SCHETSEN ALS...
1
2 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Schetsen als...
3
14
15
INHOUD Wat is een schets? Met schetsen kun je alles maken Wat doodle jij nou? Googlen & doodlen Schetsen als een architect Krachtlijnen en slappe lijnen Architecten schetsen in 2D en 3D Krachtige kubussen Moet je goed kunnen tekenen om architect te worden?
8 10 11 12 14 15 18 20 22
Even voorstellen: Louis Kahn Vakantiekiekje of schetsje? Kahn aan het werk Schetsen aan de City Tower Kahn in vorm Geometrische vormentaal In het licht van Kahn Schetsvellen Bronnen Colofon
24 26 28 30 32 34 36 38 53 54
5
‘Portret Louis Kahn. Kahn Collection, University of Pennsylvania and the Pennsylvania Historical and Museum Commission. Foto: John Ebstel.
schetsen als... Schetsboek en potlood in de aanslag? Ja… maar waar begin je en wat is dat, een schets? Geen nood! Dit schetsboek neemt je mee in de wereld van het schetsen. Kijk mee met beroemde architecten en ga zelf aan de slag. Door te kijken, na te schetsen en je fantasie te gebruiken, kun jij straks als een echte architect je ideeën op papier zetten. Steel de show bij je familie, vrienden en klasgenoten met jouw schetsen!
Het lievelingspotlood van Kahn
Deze eerste uitgave van schetsen als… gaat over één van de beroemdste architecten van de 20e eeuw: Louis Kahn (1901-1974). Wie was Kahn en waarom was schetsen voor hem zo belangrijk? Van 8 september 2012 tot en met 6 januari 2013 is er een grote overzichtstentoonstelling van zijn werk te zien in het Nederlands Architectuurinstituut (NAi).* Kan Kahn jou inspireren om het schetspotlood op te pakken? Veel schetsplezier! ir. Mariska Hamelink
* De tentoonstelling Louis Kahn, The Power of Architecture is gemaakt door het Vitra Design Museum in samenwerking met het NAi. 6
7
Een tekening of een schets, wat is het verschil? Een tekening wordt gezien als een afgerond resultaat. Een schets is meer een vluchtige weergave van een idee, voorwerp, gebouw of plek. Daarnaast is een schets
8
Soms kan het neerkrabbelen van een eerste idee op papier, de schets, mooier zijn dan het eindresultaat. Het is eigenlijk niet belangrijk hoe ‘mooi’ de schets is. Je schetst om jouw ideeën te verbeelden op papier. Net als schrijven, heeft iedereen een eigen handschrift. Schetsen is dus heel persoonlijk.
............................................................ .. als (naam):
vaak onderdeel van een ontwerpproces. Een schets als tussenstap voor een tekening of ontwerp dat je later verder uitwerkt. Net als met woorden, kun je met schetsen ideeën op papier zetten en deze communiceren.
Schetsen
Iedereen kan tekenen. Kinderen kunnen vaak eerder tekenen dan praten. Als klein kind schets je vrij en direct vanuit je gevoel. Er is geen mooi of lelijk. Als je ouder wordt, voel je je steeds meer geremd omdat je jouw schetsen vergelijkt met ‘mooie tekeningen’. Het commentaar van ouders, leraren en klasgenoten is ook niet altijd even opbouwend. Driftig gum je alle ‘foute’ lijnen weer uit en tekent ze opnieuw en nog eens tot ze goed zijn. Alle spontaniteit van het eerste schetsen verdwijnt. Kun je nog opnieuw leren schetsen?
schets vluchtig en niet te nauwkeurig...
Wat is een schets?
