schijn npm... ww de muzick zou moeitn Iijn'. Muriek III Ittl 'milldd om Ik uitvoer

VRAGEN BIJ HET D1SCUSSIECOLLEGE OYER ROGuSCRUTQN

SmiIOO komI lot de contlusi c dat Itel groots ll: deel van de hedendaa;:se ir.uns! 'pretentic' is, DI:

1.

avanl·gan.!e

lOU

ongdoofwaardig zijn gewolllen, Qmdal

ZC

in haar �U'cven

mlar

vemwing en

shock, lot elid>t ;s vc:ntard, oodnsteuning (subsidies). Olan"cc"lOU hel evcnir.iuc:herig vi" geworden .ls de 'ethic' kitsch, a)

Wal verstaat Scrulon onder kitsc;h1

b)

Levert zijn om$ClU'ijving een bruikbaar �riterium op om artistick werl:. Ie beOOl'dclcn?

e)

Ben � bet «ns met zijn hewering clal de hedmdaap Inmstcnaar de Klwnele keuze

ltecft tusseD (al dan niel. modemisli$(:he) kilsch en em 'snort ge&vanc«rde parodic' op de kitsch, die 'zidl7,clf schoamlclD<)l uitlaeht' (p. 107)1 Wat is Yolgens �uton he! buli•..,nde <>mIcrlchc;d tunen kunsl en 'rcdamelrunst'7 Ben je he!

Z,

cens met tijn slcl1in& dill etn reelamc-milOlu:r nooil ofte nimmer tal kunstwcrk Un 'IVOrtbrcngen? (zie o.m. cilaac van Hirsl op p. 108) 3.

Scruton houd'! vol dal (OIognfoe geen kurut Un tijn. Of; kern van zijn areumcnl3tie is cia! fOlograflC �n 'verbeeldc' werkelijkheid doe! Oprij7.en. (Of; folograaf kan niets folograferen clat cnke1 in de vcrbcekling besIuI; hij is r.e
leggen).

Om de7.clfde reden lean fOlograflC niel erotisch zijn, aldus Scruton. 'Het medium f<>logralie is.

4.

WllllIlCcr hel word! gerieht op seksoalileit en ,ewcld, inll'in$lek pomogn.liseh'. (p. 116). &en je hel ccns met dc:/;c mLlinc?

S.

En hoe un film dan ccn kult!t zijn1 Scruton g«it (p. 117.119) rnkclc \IOOfbele dcu VlH1 ci_en die, nau zijn menina;. film hebbcn probcren te verbc:ffen

101

"n kunst, W" 7..,.. daarvoor nodig

zijn1 Waarom word! Quentin Tarantino hicrvan uilgeslolen? Kan je SCruton volgcn in zijn argwncnwie? Over popmuzick is SCruton noa; vernietitendcr, Poprnuziek zou

6.

bltrbltrij. PopmU7,iek zou niel gcmaakt zijn om

'!WIT

e;:n

t�rugVIII zijn in de mu.vkllc

te luistmm' maar om 'op Ie Y31\gen'. Welke

"'Iumenlen goeft Scrulon? Ben je hel daarmee eens? 1.

Dc

popmusic\ls

doe'!

alia om 'zidJr.clf Ie brengen: 'de ZIIIgCf

staat

pmcie$ dur in de

schijn....npm . ww de muzick zou moeItn Iijn'. Muriek III Ittl 'milldd om Ik uitvoer
Ie

]lI"<'scnlcren'. Is dit cypiseh VOllr de popmllldck?

8.

.

Boe weenpicgdt de (volgens Scruton lamentabcl c ) IOCStand van de popmuzlck hel feil dat de adolCSl;Cntie niel boger CC1l overpngssit\1alie Un genoemd worden, maar ","leer ccn pmrutDenle toestand is, gd:enmerkt door hel ontwijkcn van cullivcring en vemttwoordelijkhc:id?

9.

Ben je het tens mel zijn typering dat oru:e tultuur een adolescente...uhuur is? IOn wat word. daar dan pm;ie5 onder versQan?

10. WM vindje YlIII SeMolt! typcriog van K"'ffiti lis oen '100" WI'IIIk op hct gesdnven woord'1 (p. 135)

Roger Scruton

MODERNE CULTUUR Een gids

voor

kritische mensen

uilgtllt"'j

AGOM

8.

Avant-garde en kitsch

Het eerste gevolg van her modernisme was dar de hogere cultuur moei­ lijk werd: om de schoonheid werd <en muUI van eruditie opgetrokken. De verborgen bedoeling hiervan was twededig: men wilde de kunst heschermen tegen populair vermaak en cen nieuwe barriere opwerpen, cen nieuw obstakel voor het lidmaatschap, en een nieuwe overgangsrite naar de sfcee van volwassenheid en verlkhting. Voor degenen die door het modernisme werden uirgesioren leek deze bewcging op cen verraad van het ver/eden. Tonaliteit en wdluidendheid in de muziek, de mense­ lijke afbeelding in de schilderkunst, de aangename waardigheid van metrum en rijrn - zdfs het huisdijke genot van ceo gocd verteld verhaal - al deze manieren waarop de kunst haar armcn had geopend voor nor­ male menselijkheid werden plotseling vcrworpen. als cen valse omhel­ zing. Voor de modernisten weed het ver1eden echeer niet verraden door het modernisme maar door de volkscultuur. Tonale harmonieen waren bedorven en gebanaliseerd door de populaire muzick; de figuratieve schilderkunst was overtroefd door de fotografie; rijm en metrum waren materiaal geworden voor kerstkaanen, en de verhalen waren te vaak ver­ teld. AJles daarginds, in de wereld van na'ieve en onnadenkende mensen, was kitsch. Het modernisme was geen aanval op d. anistiek. traditie, maar een paging haar te redden. Dac was de verrassende gedachte die Elioc en Schonberg naar voren brachten, en met hun welsprekendheid veranderden zij de hogere cultuur van Europa)1 De volksculruur is een re ingewikke1d verschijnsel om zomaar van de hand te worden gewezen - wals het bijvoorbeeld van de hand werd gewczen door Schon bergs grote voorvechter, Theodor Adorno,32 In dit hoofdstuk en volgende zal ik daarom bepaalde elementen van de volks­ culruur belichten en deze in hun sociale en religieuzc context proberen re piaarsen. Wanneer her geloof niet langer een gegevcn is, maar ofwel cen bedreigd relict of een met moeite verovcrde persoonlijke wins!, neemt de behoefte aan re1igie nieuwe vormen aan, waarvan sommige hun religieu99

ze grondslag erkennen. Zo werden jongeren door de aardschokken van

die op her strand van de menselijke vrije djd achrerblijven wanneer de

New Age kortdurend door elkaar geschud. Andere vormen ontkennen

hogeee culruur zich terugtrekt.

haar openlijk, zoals in de nu uitgedoofde of in elk geval slapende vulka­

De grate modernisten waren katholiek. hadden een open geesr en

neo van fascisme en communisme. Maar elk vertegenwoordigt een golf

waren zich scherp bewusr van de noodzaak bruggen re bouwen naar her

van diepgcwoneld ccllecdef gevoel, waarbij men zich laat gaan voor cen

publiek waarvan zij de verwachringen verstoorden. Uireindelijk waren I.e,

zaak die de psyche ovcrspoelt en de smart van de eenzaamheid verdrinkt.

zoals Eliot, Picasso, Moore en Stravinsky, echr geliefd bij degenen die

Deze surrogaatreligies worden gekenmerkt door war de modernisten

gaven am de traditionele hogere cu!ruur. Maar in her begin waren ze

becreurden - sencimcnraliceit, waarmcc ik het verlangen naar de roem

moejJijk

van cen herofsche of verhefe f nde

bedoel, zonder de russen de hager gelegen gronden van de kunst en het moeras hartstocht van her

--�-.--.

o

o

- opzt'ttt'li.jk moeilijk

opdar er een effecrief bolwerk 1.0U besraan

van het voden. crYan. Onvermijdelijk zal de poging deze in arrisrieke vor­

volksgevoel. En omdac 1.e moeilijk waren, onrsrond er rondam de mocler­

men re gieren de weg volgen van de officiele kunsr van communisrische

oisten een klasse van critici en impresario's die iniriatie aanboden in de

en fascistische maarschappijen: her blijfr sreken op het niveau van kirsch,

modernistische kunst. Deze impresarioklasse ging her onbegrijpelijke en

zoals het socialistisch realisme van de Neurenbergse partijdagen. Kitsch

het buitensporige aanprij1.en als iets vanzelfsprekends, uit vrees dar het

wals ik het zie, is inderdaad een religieus verschijnsel. cen poging het ver-

publiek haar diensten overbodig wu vinden. Ze heeft vee! te danken aan

lies van her geloof [e verbloemen door de werc:ld tt' vullen met pseudo­

bescherming door de staac, die nu de voornaamsre bran is van subsidie

emoties, pseudo-moraal en pseudo-esthetische waarden.

voor de hogere cultuur. Ze deelt in de serene onaanvechtbaarheid van aUe

Het verlies van het geloof dat de volkscultuur heeft aangetast, heeft

bureaucratieen die bevoegd zijn de 'experts' te belonen die zijn benoemd

oak her modernisme aangetast. Zander de achrergrond van een nier ver­

am er roezichc op re houden. En ze kweekr cen nieuw soon persoonlijk­

geten geloof verliest her modernisme zijn ovenuigingskrachc: het wordt

heid, bezield door het snob is me van cen verdwijnende tijd. en vasrbeslo­

rourine. Al lange tijd neemt men aan dat er geen authentieke schepping

ten met de rijd mee te gaan, terwijl1.e steeds minder begrijpt wat die rijd

in de sfeer van hogere kunst kan besraan die niec op de een of andere

eigenlijk is. Om zichzelf ervan re ovenuigen dat hij echt progressief is en

manier voor het grare pub!iek een 'uitdaging' is. Kunst moet aanstoot

aan de spits van de geschiedenis rijdt, omringr de nieuwe impresario zich

geven, ons uit de toekomst regemoer treden volledig bewapend tegen de

met anderen van zijn SOOft, en pramoveert hen naar aile commissies die

burgerlijke smaak voor kirsch en cliche. Maar her gevolg hiervan is dar

relevant zijn voor zijn sratus, terwijl hij verwacht dat hij op 1.ijn beurt 1.a!

immuun is geworden

worden gepromoveerd. Za onrsraat de modernisrische gevesrigde orde,

aanstoot zelf een cliche wordt. Als het publiek

zo

voor war schokt dat alleen een dode haai in formaldehyde een korte

die de officiele culruur van Europa de afge!open drie decennia heefr

sruiprrekking van veronrwaardiging opraept, dan moet de kunstenaar

beheerst, en die geen tekenen vertoont dar ze haar greep erop begint re

een dode haai in formaldehyde produceren - dar is op z'n minst een

verliezen.

authemiek gebaar. In plaa[S van Harold Rosenbergs 'rradirie van her

Wanneer het modernisme eenmaal is gelnsritutionalisecrd, verliesr het

nieuwe' hebben we nu het 'cliche van her onverwachte'. Dit is nier de

zijn karakter als eeo paging om de tradirie re herstellen en wordr in plaars

originaliteir waarnaar de modernisten met zoveel pijn en moeite zochten,

daarvan een spel, dat niet belangrijker is dan de omringende volksculruur

maar een herhaling van het wgenaamd onherhaalbare.

en zich er aileen van onclerscheidr door de erudiete aard van de pijn die

am de vormen van de postmoderne culruur ce begrijpeo. zal ik dde hedendaagse verschijnseien anderzoek.n: de gevestigde orde van her

het doer om her te verdragen. Her besraan van belangrijke financiele prikkels verhaas tte

de dood

van

de

traditionele schilderkunsr door het

modernisme, kitsch en (in een volgend hoofdstuk) pop. Deze dingen

fonds van artistieke kennis te onrwaarden en geringere ralenten aan te

horen op een merkwaardige manier bij e1kaar. Het zi;o de grote vormen

moedigen de nederigheid te laten varen die hun anders aanleiding had

100

101

kunnen geven de meesters te bestuderen en na te boorsen. Daardoor

officiele stijl van een 'avant-gardistische gevestigde orde'. Het model van

sloeg de absrcacce schilderkunsc cen volslagen nieuwe richting in - en

de construcrie is de kunst en niet her leven. Ze wordr opgebouwd vol­

deze nieuwe koers kon heel wei 'postIDoderniscisch' worden genoemd

gens cen systeem en de originaliteit ulf ervan is gelegen in de eegels waae­

voorzover hij treedt in de voetsporen van het modernisme terwijl hij de

aan de producti� ervan voldoet. De constructie lokt cen snelle reaccie van

geeste lijke

de criticus uit, die weet dat hij geen fout maakt als hij haar prijst, juist

afwees.

onderneming

die de beweegreden van het modernisme was,

omdat niemand, zdfs de kunstenaar niet. begrijpt waarom hij dat doet;

Voor Mondriaan, Nicholson en KIee was abscracte kunst precies war

en daarom zal niemand in staat zijn om zijn smaak te betwijfelen.

her was: een kunsc van de abstractie, Een kunsrenaar als Ben Nicholson

Her cpdringerige karakter van de postmoderne kunst, haar tendens

abstraheerde de zichrbare essentie van een figuratief antwerp am de

elke beschikbare centimeter van vloer. muur of plafond in bezit te

geheime harmonie van de dingen die onze ruimte bewonen aan het licht

nemen, om alles war geen kunst is, alles war louter decoratief, huisdijk

te brengen. Hij ging een stap verder op de weg die Cezanne voor ons had

en pretentie100s is, van ons netvlies te bannen. kan aan deze1fde oorzaak

uitgez.et - die wegvoert van vluchtige verschijnselen in de richting van

worden gewe(en. Deze rendens Ieidr onvermijdelijk tor de 'inscallaric·.

verschijnselen van een ander, dieper en duurzamer 500ft, waarbij er een

waarmee de kunst de concurrentie vernietigt en precies daar haar increk

geestelijke orde wordt ontdekt in de eenvoudigste dingen door de sintels

neemt waar het leven wu moeten zijn, Met de installatie worde de kunst

van de huidige waarneming uit te zuiveren. Abstractie kwam tOt stand

soeverein, en verliest dienrengevolge haar karakter als kunsr.

door het zich steeds verder vernauwende brandpunt van de aandachtige esthetische blik.

