Samenvatting Inleiding Deel 1: Literatuuronderzoek Adaptatie.16

Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave……………………………………………………………………………3 Samenvatting……………………………………………………………………………...9 1. Inleiding……………………………………………………………………………...11 Deel 1: Literatuuronderzoek…………………………………………………………...16 2. Adaptatie…………………………………………………………………………….16 2.1. Verband tussen adaptatie en vertaling……………………………………………….16 2.2. Adaptatie van jeugdliteratuur………………………………………………………..17 3. Nieuwe digitale media……………………………………………………………….18 3.1. Apps en smartphones………………………………………………………………...18 3.2. Verschil tussen e-reader en tablet…………………………………………………....19 4. Digitaal lezen………………………………………………………………………...20 4.1. (Voor)lezen in het digitale tijdperk………………………………………………….20 4.2. Digitale kinderboeken……………………………………………………………….21 4.2.1. Fundels…………………………………………………………………………....21 4.2.2. Kinderboekenapps…………………………………………………………….......22 4.2.3. Verschil tussen e-boek en boekenapp…………………………………………….22 4.2.4. Invloed op taalontwikkeling en verhaalbegrip…………………………………....24 5. Beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland…………………...26 5.1. Van 0 tot 4 jaar………………………………………………………………………27 5.1.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek……………………………………….27 5.1.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek…………………………………..33 5.2. Van 4 tot 6 jaar………………………………………………………………………35 5.2.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek……………………………………….35 5.2.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek…………………………………..51 5.3. Van 6 tot 9 jaar………………………………………………………………………55 3

5.3.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek……………………………………….55 5.3.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek…………………………………..57 5.4. Van 9 tot 12 jaar……………………………………………………………………..60 5.4.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek……………………………………….60 5.4.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek…………………………………..61 5.5. 12+…………………………………………………………………………………...61 5.5.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek……………………………………….61 5.5.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek…………………………………..61 Deel 2: Praktijkonderzoek……………………………………………………………...62 1. Methodologie………………………………………………………………………...63 1.1. Interviews……………………………………………………………………………63 1.1.1. Keuze van de onderzoekseenheden………………………………………………63 1.1.1.1.

Illustrator en kinderboekenauteurs………………………………………..63

1.1.1.2.

Uitgevers………………………………………………………………….64

1.1.1.3.

Appontwikkelaar………………………………………………………….64

1.1.1.4.

Ouders…………………………………………………………………….64

1.1.1.5.

Leerkrachten……………………………………………………………....65

1.1.2. Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie……………………………65 1.1.2.1.

Half gestructureerde interviews…………………………………………..65

1.1.2.2.

Volledig gestructureerde interviews……………………………………...66

1.1.3. Beschrijving en verantwoording en preparatie van de gegevens…………….…...66 1.1.4. Dataverzameling………………………………………………………………….67 1.1.4.1.

Illustrator en auteurs……………………………………………………....67

1.1.4.2.

Uitgevers………………………………………………………………….68

1.1.4.3.

Ontwikkelaar……………………………………………………………...68

1.1.4.4.

Ouders…………………………………………………………………….68

1.1.4.5.

Leerkrachten……………………………………………...……………….69

1.1.5. Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens……………......................69 1.1.6. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen…………………….70 1.1.7. Betrouwbaarheid en geldigheid………………………………....………………..71 1.2. Observaties…………………………………………………………………………..71 1.2.1. Keuze van de onderzoekseenheden………………………………………………73 4

1.2.1.1.

Observatie 1………………………………………………………………73

1.2.1.2.

Observatie 2………………………………………………………………73

1.2.2. Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie……………………………74 1.2.2.1.

Observatie 1………………………………………………………………75

1.2.2.2.

Observatie 2………………………………………………………………75

1.2.3. Beschrijving en verantwoording van het onderzoeksinstrument…………………75 1.2.3.1.

Observatie 1………………………………………………………………75

1.2.3.2.

Observatie 2………………………………………………………………82

1.2.4. Dataverzameling………………………………………………………………….83 1.2.4.1.

Observatie 1………………………………………………………………83

1.2.4.2.

