhoven.

F b e z w ijk s c h e u r

1 50 0 m m

F b e z w ijk s c h e u r

[1] coenen, g.a.a., dwarskrachtcapaciteit van betonconstructies met (combar®-) glasvezelwapening. technische universiteit eindhoven, faculteit bouwkunde, rapport a-2007.1, 21 februari 2007. 15

b:ton december 2007

16

b:ton december 2007

detentiecentrum alphen aan den rijn geopend

Pallet van betonkleuren

Eind november werd het nieuwe detentiecentrum in Alphen aan den Rijn officieel geopend. Geen koepels deze keer en binnenplaatsen met opvallend traliewerk, maar een modern licht gebouw, waarin het spelen met prefab beton heeft gezorgd voor een bijzonder karakter en een eigen sfeer. DOOR LILIANE VERWOOLDE

het nieuwe detentiecentrum in alphen aan den rijn is bedoeld voor illegale vreemdelingen met deze specifieke functie verschilt het gebouw van een echte gevangenis. er wordt namelijk niet of nauwelijks de mogelijkheid geboden tot scholing en werk. het totale gebouw – bestaande uit vijf vleugels is gerealiseerd op een terrein van 3,2 hectare. de vijf gebouwen, elk met een eigen programma, zijn opgetrokken uit prefab beton en hebben een eigen karakter gekregen door te variëren met kleur, textuur en reliëf.

Aanbesteding: het project werd begin 2005 aanbesteed volgens een geheel nieuw concept. de aannemer, van wijnen/timmers engineerde mee. hierdoor kon tijd worden gewonnen, want de nieuwe bajes moest er snel komen. met deze aanbestedingsvorm, ‘design & build’, kon het team van de rijksgebouwendienst een relatief kaal document aanleveren: een set bouwvergunningtekeningen met een technische omschrijving. de ruimte die hierdoor ontstond had zowel voor- als nadelen. in feite werd het gebouw aanbesteed in een stadium waarin nog niet alles was vastgelegd. ook esthetisch moesten nog veel zaken worden uitgewerkt. maar hierdoor ontstond wel de ruimte om ook tijdens de bouw nog nieuwe inzichten naar voren te brengen en deze ook uit te voeren. 17

“Beton is een kameleon”

Beton is blauw. Beton is groen. Beton is oranje. Beton is zo vanzelfsprekend dat je bijna zou vergeten dat beton als

De bouwopgave van nu stelt meer eisen aan beton dan het vanzelf-

bouwmateriaal volop in ontwikkeling is. Beton is zoveel meer dan

sprekende grijs, robuust, sterk en zwaar. Om aan de nieuwe eisen

grijs, robuust, bruikbaar, duurzaam, sterk, zwaar en onverwoestbaar…

te voldoen zijn durf, creativiteit, vakbekwaamheid en kennis nodig. Er moeten grenzen worden verlegd.

Specialisten als architecten, constructeurs, technologen en bouwers werken samen om gebouwen te realiseren die functioneel onder-

Het nieuwe Cement&BetonCentrum wil daaraan meewerken door

scheidend en duurzaam zijn, de omgeving verrijken en de gebruiker

initiatieven voor verdere ontwikkeling en toepassing van cement en

het plezier geven van een kwaliteitsproduct. In zulke gebouwen en

beton te nemen of te ondersteunen. Wij bieden faciliteiten voor ieder-

bouwwerken is beton onmisbaar.

een die met beton wil werken en wil meewerken aan de toekomst van een uitermate inspirerend materiaal.

www.cementenbeton.nl

Cement&BetonCentrum

b:ton december 2007

Uniek: De nieuwe vorm van aanbesteden resulteerde in een uniek gebouw

pikzwarte vlakken van gewassen beton met basalt toplaag. En datzelfde geldt

voor Nederland. Uniek in voorbereidingstijd. De korte voorbereidingstijd

voor de toepassing van gladde en geaccidenteerde muren. Het detentiecen-

kon ondermeer worden gerealiseerd doordat de grond al eigendom was

trum in Alphen aan den Rijn dankt haar bijzonder karakteristieke uitstraling

van de overheid. Tijdrovende en ingewikkelde procedures om de bouwver-

zondermeer aan de creatieve mogelijkheden van prefab beton.

gunning te bemachtigen konden hierdoor achterwege blijven. Maar ook de toepassing van prefab beton had een positieve invloed op de bouwtijd. John van Mourik, projectleider van Van Wijnen Arnhem: “Bij de bouw is gebruik gemaakt van sandwichelementen met afmetingen van 9,60 x 3,20 meter. Deze platen fungeren als dragend en afwerkend element. Dit bouwsysteem hebben we in het hele gebouw door gevoerd, dus ook op de bovenste etages en in de andere gebouwen. Binnen hebben we prefab dragende binnenwanden toegepast en een combinatie van kanaalplaatvloeren met breedplaatvloeren. Hierdoor is de bouwtijd met maanden verkort.” Even uniek is de capaciteit van het detentiecentrum. Met de mogelijkheid om 1316 gedetineerden te plaatsen is het nieuwe detentiecentrum in Alphen aan den Rijn de grootste gevangenis van Nederland op een relatief klein oppervlak.

De vorm: In eerste instantie lijkt de nieuwe gevangenis zich nauwelijks te onderscheiden van haar omgeving. De witte blokken sluiten naadloos aan op het nabij gelegen bedrijventerrein dat ook is gevuld met blokkendozen. Komen we echter dichterbij, dan valt op dat hier bijna geraffineerde technieken zijn toegepast om deze aansluiting te realiseren. Zo heeft de helderwitte muur die grenst aan de open samenleving een bamboestructuur gekregen. Het is alsof de muur – ondanks het beton – zacht aanvoelt. Hierdoor heeft het gebouw een relatief vriendelijke uitstraling gekregen. Op verschillende plaatsen in het gebouw is groen beton toegepast. Op plaatsen waar natuurlijk groen niet mogelijk is, bijvoorbeeld op sportterreinen waar gevoetbald, voorziet het in een rustgevend natuurgevoel. Aan de buitenzijde van het isoleergebouw kronkelt langs RVS gaas een blauwe regen omhoog. Hierdoor heeft juist het gebouw met de ‘hardste’ functie een ‘zacht’ uiterlijk gekregen. Het was de wens van de Dienst Justitiële Inrichtingen om bij de bouw van het detentiecentrum op zoek te gaan naar innovatieve oplossingen. Wie het nieuwe detentiecentrum nu bekijkt zal direct erkennen dat de architect en aannemer hierin ruimschoots zijn geslaagd. Er is gespeeld met kleur, textuur en contrast. Heldere witte vlakken van ‘weisszement’ beton contrasteren met de

De gevangenis in Alphen aan den Rijn bestaat uit vijf vleugels. In totaal zijn er 1316 celplaatsen, waarvan 60 eenpersoons. De rest bestaat uit tweepersoons capaciteiten. Het H-vormige cellencomplex beschikt verder over vier luchtplaatsen op het dak, vier sportvelden, twee sportzalen, een bibliotheek, een multifunctionele gebedsruimte, een recreatieruimte en een keuken.

19

Hou veilig. Dramix®het verkrijgt als eerste een CE-markering klasse 1

b:ton december 2007

Profiteer van onze kwaliteitscontrole NV Bekaert SA Building Products

Els Guns

Kwaliteitsmanager Fabrikant betonbuizen 20

“De producten van Bekaert waarborgen constante kwaliteit en prestaties.”

Bekaertstraat 2 BE-8550 Zwevegem Belgium T +32 56 76 61 10 F +32 56 76 79 47 [email protected]

www.bekaert.com/building

b:ton december 2007

bedrijfscontinuïteit familiebedrijven in aller belang Bedrijfsopvolging lijkt op het eerste gezicht een interne bedrijfsaangelegenheid. Echter, ook de klanten van een bedrijf zijn gebaat bij continuïteit. Zeker als sprake is van jarenlange, hechte relaties tussen bedrijf en klant. Zo ook bij prefab betonfabrikanten die sinds jaar en dag bijzonder veel aandacht schenken aan dienstverlening en klantencontact. Dan moet de klant bij bedrijfsopvolging kunnen rekenen op dezelfde mate van dienstbaarheid.

in de prefab betonindustrie was van oudsher sprake van veel familiebedrijven.

bedrijf betrokken voelt en zich ook met elkaar verbonden voelen. bovendien

Stuk voor stuk fabrikanten waarmee de klant super vertrouwd was. met name

voelt de dga zich veelal psychologisch eigenaar van het bedrijf.”