Toen de werken van de impressionisten om de aandacht van het publiek vroegen, arriveerden ze ingekaderd in lijsten van de barok en de

De postmoderne uitlopers van de abstracte kunst schijnen zich bezig

renaissance, waanran de levendige ontwerpen en de onontkoombare

te houden met hetzelfde artistieke project, maar het komt me voor dat

symmetrie de schilderijen beperkre tot hun eigen ruimte terwijl ze hun

deze schijn bedriegt. Postmoderne abstractie is in werkelijkheid construc­

gelijktijdige identiteit behielden, enerzijds als meubels, anderzijds als

waarbij abstracte clementen van meet af worden gecombineerd. en

blikken op imaginaire werelden. Dit alles weed gekenmerkt door een

zonder te verwijzen naar de natuurlijkc vormen en waarnemingen die er

tact, bescheidenheid en inschikkelijkheid die het publiek vertrouwen

tie.

het eerst betekenis aan hebben verleend. De vormen, lijnen en kJeuren

inboez.emden en de artistieke intentie een brand punt gaven. Een schil­

hebben, voor de schilder, mogelijk nooit gebaad in het licht van de wer­

derij in een lijst heen geen grens: her is

kelijkheid. Hun doel is nier de verborgen structuur van verschijnselen

w de iIlusie van cen wereld waarop we een blik werpen als door een

vast te leggen en blijvend te maken, maar de soevereine rol van de kun­ stenaar te verheerlijken, die ze verplaatst en rangschikt zoals een kind doet dat met gekleurde blokken speelt. Constructivisme is een lise die, door de kunstenaar tor de schepper van zijn wereld ee maken, elk extern

a./?,esneden door

de lij" en wekt

raam. Je be[Ceedt her schilderij door de lijst te passeren. De alledaagse werkelijkheid wordt niet bezoeddd door her kunsrwerk, net zoals het kunsrwerk geIsoleerd is van de werkelijkheid. De lijst is er am een ima­ ginaire ruimte te creeren die geen ruimtelijke betrekkingen onderhoudt

oordeel, e1ke vergelijk.ing met dingen zoals ze zijn, afsnijdt. De wereld

met de were1d van de waarnemer. (Het is bovenal zijn ruimtelijkheid -

van de conscructivist is net zo groat als de psyche van de persoon die hem

het feit dar een ded van ooze ruimre inneemt - waarooor het bedd­

maakt. Het gevolg was een plotselinge versmalling van de aftiscieke

houwwetk zich onderscheidt van de geschilderde afbedding.)

bedoeling, en een zich beurtelings uideven van de postmoderne kunst in bombast en haastig neergekrabbelde figuren.ll Deze overw�flning van de consrfuctie op her abstracre is een onderdeel .

va;-de ;�-u�·

102

Constructivistische schilderijen hebben zelden cen lijsr; ze kunnen zdfs vaak niet worden ingelijst orndat ze de symmetrieen tarten waardoor we ze zouden kunnen insluiten. Ze zijn in zekere zin heerszuchtig en

g

iniserin m��-;:;J��e, en d�'bek erkennen dikwijls geen grenzen aan hun soevereiniceic overvan·h�t de omgeving. 103

De plaats waar ze hangen wordt een 'tentoonstellingsruimte', en hun aanwezigheid in een vertrek maakt van een prive-woning een openbare galerie. Ze komen niet voor op de .chtergrond van het mensenleven; in plaats daarvan kruipt her mensenleven eromhcen, afgeleid door hun aan­ wezigheid en onzeker over de ..rd en de mate van de eerbied die eraan verschuldigd is. Hun aanwezigheid is een

officiiik aanwezigheid en

juist

hun s..iheid dient om hun boodsch.p te ben.drukken, die lwdt dat kunst niet langer cen wcerspiegeling van het mensenleven is maar cen mechanisme om het buiten te sluiten. De routine van het modernistische gebaar moet in haar historische context worden gepl..tst, die van kitsch en kitschofobie. Als we terug­ blikken op de prehistorie van her modernisme komen we ro nu en dan cen terugval in sentimenraliteit tegen - we zien dit bijvoorbeeld dwde­ lijk bij Murillo, Guido Roni of Greuze. We ontdekken ook kunst die mechanisch is en vol cliches zit - roals veel van Telemann en Vivaldi. Maar we komen niets tegen dat we zonder overdrijving als kitsch kunnen bestempelen

-

zelfs niet

Dt vkr jurgttijdm van Vivaldi.

De ongekun­

stdde kunst van primicieve voh, de kunst van de midddccuwse Steen­ houwers en makers van gebrandschilderde ramen, de kunst van de min­ nezangers en van de Edda's en sagas - het is aIlemaal nalef en ronder ved pretenties. Maar niets ervan is kitsch of rou het kunnen zijn. Het roept nooit die bijna l}'Sieke afher op waarmee we spontaan op kitsch in al zijn vormen re.ageren. Op een uker punt tijdens de Verlichting is dat allemaal veranderd. En vandaag volstaat alleen al de aanraking van een primitieve cultuur met de westerse beschaving om de ziekte over te dr.gen, zoals primitieve volken .. wit sfechts uit him duisteenis werden gire'd door brize koloniale avOiitu­ riers en missionarissen om onmiddellijk te sterven aan pokken of tuber­ culose. Vcel Mrikaanse kunst is vandaag kitsch; honderd jaar geleden was

de klant denkt, maar om wat hij wenst, door een fantasievorm van lid­ maatschap aan te bieden. Geadvertcerde goederen bestaan in twee werel­ den: de cen is reed, de ander fantasie. En de tweede biedt voed.sel aan de gefrustreerde emoties die de reele wereld niet kan bevredigen. £On advertentie lijkt op een esrhetisch voorwerp maar verschilt daar­ van cruciaal in het volgende: ze moet het kritische vermogen neutralise­ ren en her proccs stoppen waarmce wat feitelijk is wordt vergeleken met het ideaal en het ideaal met wat feitelijk is. £On kunstwerk voorziet zijn onderwerp van een intrinsieke waarde, en houdt daarom het onderscheid in stand tussen dingen met waarde en dingen met cen prijs. De adver­ tentie wist dat onderscheid uit. Ze crei!ert een fantasiewereld waarin je waarde kunt kopen zodat prijs en waarde cen en herzdfde :cljn. De .dver­ centie is analoog � Freuds 'droomarbeid', eon oefening in de vervulling van wensen. Maar door de wens in de fantasie te vervullen, schept ze in feite de wens. Gdoof verheft het menscnhart door het van het markrplein te halen en het heilig en niet-inwissdbaar te maken. Onder de zeggenschap van de religie worden onze dicpere-� sacraal en worden tot de grand­ stof voor het erhischc leven: het leven dat wordt gdccfd onder het oor­ ded. Wanncer het geloof afneemt, komt het heilige ochter bloot te Staan aan rovers; het hart

kan worden getoofd en te koop aangeboden. Als dit

gebeurt, wordt het mensenhart kitsch. De clicbekus, de gemaakte glim­ lach, de gevoelens van de kerstkaart maken reclarne voor iets waarvoor geen reclame kan worden gemwt ronder dat het ophoudt te bestaan. Ze vragen daarom niets van de verkoper; je kunt ze kopen en verkopen ron­ der emouonde ontbering, aangezien de emotie, als fantasieproduct, in .

haar ioegcWljde en ooideel inlioudendi·vorm rue, meer beSiaaf.

Ved van onze huidige culturele situotie kunnen we zien als een reacrie op dit opmerkelijke verschijnscl - dat naar ik meen nog nooit in de

daar geen sprake van. Op dit punt is het van belang cen cruciaal onderscheid te maken zon­

geschiedenis is opgetreden (hoewel T hc!ophile Gautier er in andere

der wdk we de geschiedenis van de modeme cultuur niet goed kunnen

van Baudelaire). Kitsch weerspicgelt ooze geestelijke eigenzinnigheid, en

begrijpen: dat tussen het esthetische voorwerp en de advertentie. Om cen product te verkopen moet je de wereld laten weten dat het bestaat. Durtoe moet de boodschap niet vceleisend en toegankelijk zijn.

Maar de reclame is cen eigcn leven gaan leiden. Doze draait niet om wat 104

bcwoordingen op hceft gewezen in :cljn voorwoord bij Us fIt.m du mal ons onvermogen de mensclijke geest niet aileen maar te

UltIIlrdnm, maar

die offerhandelingen wt te veeren die bem =iirtn. Kitsch is
lOS

lijk gebeuren tenzij ze worden gereguleerd door een screnge kritische dis­

maar je kunt ze niet serieus btdot/en. En als je ze desondanks maakt. zal

cipline. wals naar de opvatting van Arnold en zijn volgelingen de maat­

het resultaat kitsch zijn - standaard goederen tegen een gereduceerde

schappdijke rol is van de hogere cultuut. (Denk maar aan de Disneyland­

prijs. moeiteloos vervaardig d en gedachteloos geronsurneerd.

versies van monarchale en staatsgebeuctenissen die in hoog tempo de

Hoeveel eigenbelang er ook in die reactie mag steken. aile beschaafde

oude statige vormen vervangen.) In cen van de weinige bescaande studies

mensen worden erdoor beinvloed. Er komt in de kunst een punt waar

over dit verschijnsel suggereert de romanschrijver Hermann Broch dat

cen stijl, een vorm, cen idioom of ceo vocabulaire niet meer kunnen wor­

we niet maeten specken over kitscherige kunst of cultuur maar over de

den gebruikt zonder dat er kitsch ontstaat. Vrees voor kitsch leidde tot de

'Kitrchmmsch'

-

het kitsch geworden mensentype - die in doze cultuur

rourinisering van het modernisme. Door zich voor modernist uir te

leeft en claar ook om vraagt.34 Oit is een reden waarom u kum betwijfe­

geven. geeft een kunstenaar eon gemakkelijk waarneembaar signaal afvan

len of Eliots pelgrimage nog beschikbaar is. Het is ongetwijfeld onmoge­

zijn authenticiteit. Maar het resultaat is een ander ,oort cliche. en een

lijk aan de kitsch te ontkomen door je toevlucht te nemen tot de !digie

verlies aan ochte publieke bdangstelling. Steunverlening (veel van. de

als de religie zdf kitsch is. De 'modernisering' van de rooms-katholieke

kant van de staat) houdt de modernistische bureaucratie in leven; maar

mis en het anglicaanse gebedenboek waren in feite een 'verkitsching·. en

haar positie als beoordelende instantie van de moderne cultuur is impli­

pogingen tot liturgische kurut zijn nu doorspekt van dezdfde ziekre. De

ciet onhoudbaar.

dagelijkse diensten van christelijke kerken zijn beschamende herinnerin­

Oit is een van de ra:l.enen ;'oor de opkomst van een geheel nicuwe

gen aan het feit dat !digie haar sublieme godgerichtheid verliest en zich

artistieke onderneming. die sommigen 'postmodernisme' noemen. maar

in plaats daarvan _ndt tot de wereld van de massaproductie. En Eliot

die we beter kunnen omschrijven als 'imitatiekitsch·. Nadat ze hadden

had ongetwijfeld gdijk toen hij suggereerde dat we kitsch niet alleen

ingezien dat modernistische strengheid niet meer aanvaardbaar is - want

kunnen overwinnen met kurut aileen: het herstel van de traditie is ook

modernisme begint er steeds meet herulfile uit te zien en is daarom hele­

een reorganisatie van ons leven. en impliceert zowel eon geestelijke als

maal ruet modem - gingen kunstenaars kitsch niet meer vermijden maar

een esthetische transformatie.

juist omannen. op de manier van Andy Warhol. Alan Jones en Jeff

Lange tijd ontleende de officiele kunst van de modernistische bureau­

Koons. Het ergste is dat je je onbedoeld schuldig maakt aan het ver­

cratie haar geloofsbrieven aan de kitschofobie. De criticuS Clement

vaardigen van kitsch; het is veel beter opzertdijk kitsch te maken. want

Greenberg heeft de taak van de hedendaagse kurutenaar op vermaarde

dan is het helemaal geen kitsch maar een soor! geavanceerde parodie. (De

wijze weergegeven in een kras dilemma: avant-garde of kitsch. en heeft

bedoeling om (chtt kitsch te maken is onmogelijk. net als de bedoeling

vervolgens zijn best gedaan een stotmloop te veroorzaken in de richting

om onbedoeld te handelen.) Imitatiekitsch plaatst aanhalingstekens bij

van 'abstract expressionisme' dat als enige recht heeft op kritische bfj­

werkdijke kitsch en hoop! daardoor de artistieke geIoofsbrieven ervan to

val.35 Sinds Greenbergs essay werd gepubliceerd zijn figuratieve schilder­

behouden. Het dilemma is niet: kitsch of avant-garde. maar kitsch of

kunst (wals bij David Del Tredici of Robert Simpson). en klassieke archi­

'kitsch'

tectuur (zoals bij Quinlan Terry of Leon Krier) met achterdocht bekeken:

-

kitsch die zichzelf schaamteloos uitlacht.