I Schets hiernaast een zelfportret! 9
Met schetsen kun je alles maken Zie je die schetsende kunstenaar nog zitten op zijn klapstoeltje aan de rand van dat pleintje? Een idyllisch plekje in een pittoresk dorpje in Frankrijk of was het Italië? Waar het dan ook was, het was een zonnige vakantiedag en... het ijs was er trouwens ook erg lekker... oh sorry, dwaal ik af? Waarom hebben veel mensen toch zo’n romantisch beeld van schetsen? Dat heeft vooral te maken met het feit dat je echt overal kunt schetsen: in de les, in het museum, onderweg in de tram, trein of het vliegtuig, thuis op de bank, op een bankje in het park, in een hangmat enzovoort. Er zijn ook talloze materialen om mee te schetsen: verschillende pennen, fineliners, markers,
10
potloden, krijt, verf, je vingers en zelfs met ganzenpoep (waar gebeurd!). Ook kun je bijna overal op schetsen: op een los blad, een schets- of dagboek, in het zand of op een beslagen ruit, op een bierviltje, kots- of plaszakje en ga zo maar door.
Wat doodle jij nou? Je zit in de les en je docent legt iets voor de zoveelste keer uit. Je hebt je pen in je hand voor aantekeningen, maar je gedachten dwalen af. In de kantlijnen van je schrift verschijnen fantasiepoppetjes of -beesten, een tag van je naam, wat willekeurige vormen of ruitjespapier wordt een ingekleurd dambord. Komt dit je bekend voor? Dan ben je bekend met ‘doodlen’, ‘droedelen’, of ‘dottelen’ en met schetsen vanuit jezelf!
I Wat ‘doodle’ jij graag?
I
Schets een voorbeeld:
Er zijn vele vormen van schetsen met verschillende mate van uitwerking. Een schets die in alle rust en concentratie prachtig is uitgewerkt, zoals een presentatieschets, maar ook de snelle praatschets, de ‘droedel’ of de reisschets... STOP! Als alles mag en alles kan, waar begin je dan wanneer je wilt leren schetsen? Hoe pakken architecten dit aan?
11
I SCHETSEN OP GEVOEL Kies een plek, voorwerp of afbeelding en schets na op je gevoel: houd je pen of potlood op het papier en schets in één vloeiende beweging na wat je ziet. Probeer niet naar je schets te kijken, maar concentreer je op jouw onderwerp.
Schetsen van Gerrit Rietveld (links) en Cornelis van Eesteren (rechts). NAi archief.
Ontwerpers maken regelmatig zogenaamde ‘dottelprents’ of prille schetsen wanneer ze inspiratie opdoen. Bijvoorbeeld achter de computer, met de ene hand aan het Googlen en met de andere een beetje ‘doodlen’. Ogen en pen zwerven tussen het scherm en het papier en spelen met wat je op dat moment bezig houdt. Op het papier verschijnen krabbels van gedachten en associaties die ergens tussen dromen en werkelijkheid op avontuur zijn.*
ces! Suc
Portret Louis Kahn. Kahn Collection, University of Pennsylvania and the Pennsylvania Historical and Museum Commission. Foto: John Ebstel.
Googlen & Doodlen
*Bron: Kloos, M. (2004). ARCAM pocket: Was getekend: de architect. Amsterdam: ARCAM. Pag. 8. 12
13
Schetsen als een architect Door na te schetsen kijk je beter naar je omgeving. Je ziet veel meer tijdens het schetsen dan wanneer je een foto maakt. Een foto is een exacte weergave van wat je kunt zien. In een schets kies je wat je wel en niet wilt laten zien. Architecten leren de locatie voor een ontwerp beter kennen door deze na te schetsen. In hun schets benadrukken ze de details die ze voor hun ontwerp interessant vinden. Tijdens het ontwerpen schetsen architecten ook direct uit het hoofd, hun verbeelding of intuïtie. De schets is een vertaling van hun gedachten op papier. Soms denken architecten eerst een tijdje na over een ontwerp voordat ze de eerste lijn op papier zetten. Een andere
Schets hier de ‘slappelijnen’:
keer worden ze midden in de nacht wakker met een duidelijk beeld voor ogen. Dan hebben ze direct pen en papier nodig. Het moet eruit! Het schetsen is een middel om dromen zichtbaar te maken. Voor een architect is een schets niet een eindresultaat. Ze schetsen om ideeën voor een ontwerp op papier te zetten en verder te ontwikkelen. Architecten schetsen om varianten voor een ontwerp te onderzoeken, aantekeningen te maken tijdens vergaderingen, snel iets uit te leggen, te communiceren met de opdrachtgever, anderen te verleiden en natuurlijk om het plezier van het schetsen. Zo kan een reeks schetsen vertellen hoe uit een idee een ontwerp groeit.