Observatie 2………………………………………………………………83

1.2.5. Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens…………………………..84 1.2.6. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen…………………….84 1.2.7. Betrouwbaarheid en geldigheid…………………………………………………..85 1.3. Surveyonderzoek…………………………………………………………………….86 1.3.1. Samenstelling van de steekproef…………………………………………………86 1.3.2. Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie……………………………87 1.3.3. Beschrijving en verantwoording van het meetinstrument………………………..87 1.3.4. Dataverzameling………………………………………………………………….88 1.3.5. Verwerking en preparatie van de gegevens………………………………………89 1.3.6. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen………………….....89 2. Resultaten....................................................................................................................91 2.1. Interviews....................................................................................................................91 2.1.1. Interview met specialisten van kinderboekenapps..................................................91 2.1.1.1.

De ‘vertaalslag’ van kinderboek naar app...................................................91

2.1.1.2.

Succesformule kinderboekenapps...............................................................94

2.1.1.3.

Kinderboekenapps versus gedrukte boeken................................................96

2.1.1.4.

Rol van Apple.............................................................................................98

2.1.1.5.

Internationale markt....................................................................................99

2.1.1.6.

Vertaling......................................................................................................99

2.1.1.7.

Concurrentie..............................................................................................100

2.1.1.8.

Kinderverhalen, uitsluitend ontwikkeld voor tablets................................100

2.1.1.9.

Trends bij kinderboekenapps....................................................................101 5

2.1.1.10.

Toekomstvisie...........................................................................................101

2.1.1.11.

Ervaring met kinderen en apps.................................................................104

2.1.2. Interview met ouders............................................................................................104 2.1.2.1.

Gebruik van digitale media bij kleuters....................................................105

2.1.2.2.

Individueel gebruik van digitale media bij kleuters..................................105

2.1.2.3.

Activiteiten op digitale media bij kleuters................................................106

2.1.2.4.

Tijdsbesteding op digitale media bij kleuters............................................106

2.1.2.5.

Apps voor kinderen...................................................................................106

2.1.2.6.

Kinderboekenapps.....................................................................................107

2.1.2.7.

Voorlezen..................................................................................................108

2.1.2.8.

Toenemende gebruik van digitale media..................................................109

2.1.2.9.

Toekomstvisie...........................................................................................109

2.1.3. Interview met leerkrachten...................................................................................110 2.1.3.1.

Gebruik van kinderboekenapp en tablet....................................................110

2.1.3.2.

Gebruik van digitale media in de klas.......................................................111

2.1.3.3.

Kinderboekenapps.....................................................................................111

2.1.3.4.

Toenemende gebruik van digitale media..................................................113

2.1.3.5.

Toekomstvisie...........................................................................................113

2.1.3.6.

Ervaring met kinderen en apps.................................................................114

2.2. Observatie van kleuters.............................................................................................114 2.2.1. Observatie 1..........................................................................................................114 2.2.2. Woordenschattesten..............................................................................................116 2.2.3. Verhaalbegrip........................................................................................................118 2.2.4. Leesattitude...........................................................................................................119 2.3. Enquête......................................................................................................................120 2.3.1. Bezit van digitale media bij volwassenen.............................................................120 2.3.2. Gebruik van digitale media bij kleuters................................................................121 2.3.3. Individueel gebruik van digitale media bij kleuters..............................................121 2.3.4. Activiteiten op digitale media bij kleuters............................................................122 2.3.5. Eigen tablet...........................................................................................................123 2.3.6. Tijdsbesteding op digitale media bij kleuters.......................................................124 2.3.7. Leeftijd eerste contact digitale media...................................................................124 2.3.8. Voorlezen..............................................................................................................125 2.3.8.1.

Tijdsbesteding...........................................................................................126 6

2.3.9. Apps voor kinderen...............................................................................................127 2.3.10. Kinderboekenapps.................................................................................................128 2.3.10.1.

Bevordering woordenschat........................................................................129

2.3.10.2.

Voordelen..................................................................................................129

2.3.10.3.