omdat er een langjarige relatie werd opgebouwd, waarbij beide partijen konden lezen en schrijven met elkaar. een half woord was vaak al genoeg voor een

daarom is het belangrijk dat in dergelijke situaties zowel het bedrijf succesvol

juiste en vlotte leverantie van de prefab betonproducten. de laatste jaren zijn

blijft als de familie gelukkig. bovendien speelt nadrukkelijk de bedrijfscultuur,

veel familiebedrijven overgegaan in handen van grote ondernemingen, die de

die juist één van de redenen is waarom een klant voor dit bedrijf kiest en wil blij-

klant een breder pakket aanbieden. toch zijn er enkele tientallen succesvolle

ven kiezen. “het is belangrijk goed te kijken naar het bedrijf, naar de verweven-

familiebedrijven die al generaties bestaan en bewust kiezen voor bedrijfsopvol-

heid van de directeur-eigenaar, naar de competentie van kinderen in de zaak,

ging. om dat in de huidige tijd met snel veranderende marktomstandigheden

naar het aandelenbezit, stemverhoudingen en last but not least naar de band

en complexe vragen uit de markt in goede banen te leiden is het in aller belang

met het personeel. “als dit proces van bedrijfsopvolging bij een familiebedrijf

- dus ook van de klanten van zo’n bedrijf- dat er een degelijk opvolgingsplan

niet goed wordt aangepakt, kan een voorheen bloeiende firma inzakken. dan

wordt gemaakt.

blijft iedereen met een kater achter.”

ir. Jack c. overgaauw (59), partner van de familiebedrijven adviesgroep, heeft

op basis van gesprekken kan een plan worden gemaakt waarin de bedrijfs-

ervaren dat de fabrikanten van de bfbn dit vraagstuk serieus oppakken. “wan-

opvolging wordt geregeld. in dat plan staan het voortbestaan van het bedrijf

neer er sprake is van bedrijfsopvolging nemen ze de tijd om uitgebreid te pra-

en de continuïteit in de familierelaties centraal, inclusief een familiestatuut

ten met alle betrokkenen.” overgaauw is bekend in de wereld van betonfabri-

als grondslag voor goed bestuur. op die manier zijn de sterke kanten van het

kanten en heeft onder andere gewerkt als directeur bij diverse betonfirma’s en

familiebedrijf ook naar de toekomst toe het beste gewaarborgd. de afnemer

als interim manager. hij weet dus wat er speelt. “voor familiebedrijven is dat

van prefab betonproducten kan dan vertrouwen op de hoogwaardige en brede

bijvoorbeeld een extra emotioneel proces omdat niet alleen de directeur-eige-

dienstverlening, zoals hij die ook tijdens vorige generaties gewend was. Prefab

naar maar ook de rest van de familie zich vaak emotioneel zeer sterk bij het

beton met een krachtige (familie)touch.

21

b:ton december 2007

KOMO certificaat gaat verder dan CE keurmerk

Als kwaliteit van rioleringsbuizen en bestratingen écht telt

De voordelen van KOMO: de eisen zijn praktisch en hanteerbaar; de producten zijn gegarandeerd geschikt voor het toepassingsgebied; de producten voldoen aan gangbare

KOMO staat al tientallen jaren voor kwaliteitsproducten in de bouwsector. Dat komt doordat de volledige Europese normen als basis dienen voor de technische specificaties. Een externe controle door een onafhankelijk certificatie-instituut (zoals KIWA) bevestigt de productkwaliteit, die door de fabrikant wordt geclaimd. Bovendien geeft het keurmerk aan dat het product aan het Bouwstoffenbesluit voldoet.

(inter-)nationale normen; de producten voldoen aan de toepasselijke wet- en regelgeving;

Opdrachtgevers denken soms dat producten met een CE-markering ook voldoen. Maar dat hoeft niet altijd het geval te zijn. Het verschil tussen KOMO keur en CE-markering is dat dit laatste keurmerk aangeeft dat het product is gemaakt volgens de Annex ZA van de betreffende Europese norm. Annex ZA

specificeren in bestekken is eenvoudig; producten voldoen aan het Bouwstoffenbesluit.

22

verklaart meestal slechts een gedeelte van een Europese norm van toepassing. Voor betonnen bestratingsmaterialen gaat het daarbij om de NEN–EN 1338, 1339 en 1340. Zonder CE markering kan het product niet op de Europese markt worden gebracht.

b:ton december 2007

Verstandige opdrachtgevers schrijven producten met KOMO keurmerk voor in hun bestek. Met dit keurmerk zijn ze ervan verzekerd dat de geleverde betonnen buizen en bestratingsmaterialen aan gangbare Europese normen en de nationale regelgeving voldoen. Gemakkelijk en zeker. DOOR MATHILDE VAN HULZEN

maar de annex Za richt zich alleen op die eigenschappen die overeenkomen met

daarom zou in een bestek kunnen worden opgenomen dat de geleverde produc-

de europese richtlijn bouwproducten (cPd). deze richtlijn zegt iets over de be-

ten een komo certificaat moeten hebben. daarmee zijn opdrachtgevers zeker

perking van risico’s. veiligheids-, gezondheids- en milieurisico’s voor producen-

van de gewenste kwaliteit, in alle opzichten. door deze eis te stellen voldoen

ten, verwerkers en gebruikers staan centraal. de producent van bestratingsma-

opdrachtgevers nog steeds aan de aanbestedingsregels. de enige beperking is

terialen moet voor zichzelf vaststellen dat hij aan de eisen van annex Za van de

dat opdrachtnemers de gelegenheid moeten krijgen de gelijkwaardigheid aan te

norm voldoet en daarna brengt hij zelf de ce-markering op zijn producten aan.

tonen van producten die geen komo keurmerk hebben.

komo certificatie gaat veel verder dan deze ce markering. niet alleen de annex

de certificeringinstellingen zullen ervoor zorgen dat de komo brl’s zoveel mo-

Za, maar álle eisen uit de en norm tellen mee. Zo vallen de maatvoeringseisen

gelijk aansluiten bij de europese normen. alleen als er een technische noodzaak

voor betonstraatstenen uit de en 1338 niet onder de annex Za, maar wél onder

is vanwege de specifieke nederlandse situatie worden er aanvullende eisen op-

het komo keurmerk. wie betonstraatstenen met dit keurmerk bestelt, heeft

genomen. het komo keurmerk blijft daardoor ook in de toekomst dé standaard

daardoor zekerheid over de maatvoering.

voor betonbuizen en betonnen bestratingsmaterialen.

23

b:ton december 2007

Wonen op de punt van Holland

24

b:ton december 2007

Hoek van Holland kent vlakbij de duinen een uniek woonproject: Strandweg. Pal achter de duinrand staan in de frisse zeewind vier fraai ontworpen appartementencomplexen, ontwikkeld en gerealiseerd door de Nederlandse Bouw Unie uit Etten-Leur. Rekening houdend met het unieke uitzicht zijn de complexen op kolommen gebouwd. De laagste verdieping kijkt zodoende nog steeds over de duinen heen. Onder de appartementencomplexen zijn parkeergelegenheden voor de bewoners. Via een liftsysteem kunnen zij hun woning bereiken.

De gevels van de gebouwen zijn zeer bijzonder te noemen. Deze zijn voorzien van een prefab betonnen raster waarin wit Noors marmer is verwerkt. Al met al krijgen de gebouwen hiermee een unieke uitstraling. Ook voor de binnenzijde van de appartementencomplexen is veel gebruik gemaakt van prefab beton. Het maakt de woonunits ruim en licht. Binnen hun exclusiviteit wordt met respect rekening gehouden met het karakteristieke landschap en omgeving. Vier elegante verschijningen met de voeten in het zand.

25

b:ton december 2007

rek is uit riool

vertrouwde rioleringssystemen niet met badwater weggooien

26

Uiteraard moet er ruimte zijn voor vernieuwing in Nederland om ons afval- en regenwater op een verantwoorde wijze af voeren, te zuiveren en in het geval van (overvloedig) regenwater te bufferen en te infiltreren. Maar niet elke vernieuwing is een verbetering. Soms is een robuust systeem dat wij al jaren gebruiken, zoals een gemengd stelsel met ruime betonbuizen, veiliger dan ‘nieuwe fratsen’ waarvan de kennis vooralsnog in voldoende mate ontbreekt. DOOR PAUL ENGELS

“het meest betrouwbare rioleringssysteem is nog steeds het gemengde stel-

fen zich hechten aan gronddeeltjes. maar daarvoor zijn nieuwe technieken no-

sel,” stelt Jan Zuidervliet, landelijk coördinator afvalwaterketen van arcadis.

dig zoals waterpasserende bestratingen, infiltratiebuizen, enz. om meer over

“een stelsel met een enkelvoudig leidingnetwerk zonder kans op verkeerde

deze nieuwe voorzieningen te weten te komen, moeten wij het functioneren

aansluitingen. en met voldoende grote diameters om afvoerpieken te kunnen

gedurende een aantal jaren volgen door het gedrag te monitoren. de aldus

opvangen. het probleem is namelijk dat wij sinds de jaren ’90 enthousiast zijn

verkregen kennis hebben wij hard nodig om op grotere schaal verantwoorde

overgegaan op het afkoppelen van regenwater, veelal door middel van geschei-

keuzes voor de toekomst te kunnen maken.”