Architecten schetsen met verschillende lijnen en lijndiktes. De meest voorkomende lijnen ‘architectenstijl’ schets je met nadruk aan het begin en einde van de lijn: laat je pen of potlood even rusten op het beginpunt, bepaal het eindpunt (met je ogen) en zet de lijn met één krachtige streek op het papier. Dit noemen we de ‘krachtlijnen’. Lijnen die aan het einde afbuigen en vervagen noemen we ‘slappe lijnen’. Deze komen veel minder overtuigend over.
Schets hier de ‘krachtlijnen’:
I Probeer zelf een aantal ‘krachtlijnen’ en ‘slappe lijnen’ te schetsen. Merk je het verschil? Tip: B egin ‘krachtlijnen’ met een dikker puntje aan het begin en einde van elke lijn.
14
15
Voorkom vage ‘wiebellijnen’ die samengesteld zijn uit veel korte overlappende delen. Probeer een lijn van begin- tot eindpunt in één gecontroleerde beweging op papier te zetten. Schets deze vloeiende lijnen met enige vaart.
Tip: S chets eerst een lichte, dunne lijn als hulplijn. Zet de definitieve dikkere lijn er krachtig overheen. Gum nooit in een schetstekening je (hulp)lijnen uit. Deze extra lijnen geven de schets een levendig karakter.*
*Bron: Frederick, M. (2007). 101 Things I Learned in Architecture School. London: THE MIT PRESS. Nr.1. 16
17
schetsen in 2D en 3D
Sommige architecten ‘schetsen’ direct uit het hoofd achter de computer. Het is steeds makkelijker geworden om snel digitale schetsen en 3D-modellen te maken.
Een computermodel of -tekening is al snel een compleet beeld, dat exact op de werkelijkheid lijkt. Het ontwerp ziet er al af uit, terwijl het dat misschien nog niet is. Dit kan tot verwarring leiden, bijvoorbeeld in het gesprek met de opdrachtgever.Architecten schetsen ook vaak over computertekeningen heen. Het ‘schetsen’ op de computer in combinatie met het schetsen op papier levert voor hen de beste resultaten op. Er zijn architecten die niet (meer) schetsen op papier. Degenen die dit wel doen, houden bewust rekening met een latere uitwerking met de computer. In verschillende fasen van het ontwerpproces blijven de meeste architecten de voorkeur geven aan het vrije en meer persoonlijke schetsen op papier. Een handschets laat nog ruimte over voor fantasie en verandering.
Maquettes in blauw foam van Rem Koolhaas | OMA Gerrit Rietveld maakte schetsmodellen van karton voor zijn stoelontwerpen.
Een enkele lijn op een plat vlak (2D) maakt nog geen ruimtelijke schets. Gelukkig zijn er basisregels hoe je in een kloppend perspectief kunt schetsen, maar het vraagt enige oefening. Architecten ontwerpen ruimtelijke vormen ook op andere manieren. Zo ‘schetsen’ ze in 3D met maquettemateriaal als karton en (vaak blauw) foam.* In een schets op papier bekijk je het ontwerp vanuit één perspectief. Om meerdere kanten te laten zien, kun je meerdere schetsen vanuit verschillende hoeken maken. Een schetsmaquette is één ruimtelijk model dat je van verschillende kanten kunt bekijken.
Tip: In de Schatkamer van het NAi kun je mooie voorbeelden vinden van schetsmaquettes. Bijvoorbeeld het schetsontwerp in blauw foam van de Kunsthal van de wereldberoemde Nederlandse architect Rem Koolhaas.