Nadelen.....................................................................................................130

3. Conclusies en discussie.............................................................................................132 3.1. Samenvatting van de resultaten.................................................................................132 3.2. Discussie....................................................................................................................136 3.3. Praktische aanbevelingen..........................................................................................137 Referentielijst..................................................................................................................138 Bijlagen............................................................................................................................141 Bijlage 1 Topiclijst voor interview met illustrator van kinderboeken..............................141 Bijlage 2 Topiclijst voor interview met auteurs van kinderboeken..................................143 Bijlage 3 Topiclijst voor interview met uitgevers van kinderboekenapps.......................145 Bijlage 4 Topiclijst voor interview met ontwikkelaar van kinderboekenapps.................148 Bijlage 5 Topiclijst voor interview met ouders...............................................................151 Bijlage 6 Topiclijst voor interview met leerkrachten.......................................................153 Bijlage 7 Interview met Klaas Verplancke.......................................................................155 Bijlage 8 Interview met Sanne te Loo..............................................................................163 Bijlage 9 Interview met Mylo Freeman............................................................................170 Bijlage 10 Interview met Marius Van Campen................................................................175 Bijlage 11 Interview met Bert Verglien............................................................................184 Bijlage 12 Interview met Roger Ter Heide.......................................................................192 Bijlage 13 Interview Stephan Decleir...............................................................................202 Bijlage 14 Interview met Bart de Keyser.........................................................................208 Bijlage 15 Interview Marnik D’hoore..............................................................................212 Bijlage 16 Interview met Gerda Van Hee en Celine Everaert..........................................218 Bijlage 17 Interview Silvy Poppe en Sarah Bracke..........................................................223 Bijlage 18 Verhaal De schoenen van de Zeemeermin…………………………………..228 Bijlage 19 Woordenschattesten…………………………………………………………230 Bijlage 20 Afbeeldingen passieve woordenschattest…………………………………....233 7

Bijlage 21 Leesattitude………………………………………………………………….239 Bijlage 22 Gegevens woordenschattesten, verhaalbegrip en leesattitude Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere (kopieën)………………………………………………………….240 Bijlage 23 Overzicht gegevens woordenschattesten Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere………………………………………………………………………………..241 Bijlage 24 Overzicht gegevens verhaalbegrip Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere...242 Bijlage 25 Ingevuld observatieschema van de Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere..250 Bijlage 26 Begeleidende brief en enquête………………………………………………253 Bijlage 27 Gegevens enquête (kopieën)………………………………………………...256 Bijlage 28 Overzicht gegevens enquête……………………………………………........257

8

Samenvatting Door de komst van nieuwe digitale media zoals tablets en smartphones zijn kinderboeken nu ook beschikbaar in appversies. Bovendien komen kinderen al op zeer jonge leeftijd in aanraking met tablets en smartphones en kunnen ze er behoorlijk goed mee overweg. In deze masterproef onderzoek ik het aanbod van beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland, hoe ze ontwikkeld worden, hoe kleuters omgaan met een tablet en een app, de impact van dergelijke apps op de taalontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters en hoe ouders van verschillende opleidingsniveaus omgaan met deze nieuwe digitale media en met kinderboekenapps in het bijzonder. Dit onderzoek is gebaseerd op 5 onderzoeksvragen: 1. Welke Nederlandstalige kinderboekenapps zijn er beschikbaar op de Vlaamse en Nederlandse markt? 2. Hoe komt een kinderboekenapp tot stand? 3. Hoe gaan kleuters om met een tablet en een kinderboekenapp? a. Leidt de interactiviteit van kinderboekenapps kleuters af van het verhaal? b. Dragen kinderboekenapps bij aan de woordenschatontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters? 4. Hoe staan leerkrachten tegenover het gebruik van tablets en kinderboekenapps in de klas? 5. Is er een verschil in het gebruik van een tablet en apps tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders?