den stelsels met vuil- en regenwaterriolering, maar of dat ideaal is valt nog te bezien. Zo praat je in ieder geval over relatief dure stelsels voor gemeenten. be-

hij geeft meteen aan dat het niet allemaal hosanna is met de vertrouwde ro-

langrijker is dat we nog te weinig weten over de kwaliteit van het afgekoppelde

buuste gemengde rioleringssystemen die nu in onze bodem liggen. ten eer-

regenwater. afkoppelen zou wel eens strijdig kunnen zijn met alle kwaliteit- en

ste zijn die ontworpen en gedimensioneerd op achterhaalde normen en voor-

milieudoelstellingen. recente emissiemetingen van geloosd regenwater blij-

schriften. “we dimensioneerden vroeger bijvoorbeeld nog op basis van een

ken bijvoorbeeld negatief uit te pakken. weliswaar gaat bij de zuiveringsin-

constante regenintensiteit afvoer terwijl het thans om dynamische buien gaat.

stallatie de emissie van het effluent met een factor anderhalf omlaag, maar in

ook de klimaatontwikkeling vraagt om aangepaste regenkarakteristieken. het

stedelijk gebied gaat de emissie van sommige stoffen met een factor 5 tot 20

duurt nog wel een aantal jaren voordat wij nieuwe ontwerpnormen beschik-

omhoog. misschien is het handhaven van het robuuste gemengde rioolstelsel

baar hebben. ten tweede mankeert er ook wel wat aan de theoretische reken-

dan wel veiliger en beter. de vuilgehalten in het overstortwater zijn weliswaar

modellen. die gaan uit van een brandschoon stelsel. daar ga je al het schip in,

hoger, maar daartegenover staan uiterst geringe overstortvolumes, zodat de

want rioleringen blijven niet schoon. Ze slibben behoorlijk dicht. als zich pro-

vuilvracht op jaarbasis kleiner is dan van afgekoppelde rioolstelsels.”

blemen voordoen met een riolering, zul je dan ook eerst moeten nagaan wat de oorzaken zijn. heeft het te maken met een te kleine diameter, is er sprake van

Bewuste keuzes: het lijkt een conservatieve oproep, maar Jan Zuidervliet wil

een gebrekkige onderhoudstoestand van de riolering of is de neerslaggebeur-

vooral met zijn oproep gemeenten en andere betrokkenen bij rioleringsvraag-

tenis gewoonweg te heftig om te kunnen verwerken en moeten we overlast

stukken bewust laten omgaan met hun systeemkeuzes. gewoon een ‘pas op’ is

accepteren?”

zijn boodschap. temeer daar men voor de hele levenscyclus van een systeem vastzit aan zo’n keuze. “daarom is het ook zo belangrijk dat wij ons bewust zijn

Flexibiliteit: “we moeten eerst meten en weten, voordat we besluiten ne-

waar we mee bezig zijn. gemeenten doen hun stinkende best om nu af te kop-

men,” vervolgt Jan Zuidervliet. “als we kiezen voor alternatieve systemen

pelen, maar de nadelen kunnen wel eens groter zijn dan de voordelen. Zeker als

moeten ze wel een mate van flexibiliteit bezitten. het mooiste zou zijn als wij

men besluit om het afgekoppelde regenwater direct naar oppervlaktewater af

robuuste systemen zouden hebben die met goed beheer gemakkelijk die le-

te voeren. meer vertrouwen heb ik in de afvoer via de bodem, omdat veel stof-

vensduur van 50 jaar halen en die tussendoor zodanig zijn aan te passen dat

27

Postbus 3477, 4800 DL Breda Rudonk 11, 4824 AJ Breda tel.: (076) 541 06 00 e-mail: [email protected] www.cugla.nl

De productontwikkelaars van Cugla zijn slim. Dat blijkt met de ontwikkeling van Slim Beton! Een robuuste en zelfverdichtende beton die tegen een stootje kan. Gebruiksvriendelijk te produceren en eenvoudig te storten, ook bij complexe vormen. Gewoon slim beton dus. Zien hoe het werkt? Bekijk onze site www.slimbeton.nl of bel (076) 541 06 00.

CUGLA ad-185x259.indd 1

22-09-2006 15:05:34

b:ton december 2007

ze kunnen inspelen op nieuwe inzichten. En als we niet zeker zijn van onszelf,

aanwezig om op een nieuwe manier tegen riolering aan te kijken. “Dat moet

dan moeten we het, wars van trends, ook aandurven ons gemengd rioolstel-

ook wel, want de rek is uit onze bestaande riolering. Maar morgen alles vervan-

sel te handhaven, omdat je dan de kleinste kans op fouten hebt.” De landelijke

gen is geen optie, want de helft van de systemen moet nog zo’n 25 jaar mee

coördinator weet dat de praktijk anders is en dat doorgaans wordt afgekop-

gelet op een gemiddelde levensduur van 50 jaar. Daarom is het belangrijk dat

peld. Ook daarvoor heeft hij nog een tip: “Dé goede manier bij afkoppelen lijkt

de systemen die wij nu aanleggen betrouwbaar en flexibel zijn. Het was ooit

door de bodem, omdat daarmee veel vuile deeltjes uit het regenwater wor-

een nobele gedachte om het ‘schone’ regenwater apart af te voeren en te ge-

den gefilterd en gezuiverd. Bovendien vindt de afvoer vertraagd plaats, zodat

bruiken voor bodem en open water. Kwalitatieve uitgangspunten. Maar omdat

wordt voldaan aan de voorkeursvolgorde ‘vasthouden-bergen-afvoeren’ uit

regenwater helemaal niet zo schoon is, getuige de gemeten emissies, komen

Waterbeheer 21ste eeuw. Als je dat weet, kun je regenwater perfect door de

die kwalitatieve doelstellingen in een ander daglicht te staan.”

bestrating of infiltratiebuizen laten lopen, bufferen in het funderingspakket en laten infiltreren in de bodem. In poldergebieden met hoge grondwaterstanden

Jan Zuidervliet besluit: “Besef dat de keuze voor een rioleringssysteem voor de

kun je het regenwater alsnog via drainage, gezuiverd en vertraagd, afvoeren

volgende levenscyclus feitelijk een onomkeerbaar proces is. Als het systeem

naar het oppervlaktewater.”

faalt, is een terugkeer naar bewezen systemen vrijwel onmogelijk. Definieer een raamwerk voor het toekomstige rioolstelsel en maak bewuste keuzes voor

Het klimaat verandert, de omstandigheden veranderen, het straatbeeld is ver-

robuuste en flexibele systemen en schrik er niet voor terug om, als de omstan-

anderd, de rioleringssystemen zijn anders, kortom er zijn genoeg ingrediënten

digheden dit vragen, bestaande gemengde stelsel te handhaven.”

29

b:ton december 2007

facts and figures 1.445 heipalen 570 m funderingsbalk 289 poeren 3.000 m kolommen 6.000 m balken 36.000 m2 kanaalplaatvloeren 3.000 m2 breedplaatvloeren 4.600 m3 in het werk gestort beton 3.500 m onderstempeling

30

b:ton december 2007

Geen lijntjes in 2D tekenwerk meer. Geen heen en weer correspondentie en controle op controle. De Boreel, een nieuw centrum voor winkelen, werken, wonen en uitgaan in Deventer, is voorafgaand aan het feitelijke bouwproces driedimensionaal in de computer gebouwd. Gezamenlijk door betrokken partijen in een keet op de bouwplaats. De 3D opbouw met betonkolommen, balken, vloeren, wanden, trappen en afdekelementen heeft z’n waarde bewezen: duizenden prefab betonelementen zijn in de bouw verwerkt en slechts eentje bleek bij levering niet de goede maat te hebben. Hoezo 10% faalkosten in de bouw? DOOR PAUL ENGELS

DeisBoreel tweemaal gebouwd

31

b:ton december 2007

Bouwen zonder noemenswaardige faalkosten. Dat is het resultaat van een - nu

Eén computer: Voorts wordt binnen het proces gewerkt met een geavan-

nog - uniek bouwproces onder leiding van Bouwbedrijf Aan de Stegge Twello.