18
19
KRACHTIGE KUBUSsen KUBUSSEN I schets met ‘krachtlijnen’ een kubus in 3D. Een aantal hulplijnen is al afgebeeld, maar probeer het ook eens zelf. Tip: T rek de ‘krachtlijnen’ iets verder door dan waar ze elkaar kruizen. Op deze manier schets je een krachtige kubus met rechte hoeken.
Gebruik het (isometrisch) papier op de volgende bladzijde als hulpmiddel om ruimtelijke vormen te schetsen. Als je goed kijkt herken je de kubussen al in het patroon. Probeer verschillende blokken, piramides en cilinders te schetsen.
20
Tip: M aak van de verzameling kubussen en andere vormen een stadsontwerp. Schets er details bij zoals daken, ramen, deuren, straten, bomen, mensen enzovoort.
21
Je hoeft niet goed te kunnen tekenen om architect te worden. Het maken van tekeningen leidt niet automatisch tot een goed ontwerp. Een geslaagd ontwerp vraagt ook om vele andere praktische en intelligente oplossingen. Tekeningen zijn dus niet onmisbaar voor het ontwerpen van een gebouw. Naast beroemde architecten als Michelangelo Buonarroti, Hendrik Petrus Berlage en Louis Kahn, die prachtig konden tekenen, zijn er ook veel beroemde architecten die in de praktijk nauwelijks konden tekenen, zoals
22
Cornelis van Eesteren en Aldo van Eyck. Zij maakten alleen zeer grove schetsen met enkele basisvaardigheden in het tekenen. Ze gebruikten daarnaast andere middelen om hun ontwerpen vorm te geven en hun ideeën aan hun medewerkers, opdrachtgevers en het publiek over te brengen. Het is belangrijk voor een architect om goede basisvaardigheden te ontwikkelen in het schetsen, maar het overbrengen van hun dromen en ideeën staat centraal. Niet de schoonheid van de schets.
Grove schets van Cornelis van Eesteren en reisschetsen en een presentatietekening van Hendrik Petrus Berlage.
Moet je goed kunnen tekenen om architect te worden?
23
Louis Isadore Kahn (1901-1974) was een Amerikaanse architect uit Philadelphia die de hele wereld over reisde voor opdrachten en inspiratie. Hij realiseerde gebouwen in Amerika en Azië, maar geen enkel gebouw in Europa. Toch is Kahn ook in Europa een grootheid. Hij staat in alle boeken over de architectuurgeschiedenis van de 20e eeuw en heeft wereldwijd veel architecten geïnspireerd en beïnvloed. De jonge Kahn kan al prachtig tekenen en schilderen. Als kind volgt hij na schooltijd extra kunstvakken. Deze lessen volgt hij tot aan zijn eindexamen, waarna hij architectuur gaat studeren en als een architect leert tekenen. Kahn rondt in 1924 zijn studie af met
24
‘superior excellence’ en gaat op een architectenbureau werken als tekenaar. Op zijn 27e (1928) vertrekt hij voor een jaar naar Europa om de klassieke en moderne architectuur te ontdekken. Hij begint zijn reis in Engeland en trekt via Nederland door Noord-Europa naar Italië en Frankrijk.
Kahn at Kimbell Art Museum_ Fort Worth TX, 1972 Photo Robert Wharton _Kimbell Art Museum_ Fort Worth
Even voorstellen: Louis Kahn Tijdens zijn reis door Europa maakt Kahn veel schilderachtige schetsen en aquarellen van verschillende gebouwen en plekken. Deze schetsen zijn veel vrijer dan de exacte architectuurtekeningen die hij tijdens zijn studie en werk maakte. Zijn verdere carrière blijft hij trouw aan deze vrije manier van schetsen.
25
Vakantiekiekje of schetsje? Vakantiekiekjes maak je nu heel gemakkelijk met je mobiele telefoon. Anno 1928 is het niet zo eenvoudig om een vakantieherinnering vast te leggen met een fotocamera. Maar Kahn is niet geïnteresseerd in een fotorealistische weergave van zijn reis. Hij ziet geen nut in het exact natekenen van wat je kunt zien. Het is voor hem veel interessanter om te scheppen wat hij wil zien. Kahn schetst zijn reisschetsen bewust niet in een perfect perspectief. Hij schetst de essentie, of het karakter en de sfeer, van de plek. Naar zijn smaak verplaatst hij bomen en bergen in zijn compositie. Ook verandert hij koepels, torens en hele gebouwen om de grootte, vorm en schaal tot hun recht te laten komen.