Aan de hand van verschillende onderzoeksmethodes, meer bepaald interviews, observaties en enquêtes, tracht ik een antwoord te geven op de onderzoeksvragen. Zo blijkt uit de resultaten van dit onderzoek dat er heel wat kinderboekenapps op de Vlaamse en Nederlandse markt beschikbaar zijn voor kinderen tussen 0 en 12 jaar. Voor de leeftijdscategorie van 4 tot 6 jaar is het aanbod van kinderboekenapps echter het grootst. Uit de antwoorden van de interviews met specialisten van kinderboekenapps, zoals uitgevers, auteurs en een ontwikkelaar blijkt dat er een heel team aan technische en creatieve mensen, tijd en een groot budget nodig zijn om een kwalitatieve kinderboekenapp te ontwikkelen. 9

Volgens de resultaten van de observatie kunnen kleuters goed omgaan met een tablet en leidt de interactiviteit van de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin hen niet af van het verhaal. Daarnaast blijkt dat kinderboekenapps effectief bijdragen aan de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kinderen. Dit komt doordat de taal en de inhoud van het verhaal ondersteund worden door bewegende beelden en geluid. De leerkrachten van de 2 Vlaamse kleuterscholen die aan het onderzoek meewerkten, waren verrast over de goede kwaliteit van de app De schoenen van de Zeemeermin. Alle leerkrachten vinden zo’n app een leuk extraatje, maar vinden die wel niet geschikt om met een grote groep te gebruiken. Daarom opteren ze voor een apart hoekje in de klas waar de kinderen zelfstandig een verhaal kunnen lezen op de tablet. Tot slot blijkt uit de gegevens van de enquêtes en de interviews dat hoger opgeleide ouders die een tablet of smartphone hebben, sneller geneigd zijn hun kind er zelfstandig mee te laten werken dan lager opgeleide ouders. Omdat vergelijkbaar onderzoek ontbreekt, is het moeilijk hier een eenduidige verklaring voor te geven.

10

1. Inleiding Hoe vaak zie je kleine kinderen niet gefascineerd en als vanzelfsprekend omgaan met tablets? Het gemak van het touchscreen is groot en het aanbod van aantrekkelijke apps voor kinderen groeit snel en is heel gevarieerd: van educatieve spelletjes, puzzels, tekenprogramma’s, filmpjes tot geanimeerde prentenboeken. Niet alleen in de huiskamer, maar ook steeds vaker op school duiken tablets op. Door de komst van tablets en smartphones zijn digitale prentenboeken, die op een computer afgespeeld kunnen worden, nu ook beschikbaar in een appversie, waarbij het verhaal nog meer tot leven komt dankzij de nieuwe technologische mogelijkheden zoals animatie en het gebruiksgemak van het touchscreen. Wanneer ik de lijst met onderwerpen voor de masterproef vertalen zag, sprak het onderwerp Van Alice naar app mij meteen aan, en wel om verschillende redenen. Allereerst vond ik het onderzoek uitdagend. Aangezien kinderboekenapps een recent fenomeen zijn, is er nog geen of nauwelijks wetenschappelijk onderzoek naar verricht. Daarom leek het mij een uitgelezen kans om deze vernieuwde versie van digitale kinderboeken nader te onderzoeken. Ten tweede gaf het onderwerp mij ook de kans om zelfstandig onderzoek te verrichten. Ik kon zelf beslissen, in samenspraak met mijn promotor, welke personen ik wou interviewen, of ik een observatie opstelde en of ik een enquête zou afnemen. Deze eigen inbreng verhoogde mijn motivatie om een gevarieerd en diepgaand onderzoek te verrichten naar kinderboekenapps. Naast mijn persoonlijke motivatie speelde ook het besef van het maatschappelijk en wetenschappelijk belang van het onderzoek een rol bij mijn keuze. Het onderzoek is maatschappelijk van belang omdat tablets niet weg te denken zijn uit het dagelijkse leven en omdat iedereen, zowel jong als oud, ermee in aanraking komt. Inzicht in de mogelijkheden en beperkingen van dit nieuwe medium kan gebruikers helpen om er kritisch mee om te gaan. Bovendien wil ik ouders en leerkrachten er bewust van maken dat naast gedrukte prentenboeken ook digitale versies zoals kinderboekenapps zeer geschikt zijn om een verhaal te vertellen en dat ze de taalontwikkeling van het kind en het verhaalbegrip positief kunnen beïnvloeden. Tot slot wil ik ouders van jonge kinderen1

1

Kinderen die nog niet zelfstandig kunnen lezen.