In de plaats van modernistische strengheid treedt daarom een soort

zij schijnen duidelijk het met kitsch bezaa.ide pad te negeren waarop de

gelnstitutionaliseerde spotternij. Galerieen en grote verzamelingen zirten

kunstenaar ronddoolt wanneer hij eenmaal de lamp der oprechtheid

,vol met de licht verteerbare rommel van het moderne leven. onbe­

opzijschuift die Baudelaire en Manet voor ons hebben aangestoken.

schaamde verkoopitems waarvan de verkoopdatum verloopt wdra ze

Natuurlijk. zegt de bureaucratie. je kunt wei terugkeren naar figuratieve

permanent ten toon worden gesteld. De kunst wals wij die kenden. ver­

schilderkunst. tonaliteit. classicisme. maar je zult die dingen aileen maar

eiste kennis. vakbekwaarnheid. discipline en studie. die aIlemaal op effec­

imitertn en nooh werkelijk dom. Je kunt de oude gebaren wei ma/tnr,

tieve wijze herinnerden aan de volwassen wereld. Imitatiekitsch daaren-

106

107

gieuze opvatting over de mens te redden. Imi,atiekitsch verklaart hur

regen verluscigt zich in wat goedkoop, stereotiep en defect is, en maakt gebruik van vormen, k1euren en bedden die zowel onwe,endheid legiti­

:I

socvereine rech'en door aile religie te minach'en, aile pogingen om de

meren als erom lachen, en de stem van de volwassenheid effectief tOt

'hogere' opvatting over onze natuur te redden, en door elke· menselijke

zwijgen brengen. Dergelijke kunst vermijd, sub,i1i,d" toespelingen en

hoop te vertonen als een ander SOOrt kitsch.

implicie,e gcgevens, en bied, in plaats van verbeelde idealen in vergulde

Hier moe'en we ech'er nogrnaals kijken naar die postmodernistische

lijsten echte rommel tussen aanhalingstekens. Ze is ten slotte niet te

aanbalingstekens. Misschien zijn deze 'en slotte toch wa' ze lijken te zijn:

onderscheiden van reclame - me' als enige eigenschap dat ze geen pro­

geen teken van vooruitstrevendheid maar een teken van aanmatiging.

duct 'e koop heef< behalve zichzelf. In di, verband is het de moeite waard

Aanhalingstekens zijn oen ding wann«r ze '0' een bepaalde pluts

te citeren ule een interview met Damieo Hirst in Dazedand Confostdvan

beperkt zijn. Maar ze zijn ie" anders wanneer ze worden gcgeneraliseerd

september 1997.

zoda, ze alles omsluiten wat we zeggen. Wan, dan vormen ze gcen

'Bij nader inzien', aldus Hirst, 'is mijn hele bcgrip voor kunst geba­ sterd gewees, op bedden. Ik breng meer tijd in de kunstbibliotheek en

!'

contras' en verliezen ze hun ironische krach,. Gegenecaliscerde aanha­ lingstekens bcvestigen noch ontkennen wa' ertussenin staat, maar bieden

ach'er de rv door dan ik ooi, heb zoekgebracht in galerieen. 1k plach,

he' aileen maar aan. He' resultaat is geen kunst maar 'kunst' - a!sof­

naar de kunstbibliotheek te gaan en zei regen mezelf: "Wat zou ik graag

kunst, die zich op dezelfde manier 'ot de arris'ieke ,raditie verhoudt aIs

op deze lui lijken; da, zijn kerds, die hebben het gemaakt." Daar zat ik

een pop tor een mens.

,e kijken naar afbeeldingen van 5 bij 4 em van schilderijen, da, was de

En de gevoelens die deze 'kunst' overbrengt zijn na\,enant: uitgebrei­

wereld waarin ik ben opgegroeid. Maar. in diezelfde djd op de kunstaca­

de namaak, even ver van echte emotie verwijderd aIs de kitsch die ze

demie praatte ik ontzettend veel over reclameboodschappen, gesprekken

a1s: "Lieve hemel, heb je die Coalire-rec.lame gezien waarin eon hand cen kat zoent en dan de kat een muis? Fanrasdsch!" Die hcef< Tony Kaye een

i·

i i .

beweren 'e ridiculiseren. De reclametechnieken maken van emotionele ui,drukkingswijzen automa,isch kitsch. Daarom neutraliseren en ver­ werpen de aanhalings,ekens he' enige effect dat posrrnodemistische

paar jaar geleden gemaakt met het wijsje [hij zingt]: "Will you still love

'kunst' ooit zou kunnen hebben. Imitatiekitsch bied, valse emotie, en

me ,omorrow?" Gewoon briljant die reclarne. Ik realiseerde me toen nie,

tegelijk een valse satire van wa' ze aanbied,. De kunstenaar wend, voor

dat daar de ech,e kunst vandaan kwam - de rest beyond zich in de kuns,­

da, hij zichzelf serieus ncern" de cri,ici wenden voor da, ze zijn product

bibliotheek en ging als voigt: "Sdk, ik wou da, ik aI die tomme! kon

beoordelen en de modernistische gevestigde orde wendt .oor dat ze erach'er staat. Het dnde van aI dit voorwenden is da, iemand die be' ver­

bcgrijpen." , Da, is de au,hendeke s'em van de postmoderne culruur - de hogere

schil tussen reclarne en kunst niet kan zien, beslui, dat hij het m�t

culruur van onze beschaving wordt nie, he!emaal gencgeerd, maar men

kopen. Pas op di, punr eindigt de ke'e" van het voorwenden en onthuk

is er afkerig van om zijn bes' ,e doen haar 'e omhelzen. De dingen

zich de werkelijke waarde van de postmodernistiscbe kunst - namelijk

hebben zich sindsdien onrwikkeld, ten dele onder invloed van Hirst zelf.

haar ruilwaarde. Zelfs op dit punt is het voorwenden ech'er van belang.

en de reclame, de ,ekenfilm en het fo,ografische bedd hebben nu he,

Wan' de koper moe' geloven da, wa' hij koopt ech, kuns, is, en daarom

geschilderde bceld en alles waar het voor stand onrrroond. Het is een

intrinsiek waardevol, een koopje tegen elke prijs. Anders zou de prijs cen

ten val kamen,

afspiegeling zijn van het k1aarblijkelijke fd, dat iedereen - zelfs de koper

menselijke natuurwet dat oude autoriteiten wanneer

zc

onmiddellijk onder de voet worden gelopen alvorens opzij te worden

- zo'n product had kunnen narnaken. Misschien is het overbodig op di,

geschoven. We hocven ons er dan ook "ie, ov
pun, 'e wijzen op de collectie van Charles Saatchi.

scbennis en blasfemie zulke bdangtijke ingredienren zijn gewees' van de

In di, hoofds,uk zijn we de geschiedenis nagcgaan van de visude kunst

'Young British Art'. Het modernisme was een luts,e poging om de reli-

sinds bet modernisme. De modernisten probeerden de hogere kunst re

108

109

redden wt de zee van valse emOtiesi maar de nieuwe baerieres waarmee

9. Oppervlakkigheid en overdaad

zij het hogere leven afgrensden, werden bezet door een priesterluste van impresario's. Daarna weed hec modernisme tOt routine en weed het van zijn kern beroofd. Kunstenaars stopten ermee zichzelf te verdedigen tegen kitsch en aanvaardden deze zellS, in een vorm die met zichzelf de Spot drijn. Het resultaat kunnen we culturele 'zellSpot' noemen: geen nieuwe vorm van kunst. maar een ingewikkelde schijnkunst. een schijn-

Er bestaat een grote kloof tussen de hogere cultuur van de moderne

! waardering, en een schijnkritiek. Dit verhaal laat dan ook iets zien van onze cwtureie situatie. U kunt de moderne hogere cultuur niet correct

beschaving en de populaire cultuur waar ze boven zween. Sommige men­

,

J waarnemcn. lijkt mc. als

u

nice inzicc dat vecl

grootste deel eevan - pretentie is.

Cryan

- misschien w eI hct

sen zien kitsch a1s een oorzaak van deze kloof, anderen a1s het gevolg ervan.

In elk geval is duidelijk dac moderne kunscenaars bang waren voor

besmetting door middelen die mechanisch, banaal en niet geschikt zijn om te gebruiken voor de overdracht van cen sericuze levcnsbeschouwing. terwijl ook duidelijk is dat dergelijke middelen desondanks populair zijn aangez.ien ze geen inspanning vereisen van hun beoogde publiek. Modc:rnismc is cen verz.et tegen banaliteit: c:en manier om erop tc: staan dat het publiek nadenkt. . Ook de technologie heeft bijgedragen aan de kloof tussen hogere cul­ tuur en populaire culruur. Tegenwoordig kan de markt in een oogwenk worden overspodd met producten die rowel begrijpelijk zijn a1s onmo­ gelijk over het hoofd kunnen worden gez.ien. Het Feit aileen aI dat we van een culturele 'markt' kunnen spreken wijst op de verand.ering die de artistieke onderneming heeft ondergaan in 'het tijdperk van de meehani­ sche reproducti., roaIs Walter Benjamin het heen genoemd. Hogere cul­ tuur is een activiteit waarbij de producenr de scepter zwaait. Populaire cultuur laat, net aIs elke markt, zien dat de consurnent koning is. De uirvinding van de film werd beschouwd a1s een dreiging en a1s een kans. Er waren er die uitkeken nur een nieuw tijdperk van democrati­ sche kunst, van drama's die gericht waren op de hele bevolking, waarin beelden werden gebruikt die zel/S aantrekkelijk en spannend waren voor mensen die nog nooit een boek hadden gelezen. Anderen vreesden dat deze democratische kunst de doelsteUingen van de hogere cultuur rou ondergraven door de gemakzuchtige hlOtasieen te wekken die de geeste­ lijke discipline waarop de kunst berust, vernietigen. Om de filrnkunst te verstaan, moeten we eerst de forografie, die er het medium van is, begrijpen. De schilderkunst kwam door de uirvinding van de fotografie met een schok tot zelfbewusrzijn, zij het misschien niet 110

III

tot echte zellkennis. Als het doer van schilderen erin bestaat uirerlijke ver­

een schilderij en het onderwerp is intentioned, niet materieel.

schijnselen te kopieren en vervolgens een lijsr om de wereld aan te bren­

Een foto wordt veroorzaakt door het onderwerp, en oorzakelijkheid is

gen, beweerde men, kan de fotografie dit even goed of zelfs beter doen.

cen materielc relatie. Daarom moet het onderwerp van de foto bestaan,

De ware bedoeling van de schilderkunsr moe[ dus iers anders zijn - her

en als een foto �en man voorstelt. is er een bepaalde man van wie het cen

vasdeggen

foro is. Bovendien tOOot de foto het onderwerp altijd, binnen zekere

van

een zinruiglijke indruk (imptessionisme) of de 'expressie'

van emotie ('abstract expressionismc:'). In elk geval is louter (representa.

grenren,zoals het werkelijk vanuit een bepaalde hoek verscheen; dit is

tie' - het privilege van de forografie - niet het uiteindelijke doel.

zelfs de gtondslag van onze bdangstelling voor fotografie. Uiteraard kan

Dergelijke argumenten werden geopperd teneinde de schilderkunsr te redden van de bedreiging door de carnera, en haar weer op her spoor re

de schijn bedrieglijk .ijn,maar het bedrog is gelegen in het gefotogra­ feerde ding. niet in het proces om het vast te leggen.

zetten naar hogere dingen. Twee filosofen,de Iraliaan Benedetto Croce

Daarom kunnen foto's geen dingen weergeven die irreed zijn. Ik kan

en de Engelsman R G. Collingwood, sreunden de verdediging van de

cen fom nemen van een naakte vrouw en deze Venus noemeo. Het resul­

schilderkunst door middel van theorieen over represenrarie en expressie

taat is ochter geen foto van Venus; laat staan een fotogtafische voorstd­

waarin c:xpressie het eigenlijke dod van kuns( werd, en represenratie

ling van haar. Het is een foto van cen represc:ntantc van Venus. De rcpre­

hooguit het middel daartoe. Zij suggereerden dat de opgave van de foto­

senratiedaad,de handeling waardoor de 'intentionele relarie' met Venus

grafie van nature beperkt is tot die van represenratie; ze toont de wereld,

tot srand wordt gebracht, was aI voltooid voordat de foto werd genomen.

maar drukt niers uit. Ze is het visuele equivalent van de journalistiek, die

Een fotograflsche fierie is in werkdijkheid oen foro van eon Ilcrie; de

de honger naar kennis overvloedig stilt terwijl ze door haar ondeskun­

carnera zelf heeft geen verbeelding. Belangstdling voor een foto - zelfs

digheid wat expressie betreft,de daad van de communicatie - de resc­

voor de quasi artistieke foto's van een Robinson of een Lanigue - is altijd

nanrie van iedereen op iedereen - waarop de kunst berust, vemierigt.