ceerd 3D-model. “De meest betrokken partijen, waaronder opdrachtgever, ar-

Het bouwbedrijf heeft samen met opdrachtgever DC Vastgoedontwikkeling uit

chitect en bouwer, zitten bijeen op de bouwplaats en werken met één centrale

Deventer ervoor gekozen om het traditionele bouwproces met de gescheiden

computer voor hun tekenwerk. Op die manier werd De Boreel in de computer

werkverdeling tussen opdrachtgever, architect en bouwer te verlaten. Volgens

gebouwd en daarna op de bouwplaats. De bouw in 3D is het minst tastbaar,

het enkele jaren geleden ontwikkelde proces protocol neoHOTPLANS worden

maar wel succesvol. Als de ontwerper iets verandert, heeft de constructeur

11 fasen van projectontwikkeling, ontwerp, uitvoering en gebruik in elkaar ge-

meteen de nieuwste situatie. Alle partijen beschikken over actuele werkinfor-

schoven en gezamenlijk voorbereid. Toepassing leidt tot een betere planning,

matie. Bovendien hoeven partijen niet steeds tekeningen te maken, details te

minder faalkosten, een grotere klanttevredenheid en betere meetbaarheid

sturen, wachten op reacties, zaken weer aanpassen, controleren, kortom het

van de geleverde prestaties. Voeg daarbij de mogelijkheden om eerder met de

hele circus van communicatieoverdracht zoals je dat in het traditionele bouw-

bouw te kunnen starten en een kortere bouwtijd en het moge duidelijk zijn

proces ziet. Men werkt in hetzelfde systeem. Wat nog belangrijk is: je haalt

dat deze procesaanpak in de toekomst steeds meer navolging zal vinden. In elk

meteen fouten uit het 3D-model. Fouten die met 2D tekeningen kunnen optre-

geval is de belangstelling van partijen uit het bouwproces groot geweest. Om

den, zoals dubbele kolommen of balken die bij complexe constructieknopen

de haverklap kwamen partijen uit de bouw een kijkje nemen hoe men bij De

door elkaar heen blijken te lopen als je aan het bouwen bent. De 3D modelleurs

Boreel te werk ging.

zien meteen of iets klopt. In de computer zit alle kennis die betrokken partijen nodig hebben. Bijvoorbeeld ook om de toeleveranciers van prefab beton en

“Kern van het verhaal is een intensieve samenwerking,” aldus projectleider

staal en de installateurs aan te sturen.”

ruwbouw Alwin Smeenk van Bouwbedrijf Aan de Stegge Twello. “De projectontwikkelaar c.q. opdrachtgever legt zijn eisen en wensen op tafel bij een al-

In de voorbereidingsfase van het project waren er soms 40 personen bij elkaar

liantie van architect, constructeur en bouwer. Deze partijen werken nauw sa-

in de projectkeet om alles op elkaar af te stemmen. Velen waren betrokken bij

men, hebben een gedeelde verantwoordelijkheid en lossen samen problemen

de ruwbouw in prefab beton. Een groot deel van de nieuwbouwvolumes is na-

tijdens het bouwproces op. De alliantie bepaalt vooraf de kostprijs en verdeelt

melijk opgebouwd met prefab betonkolommen, balken, kanaalplaatvloeren

kosten en opbrengsten naar rato en risico’s die partijen met het project nemen.

en her en der breedplaten met afstortlaag. Voorts zijn betonwanden toegepast

Deze vernieuwende bouwwijze van intensief samenwerken heeft zich nu al be-

bij de parkeergarage. Ook trappen en afdekelementen zijn in prefab beton uit-

wezen bij dit project. Geen sfeer van ‘wij tegenover zij’, maar samen aan het-

gevoerd. Alwin Smeenk: “Met de informatie die wij in het 3D model hebben

zelfde project werken.”

zitten, konden wij alle tekeningen voor de prefab betonfabrikant voorbereiden.

32

b:ton december 2007

Projectgegevens De Boreel, Deventer Alliantieleider en Uitvoering: Bouwbedrijf Aan de Stegge Twello Opdrachtgever: DC Vastgoedontwikkeling, Deventer Ontwerp: Engelman Architecten, Roermond (noordelijke

bebouwing) en Jo Crépain

Architecten, Antwerpen

(oostelijke bebouwing)

Bouwkundig constructeur: JVZ Raadgevend Ingenieursburo, Deventer Engineering: VIBES BV, Deventer Montage: Vrolijks Bouw- en Montage Internationaal, Leerdam Prefab beton: Westo Prefab Beton

Systemen, VBI, Betonindustrie

De Veluwe

Wij zorgden voor de input. Stekkenplan, legplan, vormtekeningen wapenings-

een keertje fout en is er stagnatie. Maar het is een verademing vergeleken bij

tekeningen, alles is in een handomdraai te maken. De fabrikant kon onze te-

menig chaotisch bouwproject.” Reden waarom vele partijen een kijkje zijn ko-

keningen controleren en daarna in productie nemen. Normaal krijgen ze een

men nemen tijdens de bouw. Er viel immers veel te leren van dit project, dat er

pak papier en komt er de nodige engineering aan te pas. Nu werd elk element

voor Aan de Stegge inmiddels op zit. De nieuwbouw met noordelijk gebouw,

uitgetekend en liepen per bouwfase - we hadden de ruwbouw in 20 bouwfasen

oostelijk gebouw en parkeergarage is gereed. In de twee gebouwvolumes zijn

opgedeeld - de complete engineering en bouwstroom gelijk op. Zo wonnen

grootschalige winkels ondergebracht, evenals een bioscoop, een family enter-

wij tijd.”

tainment center en 31 terrasappartementen.

Snel en soepel: Het lijkt misschien dat de expertise van de fabrikant zo min-

Mogelijkheden: Met een kleine 30.000 m2 aan vloeroppervlakte en een par-

der wordt benut, maar die gebruikte de alliantie juist in het vooroverleg om alle

keergarage voor 660 auto’s gaat het om een omvangrijk project. Een prima

randvoorwaarden te bespreken. Tevens was er echt nog de nodige knowhow

project om het proces protocol neoHOTPLANS te proberen, vond projectdi-

nodig voor de hoogwaardige productie. De vloerenfabrikant kreeg de platte-

recteur Jan Pasop. “Het heeft een hoop tijd gekost, maar de aanpak heeft z’n

gronden, de balkenrasters en positie van de sparingen en heeft zelf het nodige

waarde bewezen. Vanzelfsprekend was het ook wel eens hectisch in het cen-

tekenwerk gedaan. Bij de betonnen sierelementen zijn vanuit het 3D model de

trale projectbureau en leek het een crisiscentrum, maar voor het overgrote

precieze vormen aangegeven. “Als je nagaat dat wij eind augustus 2005 be-

deel was sprake van een rust, doortastendheid en last but not least plezier in

gonnen zijn met het tekenwerk in het 3D model en dat 13 weken later al de

het bouwen. Je zet je samen aan die klus. En als je dan in 18 maanden bouwtijd

eerste betonelementen voor het skelet werden geleverd, dan is duidelijk dat

zo’n project soepel en kostenbeheerst bouwt, dan zijn de credits voor alle par-

het een snel en soepel proces betrof. Temeer daar je praat over 2500 prefab be-

tijen die bij dit project hun nek hebben uitgestoken om op een nieuwe manier

tonelementen, waarvan circa de helft door vorm en maatvoering een specifiek

te bouwen.” Alwin Smeenk besluit: “Het was tijdens het proces gewoon hard

element betreft.”

werken, Achteraf besef je eigenlijk pas goed hoe bijzonder dit werk was, even los van het fraaie complex dat je hebt gebouwd. Hopelijk is het straks niet zo

Een hoge snelheid, niet alleen door te werken met prefab beton, maar tevens

bijzonder meer, als de bouw de voordelen ziet en ook zo gaat bouwen We kun-

omdat de alliantie alle vragen zelf kon beantwoorden en het bouwproces goed

nen klaarblijkelijk zonder krampachtigheid, die je in het traditionele bouwpro-

op de rails zette. “Omdat iedereen er direct bij betrokken is, heb je feitelijk

ces regelmatig ervaart, zulke complexe projecten realiseren. Het zal helpen om

geen vertraging. De hoofdconstructeur zat bij dit project feitelijk om de hoek

projecten die anders moeilijk van de grond komen tóch te kunnen bouwen.”

en kon meegaan in onze snelle slagen. Natuurlijk gaat het ook bij dit proces

33

b:ton december 2007

betonnen rioleringen:

bewezen duurzaam

en flexibel

De meesten van ons staan er maar zelden bij stil. We spoelen ons afvalwater door de gootsteen, onze uitwerpselen door het toilet en staan er geen seconde bij stil dat dit afvalwater vaak nog een behoorlijke weg moet afleggen voordat het de dichtstbijzijnde waterzuiveringsinstallatie heeft bereikt. Een ingenieus netwerk van buizen en putten zorgt ervoor dat dit transport soepel verloopt. Bochten en hoogteverschillen worden feilloos opgevangen. Putten brengen op elk ‘kruispunt’ - ongeacht materiaal of diameter - de perfecte verbinding tot stand. Jaren van onderzoek, experimenteren en kennis verzamelen hebben on-

hier economisch te werk te gaan”, weet directeur kees mutsaers van martens

omstotelijk bewezen dat beton in de wereld van riolering de onverwoest-

beton uit de praktijk. “als is bepaald dat de riolering in een wijk tussen nu en

bare winnaar is. met de snelle levertijden, lange levensduur, flexibiliteit en

tien jaar moet worden vervangen, terwijl tevens de plannen voor een complete

niet te evenaren prijs/kwaliteitverhouding biedt de prefab betonnen rio-

reconstructie van de straat op stapel staan - bijvoorbeeld vanwege een nieuwe

lering voordelen die materialen zoals kunststof en gres achter zich laten.