I Kies één van de reisschetsen van Kahn uit. Titel van de schets: 26
I Beschrijf de sfeer van deze schets. Wat voor een dag is het? En hoe voel jij je hierbij?:
I Zet de reisschets naar je hand: Verander een compositie van de meester naar jouw smaak. Verplaats, vergroot of verklein onderdelen, voeg ze toe of laat ze weg, totdat jij tevreden bent met de sfeer! 27
KAHN aan het werk
Rond zijn vijfenveertigste ontwikkelt Kahn zich tot zelfstandig architect. Met zijn vernieuwende ideeën over de vorm en inrichting van gebouwen maakt hij indruk op het stadsbestuur van Philadelphia. Hij krijgt de opdracht een ontwerp te maken voor het centrum van Philadelphia, het ‘Triangle’ Master Plan (1946-1948). Ook ontwerpt hij een City Tower (1952-1957) van
28
180 meter hoog voor de stad. De plannen worden niet uitgevoerd, maar Kahn vestigt wel zijn naam als architect. In het ontwerp van Kahn is het stadscentrum van Philadelphia de plek voor mensen, gebouwen en voorzieningen. Om de veiligheid en kwaliteit van leven te waarborgen, verbant hij alle (snel)wegen en auto’s uit het hart van de stad. Aan de rand van het stadscentrum schetst hij ronde parkeertorens als moderne stadstorens. Bij dit ontwerp is Kahn geïnspireerd door de middeleeuwse vestingstad Carcassonne in Frankrijk. Voor de circulatie van het verkeer buiten het stadscentrum schetst Kahn verschillende verkeerschema’s. Ook onderzoekt hij hoe de moderne stad verder kan groeien.
Kahn en Jonas Salk met de maquette van de City Tower, 1958. Beeld collectie Sue Ann Kahn.
Om een beroemd architect te worden zoals Kahn, heb je naast een enorme passie voor het vak ook een lange adem en veel doorzettingsvermogen nodig. Kahn werkt vaak tot diep in de nacht aan zijn tekentafel. Veel van zijn ontwerpen worden pas na zijn vijftigste gebouwd. Door zijn onverwachte dood in 1974 zijn een aantal van zijn projecten zelfs nooit voltooid.
29
SchetsEN maquette SchetsEN BEKIJK de van de City Tower aan de aan de City Tower City Tower Kahn ontwerpt de City Tower voor Philadelphia als een nieuw type kantoortoren. De vorm van de toren is het resultaat van een bijzondere constructie. De constructie is opgebouwd uit tetraëders en wordt uitgevoerd in beton. Een tetraëder lijkt op de vorm van een piramide, maar heeft in plaats van een vierkant een driehoekig grondvlak. De verbindingspunten van de constructie overdrijft Kahn. Dit zijn holle betonblokken waarin hij ook de trappen plaatst. Door de vorm van deze ingenieuze constructie lijkt het gebouw zigzaggend naar de wolken toe te groeien. In de tentoonstelling is een enorm houten 3D model van de City Tower te zien (ruim vier meter hoog!). Dit
30
open model laat alleen de indrukwekkende constructie van het gebouw zien. Er is geen gevel (buiten- of binnenwand) tegen de constructie geplaatst. Zo waait en regent het naar binnen. De City Tower zou een gevel krijgen van aluminium lamellen, maar het gebouw is nooit gerealiseerd.
I
Stel je voor dat we het model inpakken.
Je mag zelf bedenken met welk materiaal. Zie je het voor je? Schets het maar! Nu kies jij de sfeer van het gebouw en de plek waar het staat...