belangstelling voor het gefotogtafeerde ding. waarvan het bestaan nooit

Dit argument klopt niet: nice omdat fotografie cen kunstvorm is die

in twijfel kan worden getrokken. Belangsrelling voor eon schilderij geldt

op een lijn staat met de schilderkunst, maar omdat de fotografie in het

de presentatie van een ondetwerp, dat in de rege! aileen bestaat in de pre­

geheel niers representeen. Het mag wel een kunst zijn, maar als dat het

senratiedaad. Daarom is er bij ware schilderkunst geen plaars voor vul­

geval is,is het geen kunst die iers afschilden.

gaire nieuwsgierigheid of voor die surrogaatemoties die hongeren naar

Representatie treedt op in de schilderkunst; het treedt ook op in de literatuuc,waar geen sprake is van het kopieren van de manier waarop de

wat veraf,niet verplichtend maar reed is. Fotogtafie kan van nature dingen aileen maar 'afschildeten' door erop

dingen verschijnen. Literatuur en schilderkunst srellen dingen voor, niet

te lijken. AIleen aI omdat foto's eruirzien als hun onderwerpen zijn we

door ze te kopi.ren, maar door er gedachten over uit te drukken. Het

ooit in de verleiding gekomen ze te vergelijken met schilderijen. Wanneer

woord 'over' is een van de moeilijkste woorden binnen de taal. Het lijkt

we naar cen foro kijken, weten we dat we iets zien wac fc:itdijk is voor­

eeri relatie aan te duiden - cussen gedachte en het onderwerp ervan. Maar

gekomen, wals het is voorgekomen. Di, feit beheerst onze reactie op de

we kunnen ook denken en specken over niet�be5raande dingen. en wac

foto,die daardoor transparanr wordt voor het afgebeelde onderwerp. Als

worde er bedodd met cen rdatie tllSSCn voorwerpen waarvan er ten niet

de foto onze bdangstelling vasthoudt, is dat omdat we gCinteresseerd zijn

bestaat? De schilderkunst is geheel analoog aan denken en spreken. Als

in het ding dat 'erop wordt getoond'. De schoonheid van een foto wordt

je een onderwerp schildert, voIgt daar niet uit dat -dit onderwerp ook

gaien als een schoonheid in het onderwerp,en als de foro triest is,is dat

bestaa" en evenmin,als het bestaat, dat het w is als je het schilden. En

omdat het onderwerp triest is. Neem bijvoorbeeld de grandioze weerga­

je schilderij kan een man voorstellen, ook aI is er geen bepaalde man van

yen van de Midden-Europese gettO's tussen de- oorlogen door Roman

wie het een schilderij is. In het jargon van de filosofie; de relatie russen

Vishniac. De emorionele lading maakt hier geen ded uit van het bedd

112

113

maar van het afgeb<e1de ding, en hangt helemaal afvan ons weten dat de

oneindig aantal dingen die bijkomstig zijn. Stof op een mouw. sproeten

een martdaarschap

op een gezicht. rimpels op cen hand; dergelijke details zullen aanvanke­

dingen w waren. Daarom kan er geen foro

van

bestaan die niet schrikwekkend is. Een esthetische belangstdling voor

lijk afhangen van de voorafgaande situatie van het onderwerp. Wanneer

ceo foto van ceo martelgang houde in dar we wegz.inken in ceo marcel

de cameraman het resulraat ziet. kan hij er echter a1snog controle op wil­

bederf - het bederf dat een rol spedt wanneer We op een esthetische

len uitoefenen, door juist deze kleur hier te kiez.en, juist dit aantal rim­

manier kijken naar het lijden van reele mensen. Een schilderij van cen

pels of die structuur

martelaarschap kan daarentegen sereen zijn, zoals het geval is met Man­

inkleuren of van hun kleur ontdoen, retoucheren, wijzigen of nabootsc:n.

van

de huid. Hij kan vervolgens naar wens dingen

tegna's grote kruisiging in het Louvre. Het schilderij kan, omdat het cen

Maar nu is hij een schilder geworden. juist omdat hij de representatie

verhaal vertdt, de afstand scheppen tussen zichzelf en zijn onderwerp die

serieus neemC. De foto besraat alleen nog maar als cen soort kad.. waar­

nodig is voor cen esthetisch Dorded. Daarcoe is cen foro nier in staat

omheen hij aan he� schilderen is.

omdat de techniek ombreekt waardoor het onderwerp en de voorstd­ Iingswijze ervan uit elkaar kunnen worden gehouden. Waarom vinden we die techniek dan niet uit, zult u zeggen? Stet dat

Het hoogtepunr van dit proces is te vinden in de technieken

van

de

fotomoncage. zoals die worden toegepast door artiesten als Uszl6 Moho­ Iy-Nagy en Hannah Hach. Hierbij is onze belangstelling voor het onder­

we dat doen. Std dat we onze foto's zo proberen te maken dat het er niet

werp werkelijk losgemaakt

meer toe doet of het onderwerp ervan bestaat, en of ze op de afgebedde

sterk dat het bestaan en de aard van de oorspronkelijke oorzaak ons, nec

dingen lijken. Onder dergdijke omstandigheden beginnen we onze

als bij de schilderkunsr. volkomen koud kan laten. Maar dat komt nu

belangstdling voor de foto los te maken van Onze bdangstdling voor het

juist omdac de focografische figuren in het definitieve product zo zijn ver­

afgebeelde ding. Misschien kunnen we nu

ceo

esthetische houding

van

onze belangscelling voor het beeld, zo

sneden en gereorgan.isecrd dat we dit niet in de normale zin

van

het

tegenover her ene gaan innemen die niet tevens cen esthetische houding

woord een foto van het onderwerp kunnen noemen. Stel dat ik de figu­

tegenover her andere is. Misschien zijn medium en inhoud ten slone van

ren uit een foro van Jane. Philip en John haal. en deze. nadat ik ze eruit

dkaar gescheiden.

heb gekoipt. in een montage onderbreng. ze retoucheer en aanpas toC ik

Helaas bestaat er geen methode om vooraf vast te stellen wdk detail rdevant is voor cen esthetische b
een wdsprekende voorstelling heb gekregen

van

een ruzie tussen min­

naars. Her stelt een ruzie tussen minnaars vooe omdat het cen intentia­

een rol te spelen. Tegelijkertijd plaatst het causale proces waarvan de

nele in plaats van een causale cdatie onderhoudt met een curie. Her is

forograaf het slachroffer is, bijna eUe detail buiten zijn controle. Zelfs aIs

inderdaad in praktisch alle opzichten een schilderij.

hij de plooien in de jurk van zijn onderwerp opzettdijk op een bepaalde

De geschiedenis van de kunsr van de fotografie is denk ik de goschie­

manier laar vallen en her bijpassende scenario met weg construeerc, zeals

denis

studiofotografen ooit plachten te doen, zou dat nauwelijks van b
ken waarin de focograaf gevangen zit. en cen menselijke gedachce aan ce

van

achtereenvolgende pogingen de oorzakelijke keten te doorbre­

zijn. Want er schijnen maar weinig manieren te zijn waarop dergelijke

brengen tussen onderwerp en afbeelding. Het is een theorie van een

bedoelingen in de foco duidelijk kunnen worden gemaakc. Want we

poging om cen loutere afbedding te veranderen in een vorm van dialoog.

beschikken in de forografie slechts OVer de meest grove stiliscische hulp­

een poging via de techniek (van de fotomontage tot de soft focus-lens) te

middelen. Toch is hec stijl die de weg baanc naar de vraag: waarom dit en

ontdekken wat feitelijk al als kunst bekend was. Soms hebb
oier dar?

geprobeerd fierie te croeren door hun modellen en rekwisieten te rang­

Laten we desondanks aannemen dat de forograaf over zijn afbeelding

schikken volgens de vereisten van een of ander ingebeeld scenario. Maar

het SOOrt controle kan uitoefenen dat in de schilderkunst mogdijk is.

cen foro

Dan is de vraag hoever deze controle kan gaan. Ongerwijfdd is er een

afbedding van een mens een mens is.

1 14

van

een representatie is net

115

w

min een representatie als een

De echte kracht van de camera is niet gelegen in de productie van representaties, maar in het leveren van surrogaten en herinneringen. Daarom voorziet ze ons, net als wassen bedden,

van

de middden om

situaties te realiseren die ens fascineren. Ze kan zich rechtstreeks tot onze fantasie richten door te laten zien wat afwezig, onaanraakbaar, maar reed is. Dit is ongetwijfeld wat de geweldscl:nes die in de bioscoop w popu­ lair zijn, onderscheidt van de conventionde doodsstuipen van het toned. En dit is ook de reden dat fotografie niet erotisch kan zijn. Want ze houdt ons het lustobject voor en niet het verbeelde symbool ervan. De

teken is geen expressie. Iemand kan een teken van schuldgevoel geven door te blozen, maar daarmee geeft hij geen expressie aan zijn schuld. Zo kan een foto tekenen geven van wat blijvend is, ondanks het feit dat een

foro dit niet kan uitdrukken. Expressie is echter wat we nodig hebben bij een portret dat de moeite waard is. We kunnen nooit tevreden blijven met de foto van een vriend. We roeken het zichtbare verhaal van zijn

karakter, waardoor we het voorwerp van onze liefde herscheppen. Zelfs op het gebied van portretten en herinneringen is het daarom voor de fotografie onmogelijk de schilderkunst te vervangen of er zelfs maar

tasie van de begeerte allang voordat deze erin is geslaagd zich het feit

enigszins mee te wedijveren. De fotografie blijft bestaan, en zal altijd de felste protesten oproepen

ervan voor te stellen en erover na te denken. Het medium fotografie is,

als het gaat om haar esthetische pretenties. En we kunnen gemakkelijk

foto is een realisatie van het begeerde ding, en bevredigt daarom de fan­

wanneer het wordt gericht op seksualiteit en geweld, intrinsiek porno­

inzien waarom. Forografie is democratisch: ze biedt Jan en alleman de

grafisch.

middelen om zichzelf vast te leggen. Als je de artistieke pretenties ervan

Natuurlijk zijn er andere, en betere toepassingsmogelijkheden voor de camera. We willen portretten hebben van onze vrienden waardoor we

verdedigt, maak je Jan en alleman tot artiest. Hen aanvallen houdt in dat het vermogen am scheppend bezig te zijn. am te waarderen, am te reso­

hopen herinnerd te worden aan hun uiterlijk en onze banden met hen

neren - het vermogen om de wereld vanaf een afStand te bekijken en de

hopen te versterken. Maar is het resultaat zo teleurstellend? Om estheti­

betekenis ervan vast te leggen in een esthetisch oordeel - een eigenschap

sche waardering te begrijpen heeft Wittgenstein eens gezegd: 'Ik

lOU

moeten uideggen wat onze fotografen vandaag de dag doen - en waarom het onmogelijk is een behoorlijke foto van je vriend te krijgen, ook al betaal je er duizend pond voor.'36 Omdat fotografie een causale relatie tot het onderwerp inhoudt, is het voor ons altijd een momentopname:

van

weinigen is. Zo'n gedachte zal altijd als een enorme ketterij worden

afgedaan in een tijd waarin instdlingen en monumenten worden geba­ seerd op de gedachte van menselijke gelijkheid. Wat heeft dat allemaal voor gevolgen voor de film? Ten eerste moeten we erkennen dat een film een fotografische opname van een drama is en

die plotselinge glimlach, die vluchtige omarming, die glimp van een

dat cen bekwaam gebruik van de camera nooit een excuus kan vormen

emotie die allang dood is. Een schilderij is erop gericht het tijdsgevoel

voor de onbeduidendheid, sentimentaliteit of gebrekkigbeid van de han­

vast te leggen en het onderwerp weer te geven alsofhet zich in de tijd uit­

deling. Wat ik heb gezegd over modernisme en zijn wektocht naar een

strekt. Portretschilderen is geen kunst van het moment, en de ware por­

kunst die de ethische visie kan voortzetten, geldt evenzeer voor de film­

trertist schildert in de trekken van degene die poseerr een heel verhaal.

kunst als voor andere kunsten. Er zijn regisseurs die drama's hebben ver­

De causale relatie die het fotografische beeld fixeen, is een relatie tussen

filmd die vergelijkbaar zijn met de grote moderne toneelwerken -

gebeurtenissen, en de fotograaf kan zijn afbeelding alleen aanpassen en

bijvoorbeeld Bergman in Wildt aardbeiw, waarin een oorspronkelijke

van het moment losmaken door zijn vak in de steek te laten en een pen,

situatie, overgebracht via een meesterlijke dialoog, wordt versterkt door

een penseel of een podood ter hand te nemen. (Dit is ongetwijfeld waar­

droomsd::nes en flashbacks die alleen maar mct succes tot stand kunnen

in Brady slaagt in zijn beroemde pomet van koningin Emma.)