bekabeling of de herinrichting van het straatbeeld - dan neem je de riolering in

toch zijn de misverstanden hieromtrent hardnekkig. Zo zou kunststof een

één moeite mee. Je wilt de straten niet onnodig opbreken.”

berekende duurzaamheid hebben van 100 jaar, terwijl beton al na 50 jaar zou zijn afgeschreven. gaan we de duurzaamheid van beton vergelijken

Relevantie: in de praktijk blijkt deze economische levensduur altijd korter dan

met de duurzaamheid van kunststof, dan ontdekken we in publicaties over

de uiteindelijke technische levensduur van riolering. allang voordat betonnen

kunststof rioleringen verrassende uitspraken. een rondje googlen leert bij-

en kunststof rioleringen hun maximale leeftijd hebben bereikt, worden ze ver-

voorbeeld al gauw dat kunststof in de eerste helft van de twintigste eeuw

vangen omdat milieudiscussies hebben geleid tot nieuwe en nog modernere

nog uitsluitend werd toegepast in de vorm van bakeliet, terwijl de massa-

eisen. de beweringen over de duurzaamheid verliezen hiermee elke relevantie.

productie van kunststoffen - waaronder de productie van kunststof riole-

in de praktijk is het nooit een issue.

ringen mag worden gerekend - pas op gang kwam na de tweede wereldoorlog. de bewering dat kunststof een levensduur zou hebben van 100

wat daarentegen wél een issue is, is de flexibiliteit en snelheid van beton. kees

jaar, kan dus pas over een halve eeuw worden hard gemaakt. kunststof

mutsaers legt uit: “als het om snelheid gaat, is de betonnen put onverslaan-

moet voorlopig nog uitgaan van een verwachte levensduur, terwijl beton

baar. veel putten zijn uit voorraad leverbaar. het hele jaar door. maar er zal al-

al heeft bewezen dat het de eeuw ruimschoots overleeft.

tijd vraag zijn naar maatwerkproducten die niet tot het brede standaardassortiment behoren. daar hebben de fabrikanten, waaronder wij, veelal iets slims op

daarbij komt nog een aspect om de hoek kijken. het begrip levensduur

gevonden. Zo zijn in ons geval standaardputten met een legoachtig systeem

kan op meerdere manieren worden uitgelegd. in veel situaties is niet de

om te bouwen tot dat vereiste maatwerk. gaat het om een ordergebonden

technische levensduur, maar de economische levensduur bepalend voor

put, dan hoeven we alleen een standaardput pasklaar te maken met behulp van

het moment waarop stelsels worden vervangen. Zo kan een stelsel nog uit-

verloop- en passtukken en met de nodige ingenieuze voorzieningen. Standaard

stekend voldoen aan de eisen die werden gesteld op het moment dat het

wordt moeiteloos maatwerk. hier ligt een belangrijke troef van beton. deze

stelsel werd aangelegd, maar zijn vernieuwde eisen de aanleiding om het

werkwijze is met kunststof onmogelijk. duurzaamheid, flexibiliteit en snelheid

stelsel te vervangen. “het aanpassen van een rioleringsstelsel veroorzaakt

geven gezamenlijk beton een voorsprong.”

hoe dan ook ongemak voor de omwonenden. het is daarom belangrijk om

34

b:ton december 2007

Dubokeur certificaat betonnen rioleringsbuizen zijn behalve duurzaam en flexibel ook milieuvriendelijk. Zo hebben betonbuizen bewezen te voldoen aan de kwalificaties van duurzaam inkopen, gezien de verlenging van het dubokeur certificaat aan betonnen rioleringen. het nibe, onderzoeks- en adviesbureau op het gebied van milieu en gezondheid in de gebouwde omgeving, stelde wederom vast dat de dubokeur betonbuizen een milieuvriendelijke keuze inhouden.

35

b:ton december 2007

dat gebruikt én gezien mag worden

Kantoorgebouw

In een woonbuurt in Breda liggen twee kantoren naast elkaar aan de Burgemeester Guljélaan. Het terrein is schegvormig, waardoor beide gebouwen een beetje anders zijn vormgegeven. Beide kantoren reiken twee bouwlagen hoog en hebben een trappenhuis dat naar vier afzonderlijk te verhuren kantoorunits voert. De trappenhuizen liggen tussen de twee betonnen gevels in. Deze gevels zijn gesloten, op een aantal erkerachtige openingen na. De kantoorunits hebben elk twee van dergelijke, aaneengesloten betonnen gevels en daarnaast twee aansluitende open gevels. Bij het ontwerp koos architectenbureau Haverman van den Meiracker Vermeulen heel bewust voor prefab beton, naast een stalen hoofddraagconstructie. Alle vloeren, waaronder ook de dakvloer, bestaan uit kanaalplaatvloeren. Deze vloeren zijn in het werk (monolitisch) afgewerkt en voorzien van een transparante coating. Daardoor is het beton zichtbaar gebleven.

36

b:ton december 2007

Een utilitair uiterlijk voor een utilitair pand. Dat klinkt streng, maar het eindresultaat is luchtig en licht. Twee kantoren in Breda kregen zowel prefab vloeren als een gevel van prefab betonnen sierplaten. De bouwmaterialen mogen gezien worden, in elk opzicht. DOOR MATHILDE VAN HULZEN

Bijzonder is vooral de gevelbekleding, die geheel uit prefab betonnen platen

De platen zijn daarnaast deels voorzien van centerpen gaten, waardoor het lijkt

bestaat. De elementen lopen van buiten naar binnen door. Aan het standaard

alsof ze in het werk zijn gestort. Voor de betonfabrikant is dat eenvoudig reali-

betonmengsel is titaandioxide toegevoegd. Door dit element verkrijgt het uit-

seerbaar, de gaten worden in de gietmal opgenomen. “Simpele techniek, leuk

geharde beton een lichtere en meer egale kleur dan gebruikelijk. Ook maakt

effect.”

regen het beton dat aan de buitengevel zit minder donker. “De opdrachtgever heeft speciaal om deze toevoeging aan het beton gevraagd,” vertelt Emile

Voor de volledig open, glazen vliesgevels zitten lamellen die worden aange-

Bosma, directeur-eigenaar bij Bosma Beton.

stuurd door een lichtgevoelige computer. Daardoor ontstaat een prettig bin-

Titaandioxide (TiO2) is een niet giftig, goed dekkend pigment. Dankzij de hoge

nenklimaat en dringt er mooi gefilterd licht in het kantoorgebouw door. De

brekingsindex van de kristallen heeft het sterke optische eigenschappen, zoals

eveneens computergestuurde, elektrische ramen zorgen voor de nachtventi-

witheid en helderheid. Titaandioxide wordt makkelijk opgenomen in cement

latie. Dat beperkt de benodigde koeling overdag.

en beschermt producten tegen de schadelijke gevolgen van UV-straling.

Volgens architect Frits Haverman zijn voor dit project de juiste materialen op

“De opdrachtgever kende dit product al van eerdere projecten en was daar heel

de juiste plaats gebruikt. “Die keuze ligt ten grondslag aan het ontwerp. Daar-

tevreden over. Tegenwoordig wordt titaandioxide steeds vaker gebruikt om de

bij heeft prefab beton zowel voor de constructieve vloeren, de gevels als voor

kleur van prefab beton op te lichten.”

de afwerking binnen en buiten een belangrijke rol gespeeld.”