11

wegwijs maken in het grote aanbod apps, waarbij ik de focus leg op kinderboekenapps die al dan niet gebaseerd zijn op een gedrukt boek. Wetenschappelijk wou ik een bijdrage leveren aan het schaarse onderzoek naar het gebruik en de effecten van boekenapps bij kinderen. Bus, van IJzendoorn en Pellegrini (1995) ondervonden dat prentenboeken stimulerend werken voor de lees- en taalontwikkeling van kinderen, omdat ze doorgaans complexe en niet alledaagse taal gebruiken. De prenten ondersteunen het verhaal, waardoor kinderen de inhoud ervan kunnen begrijpen. Later onderzoek van De Jong en Bus (2002, 2003) toont aan dat de animatie van digitale prentenboeken, de voorloper van de kinderboekenapps, het verhaal nog meer ondersteunt, waardoor kinderen met een taalachterstand het verhaal en de taal nog beter kunnen begrijpen. De Jong en Bus concluderen dat toevoeging van geluid en bewegende beelden aan prentenboeken een gunstig effect heeft op het taal- en verhaalbegrip van kinderen met een taalachterstand. Bovendien zijn Smeets en Bus (2009) en Hoge (2009) tot de vaststelling gekomen dat geanimeerde digitale prentenboeken een positief effect hebben op de woordenschatontwikkeling van kinderen. Maar Bus en Neuman (2009) denken ook dat kinderen afgeleid kunnen worden van het verhaal door de interactiviteit die eraan is toegevoegd. Volgens Bus en Neuman zien kinderen digitale kinderboeken eerder als een spel dan als een verhaal door de toegevoegde animatie. Deze laatste 2 veronderstellingen werden echter nog niet bevestigd door ander wetenschappelijk onderzoek. In dit onderzoek wil ik verder bouwen op de resultaten van het onderzoek van Smeets en Bus (2009) en Hoge (2009), met dit verschil dat ik geen gebruik maak van digitale prentenboeken, maar wel van kinderboekenapps. Daarbij komt nog dat de proefpersonen in mijn onderzoek kleuters zonder taalachterstand zijn. Op die manier kan ik nagaan wat de impact is van kinderboekenapps op de taalontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters met een ‘normale’ taalontwikkeling. Bovendien bevatten kinderboekenapps vaak meer animatie dan digitale prentenboeken. Daarom wil ik de veronderstelling van Bus en Neuman (2009) dat de toegevoegde animatie kinderen kan afleiden van het verhaal toetsten aan de realiteit. Ik wil dus tijdens dit onderzoek ten eerste nagaan welke kinderboekenapps er op de Nederlandstalige markt beschikbaar zijn voor kinderen van 0 tot 12 jaar. Ten tweede onderzoek ik hoe kinderboekenapps precies tot stand komen. Om dit te weten te komen 12

interview ik auteurs, uitgevers en een appontwikkelaar die nauw betrokken zijn bij het ontwikkelen van kinderboeken en hun apps. Verder ga ik na of kleuters zonder taalachterstand ook gebaat zijn met geanimeerde kinderboekenapps. Daarbij onderzoek ik hoe kleuters zelfstandig omgaan met een tablet en de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin van Sanne te Loo en welk effect die geanimeerde kinderboekenapp heeft op zowel de woordenschatonwikkeling als op het verhaalbegrip. Tot slot wil ik weten hoe kleuterleidsters denken over het gebruik van een tablet en een kinderboekenapp in de klas en of er een verschil is tussen zowel hoogopgeleide- als laagopgeleide ouders die hun jonge kind(eren) laten omgaan met deze digitale media. Uit de gegevens van Stichting Mijn Kind Online, een grootschalig onderzoek naar het mediagebruik bij Nederlandse kinderen in 2011, blijkt namelijk dat hoogopgeleiden (die tablets en smartphones bezitten) vaker hun kind er zelfstandig gebruik van laten maken. Om mijn onderzoek te richten, formuleer ik de volgende 5 onderzoeksvragen: 1. Welke Nederlandstalige kinderboekenapps zijn er beschikbaar op de Vlaamse en Nederlandse markt? 2. Hoe komt een kinderboekenapp tot stand? 3. Hoe gaan kleuters om met een tablet en een kinderboekenapp? a. Leidt de interactiviteit van kinderboekenapps kleuters af van het verhaal? b. Dragen kinderboekenapps bij aan de woordenschatontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters? 4. Hoe staan leerkrachten tegenover het gebruik van tablets en kinderboekenapps in de klas? 5. Is er een verschil in het gebruik van een tablet en apps tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders?