komen door de vakbekwame montage die het wezenlijke ingredient

Een fotograaf kan zijn best doen het vluchtige moment vast te leggen dat de betrouwbaarste aanwijzing geeft van de aard van zijn onderwerp. Hij kan in het moment weken naar het teken van wat blijft. Maar <en 1 16

vormt van de filmkunst. Ten tweede moeten we echter denken aan het onderscheid tussen fan­ tasie en verbedding, en de tendens die aan de camera eigen is am te 1 17

rea-

lisertn war er wordt getoond - om niet een verbeeldingswereld te bieden,

vertoond, en zelfs deze worden vaak bijgewerkt om de steeds meer afge­

maar een plaatsvervangende realiteit. Oat is nergens duidelijker dan bij

stompte eedust van hun kijkers te bevredigen. De strijd die de moder­

seks en geweld, en is de kernoorzaak van het feit dat deze tegenwoordig

nisten voor de hogere cultuur hebben gevoerd, is vedoren in de arena van

het filmdoek beheersen, en ook het tv-scherm zouden beheersen als er

het bewegende .beeld. Bovendien hebben de modernistische experimen­

geen censuur was. Met behulp van de camera kun je geweld of de

ten van Fellini, Antonioni, Polanski of Godard geen enkel vervoIg gekre­

geslachtsdaad volledig werkelijk maken, en zo de fantasie bedienen die

gen. Wat tegenwoordig voor film'kunst' doorgaat, wordt bepaald door de

uit is op seks of geweld. Als de fantasie het weefsel van de verbeelding

behoeften van hen wier smaak is gevormd door het witte doek. Vandaar

doorbreekt, gaat de dramatische gedachte eraan, alsmede de verbeelde

dat zelfs de meest opzettelijk artistieke regisseurs goedkope gewelds- of

emories. Dan verdwijnr her drama naar de achtergrond en is obsceniteit

hijgerige seksscenes opnemen in drama's die, zoals de scenario's van

het enige wat ons rest - menselijk vIees waaraan de ziel ontbreekt. Daarom hebben veel mensen gauw genoeg van filmvoorsrellingen, en worden ze tegelijkertijd erg geschokt en meegesleept door dingen (in het

Quentin Tarantino, cynisch en hardvochtig in elkaar zitten, zodat de seks en het geweld kunnen worden opgevat als datgene waar het bij de intri­ ge om draait.

bijzonder geweld) die, vanuit dramatisch gezichtspunt, in feite niet veel

Of de filmkunst haar plaats naast de andere vormen van hogere kunst

betekenen. Wann«r het realisme bloeit, verwelkt de verbeelding, en

kan innemen, als bewaakster van ethische ideeen in een tijd van twijfel,

daarm« ook de ethische visie op onze toestand. Het is veelzeggend dat

is niet iets wat we met diepzinnige beschouwingen kunnen oplossen.

de meeste bioscoopbezoekers hun geliefde films maar een paar keer gaan

Niettemin is het heel duidelijk dat fotografische beelden, met hun ver­

bekijken, en dat zelfs mensen die geen belangstelling hebben voor het

mogen om fantasieen te realiseren, ons erg kunnen afleiden, wat een

drama maar aIleen voor het bloed, het krijsen en de orgasmen, niet erg

grote controle vereist wi! het niet uit de hand Iopen. Mensen die met

gelnteresseerd'zijn om nog eens naar hun laatsre opwindende voorstelling

zulke beelden opgroeien - dat wil zeggen moderne, of in elk geval post­

te gaan, en vreugdeloos verdergaan naar de volgende, zonder te vragen

moderne mensen - raken er onvermijdelijk aan versIaafd. Zij schijnen

naar de waarde van wat ze zien. Dit staat in contrast met eIke andere

zich maar zelden op het drama als verbeelde gebeurtenis los van de reali­

sOOrt dramatische kunst - toneel, roman, opera, dramatisch gedicht -

sering ervan op het scherm te concentreren. Wanneer ;e de producren

waarbij het ondergaan van schoonheid <en verlangen met zich meebreng

van de videocuItuur ziet, ga je begrijpen waarom de Grieken erop ston­

om voortdurend naar de bron ervan terug te keren. om in �ns gevoel een

den dat acteurs maskers droegen, en dat al het geweld achter het toneel

drama opnieuw re beleven dar voor ons nooit zijn zin verliesr, omdat het

plaatsvond. Je gaat ook begrijpen dat de maskers tegenwoordig niet wor­

de vraag raakt waarom we hier zijn. De wens om van de film een vorm van kunstzinnige verbeelding te

den gedragen door de spelers maar door de toeschouwers, en wei de hele dag.

maken, met de camera en de montagekamer als hulpmiddelen voor het drama en niet als snelwegen naar de bevrediging van onze fantasie, zit achter de grote poetische experimenten van het zwart-witte scherm. Namen als Eisenstein, Cocteau, Renoir, Bufiuel, Kurosawa, Miwguchi, Bergman, Truffaut en Fellini herinneren ons aan de enorme energie die men heeft gesroken in de opgave de camera te [emmen, haar te leren het drama te dienen in plaats van her te vermoorden. Her is veelzeggend dat de films

van

die meesters tegenwoordig bijna nooir te zien zijn; slechts

enkele uitgesproken kitschwerken van Walt Disney worden regelmatig 118

119

1 0.

Eeuwige jeugd?

Hoc we ook denken over her verhaal dat ik in het hoofdstuk 'Kunst en kitsch' heb veneld, he< zal duidelijk zijn dat we de hogero cultuur

ijd

t

in ooze

niet kunnen begrijpen als we de populaire cultuur die er overal

omheen rumoert, negeren. Deze populaire cultuur is in hoge mate een jeugdcultuur. Daarvoor bestaat cen belangrijke reden, en mijn doel in dit hoofdstuk is deze aan het licht te brongen - te laten zien waarom de jeugd en de cultuur van de jeugd in de wereld van na her geloof zo zicht­ baar zijn geworden.

Onder de jeugd die we kennen uit onze moderne seeden. is cen nieuw

mensentype aan het ontstaan. Die heeft zijn cigco caal, eigen gewoonten,

cigen territorium en zijn eigen onafhankelijke economic. Her heett ook . zijn cigen cultuur, een cultuur die grotendeels onverschillig staat tegen­ over traditionele grenzen, ttaditionde loyalitciten en ttaditionde leervor­ men. De jeugdcultuur is een wereldwijde macht, bevorderd door media die als vanzelfsprekend beslag hebben gelegd op radio en

tv

en wdoende

geen plaatsgebondenheid of soeveroiniteit erkennen: '
en gduiden vervaardigt die de lingua franca vormen van de

moderne adolescent. MTV overdrijft. Er is

nie:t

maar een muziek van de jeugd, maar vde.

Toch is er cen speciaal soort popmuziek, belichaarnd door cultgroepen als Nirvana, R.E.M., The Prodigy en Oasis, die onze speciale aandacht vraagt, omdat ze. zichzelf voorstelt als de stem van de jeugd, in tegenstelling tOt de weteld van de volwassenen. In de muziek van mike gcoepen wordt in woorden en klanken her grensoverschrijdende gedrag verheerlijkt dar altijd door vaders en moeders werd afgekeurd, in de dagen toen afkeu­

ring nog was coegestaan. Maar achccr de anarchistische woorden gaat een andere boodschap schuil. Doze boodschap zit niet in war

er

wordt

gezegd, maar in wat niet wordt gezegd, in wat niet kan worden gezegd, aangezien de middden am het te zeggen nooit zijn verschatt. In cen 121

poging deze geheimzinnige boodschap stem te geven. maken woorden

een spervuur van versterkt lawaai, zoals wanneer een bende rustig op de

zich los van de grammatica en worden tOt drijfhout in een zee van lawaai.

trap heefc sraan wacheen en plotseling de deur intrapr. Her exrerne karakeer van het ritmische geweld gaat samen met het spe­

Neem bijvoorbeeld Nirvana:

ciale SOOrt verwerking van de melodieuze frasen. Popmdodieen bestaan Was the season, when a round

uit beknopte modale of diatonische frasen zonder interne variatie of ver­

Earth can do anything.

lenging, en veranderingen in toonseon vinden grotendeels onvoorbereid

What's the reason in around.

plaats. Zelf, wanneer de popmuziek Iyti,eh bedoeld i" komt de melodie

[f the crown means everything?

synthetisch tot stand door middel van standaardeenheden, die in elke volgorde kunnen worden geplaalSt zonder dat het effect verloren gaar of

En dan: 'How uncultured can we get?' (Hoe onbeschaafd kunnen we

groter wordt. Niet dat dergelijke muziek onmelodieus is, maar de melo­

worden?) Op welke vraag Oasis een anrwoord geefc:

die komt veel meer van elders, zoals voedsel uit de supermarkt dat in de magnetron moet worden opgewarmcl

Damn my education, [ can't find the words to say About the things caught in my mind.

Wat geldt voor ritme en melodie gaa' ook op voor het timbre. De elektrische gitaar dankr een groot deel van zijn aantrekkingskracht

aan

het feit dat hij met een riem wordt vasrgege'pt en er als een dildo mee (Vervloekte opvoeding, dat ik geen woorden vind

wordt gezwaaid. Maar het is tevens een machine die de klank verdraait

Voor de dingen opgesloten in mijn hoofd.)

en versterkt en optilt hoven her terrein van de menselijke geluiden. Al, een machine zou kunnen zingen, zou hij klinken als een elektrische

Verborgen in het routineuze protest, vinden we daarom een andere, meer

gitaar. Technische muziek is de stem van de machine die triomfeen Over

verstikee kreet, een protest tegen de onmogelijkheid van het protest.

de menselijke uitlating en haar primaire aanspraak op onze aandacht

Gevangen als hij is in een Cu1CUUf die zich vrijwel onverstaanbaar uit­

tenietdoet. [n dergelijke muziek onrmoeten we het achtergrondlawaai

drukt, kan de zanger geen woorden vinden om uit re drukken wac hem

van het moderne leven, maar dan plorse!ing op de voorgtond geplaa""

het meeS! ter harte gaat. Er ontbreekt iets in zijn wereld, maar hij kan

om de hele zaal re vullen. Hoe vaak je ook naar deze muziek luiste", je

niet zeggen wat. Hij zweept zijn fans op tot elk soore kunstmatige exta­

mit haar nooit horen zoals je de menselijke stem hoore; zelfs niet al, ze

se, en weet dat er noch voar hen noch voor hem iets :z.al veranderen, dar

zo luid klinkt dat je niets anders meer hoore. Je beluistett de machine rer­

de leegte altijd leeg zal blijven. Zoals The VeIVe zingen: 'the drugs don't

wijl deze zich laat horen in de morele leegte. Nog veelzeggender is de behande!ing van de harmonie. Akkoorden

work'. Wat is dit ding dar ontbreekt, en waarvoor de zanger geen woorden

bestaan uit noten die horizontale betrekkingen met elkaar onderhouden

heefc? Het antwoord ligt besloten in de muziek. Melodie, ritme, harmo­

en die daarom als afzonderlijke stemmen moeten zingen. Dit was de

nie en timbre zijn allemaal 'geexterna1iseerd': ze schijnen niet van binnen

erkende grondslag van de harmonische organisarie niet alleen in de klas­ oak bij jazz en aUe eerdere vormen van popuJaire

uit de muziek zelf te komen, maar van elders. De muziek wordt gemaakt

sjeke rraditie,

met een machinale beweging, met herhaling als voornaamste hulp­

muziek. Maar voor vee! jonge mensen heeft het principe van de 'leiding­

maar

middel. Het ritme wordt vooregebracht door middel van slaggeluiden die

gevende stem' geen reele betekenis. Meerstemmig zingen is uit hun

vaak weinig of geen verband houden met alles wat er verder gebeure. De

wereld verdwenen; de instrumenten die hun onmiddellijk ter beschik­

muziek zelf kan hier de aandacht op vesrigen - ze begint met een biolo­

king 'faan, de gitaar en de elektroni,che synthesizer, plukken mer een

gerend geluidseffect of een zach, neurien, waarna het drumstel invalt met

enke! gebaar de alckoorden uit de ether. Of ze nu in verdraaide vorm ror

122

123

k1inken worden gebracht op de e1ektrische gitaar of uit <en synthesizer

De fan hoort bij zijn groep. die ook bij hem hoort. Evenals het totem­

knallen. akkoorden worden tot relieken van het harmonische denken

dier van een starn is de popster <en symbool van lidmaacschap, afge­

waardoor ze aanvankelijk zijn uitgevonden. Ze bewegen nier, maar vec­ vangen elkaar eenvoudigweg, aar.gezien geen

van

de nmen een melodi­

sche tdatie mer de volgende noot heefT. Een perfecte illumatie van deze eigenschap (en van de meesrc andere eigenaardighcden van het soore pop waar ik het over heb) is 'In Bloom' uit het tweede album van Nirvana.

I

I

scheiden van de gewone wereld in een cigen heilige ruimte. Zijn ver­ schijning op het .toned is anders dan die van c:<:n orkest of een toneel­ speier: het is cen 'werkelijke aanwezigheid', ecn incarnatie van eeo bovenaards wezen, die worde begroet met een collectieve emotioneIe ont­ lading, verge!ijkbaar met de Dionysische orgieen die Euripides beschtijfT.