37

(AKRON 4ERWATOTAALOPLOSSING VOORDEPREFAB BETONINDUSTRIE $ECOMBINATIE(AKRON 4ERWASTAATVOOREENJARENLANGEERVARINGINDEPRODUCTIE ADVISERINGENVERKOOPVANINSTORTVOORZIENINGEN$EKWALITEITVANONZEPRODUCTEN WORDTONDERMEERBEWEZENVIADIVERSECERTIFICATENENBEPROEVINGSRAPPORTEN

#OMPLEETLEVERINGSPROGRAMMAOA s"OUWBOXKOUDEBRUGONDERBREKING s'EVELPLAATANKERS s(ULPMATERIALENENBEVESTIGINGSMIDDELEN s+ONNEKTIEANKERS s3ANDWICHPLAATANKERS s4 SLOTANKERS s433BORDESOPLEGGING

-EERWETEN 6OOREENTOELICHTINGOPONSPROGRAMMAOFHETAANVRAGENVANDOCUMENTATIEBELTU % MAILVERKOOP HAKRONTERWANL/FKIJKOPINTERNETWWWHAKRONTERWANL

(AKRON 4ERWA 6OLTWEG 0OSTBUS

#:.UNSPEET !!.UNSPEET

b:ton december 2007

‘Sensibility’

in openbare ruimte

Noem het een ontmoeting met prefab beton. Feit is dat steeds meer ontwerpers en kunstenaars een zoektocht ondernemen naar de mogelijkheden van het materiaal beton om zo een karakteristiek stempel op onze leefomgeving te kunnen zetten. Soms heel verfijnd, soms juist robuust. De ene keer in een maatvoering van de nerven van een boomblad, de andere keer in een XXL-uitvoering om een duidelijk statement te maken in de openbare ruimte. Want juist onze publieke leefomgeving kan volgens landschapsarchitect Theo Reesink en kunstenares Karin Colen extra verbeelding gebruiken. DOOR MATHILDE VAN HULZEN

39

b:ton december 2007

Landschapsarchitect Theo Reesink:

Samenspel tussen fijnmazige bladnerven en stoere betonplaat “Het valt tegen wat er nog in de openbare ruimte aan expressie met het materiaal beton wordt gedaan,” vindt Theo Reesink van Buro Poelmans Reesink Landschapsarchitectuur uit Arnhem. “Terwijl er heel veel kan met beton. Je ziet het wel steeds meer in gebouwen waar bijzondere betonnen gevels verschijnen, maar veel minder in de openbare ruimte. Het budget voor een gebouwengevel is natuurlijk ook vele malen hoger dan het budget voor vierkante meters op straat. Toch denk ik dat wij die openbare ruimte bijvoorbeeld verfijnder kunnen maken. Dat wij met betonelementen met een soort fossielafdrukken als het ware extra ‘sensibility’ aan bestratingen en elementen kunnen geven. Juist omdat je dergelijke detailleringen prachtig in beton kunt maken. Zeer scherp, tot en met de nerf van een boomblad.” Het bewijs wordt geleverd bij een project voor Organon in Oss, waar het bureau in samenwerking met architectenbureau Broekbakema het masterplan voor de gehele buitenruimte heeft gemaakt. Het gebouwencomplex omvat behalve productiegebouwen ook andersoortige gebouwen zoals laboratoria en congresgebouwen. “Rondom die gebouwen is sprake van een afwisselende omgeving, met een aantal gangbare ingrediënten zoals wegen en parkeerterreinen, maar ook bijzondere ingrediënten zoals groengebieden en bomen. Sinds 1993 richten wij het terrein volgens bepaalde ontwerpuitgangspunten in, met voor de wegen industriële prefab betonplaten van 2 x 2 meter, wel voorzien van een speciale antracietkleurige deklaag. Een prima verharding die gemakkelijk is op te nemen als er aan de kabels en leidingen moet worden gewerkt. We hebben echter de voetgangerspaden te midden van die betonplaatwegen een eigen karakter willen geven. Ook hiervoor zijn design betonplaten gekozen, maar die zijn smaller en bezitten een oppervlakte waarin afdrukken van allerlei geneeskrachtige kruiden terug te vinden zijn. Een beeld dat past bij het bedrijf. Op die manier is een stelsel van wegen en voetpaden aangelegd.”

Herkenbaar: Het experiment met geneeskrachtige kruiden en bladeren in het betonoppervlak was destijds een zoektocht naar wat wel en niet mogelijk was als afdruk. Wat blijft er van de afdruk over als de mal wordt ontkist? “We zijn steeds verder aan het experimenteren geslagen met de betonplaten om na te gaan hoe grof iets minimaal moet zijn wil je nog een herkenbare afdruk krijgen. Het mooie en misschien wel bijzondere is dat je bij zo’n robuuste betonplaat zo subtiel blijkt te kunnen werken dat je elk nerfje van een blad kunt zien. We hebben vrij recent ook hele vruchten zoals dennenappels geprobeerd, maar ook fijne blaadjes. Zo zijn proeven genomen met bijvoorbeeld schelpen, rozenknoppen en madeliefjes. Die laatste blijken dan net even te fijn

40

b:ton december 2007

om ze goed te produceren. De nervatuur is het maximaal haalbare tot nu toe. Het is geweldig dat je in beton zoveel detaillering kunt toepassen en dat je zo’n stoer product zo kunt verfijnen. En die detaillering komt ook bij de gebruiker over. Men ziet die afdrukken, ook als ze wat vochtig zijn of met mos zijn begroeid. Dat maakt het vaak nog mooier.” Theo Reesink vindt de grote betonplaten een eerlijk product, waar je de ‘signatuur’ van echte natuurproducten net zo eerlijk in kunt krijgen. “Je zou de afdrukken ook kunnen printen in zoiets als printasfalt, maar dan ben je aan het imiteren. Beton is een heel fraai materiaal dat uitnodigt tot dergelijke vormen van detaillering. Je moet het materiaal wel goed en zorgvuldig toepassen. Niet elke plek is geschikt. Omgekeerd zijn veel meer plekken wel geschikt, waar men nu voorbij gaat aan de mogelijkheden van dergelijk expressief beton.”

Visuele omlijsting: Bij de uitbreiding van Organon met het gebouw CP moest dit grootschalige gebouw worden ingepast in de omgeving. Het ontwerp van Buro Poelmans Reesink ging uit van een terreininrichting met als basis een veelhoekig schervenpatroon met groene velden met schijnbeuken, grasvelden met bomen en grasstroken als voetpaden. Een halfopen groenstructuur waarbij buitenstaanders het gebouw toch kunnen ervaren. Dat bijzondere schervenpatroon is bewust in het klein doorgezet in het oppervlak van de betonelementen die als een zware rand rondom het terrein liggen. Aangezien het terrein een halve meter hoger ligt dan de omgeving, dient de rand ook als opsluitrand en als ondersteuning van het metalen hekwerk dat op de voet van het L-vormige betonelement rust. De belangrijkste functie is echter een visueel aantrekkelijke omlijsting van het terrein voor de buitenwacht. Geen kaal, afzichtelijk hekwerk als barrière van een bedrijf, maar een vriendelijk, verzorgd aangezicht met een doorkijk naar een mooie groenstructuur met half verscholen gebouwen. Theo Reesink legt uit: “Het zijn enorme betonnen banden van 4 meter lengte en 50 cm hoog. Het betonoppervlak bezit een grofmazig schervenpatroon. Doordat je praat over een lengte van zo’n 300 meter ervaart men de rand als

Organon, Oss

een fraaie doorlopende lijn, waarbij dat schervenpatroon ononderbroken lijkt.

Architect: Broekbakema,

Je ziet de naden van de afzonderlijke elementen bijna niet meer. Op die manier

Rotterdam

ontstaat meer een stijlvolle parkomheining dan een fabrieksafscheiding. Het

Landschapsarchitect: Buro Poelmans

geeft aan dat je met mooie betonproducten met een pure detaillering veel in

Reesink, Arnhem

de openbare ruimte kunt bereiken. En we gaan door, want we blijven experi-

Engineering: Buro Poelmans Reesink

menteren met de oppervlakten van beton. Kijken of we nieuwe fossielafdruk-



en TSS Engineering

ken kunnen maken, maar dan fossielen van deze tijd.”



van NV Organon

41

b:ton december 2007

Kunstenares Karin Colen:

Openbare ruimte verrijken met fantasie Kunstenares Karin Colen uit Den Dungen heeft inmiddels diverse projecten in onze leefomgeving ontworpen, waarbij eveneens de expressie van het materiaal beton ten volle wordt benut. Uiteraard gebruikt zij een heel scala aan materialen voor haar kunstwerken, maar ook zij heeft ontdekt dat je beton in alle vrijheid kunt vormen en met het betonoppervlak opvallend te werk kunt gaan. Dit geldt bijvoorbeeld voor de grote betonnen harten voor een schoolplein in Maassluis die als speel- en zitelementen kunnen worden gebruikt. Maar ook bij betontegels en design betonplaten gebruikt zij veelvuldig het betonoppervlak voor symboliek of speelaanleidingen voor de jeugd. Karin Colen wordt regelmatig gevraagd iets te ontwerpen om de openbare ruimte te verlevendigen. Behalve sculpturen, bijzondere lichtmasten en de aankleding van rotondes, zijn dat ook bestratingen en schoolpleinen. Juist omdat zij erin slaagt die bestratingen zodanig vorm te geven dat ze uitdagen tot spelen. “Ik ben gefascineerd door het maaiveld. Je moet de inrichting juist voor de spelende jeugd niet te gedwongen maken en het moet ook niet helemaal af zijn. Je moet kinderen aanleiding geven tot spelen en niet hun fantasie vooraf invullen. Soms zijn enkele lijnen al genoeg. Misschien scheelt het dat ik probeer om zaken simpel te houden. Een verfrissend idee wil niet zeggen dat alles heel ingewikkeld moet zijn. Gewoon niet alles voorkoken. Het aardige is dat je met diverse betonproducten het enerzijds simpel kunt houden en anderzijds die speelaanleiding prima kunt invullen. Ik heb tot nu toe ervaren dat het een materiaal is waarin ik mijn ideeën prima kan uitwerken. Niet dat betonproduct dat je in de catalogus vindt, maar je zult samen met de fabrikant de grenzen moeten opzoeken om je idee uit te werken. Het is mijn ervaring dat het zeker wat het materiaal beton betreft zelden vastloopt tussen idee en uitwerking.”