Tip: B ekijk de schetsen van Kahn voor de City Tower. 31
Kahn reist rond zijn vijftigste lange tijd door ZuidEuropa en Egypte en raakt diep onder de indruk van de sterke geometrische vormen van de architectuur uit de oudheid. Geïnspireerd door de grootsheid van historische monumenten zoals de Egyptische piramiden ontwerpt Kahn moderne gebouwen met een monumentale uitstraling. Naast moderne materialen en bouwtechnieken past Kahn in veel zijn ontwerpen ook de herkenbare klassieke boogvorm toe. Door te schetsen kijkt Kahn bewuster naar architectuur. Hij ervaart de ruimte van een plek, de massa van gebouwen, de sfeer en het licht en past dit moeiteloos toe in zijn ontwerpen. Kahn kijkt ook op een bijzondere
manier naar vormgeving. De natuur houdt zich niet bezig met vorm (de aard der dingen), alleen de mens houdt zich bezig met vorm (de orde der dingen).* Kahn legt uit dat alle dingen een bestaanswil (aard) hebben. Als de aard en de orde samen komen, ontstaat de juiste vormgeving. Om de juiste vorm voor zijn ontwerp te vinden (orde), luistert Kahn goed naar de aard van de plek. Ook luistert hij naar de aard van zijn materiaal. Kahn doceert zijn studenten: ‘Luister goed naar de baksteen. Als de baksteen zegt: ‘Ik wil een boog’, teken dan een boog.’ De baksteen heeft geen interesse in de hulp van een goedkopere betonnen balk (latei).
Louis Kahn werkt aan een model van het regeringsgebouw in Dhaka. Foto: George Alikakos. Louis I. Kahn Collection, The University of Pennsylvania and the Pennsylvania Historical and Museum Commission.
Kahn in vorm
*Bron: Heynen, H. e.a. (2001). Dat is architectuur. Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers. Pag. 339-342. 32
33
Geometrische vormentaal In de jaren zestig ontwerpt Kahn in binnen- en buitenland een groot aantal gebouwen. Door zijn ontwerpen voor musea, laboratoria, bibliotheken, woningen en religieuze gebouwen wordt Kahn een internationale beroemdheid. Zijn grootste project is het regeringsgebouw Sher-eBangla Nagar (1962-1983) in Dhaka, de hoofdstad van Bangladesh. Kahn realiseert dit hoogtepunt in zijn werk in één van de armste landen ter wereld en zonder moderne bouwtechnieken. Op steigers van bamboe dragen de bouwers betonnen blokken op hun hoofden naar boven. Het duurt meer dan twintig jaar voordat het regeringsgebouw is voltooid. In 1971 ligt de bouw stil vanwege de oorlog voor de onafhankelijkheid van Oost-Pakistan (Bangladesh) van
West-Pakistan. Er is grote angst dat de bouwplaats wordt gebombardeerd, maar de vijandige piloten vliegen er voorbij. Ze zien het regeringsgebouw in aanbouw aan voor een eeuwenoude ruïne! Weet je nog waardoor Kahn geïnspireerd is?
I In de tentoonstelling is een houten presentatiemodel van het regeringsgebouw te zien. Kijk vooral ook naar de locatieschetsen, de sfeerschetsen van doorkijkjes en de vele kartonnen schetsmodellen van Kahn. Herken je zijn gebruik van geometrische vormen al? Dan kun je nu zelf met deze vormen aan de slag! Gebruik je fantasie en schets een gevel of interieur met een spannend doorkijkje...
Tip: Kahn speelt in zijn ontwerpen met licht en schaduw. Waar komt het licht vandaan in jouw schets? 34
35
In het licht van Kahn
Kahn maakte een onuitwisbare indruk op mensen, van de Verenigde Staten tot aan Bangladesh. Wereldwijd heeft hij velen geïnspireerd en beïnvloed. Vol overgave sprak hij over architectuur, met zijn opdrachtgevers,
collega-architecten, medewerkers, vrienden, familie en studenten. Studenten van over de hele wereld kwamen op zijn lessen af om van hem te leren, zelfs als ze hun diploma al op zak hadden. Kahn wist hen te boeien met zijn ideeën, in woord én in beeld. Heb jij ooit zo’n inspirerende leraar ontmoet? De erfenis van Kahn bestaat uit meer dan 6000 schetsen en tekeningen die in beheer zijn van de Universiteit van Pennsylvania, waar hij ook les gaf. In de tentoonstelling Louis Kahn, The Power of Architecture (van 8 september 2012 tot en met 6 januari 2013 in het NAi) sta je oog in oog met het werk van de meester. Welke indruk maakt Kahn op jou? Twitter: #NAiKahn
Filmtip: Jaren na de dood van Kahn maakte zijn zoon Nathaniel Kahn de film ‘My Architect’ (2003) over de zoektocht naar de erfenis van zijn vader.