Om na te gaan of geanimeerde kinderboekenapps een positief effect hebben op de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kleuters heb ik hoofdzakelijk de wetenschappelijke theorieën van Bakker (2009); Bus en Neuman (2009); De Jong en Bus (2002, 2003); Hoge (2009) en Smeets en Bus (2009) als uitganspunt voor dit onderzoek gebruikt. Voor het opstellen van de interviews met specialisten zoals auteurs, uitgevers en appontwikkelaars heb ik me gebaseerd op de artikels van Books2download en Marketingfacts en bij het opstellen van de interviews met leerkrachten en ouders en de enquête voor de ouders diende het artikel van Van Roekel (2011) als basis. 13

Om antwoord te krijgen op bovenstaande onderzoeksvragen heb ik gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethodes, namelijk interviews, observaties en enquêtes. Om het onderzoek logisch en gestructureerd voor te stellen, heb ik de masterproef opgedeeld in 2 grote delen: deel 1, het literatuuronderzoek op basis van bestaande gegevens en deel 2, het praktijkonderzoek dat bestaat uit nieuwe gegevens. In het eerste hoofdstuk van het literatuuronderzoek (hoofdstuk 2) beschrijf ik wat een omzetting of adaptatie precies inhoudt. Verder bouwend op die definitie ga ik in op het verband met het vertalen van jeugdliteratuur. In het derde hoofdstuk ga ik meer specifiek in op de ‘nieuwe’, digitale media zoals tablets, smartphones en e-readers. Ik bespreek wat hun mogelijkheden zijn om in hoofdstuk 4 vervolgens te focussen op het digitale lezen. Dit hoofdstuk dient als opstapje naar hoofdstuk 5, waarin ik een uitgebreid overzicht geef van alle beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland. In het tweede deel volgt het eigenlijke onderzoek. Dit deel bestaat uit 3 hoofdstukken: methodologie, resultaten en een conclusie. Om de theoretische inzichten te toetsen aan de praktijk, heb ik veldonderzoek verricht. Daarbij heb ik verschillende partijen die met kinderboeken en hun apps in aanraking komen, bevraagd of geobserveerd. Ik nam diepteinterviews af van specialisten op het domein van de kinderboekenapps: auteurs, uitgevers en een ontwikkelaar; ouders van jonge kinderen en kleuterleidsters. Verder heb ik een enquête afgenomen bij honderd ouders van jonge kinderen en ten slotte heb ik kleuters uit de tweede- en derde kleuterklas geobserveerd. In het eerste hoofdstuk van deel 2 beschrijf ik de methodologieën waarmee ik de interviews, observatie en enquêtes heb afgenomen. Ik verduidelijk wie de proefpersonen zijn, hoe ik de verschillende onderzoekstrategieën heb gebruikt en op welke manier ik de gegevens verwerk en analyseer. Om de veelheid aan resultaten gestructureerd weer te geven, heb ik het tweede hoofdstuk onderverdeeld in drie onderdelen. In het eerste deel bespreek ik de resultaten van de interviews met specialisten, ouders en leerkrachten die gevraagd werden naar hun mening over onder meer kinderboeken in het algemeen, de verschillende aspecten van kinderboekenapps, voorlezen en het gebruik van digitale media en apps. In het tweede deel analyseer ik de gegevens afkomstig uit de observaties en de afgenomen testen. Daarin beschrijf ik hoe kleuters omgaan met een tablet en een app en bespreek ik de resultaten van de woordenschattesten, het verhaalbegrip en de leesattitude. In het derde 14

deel spitst ik me tot slot toe op de resultaten van de enquêtes. Daarin ga ik na of er een verschil is in het gebruik van digitale media tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders. In de conclusie tracht ik antwoorden te bieden op de onderzoeksvragen en deze vervolgens te interpreteren. Daarnaast koppel ik de antwoorden van dit onderzoek aan de gelezen literatuur. Tot slot reflecteer ik kritisch over mijn eigen onderzoek, waarbij ik verbeterpunten in kaart probeer te brengen en formuleer ik aanbevelingen voor verder onderzoek.