Prikkelen: Er komt meer en meer aandacht voor de inrichting van de openbare ruimte. Ook de kunst krijgt daarin een vaste plek. Toegepaste kunstvormgeving neemt een grote vlucht. “Op die manier zijn kunstbudgetten prima te koppelen aan de inrichting en kun je er veel meer uithalen. We kunnen de openbare ruimte op zoveel plekken typischer maken. Gebruikers prikkelen met iets aparts. Dat betekent een verrijking voor je gebied, ruimte, plein of gebouw. Zeker als de gebruikers zelf invulling aan zo’n ruimte kunnen geven en zich gedachtes kunnen vormen.” Het begon bij Karin Colen in 1986 met een plein bij een buurthuis in Utrecht. Vervolgens kwamen er meer inrichtingsopdrachten, waaronder het terrein bij een waterleidingbedrijf in Brabant waar zij met druppels en golven in de bestrating van betonstraatstenen werkte. Ook het kunstwerk in de bestrating in

42

b:ton december 2007

Heerenveen, naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van Batavus betrof de openbare ruimte. Of een kunstwerk waarbij de verlichting de stadsplattegronden van de dorpen uit een clustergemeente op het maaiveld projecteert. Ze werkte recent ook aan de verfraaiing van een rotonde. De openbare ruimte vormt een rode draad in haar werk. En niet te vergeten de schoolpleinen. Diverse schoolpleinen in Boxmeer, Oosterhout, Veghel en Maassluis hebben een uitnodigende inrichting van haar hand gekregen.

Ontdekken: Het multifunctionele centrum in Veghel, waar behalve basisschool De Ark ook een kinderopvang en buurthuis in zijn ondergebracht, bezit bijvoorbeeld een bijzonder schoolplein van grote 2 x 2 meter rode betonplaten met figuraties. De betonplaten zijn gecombineerd met speelse lijnen van grijze betontegels van 50 x 50 cm en 40 x 60 cm. De 67 verschillende figuraties op de betonplaten zijn afgestemd op verschillende leeftijdscategorieën die op de pleingedeelten spelen. Ook hier is de inrichting simpel van opzet en niet voorgekookt met kant en klare spellen. De lijnen en afbeeldingen geven aanleiding tot spelen en ontdekken. Een op zichzelf rustige bestrating - mede dankzij het grote formaat betonplaten - die eenheid en rust schept bij het gebouwencomplex. Echter wel een bestrating waarop onbeperkt kan worden gespeeld.

Snoepharten: Recent is ook het schoolplein van Het Startpunt in Maassluis, een school annex multifunctioneel welzijnsgebouw, voorzien van grote hartvormige prefab betonnen zitelementen. Het was al een prachtige grote ruimte vol grijze betontegels. Prachtig omdat op die manier het idee van Karin Colen om er grote hartvormige zitelementen te plaatsen, eenvoudig kon worden uitgevoerd. De betonelementen zijn in ‘zoete’ kleuren vervaardigd, in combinatie met teksten in het oppervlak, zodat ze lijken ze op het bekende suikerhartjes snoepgoed. Karin Colen: “Ik heb gekeken waar mensen staan, lopen en willen zitten en op die plekken clusters van betonnen harten laten plaatsen. De harten hebben een goede zithoogte, maar omdat ze in groepjes worden gepositioneerd, kunnen kinderen er ook op spelen en bijvoorbeeld van eiland naar eiland springen. Ook zijn op het plein 80 eveneens zoet gekleurde betontegels 30 x 30 cm

Scholen Veghel en Maassluis

aangebracht met diverse symbolen in het oppervlak. Ook deze vormen een

Opdrachtgevers:

gemeente Veghel,



gemeente Maassluis

speelaanleiding.”

Ontwerp: Karin Colen, Karin Colen besluit: “Ik leer elke keer weer meer over het materiaal beton. Toch

Den Dungen

is het steeds weer verrassend wat ik er mee kan doen voor mijn ideeën. Eigenlijk

Design betonnen

kan ik verzinnen wat ik wil. Dat geeft mij de vrijheid om blanco aan een idee te

bestratingsproducten:

beginnen. Daarna komt pas de materialisatie, maar het is prettig te weten dat

De Meteoor, Nijmeegse

er veel in prefab beton mogelijk is.”

Beton-industrie De Hamer

43

b:ton december 2007

Staalvezelbeton

kwalitatief en kwantitatief in de lift Vezelbeton is in tegenstelling tot gewapend beton een homogeen materiaal. Het kan in alle richtingen trekkrachten opnemen en bezit een taaiheid en is daardoor in zekere zin zelfs elastisch. De toenemende kennis van staalvezelbeton leidt ertoe dat behalve de toepassing in betonvloeren ook toepassingen als funderingsplaten en -stroken, kelderwanden en druklagen op prefab vloeren in beeld komen. Zeker nu ook de kwaliteit van staalvezelbeton stijgt, temeer daar er staalvezels met CE-markering klasse 1 beschikbaar zijn voor constructieve toepassingen, waarbij de staalvezels bijdragen aan de draagcapaciteit van het betonelement. Diverse toepassingen dienen zich aan voor beton versterkt met staal- of kunst-

naast biedt het label een duidelijk overzicht van de productspecificaties (vorm,

stof vezels. Prof. dr. ir. Joost Walraven heeft bij een studentenwedstrijd ‘be-

vezellengte en treksterkte). Minstens zo belangrijk is het feit dat het label de

tonbuigen’ gesteld dat zelfs ‘vervormbaar’ beton kan worden ontworpen, het

minimumdosering vermeldt voor het behalen van de gestelde prestaties, voor

zogenaamde ECC, Engineered Cementitious Composites. Kansen voor nieuwe

het vezeltype in een referentiebeton. Zaken die essentieel zijn voor het goede

toepassingen ziet ook ing. Anne Hoekstra van Bekaert en lid van de commis-

ontwerp van de betonconstructie en -toepassing. Eén en ander onderstreept

sie die de recente CUR-Aanbeveling 111 over de dimensionering en uitvoering

dat de laboratoriumfase van staalvezelbeton definitief achter de rug is en dat

van staalvezelbetonvloeren heeft opgesteld. Ook in deze Aanbeveling wordt

die veelbelovende nieuwe toepassingen steeds dichterbij komen.

onderstreept dat een betonconstructie met staalvezels nauwkeurig moet worden ontworpen. Als de momenten in een constructie zich niet na de eerste

Het is belangrijk dat constructeurs en architecten tot een verantwoord ont-

scheurvorming kunnen herverdelen, zoals in vloeren, dan bestaat het gevaar

werp komen. Kwalitatieve staalvezels, goede betonsoorten en hoogwaardige

van doorgaande vervorming. Ook moet men rekening houden met het feit dat

productieprocessen van de prefab betonfabrikanten leiden gezamenlijk tot een

de treksterkte van staalvezelbeton niet alleen afhangt van de betonkwaliteit,

perfect eindproduct. Daarmee kan een extra stimulans worden gegeven aan de

maar ook van het vezeltype en de dosering.

bredere toepassing van staalvezelbeton.

In dit licht gezien zijn de knowhow en kwaliteit van staalvezels uiterst belang-

vezelbeton in de totale Nederlandse betonproductie slechts enkele procenten.

rijk. Vanaf juni 2008 zal de CE-markering voor alle staalvezels als bouwmate-

Dat zal met die nieuwe producten en hoge productkwaliteit veranderen, ver-

riaal gelden, conform de Europese Norm 14889-1. Het certificatieniveau van

wacht Anne Hoekstra van Bekaert, producent van de nu reeds gecertificeerde

staalvezels is afhankelijk van de toepassing, klasse 1 (constructieve toepassing

Dramix® Staalvezels. Er vindt momenteel veel onderzoek plaats naar de moge-

in beton) of klasse 3 (niet-constructief). Een constructieve toepassing is een

lijkheden van vezelbeton. Beton kan naar alle waarschijnlijkheid nog lichter,

toepassing waarvoor een berekening wordt gemaakt. Met de nu reeds certifi-

slanker, flexibeler en sneller.