De akkoorden volgen elkaar precies op volgens de beweging van de hand

Stamtotems zijn eypen, en daarom onsterfelijk. Door je met het torem

Iangs de hals van de gitaar waarbij aile snaren worden geraakt. De resul­

identificeren, heb je dee! aan de onsterfelijkheid ervan en neem je je

teecnde sequens slaat in geen van de stemmen ergens op. behalve die

plaats in de starn in. De popster is een peesoon, maar op zijn eigen wijze

welke he< goedkope wijsje voortbrengt. De moderne popmuziek komt zdden tot <en afsluiting. De muziek

te

<euwig. onsterfelijk geworden op de cd, geplaacst tegen een achtergrond­ lawaai die zijn eeuwige wederkeer dramatisch vormgeefT. Vandaar de

barst los. herhaalt zichzelf en sterfT vervolgens weg. Omdat ze e1ke eigen

behandeling van ritme, melodie en harmonic: deze bewerkte muziek lijkt

harmonische beweging ontbeert, kan ze nergens naar toe gaan - zeker

op de gewijde processie naar het heiligdom, de voorbode van een incar­

nier naar iets war cen zorgvuldige voorbereiding vereist, zeals cen cadens.

nade.

Er is, anders gezegd, speake van cen gcbeek aan muzikale argwnenraric:, <en gebrek inderdaad aan muzikale gedachten.

De moderne adolescent bevindt zich in een wereld die in heweging is gebracht. Hij wordt omringd door lawaai, door druk van buiren, en door

Deze veruitwendigde benadering van her muzikale materiaal heefT <en

krachten die hij niet kan beheersen. De popster wordt afgebedd in

functie. Wanneer de begeleiding elke mdodische organisatie mist en

dezelfde toestand, op het podium vastgekoppeld aan elektrische kabels,

steeds opnieuw als lawaai wordt verwerkt, komt de zanger in het middd­

de golven van het moderne leven f1uiten door hem heen, maar hij blijfT

punt te staan. De muziek is nier gemaakr om naar te luisteren; ze is

wonderbaarlijk ongedeerd. Hij is de waarborg voor veiligheid, het leven­

bedoeld om te horen - of liever op te vangen. Ze is het begeleidende

de symbool dat je zo voor a1tijd kunt blijven leven. Zijn dood of ontbin­

geluidsspoor van een drama. De zanger wordt de incarnatie van een

ding zijn gewoonweg ondenkbaar, wals de dood van Elvis, of wordt zo

kracht buiten de muziek. die de wereld in menselijke vorm komt opzoe­

mogelijk opgevat als een offer, een voorspel van de opstanding, zoals de

ken en zijn volgelingen aantrekt ongevcer op de manier waarop gods­

dood van Kurt Cobain.38

dienstleiders hun sekeen rekruteren. De cd bevat dikwijls aanwijzingen

Het hoefT ons dan ook niet te verbazen dat in de muziek van de jeugd

over waaeheen je kunt scheijven vooe meer informatie, met een helpdesk

zanger en lied een zijn. Populaire liederen zijn voortgekomen uit cen tra­

en ondeesteuning in de vorm van posters, eell agenda en bulletins, wals

ditie van ballade en volksmuziek waarbij een groeiend repertoire van

de medede!ingen en besprekingen die een activistische kerk haar leden

gdiefde wijsjes en hulpmiddelen de basis van de muziek vormden. Tot

biedt. De gcoep kent een lidmaacschap. De fan, of althans een bepaald

yoor kort kon het lied losgemaakt worden van degene die het bracht -

sooer fan, client daarom zijn cigen grocp te kiezcn en deze te veeheerlij­

een muzikaal gegeven dat op zichzelf «gens op slaat en dat de toehoor­

ken boven ane concurrerende gcoepen. Deze keuze is uiteindelijk wille­

dees zich eigen kunnen maken en kunnen herhalen, als zc daareoe in staat

keurig. of althans niet bepaald door muzikale criteria. Maar het is cen

zijn. Natuurlijk bestaat er ook een hele tak van populaire muziek met c:<:n

keuze die je moet maken. (Dit aspect van de sociologie van de popmu­

improviscrend karakter. Maar moderne popsongs worden niet gei'mpro­

ziek is goed beschreven door Simon Frith, die opmerke hoe gauw een fan

viseerd, wals met jazz het geval is, en hebben hun aantrekkingskrachr

een belediging van zijn gcoep opvat als een persoonlijke bdediging.37

niet te danken aan het soon spectaculaire muzikaliteit dat we zien hij Art

124

125

Tatum, Charlie Parker of Theolonious Monk. Moderne popsongs wor­

jezdf eventjes kunt plooien in de lege groef waar de heilige persoonlijk­

den mrgvuldig in elkaar gezet, vaak met kunstmatige middelen, om het

heid gelegen heeft. Wanneer deze intense en reinigende ervaring voorbij

onuitwisbare handelsmerk van de groep te dragen. Er wordt alles

is, moet de fan van het podium afdalen en de last van het stilzwijgen weer

gedaan om ze onlosmakelijk

aan

aan

de groep te koppelen. De leadzanger

op zich nemen.

brengt zichze/fen niet de melodie, door de nadruk te leggen op zijn spe­

In feite zijn we getuige van de omkering van de oude oede van het

cifieke lOon, gevoel en gebaren. Dit verklaart ten dele de armoede van de

optreden. Degene die optreedt is niet her middel om de muziek te pre­

melodie. Door de melodie weg te laten, of deze tc: reduetren tot vaste fra�

,enteren, die onafhankelijk van hem of haar bestaat in de zangtraditie,

sen die in elke context opnieuw kunnen worden gebruikt. vestige de zan·

maar in plaats daarvan is de muziek het middel geworden om de uit­

ger de aandacht op het enige onderscheidende kenmerk van het lied,

voecder te pcesenteren. De muziek is een onderded van het proces waac­

namelijk zichzelf. De schorre, kreunende geluiden waarmee hij het

mee een menselijk individu of groep tot een totem wordt gemaakt.

brengt, worden tot de centrale eigenschappen van de melodische lijn. De

Dientengevolge heeft ze de neiging haar hde muzikale karakter te verlie­

zanger staat peecies claar in de schijnwerpers waar de muziek zou maeten

zen. Want muziek die goed in elkaar zit, heeft een eigen leven en is altijd

zij n. (Vergelijk hiermee de traditie van de klassieke uitvoering, waarbij de

interessanter dan degene die haar uitvoert. Hoeveel we ook van Louis

zanger de dienaat van de muriek is en zich verschullt achter de noten die

Armstrong of Ella Fitzgerald houden, we houden van hen om hun

hij voortbrengt.)

muziek - niet van hun muziek om hen. En dit is muziek die we zelf

De harmonie warde overgeleverd

aan

cen vervormingsproces dar veel

kunncn uitvoeren.

mixen, knippen en plakken impliceert. Het is daarom onmogelijk haar te

Deze versmelting van zanger en lied bevordert een andere, nog

reproduceren met enig middel dat hiervoor normaliter wordt gebruikt.

geheimzinnigere eenwording, die tussen zanger en fan. Je kunt het lied

Sams, mals bij de Spice Girls of de Pet Shop Boys, kun je ernstig betwij­

alleen zingen door in de zanger te veranderen. Je bent een ogenblik lang

fden of de uitvoerders meer dan een minimale bijdrage hebben geleverd oan

de opname, die haar handelsmerk ondeent

aan

de daaropvolgende

in hem vlees geworden evenals hij in jou. Maat het lied is muzikaal gezien absurd. Gegeven de juiste installatie kan iedereen het zingen, aan·

geluidstechniek die er juist voor bedoeld is om haar onherhaalbaar te

gerien niemand het kan. De fan weet dit en zijn verafgoding van de zan­

maken. De muziek wordt tegelijkertijd vergankelijk gemaakt als een een­

ger is doortrokken

dagsvlieg en voor eeuwig vastgeprikt. Het is een onherhaalbaar moment

antwoord luidt: niets. Voor de fan onder het publiek is de rondtollende

van

de gedachte: 'wat heeft hij dat ik niet heb?' Het

in het leven van de groce machine, dat met behulp van de machine voor

figuur op het podium hijzelf, die geniet van zijn vijftien minuten duren­

altijd kan worden herhaald. (Toen werd ontdekt dat Milli Vanilli in wer­

de coem. Terwijl de fan zich met de totem verenigt, verandert hij van

kelijkheid niers van de muziek die in hun naam was opgenomeo, uit­

gedaante en is eindelijk verlost uir zijn isolemenr.

voerden, weed hun de Gramophone-award voor het besee nieuwe num­

Hieruit voigt de symbolisering van de totem. Zangers, groepen of

mer van 1990 ontnomen. Maar ze raakten niemand van hun aanhang

'lead performers' ondervinden geen beperkingen van muzikale normen.

kwijt.)

Maar wei

Daarom zijn de fans van popmuziek beroofd van een van de belang­

van

hun rol als totem. Ze moeten jong en seksueel aantrekke­

lijk rijn en beschikken over het trieste stemgeluid Ydn een jeugdig ver­

rijkste geschenken van de volksmuziek - dat van het zingen. Het is bijna

langen - mals de meisjesachtige groep All Saints. Naruurlijk, populairc

onmogelijk een typische popsong onbegeldd te zingen en lOch muzikaal

musici zijn altijd verafgood, mals Frank Sinatra, Bing Crosby en Cliff

nog iets voor te stell en. Het enige wat je kunt doen is je idool nabootsen

Richard. Maar die oude symbolen groeiden op tijd op, van adolescenten

tijdens de karaoke in je clublokaal waar je kunt profiteren van een com­

tot volwassenen, ze werden mild, vaderlijk en religieus. De moderne pop_

plete instrumentale achrergrond, geluidsversterking en publiek, en je

ster groeit niet op. Hij groeit in de breedte, wals Mick Jagger of Michael

126

127

Jackson. wordt wasachtig en krijgt cen korst aisof hij een masker draagt dat vaak opnieuw geschilderd is. Dergelijke spookachtige schepsden bevolken een tijdlang de zalen van de roem terwijl ze de geesten van hun verdwenen fans achter zich aan slepen. En dan verdwijnen 'le, van de ene dag op de andere.

de sociale reproductie op zich kon nemen. In de maacschappij

van

de antropologen zelf (zeker van antropologen

als Frazer. Van Gennep en Levy-Bruhl) bestond een gemeenschappelijk fonds van mythe,n, rituden en ceremonieen die ecn vergelijkbaar besef kweekten van de goddelijke oorsprong van de samenleving en haar abso­

Moderne popsterren weigeren vaak zich te laten aanspreken met ceo

lute recht op offers. Adolescenten werden onderricht in de voorvaderlijke

normale mensdijke naarn, omdat ze daarmee hun status als totem te

religie en leerden de riten ervan te respecteren. Belangrijke menselijke

grabbel wuden gooien. De naam moet oen symbool van lidmaatschap

ervaringen als geboorte. huwelijk en dood waren nag collectieve ervarin­

zij n. Sting, R.E.M., Nirvana, Hanson, Madonna, U2 lijken op de soort­

gen waarin hee individu overging van de ene vorm van lidmaatschap naar

namen die tribale groepen aannemen om hun saciale identiteit duidelijk

de andere. Erotische gevoelens werden beschouwd als voorbereidingen

te maken, met dit verschil dat de titels geen biologische soorten oproe­ pen maar geideaiiseerde mensentypen.

op het huwelijk. Ze werden facsoenlijk gesublimeerd - dat wil zeggen, niet alleen geidealiseerd, maar ook op de proef gesteid, ingedamd door

De transformatie van de popstet in oen symbool wordt geholpen door

verboden. Het huwelijk was (zoals het altijd is geweest) het voornaamste

de muziekvideo. Dit is misschien wei de belangrijkste innovatie op pop­

middel om zedelijke kennis en sociale remicties door ce geven. Maar alle

gebied sinds de elektrische gitaar. Door de video wordt de ster effectiever

insteilingen van de maatschappij spedden hun rol, en ze hadden ailemaal

dan welke geschilderde icoon van een heilige ook, verheven, hergebruikt

hun initiatieceremonien. De overgang van adolescent naar volwassene

ais beeld. Hij wordt speciaai gemaakt voor thuisgebruik, en brengt de

werd gemark-eerd door ingewikkelde vormen van kennismaking, waar­

heilige cegenwootdigheid in de woonkamer. En hij maakt de degradatie van de muziek compleec. Deze wordt nu tot achtergrond. terwijl de pop­ ster. verheerlijkt tot de goddelijke status van de tv-redame. de voorgrond in beslag neemc. Her idool heeft de toestand bereikt elie we kennen van

door de opvaning werd bekracbtigd dat aile scadia van het bestaan voor­ afgaande aan de volwassen toestand er slechrs voorbereidingen voor waren. Bij hun ondenoek naar primiticve samenlevingen ontdekeen de Victorian en tOt hun vreugde dat er eenvoudiger en doonichtiger versies

de andere vormen van jeugdkunst. Net als Damien Hirst en 'Young

bestonden van een ervaring die de kern vormde van hun eigen bescha­

British Art' is hij geworden tot redame die zichzdf aanprijst.

ving - de ervaring van lidmaatschap, gesteund door een gemeenschappe­

De samenlevingen die de grote antropologen bestudeerden waren orga­

toestand. de toestand waarin de last van de voorouders worde aanvaard.

nische gemeenschappen, bijeengehouden door verwancschap, die zichzelf in stand hidden door mythen en rituelen die waren gewijd aan de idee van de stam. In dergeiijke gemeenschappen waren de doden en ongebo­

lijke religie, en door overgangsriten die leiden tOC de volledige volwassen Geen van deze dingen geldt voor de moderne adolescenten, die noeh de tribale noch de moderne stedelijke ervaring van lidmaatschap bezit­ cen. Zij exisreren in een wereld die is beschermd tegen externe en inter­

renen aanwezig onder de levenden. Rituelen, ceremonien, goden en ver­

ne dreigingen. en blijven daarom bewaard vooe de elementaire ervarin­

halen waren het prive-bezit van de starn, bedoeld om de ervaring van het

gen - in het bijwnder de oorlogservaririg - die de band van het lid­

lidmaatschap te bevorderen en te versterken. Geboorte, huweiijk en dood waren colleccieve en geen laurer persoonlijke ervaringen. [erwijl het cru­ ciale proces van accu1ruratie - de overgang van ruw mensenmateriaal noar een verancwoordelijk volwassen lid van de gemeenschap - werd gemarkeerd door overgangsriten, tests en beproevingen. waardoor de

maatschap vernieuwen. Ze hebben weinig of geen geloof, en het stukje religie dar ze hebben, staat los van de gewoonten en ricuelen die vorm­ geven aan een congregatie. Door de televisie is de bewegingsvrijheid van ieder jong mens van kind af ingeperkt achter een doos met intrigerende placvloersheden. Zonder ce praten, handelen of zich voor anderen inte­

adolescene zijn kinderlijke eigenzinnigheid kon afwerpen en de caak van

ressant te maken komt hij desondanks aan een complete portie a!leiding.