15

Deel 1: Literatuuronderzoek Deel 1 van de masterproef omvat het literatuuronderzoek. In hoofdstuk 2 leg ik uit wat adaptatie inhoudt, breng ik vertaling in verband met adaptatie en bekijk ik de adaptatie van jeugdliteratuur van dichterbij. Hiervoor baseer ik me op het boek A Theory of Adaptation, geschreven door Linda Hutcheon. Hoofdstuk 3 gaat over de verschillende digitale media die in 2014 op de markt zijn, zoals tablets en smartphones. Verder bespreek ik in hoofdstuk 4 waarom voorlezen zo belangrijk is en geef ik de verschillende soorten digitale kinderboeken weer. In het laatste hoofdstuk van deel 1 breng ik alle beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland in kaart en bekijk ik voor welke leeftijd het grootste aantal apps wordt ontwikkeld. 2. Adaptatie 2.1. Verband tussen adaptatie en vertaling Adaptatie is een overdracht van het ene medium naar het andere, waarin de taal van het nieuwe medium wordt gebruik (Stam, 2000). Niet alleen romans en films worden bewerkt, maar ook veel andere media zijn geschikt voor adaptatie. In het Victoriaanse tijdperk bewerkte men zowat alles wat men kon bewerken. Zo werden tal van gedichten, romans, toneelstukken, opera’s, schilderijen en dansvoorstellingen omgezet van het ene medium naar het andere. De postmoderne generatie heeft deze adaptatiementaliteit overgenomen, maar heeft een veel ruimere keuze aan materiaal en mogelijkheden tot haar beschikking. De dag van vandaag zijn adaptaties alomtegenwoordig in televisie, film, musical, theater, internet, romans, strips enzovoort. Bovendien is een adaptatie medium en genre overschrijdend (Hutcheon, 2006). Hermans (1985) vergelijkt adaptatie met vertaling. Net zoals er geen letterlijke vertalingen bestaan, bestaan er ook geen letterlijke adaptaties. Volgens Stam (2000) zet een vertaler een brontekst om naar een andere taal en doet de adapter hetzelfde, maar met een ander medium. De adapter zet dus de inhoud van het ene medium om naar een ander medium. Zowel een vertaling als een adaptatie van een oorspronkelijk werk impliceren zowel verlies van inhoud als toevoeging ervan. Terwijl vroegere vertaalopvattingen een vertaling beschouwden als een trouwe en evenwaardige weergave van de brontekst, zien latere wetenschappers als Basset (2002) een vertaling als een interactie tussen bron- en doeltekst en tussen 2 talen onderling. Deze moderne vertaalopvatting staat dus dichter bij de betekenis van adaptatie, omdat ze een grotere vrijheid aan de vertaler toekent, waarbij 16

de inhoud in grote mate dezelfde blijft, maar de vorm wordt aangepast. Adaptatie en vertaling zijn volgens Basset dus verwant met elkaar. Een adaptatie is net als een vertaling een niet-letterlijke overdracht van dezelfde code of betekenis in een ander medium of andere taal. 2.2. Adaptatie van jeugdliteratuur Hutcheon (2006) beschouwt adaptatie niet als minderwaardig aan het origineel, maar wel als een werk dat het originele in leven houdt door het opnieuw te vertellen, weliswaar in een andere vorm of in een ander genre. Jeugdliteratuur wordt voortdurend omgezet. De bekendste voorbeelden zijn wellicht de Disney-verfilmingen van sprookjes of klassiekers als Alice in Wonderland. Deze verhalen zijn niet alleen verkrijgbaar op DVD, cd-rom en apps, maar worden ook opnieuw verteld door middel van toneel, musical en dansvoorstellingen. De adaptatie houdt het originele verhaal als het ware in leven zodat telkens nieuwe generaties er kennis mee kunnen maken. De digitale media hebben nieuwe en andere manieren doen ontstaan om verhalen te vertellen en om te zetten. Er vond als het ware een verschuiving plaats van een verhaal vertellen (telling), met boeken, of laten zien (showing), met films, naar een interactieve vorm (interacting) die vertellen en zien interactief combineert. Door de mogelijkheid om interactiviteit toe te voegen aan cd-rom, videospelletjes en apps, wordt de lezer actiever betrokken bij het verhaal. Er ontstaat niet alleen een fysieke, maar ook een cognitieve connectie. Daarnaast kan de lezer zich meer inleven in het verhaal door toedoen van muziek en geluidseffecten (Hutcheon, 2006).