Dan zitten kwaliteit en kwantiteit allebei in de lift. Nu nog bedraagt het aandeel

ceerde staalvezels is de hoogste staalvezelbetonkwaliteit gegarandeerd. Daar-

44

b:ton december 2007

1

kort nieuws:

Bestrating en waterberging in

Holcim brengt een systeem op de markt dat hemelwater bergt, infiltreert, zuivert en vertraagt afvoert: het Porodur BKK®-systeem. Dat maakt riolen en

kolken overbodig en voorkomt wateroverlast. Bovendien vormt het systeem een

bestrating en waterberging ineen. Dat levert een aanzienlijke ruimtebesparing

op. Dankzij de unieke zuiverende werking van het bijbehorende lavaproduct verdwijnen er geen schadelijke stoffen naar het grond- en/of oppervlaktewater.

Het systeem kan onder alle weersomstandigheden droog worden verwerkt en is eenvoudig in aanleg en beheer. Voor het onderhoud (vegen en zuigen) kan worden volstaan met het gebruikelijke gemeenteprogramma. Het systeem is opgebouwd uit speciale betonstraatstenen op een laag van 50 mm morene split met daaronder een laag van zo’n 30 cm lava. Onder en langs het pakket bevindt zich een non-woven vlies. De stenen hebben een open ruimte van 5 procent, voldoende om het hemelwater bij een flinke bui snel te kunnen afvoeren. De betonstraatsteen is leverbaar in diverse kleurvaste deklagen. Informatie: www.holcim.nl

Specifieke rioleringsput razendsnel geproduceerd Dankzij een intelligent modulair systeem, het Mikz-systeem, produceert Martens beton, onderdeel van de Koninklijke H.H. Martens & Zoon b.v. te Oosterhout, razendsnel specifieke rioleringsputten voor de klant. In 70 tot 75% van de bestellingen gaat het om standaardputten die het hele jaar door uit voorraad leverbaar zijn. Dankzij de uiterst geavanceerde en bijzonder efficiënte Mikz-module kan een standaard put echter met behulp van basis-, top-, tussen- en verloopmodules tot elke gewenste hoogte worden opgebouwd. Met zagen, boren en het toepassen van monteerbare hoekverdraaiingen wordt de put geschikt gemaakt voor elke gewenste aansluiting. Op deze manier is een zogenoemde ordergebonden put direct voor de opdrachtgever te leveren. Vanzelfsprekend in een constante hoogwaardige kwaliteit tegen een lage kostprijs, mede dankzij de moderne productieprocessen met verregaande automatisering. De productie biedt niet alleen profijt aan de opdrachtgever in de vorm van een hoogwaardig en flexibel betonproduct, ook voor de medewerkers betekent het dat zij werken in een omgeving die vriendelijk is voor hun gezondheid en die uitdaagt tot betrokkenheid. Meer informatie: www.martensgroep.eu

45

Ervaring en kennis van constructieve betonproducten vanaf nu samen

colofon: BFBN Postbus 194 3440 AD Woerden tel:  0348 484484 fax: 0348 484450 e-mail: [email protected] internet: www.bfbn.nl

Secretariaat: BFBN, drs. J.M. van der Wurf

Hoofdredactie: Paul Engels Om de voordelen van het bouwen in prefab beton optimaal voor het voet-

 

licht te brengen hebben de voormalige verenigingen BELTON, BEVLON en

Redactie: Volcano Creatieve Communicatie en BFBN

PREPAL hun krachten gebundeld. Voortaan gaan deze verenigingen verder onder de naam AB-FAB, Associatie van Betonfabrikanten van constructieve

Redactiecommissie:

elementen.

mevr. H. de Kruijf ing. W. G. van der Garde

De aanleiding voor het samengaan is dat de voormalige verenigingen weliswaar ieder voor zich veel specialistische kennis van hun eigen producten in huis hadden, maar de mogelijkheden van het denken in prefab oplossingen met bijbehorende bouwlogistieke voordelen te weinig naar buiten brachten. Hierin is nu verandering gekomen. Door de knowhow bij elkaar te brengen kan doelgroepgericht aan kennisoverdracht worden gewerkt.

ir. N. J. P. Fassaert drs. ing. B. J. W. M. van Melick ir. A. P. Pielkenrood

Aan B:ton werkten mee: Auteurs: Paul Engels, Mathilde van Hulzen Liliane Verwoolde

De aandacht wordt gericht op de specifieke behoeften van de verschillende doelgroepen, van uitvoering tot en met onderwijs.

Uitgever: Volcano Creatieve Communicatie

Bij een nieuwe vereniging hoort ook een nieuw logo. Voldoende reden

Postbus 4768

voor haar ‘moederorganisatie’ BFBN om een geheel nieuwe huisstijl te

4803 LT Breda

ontwikkelen. Voortaan gaan alle sectoren van de BFBN verder onder een

tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40

nieuw logo. Met de nieuwe uitstraling hoopt de BFBN een eenduidig beeld

Bladmanager: Kostas Sfirtsis

uit te stralen en nog meer te kunnen betekenen voor alle partijen in de bouw- en gww-sector.

Traffic: Marloes Boogaard

Concept/vormgeving & productie: Volcano Creatieve Communicatie Victor de Zeeuw, Joost van Es, Danielle van den Heuvel

Advertentie exploitatie: Volcano Creatieve Communicatie Postbus 4768 4803 LT Breda tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40 Bob Postma

Fotografie/illustraties: Hans Hebbink, Picture Productions Henk Snaterse Buro Poelmans Reesink, TU Eindhoven

b:ton december 2007

67 woningen ‘Parkweide’ in Leidschenveen, gebouwd door Dura Vermeer Bouw Leidschendam BV, ontworpen door Hoenders Dekkers Zinsmeister architekten.

Vebo, goed in vorm met vrije vormen

Vrije vormen lenen zich bij

bloemreliëf. Vebo gaat elke uitdaging aan. Dus

uitstek om te worden gegoten

ook om de banden zo te storten dat het bloem-

in zelfverdichtende beton. Of

motief op binnen- en buitenhoeken ononder-

dit nu producten zijn met een

broken doorloopt. Eerst denken, dan doen,

vrije vorm van zichzelf, of rechtlijnige pro-

is ons devies. Waar dat op uitloopt, kunt u op

ducten waar een vrije vorm in aangebracht is.

de foto’s zien. Vebo, goed in elke vorm.

Zoals deze gevelbanden met 10 mm verdiept

Vebo, Postbus 8, 3750 GA Bunschoten, Röntgenweg 3, Telefoon (033) 299 26 00, [email protected], www.vebo.nl 47

Aansluiting met zekerheid. HALFEN koudebrugonderbrekingen bieden economische en zekere balkonaansluitingen.

b:ton december 2007

Kwaliteit bevestigd

M

et het HALFEN koudebrugonderbrekingssysteem HIT hebt u alle balkonsituaties onder controle, zowel in bouwfysisch als in economisch opzicht. KOMO attest-met-productcertificaat HIT-koudebrugonderbrekingen worden geleverd onder KOMO attest-met-productcertificaat nr. K22459. Voor elk project levert de engineerafdeling van Halfen b.v. u kosteloos een vrijblijvend verankeringsvoorstel op maat aan.

1140

995-G

Economisch en eenvoudig te berekenen Ons softwareprogramma ondersteunt u bij de toepassing. Door combinatie van 1 m-elementen met 20 cm-modules wordt de capaciteit optimaal benut. Het softwareprogramma en de Nederlandse documentatie kunt u gratis opvragen bij Halfen b.v.

Wie

zegt,

zegt

eigenlijk

automatisch DEMU. Want als er één klinkende

995-A

naam is op het gebied van betonbevestigers, dan is het DEMU wel. Jarenlange ervaring... de productie in eigen huis... een breed

Flexibel – in alle opzichten De gestandariseerde 1 m-elementen en 20 cm-modules zijn bij alle balkonbreedtes te combineren. Ook zijn alle standaard- en speciale typen in brandwerende uitvoering F90 leverbaar.

assortiment... met concurrerende prijzen... en

1036-G

Thermische scheiding in de vloersituatie door het HALFEN HIT-element

Veel argumenten met één resultaat: HALFEN-DEHA biedt veiligheid, betrouwbaarheid en efficiency voor u en uw collega’s.

schroefhulzen

1130

een

prima

service...

Als

het

om

bevestigingssystemen gaat, is het dus niet zo gek dat in de bouw steeds te horen is:

‘t is VAST ... van DEMU DEMU Metaalindustrie B.V. Atoomweg 1, Postbus 8486, 3503 RL Utrecht

Halfen b.v. · Postbus 3 · NL-7468 ZG Enter Tel.: (0547) 38 30 30 · Fax: (0547) 38 30 35 · www.halfen.nl 48

Tel.: (030) 241 24 21 E-mail: [email protected]

• •

Fax: (030) 241 44 69 Internet: www.demu.nl