128

129

De televisie biedt een gemeenschappelijk en gemakkelijk communicatie­ onderwetp, terwijl hij het communicatievermogen uitdooft. Her gevolg is cen nic:uw soore isolemc:nt, dar je in gezelschap even sterk vade als wanneer je alleen bent. Bovendien is de moderne adolescent een erfgenaam van de seksuele revolutie, en van de onttovering van de geslachrsdaad waar ik in hoafd· sruk 2 op wees. Moderne adoJescencen kunnen erorische gevoelens on­ mogdijk beschouwen als de voorbereiding op het huwelijk, dat ze zien als een war slaafse toestand die als een onaanvaacdbare prijs moet worden vermeden. Seksuele ontlading is gemakkelijk verkrijgbaar en hofmakerij is tijdverspilling en cen sra-in-de-weg voor plezier. In plaats van cen ver­ bintenis waarin de stem van rcx:komscige genc:rade5 zich doer horen, is seks flU vee! meet een ervaring die een inrrinsiek onderdeel varmt van de adolescentie. D e overgang van de maagdelijke naar de gehuwde staat is verdwenen, en daarmee de �lyrische' ervaring van seks, als cen hunkering nau cen andere, hogere staat van lidmaatschap� waarvoor de met veel inspanning verkregen instemming van de ander een noodzakelijke voor· waarde is. Alle andere overgangsriten zijn op soortgelijke wijze vervaagd, aangezien geen enkele maatschappelijke instelling erom vraagr - en als ze erom vraagt, WOldt ze vermeden als 'veroorde1end', hierarchisch of onderdrukkend. Het gevolg is eon gemeenschap van adolescenten die lijdt aan een grodend tekort aan ervaring van lidmaatschap, terwijl ze resoluUl de volwassen wereld de rug toekeert - de wereld waar lidmaat­ schap wordt aangeboden en ontvangen. Nu zijn alle mensen, hoe dan ook, sociale dieren, en ze kunnen alleen met zichzelf leven, als ze ook met andecen kunnen leven. We hebben de ingewortelde behoefte ons ergens bij aan te sluiten, een onderdeel te vor· men van een grotere en ons bevestigende onderneming, die onze geringe inspanningen zal veredelen en ons zal beschermen tegen het gevoel dat we uiteindelijk aileen zijn. Het tekart aan lidmaatsehap moet daarom worden goedgemaakt, maar op een andere manier - zander dar we over· gaan naar een hogere of meer verantwoordelijke staat. Vandaar dat er nieuwe vormen van 'aansluiting' opkomen. In tegenstdling (ot legers, scholen, padvindersgroepen, kerken en liefdadigheidsinstellingen hoeven deze nieuwe vormen van aansluiting geen partieipatie te impliceren -

sing vereist van degenen die ervoor kiezen. Her gaat meer om toekijken dan om aetiviteiten. We volgen het optreden van �ns geliefde team, eon groep of idool, en adopteren dat optreden alsof het van onszelf is. Vandaar de opkomst van de beroepssport als een belangrijk drama in de populaire cultuur. In Europa heeft voetbal zijn oorspronkelijke karakter als een vorm van reereatie verloren en is in plaats daarvan geworden tot cen schouwspcl waarin de fans hun soeiale identiteit bevestigen en een soort vervangen. de vorm van lidmaatschap verkrijgen, niet als aetieve deelnemers binnen een werkdijke gemeenschap, maar als mensen die passief reageren op de virtuele gemeensehap van fans. De fan is, in zekere zin, cen deel van de greep, op precies dezelfde manier als een voetbalsupporter eon deol is van zijn team, ermee verbonden door een mystieke lidmaatschapsband.39 Natuurlijk zijn de oude tribale gevoelens er nog, dicht onder het appervlak, klaar am geaetiveerd te worden, en zo nu en dan voigt er een uitbacsting met de gebruikelijke eerbewijzen aan de god van de oorlog. Hooligans zijn niet de eigenaardige en perverse misdadigers zoals de pers hen afschildert. Het zijn gewoon de meest volledig menselijke voetbal­ fans - degenen die de levendige ervaring van het lidmaatschap dat hun is aangeboden wensen te venalen in het natuurlijke idioom van een tribaal rechl. Want we metten niet vergeten dar moderne adolescenten worden aangemoedigd hun eigen sociale orde, hun eigen geschiedenis, hun eigen loyaliteiten en hun eigen besef van wie ze zijn, te bepalen. Dit is het logi­ sche resultaat van de 'kind-gerichte' opvoedingsbenadering die Dewey heefc aanbevolen en die een generatie leraren enthousiast heeft omarmd. De fan probeert zichzelf te redden uit de lastige situatie waarin volwasse­ nen hem hebben gebracht - het probleem dat hij zijn eigen identiteit moet uitvinden onder omstandigheden waarin jong.zijn de enige manier is om fets te z.ijn. In zekere zin is het lidmaatschap dat de fan aangeboden krijgt - waar­ in het verlangen naar aetie wordt geneutraliseerd door een verlammende passiviteit - de belangrijkste garantie die we hebben dat moderne samen­ levingen niet uiteen zullen vallen in tribale subgroepen die met elkaar vechten am de sehaarse hulpbronnen in het oerwoud van beton. Want als onder moderne omstandigheden tribale groepen ontstaan, nemen

tenzij van een oppervlakkig en niet veeleisend sOOrt dat geen zelfbeheer-

deze de vorm aan van tienerhenden, waarvan de initiatieriten de over.

130

131

gang naar de vo1wassen wereld b1okkeren, en zijn deze bedoeld om hun

fing aangeboden, een p10tsdinge uiting van opgelaopt sociaal gevoel, ter­

leden in een stadium van rebellie te houden. De voornaamste lOtg van

wij1 ze opgaan in de menigte van hartelijke vreemdelingen.

zo'n bende is de vestiging van cen cerriwriumrecht door aile coneuere· rende aanspraken met gewe1d van tafel te vegen.

\

De optredende ervaring behoort meer tOt de !antasie dan tOt de ver­ beelding. Het is een irree1e extase die ook datgene wat reeel is doordringt

De rienerbende is een natuurlijke reactie op een wereld waarin de

en bezoeddt. Echte menselijke relaties met hun eisen en beproevingen en

overgangsriten naar de volwassenheid niet meee worden aangehoden of

complicaties worden door de drug uitgewist, en de !antasiegemeenschap

gerespecteerd. Oat is sinds de seksuele revolutie onze werdd, en we moe·

kame hijeen in cen irreele ruimce waar de geest en zijn scrupules niet

ten er her beste van zien te maken. Jeugdcultuur is een poging er het

kunnen doordringen. Niet de ziel maar het Iichaam wordt door de drug

beste van te maken - jezdf chuis te voelen in cen wereld die geen rehuls

verheerlijkt, en seks tussen rwee 1icharnen die high zijn van ecstasy of

is in de ware zin van het woord, omd,t hij heeft opgehouden zich te wij­

marihuana vindt plaats in een wereld waar alIe eisen en plichten zijn bui­

den, roals cen tehuis moet doen, aan de taak van de voortp1anting. Thuis

tenges1oten. Dit is de ervaring die op passende wijze wordt berongen in

is ten slotte de p1aars waar ouders zijn. De werdd die zich in de cu1tuur

Traimpom'ng van Irvine Welsh, en waarvan de tekortkomingen worden

van de jeugd vermont, is een werdd waaruit de ouders zijn weggelopen

gesentimentaliseerd in 'The drugs don't work' van The Verve.

- roals ze dozer dagen over het algemeen doen. Doze cultuur is erop

Drugs zijn bovendien van be1ang om hun vers1avende eigenschappen.

gericht de jeugd voor te stel1en als het doe! en de vervulling van het men­

Jongeren maken zorgvuldig onderscheid tussen veilige en onvei1ige, soft­

senlevc::n, in plaats van als cen overgangsfase die je als een belemmering

en harddrugs, schone en yuile drugs, en weten dat doze onderscheidin­

moet afwerpen rodra een vo1wassen taa!< je roep" Ze propageert ervarin­

gen dee! uitmaken van cen uitgebreid schijnritueel. Want vers1aving

gen die je kunt opdoen ronder dat je de 1asren op je neemt van verant­

schrikt hen af en trekt hen tevens aan. Het schrikt hen af, omdat extase

woordelijkheid, werk, opvoeding en huwelijk. Daarom wordt seks, en in

daardoor op het al1edaagse niveau komt en wordt beroofd van haar

het bijronder seks die is losgemaakt van elke 1ange-termjjnverp1ichting,

vakanriekarakter. Maar het trekt ook

van uitzonderlijk belang. Hetze1fde geldt voor ervaringen die niets koSten

door ingevroren wordt: de junkie is niet de adolescent die alleen maar

waar het goat om !eren, zedelijke discipline, ontbering of 1iefde - en het

stoned is, maar hij is versteend. Verslaving is de' doodlopende weg waar

aan

omdat de extase er b1ijvend

grore voorbee1d is drugsgebruik, dat bovendien het voordeel heeft dat de

aileen maar jeugd bestaat, en waaruit je nier overgaat naar volwassenheid

volwassen wereld volledig warde buitengesloren en v�rvangen door cen

maar naar dood en gedaanteverandering.

walk van wensdromen, precies dezelfde wensdromen die over her scherm van MTV waaien.

Jeugdcultuur doet zichze1f altijd kennen a1s radicaa1, verontrustend, woest makend, desoric:nterend en wetteloos. De groep Prodigy, die

Ik berwijfel ofje een samenhangend verhaal over de jeugdcu1tuur kunt

tegenwoordig in de hitparade staat met 'Smack my bitch up', wijst hier

verrellen wnder cen centrale plaa£s te geven un drugs, nier louter als

expliciet op in het nummer 'Their law'. dat wil zeggen, de wet van vol­

middel voor geesrvervoering, maar als middel waardoor doze in d, han­

wassenen die er is am met voeten (e treden. Maar we moeten ons door

del wordt gebracht. Voor de aantrek1cingskracht van drugs is het wezenlijk

de expJicie(e oproep die zo'n nummer bevat niet laten verblinden voor

dat je ze niet vindt maar koopt, en het gebruik hangt samen met de erva­

het feit dat overtreding ook door pop zodanig is ge'institutiona1iseerd dat

ring van her kapen. Degene die de drugs uitreikt, is geen priester maar

het een nieuw soort conformisme wordt. De groep Future Bitch bijvoor­

een verkoper, en zijn product wordt vergeestelijkt en betoverd door zijn

beeld verklaart, wanneer hij zijn eerste optreden aankondig( in de

koopmanspraar. Zij die de drug consumeren doefi fliers om hun geesre­

'Ministry of Sound' - de nachtdub die het middelpunt vormt van de

Iijke toestand te veranderen, ze zonderen zich evenmin af van andere

Londense jeugdcu1tuur -, dat hij als dod heeft 'het pub1iek te desoric:n­

gebruikers. Tegelijkertijd laijgen ze cen ervaring van collectieve verhef-

tereo door het huidige culturele toneei tot het uiterste en in de richting

132

133

van het millennium door re drijven. Furure Bitch', zo vervolgt men, 'is uitdagend. radicaai, verontrustend, stirnulerend, onvoorspelbaar, onder­ bewust en ronder precedent', En wat kon er voorspelbaarder zijn dan dat? Tegenwoordig is er een academische bedrijfstak aan gewijd om de jeugdcultuur in het algemcen en pop in het bijronder voor te stellen als werkelijk subversief. een reactie op onderdrukking, een stem waarmee vrijheid, leven en revolmionairc hansrocht het uitschrec:uwen vanuit de catacomben van de butgerLijke cultuur.40 Als we de aanhangers van de 'cultuurwetenschappen' mogen geloven, wordt de jeugd overal geremd door een 'officiele cultuur' die is gewijd aan het ontkennen van de gel­ digheid van haar ervaringen. Volgens deze opvatting zijn de profane en anarchistische boodschappen van de populaire cultuur protestbetuigin­ gen tegen een levenvijandige maatschappelijke orde. De waarheid is echter dat de jeugdcultuur de officiele cultuur van Groot-Brittanni. en waarschijnlijk van overal elders is. Elke kritiek erop wordt met minachting of zelfs woede begroet. Elke openbare ruimte in ons land is gevuld met popcultuur, politici van elke kleur weken steun bij degenen die haar produceren en verkopen, en degenen die de weini­ ge stilte-enclaves opzaeken, vormen een bcdreigde diersoort, alhoewel een soort die nooit door de milieubeweging zal worden heschermd. Het -is geen verrassing dat de eigenaar en direcreur van de nachtclub 'Minisuy of Sound', James Palumbo, de 200n is van een van de zuilen van de voor­ malige modernistische gevestigde orde. Lord Palumbo; geen verrassing