36
Regeringsgebouw in Dhaka, Bangladesh (1962-86). Foto: Raymond Meier.
Na 30 jaar wordt het regeringsgebouw Sher-e-Bangla Nagar in Bangladesh nog steeds omarmd als een symbool van politieke en spirituele eenheid. Het gebouw is pas in 1983 voltooid, negen jaar na de dood van Kahn (1901-1974). Onderweg naar huis van één van zijn vele werkreizen, overlijdt Kahn in een toilet op Penn Station, New York. Zijn naam heeft hij om onduidelijke redenen in zijn paspoort doorgekrast waardoor hij pas dagen later wordt geïdentificeerd.
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
BRONNEN Tentoonstelling Louis Kahn, The Power of Architecture, gemaakt door het Vitra Design Museum in samenwerking met het NAi. Van 8 september 2012 t/m 6 januari 2013 in het NAi.
Boeken Ching, F. (1996). Handbuch der architekturzeichnung. New York: John Wiley and Sons. Dekker, J. (2005). Over schetsen. Delft: JeanneDekkersArchitectuur. Frederick, M. (2007). 101 Things I Learned in Architecture School. London: THE MIT PRESS. Nr.1. Heynen, H. e.a. (2001). Dat is architectuur. Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers. Pag. 339-342. Kloos, M. (2004). ARCAM pocket: Was getekend: de architect. Amsterdam: ARCAM. Pag. 8. McCarter, R. (2005). Louis I Kahn. London: Phaidon Press Limited. Merrill, M. (2010). Louis Kahn. Drawing to find out. Baden, Zwitserland: Lars Müller Publishers. Riedijk, M. (2009). De tekening. Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers.
Overige bronnen Dekkers, J. (2008). Over schetsen. Dromen laten landen. ArchitectuurNL #07/2008. Pag.16-19: www.jeannedekkers.nl/media/filer_private/2011/01/26/ jd_2008_7_architectuurnl_over_schetsen_16-19.pdf Lessenserie over Louis Kahn van The Museum of Modern Art (MoMA), New York: www.moma.org/modernteachers/lesson.php?lessonID=77 Studentenproject over het City Tower project van Kahn: highrise.bk.tudelft.nl/pdf/20100701_CityTower.pdf NAi website www.nai.nl/Kahn Blog Ole Bouwman: www.nai.nl/content/1301908/empowering_architecture Blogs Teun van den Ende: www.nai.nl/content/1281253/biografie www.nai.nl/content/1281273/de_ontwerpen_van_kahn Pinterest Louis Kahn: pinterest.com/naimuseum/louis-kahn-the-power-of-architecture/ Youtube. Louis I Kahn talks to a brick: www.youtube.com/watch?v=2CYRSg-cjs4&feature=youtu.be
52
53
COLOFON COLOFON Concept: Karlijne Brand, Mariska Hamelink Tekst: Mariska Hamelink Ontwerp: Karlijne Brand Druk: Drukkerij RAD, Dordrecht Met veel dank aan: Annette ter Haar, Annemiek Snelders en Teun van den Ende Dit schetsboek is een uitgave van het Nederlands Architectuurinstituut (NAi) bij de tentoonstelling Louis Kahn, The Power of Architecture.
Museumpark 25 3015 CB Rotterdam [t] 010 4401 200 [e]
[email protected] www.nai.nl
54
55
Schetsen als...
56