�

dat hij een vriend en adviseur is van Peter Mandelson; geen verrassi�g at onder de eerste bezoekers van Downingsrreet 10 na de laatste verkiczm­

gen Noel Callagher van Oasis was. De jeugdcultuur wekt en vindt legi­ timiteit juist in de zondige gebaren die ontkennen dat er Wlets bestaat. Minachtende gcbaren zijn tegenwoordig ccn paspoort naar rijkdom, macht en rocm, en een SOOrt fossiele onbeschaafdheid kenmerkt de manieren van een nieuwe door de staat gesponsorde elite. De jeugdcultuur beroemt zich op haar inclusiviteit. Dat wi! zeggen. ze neemt aile barrieres voor lidmaatschap weg - aile obstakels in de vorm van kennis, deskundigheid, toespeling, leer of morele discipline. Dit zou­ den namelijk overgangsriten zijn waarmee men stilzwijgend zou toegeven dat jong-zijn niet genoeg is. dat de wereld iets verwachr en dar er een 134

hoger besraansniveau is waar we ten slotte allemaal naat toe moeten. Juist deze inclusiviteit berooft de jeugdcultuur ochter van cen menselijk doe!. Ze blijft opgesloten in de tegenwoordige tijd, op wek naar goede doelen, spirituele bee�d¢n. manieren om zichzelf als legitiem te representeren, maar zonder de fatale grens naar een verantwoordelijke volwassenheid te passeren. Wat cen geluk voor hen die in dit denklcader gevangen zaten dat prin= Diana het doel bereikte: de volmaakte postmoderne dood en door Elton John werd verheerlijkt als het heilige eenoudergezin. Evenals prinses Diana zijn de heiden van de jeugdcultuur advertenties voor zich­ zelf, beroemd omdat ze beroemd zijn, maar uiteindelijk niet anders dan u en ik. Op soortgelijke wijze moeten

we

aankijken tegen de beeldentaal

van

de moderne jeugd, en in het bijzonder de graffiti die onze Steden ontsie­ reno De meeste graffiti worden uitgevoerd in de belettering van cen opzettelijk pre-literaire bron: het stripverhaal. Bovendien vormt de grote meerderheid erYan geen samenhangende woorden en niet cens echte let­ ters. Het is een sooct wraak op het geschreven woord, in cen gehaar dat een subversieve aanspraak maakt op precies die openbare rwmte waar het geschreven woord zalang soever';n is geweest, maar waar het dankzij de televisie en de reclame nier langer soeverein is. De ongekunsteldheid van graffiti is een daad van minachong, een verklaring dat de kennis die hesloten ligt in de geschreven taal nu overbodig is. Vergeet niet dat het geschreven woord het levendigste symbool

van

volwassen bekwaamheid

is dat we bezitten. Het is het oeme obstakd op de weg van het opgroei­ ende kind, de oorspronkelijke bron van volwassen macht en van het geheim van macht, die in de handen van volwassenen wordt voongeplanr en uitgebuit zonder geweld of opschudding, alleen via tekens. Graffiti zijn een bezwering gericht tegen het geschreven woord, met de bedoeling de macht daarvan te neutraliseren en de ruimten te bevrijden die dit ooit innam. Daarom worden graffiti insignes en symbolen van de nieuwe vorm van lidmaatschap. Oat zijn de heraldische emblemen van de bende. Elk plaats die door de insignes van de bende is ontsierd, is cen plaats die op de openbare wereld is rerugveroverd. Deze is geprivatiseerd door de jeugd om cen plek te worden voor het nieuwe soort lidmaatschap - lid­ maatschap zander overgangsriten, en aileen tijdelijk. Lidmaatschap wordt ceremoniee! ondemeund door de dans. In bijna 135

alle stamgemeenschappen speelde dansen een bdangrijk rol ter verster­

blik waarop her individu zijn binding met de groep vernieuwt en opge­

king van de gemeenschapsgeest en in het bijzonder bij initiatie- en huwe­

tild wordt tOt een hoger niveau van spanning en de juistheid ervan beseft

lijksceremonieen. Her staat voor een opperstc: daad van overgave aan de

dat hij is wat hij is en doer wat hij doet.

starn en de goden die crover heersen. In het dansen zerren we alle doel­

De antropolc;>og Arnold van Gennep bedacht de uitdrukking 'over­

gerichtheid opzij en laten ons leiden door de geest van de dans.

gangsriten'. nadat hij de belangrijke structurele overeenkomst had opge­

Tegelijkertijd heeft dansen een eigenaardige sociale gerichtheid - in het

merkt tussen ceremonieen van geboorte, puberteit, initiatie, huwelijk en

normale geval is clansen 'clansen met', het aanpassen van je stappen en

dood. Dezc ceremorricen kennen volgens hem dtie onderdelen, die

gcharen aan de stappen en gebaren van anderen.

achtereenvolgens plaatsvinden: losmaking van de personen of groepen

Binnen de oude Europese cultuur was de dans daarom een onderded

van hun vorige omsrandigheden; een bestaan aan de rand (marg'') waar­

van de hofmakerij, - cen soorr gestileerde inrimiteic waarin de seksude

in ze in een voorportaal blijven. en incorporatie {agrlation'} als partici­

aantrekkingskracht van her lichaam vc:croond en genoten kon worden

panten van hun nieuwe omstandigheden.41 De initiatie in het voUedige

zonder dat er maatschappelijke rampen plaatsvonden. Voor jonge min­

lidmaatschap wordt dus voorafgegaan door een tijd van vervreemding,

naars was dansen een manier om 'deds zwijn' te worden, wals Harold

waarin de jeugd wordt verdreven uit kindertijd en zorg en wordt ge­

Pinter

dwongen de vruchten van de volwassen vrijheid te verdienen.

roll

zeggen, terwiji ze zich gepasr en met een opgewonden besef

van hun lichamelijkheid gedragen. Maar niet alleen jonge minnaars

Std u echtee een situatie vooe waarin de volwassen wereld in nevelen

danseen. De ·traditionele dansen waren gez.elschapsdansen, zoals her

is gehuld: alles wat betrekking heeft op de volwassenheid is duistet.

mcnuet, de gigue en de sarabande waarbij je van partner wissdde en 00[­

afschrikwekkend eo verraderlijk geworden. De enige vrijheid is gelegen

dekte dat je danste met iemand (misschien je grootmama) voor wie je

in de jeugd zelf. De jeugdige persoon moer idenriteit ondenen aan zijn

tQtaal geen seksuel. bel.ngstelling had. In het Middellandse-Zeegebied

eigen ervaring als adolescent - de ervaring van verveeemding waarin de

was het zelfs ongehoord dat de geslachten samen dansten: de mannen

bescherming van de volwassen werdd is verwijderd en er niets vooe in de

vormden cen groep en daarna de meisjes. waarbij elke s"kse oog had voor

plaats is gekomen. De traditionele totems, die staan voor de conrinulteit

de andere maar elk lichamelijk contact beschaafd werd vermeden. Op

en duurzaamheid van de stam, verliezcn nu hun betekenis. De jonge

deze manier werd dansen een ceremooie waarbij de gemeenschap onder

mens moet zijn eigen totem construeren, en zijn eigen initiatie- en lid·

de steeren een gooi deed naar de eeuwigheid.

maatschapsceremonieen, zijn eigen gevoel van samenzijn. terwijl hij hele­

Liefde. seks en her lichaam worden tegenwoordig door jonge mensen

maal niets kan ontlenen aan de deskundigheid en kennis van zijn voor­

anders opgevar. Hoffelijkheid en hofmakerij zijn uit hun dans verdwe­

vaders. Zijn dansen moeten vormeloos en fel zijn, zodat alleen de jeugd

nen, omda[ ze uir hun leven zijn verdwenen. De idee van de dans als een

ze kan dansen. Seksueel genot. het kenmerk van de jeugd. moet op de

ordelijke bevestiging van de gemeenschap is dood. Dansen is een sociale

voorgrond van het ritued staan. maar sdcs meet met de grootste lOrg­

en seksuele ondading geworden. onder mensen die zich in de dans met

vuldigheid worden losgemaakt van huwelijk en het krijgen van kinderen.

opzet voordoen als seksude objecten, zelfs wanneer, en speciaal wanneer

Zijn totems moeten worden gevormd naar zijn eigen beeld - eeuwig

ze wnder parmer dansen. Her begrip parmer - die ene JXcsoon met wie

jong, eeuwig in overrreding, eeuwig incomperent.

je danst, en die erio toestemt om te dansen nadat er hoffelijkheden zijn

Terwiji hij cussen zijn soorrgenoten danst, za.I zo'n jong mens zich

uitgewissdd - heen vrijwd niets met de nieuwe werkelijkheid te maken.

beWUSt zijn van een gem is. Al deze opwinrling lOU iets moeten beteke·

Je danst allemaal samen. en elke pas of gebaar is goed zolang het goed

nen; ze lOU hem op een hager plan moeten brengen. Maar ze laat hem

vodt. En evenmin heeft dne oieuw vorm van dansen een marginale

precies waar hij is - aan de rand van de maatschappij, genietend van een

betekenis. Integendeel. hierom draait het in de jeugdculruur. het ogen-

vrijheid die loeg is omdat ze geen doel heeft. Hij probeert zichzelf op een

136

137

hoger plan te brengen met drugs, en het gevolg is dat hij nog verder in de leegte rerugzinkt. Zijn protest lost ten slotte op in een vecstikte kreet - een lied dat slochts als muziek klinkt wanneer het gepaard gaat met het geluid van de stampende voeren

van

adolescenten. En als hij woorden

voor dit lied ontdekt, wilen ze waarschijnlijk zo luiden:

ten worden doorgegeven, is

zo

griezelig breed dat de docent algauw een

belachelijke indruk maakt als hij op zijn theatrale bergtop neerstrijkt en de jeugd uitnodigt bij hem te komen. Het is inderdaad gemakkelijker naar de andere kant over te steken, je bij je jeugdige publiek te voegen in het betoverde veld van het populaire vermaak, en je intellectuele kanon­ nen te richte:n op de indrukwekkende ruines

I can't find the words to say About the things caught in my mind. (Ik kan geen woorden vinden Voor de dingen opgesloten in mijn hoofd.) Ik heb uitvoerig bij het verschijnsel pop stilgestaan, omdat het laat zien dat er nieuwe geestelijke krachten aan het werk zijn in de populaire cul­ tuur van onze tijd. We bevinden ons in een wereld van vreemd bijgeloof. voorbijgaande rages, fantasieen en bevliegingen die voortkomen uit het

de overkant van de:

plaats dan ook steeds

meer als een plaat.s buiten de hogere cultuur waaraan ze hun status te danken hebben. Ze beweren dat het niet hun taak is de westerse culruur uit te drage:n, maar de vooronderstellingen ervan in twijfc:l te trekken, het gez.ag ervan te ondermijne:n. en de jonge mensen te bevrijde:n uit de 'structuren'. Voordar

we

op dez.e taakste:lling ingaan. moeten we onszelf

vertrouwd maken met eeo eigenaardig product van de hogere culruur van de Verlichting - de intellectueel.

gemis van cen algemene cultuuf, en die plotseling en onverwacht kunnen uitkristalliseren, zoals bij de dood van prinses Diana. De behoefre ergens bij te horen, deel uit te maken van cen groep, cegens binnen en veilig te zijn - doze behoefte is nog even sterk als altijd, want het is een behoefte van onze soort. Door de enorme omvang en beweeglijkheid van de moderne samenlevingen is de mogelijkheid van een algemene culruur . effectief verniecigd, terwiji cen proces van georganiseerd vergeten ook de hogere cultuuc aantast. Popcultuur is de spontane reactie op deze situa­ tie - een poging gemakkelijke vormen van sociale samenhang te bieden wnder de kostbare overgangsriten die zeddijke en emotionde kennis opleveren. Het is cen culruur die het <sthetische voorwerp heeft gede­ gradeerd en daarvoor in de plaats de advertentie op een hoger plan heeft gezet. Ze heeft verbeelding vetvangen door fantasie en gevoel door kitsch. Verder heeft ze de Dude vormen van muziek en dans vernietigd en ze vetvangen door lawaai vol herhalingen, waarvan de onveranderlijke melodieuze en citmische structureD overal om ons heen opklinken. Deze vervangen het dialect van de starn door het grammaticaloze gemompel van de soort, en overstemmen het aarzelende geprevel van de vaderen ter­ wijl deze moeizaam op weg zijn naar hun ve:rdwijning. De kloof tussen de cultuur die de jeugd spontaan verweift en die welke, volgens Von Humboldt en Arnold, aan de universiteit wu moe138

aan

kloof. Moderne inrellecruelen omschrijven hun

139