17

3. Nieuwe digitale media 3.1. Apps en smartphones App is een afkorting voor het Engelse woord Application en betekent letterlijk toepassing. Een app is een programma dat ervoor zorgt dat een mobiel apparaat zoals een smartphone of tablet meer kan dan enkel standaard toepassingen. Om de functionaliteit te verbreden moet extra software gedownload worden (Visser, 2011). Van Roekel (2011) schrijft dat apps ontwikkeld zijn om een specifieke taak uit te voeren op het mobiele apparaat. Apps kunnen ontwikkeld worden voor diverse toepassingen: games, educatieve apps, diensten apps, zakelijke apps, video apps enzovoort. Een app kan ook een boek of een programma zijn zoals een buienradar. Deze app maakt het mogelijk dat een smartphone of tablet in staat is om aankomende buien te detecteren.

Een gewone gsm verschilt van een smartphone. Met een gsm kan je bellen en berichten versturen. Een smartphone daarentegen is eerder een kleine computer. Naast de bel- en berichtenfunctie heeft de smartphone nog een hele reeks ander functies als gps-locatie, agenda, synchroniseren met andere apparaten, internet, foto’s maken en bewerken, emailen enzovoort. Vaak zijn smartphones uitgerust met een touchscreen (Van Roekel, 2011).

3.2. Verschil tussen e-reader en tablet Een iPad is een tablet. Het is een soort computer, uitgerust met een touchscreen. Een tablet is multifunctioneel. Men kan filmpjes bekijken, apps downloaden, surfen, e-mailen, foto’s nemen, muziek beluisteren enzovoort (Visser, 2011). In tegenstelling tot de tablet heeft de e-reader één hoofdfunctie: hij is ontworpen om er hoofdzakelijk boeken of andere documenten op te lezen, al kunnen recentere e-readers ook video’s en afbeeldingen weergeven (Bakker, 2012). Bakker (2012) ziet dat de leescultuur de laatste 5 jaar sterk in beweging is. Door de komst van e-readers en tablets is de lezer niet langer gebonden aan het gedrukte boek of de vaste computer. Hij kan uit een ruim assortiment van mobiele apparaten kiezen. Bovendien maakt de digitalisering boeken beschikbaar voor een ruimer publiek. Zo kunnen boeken gemakkelijker uitgewisseld worden en kunnen ze sneller aangekocht worden. Een ander positief effect van de opkomst van e-readers en tablets is dat deze apparaten de gedrukte 18

versie van zowel boeken, kranten als tijdschriften op digitaal gebied verstevigen. Hoewel men minder op papier leest, vangen digitale media die daling op. Dit komt omdat kranten en tijdschriften nu ook digitaal verkrijgbaar zijn. Sinds 2009 is Kobo (http://www.kobobooks.com, z.j.) wereldleider op het gebied van ereading. Kobo is naast een platform waarop lezers via de Kobo-app e-boeken kunnen aanschaffen en lezen, ook verdeler van Kobo e-readers en tablets. Aangezien Kobo vindt dat iedereen moet kunnen lezen, zijn de Kobo-apps compatibel met Apple, Android en Windows. Daarnaast bevat de eBookwinkel van Kobo bijna 4 miljoen titels in 68 talen. Zowel romans als tijdschriften en kinderboeken zijn beschikbaar in de eBookwinkel.

19

4. Digitaal lezen 4.1. (Voor)lezen in het digitale tijdperk Kinderen komen in het onderwijs voortdurend in aanraking met woorden. Daarom is een goede woordenschatkennis van groot belang (Pompert, Hagenaar, & Brouwer, 2009). Sijstra, Aarnoutse en Verhoeven (1999) merken op dat kinderen die over een rijke woordenschat beschikken meestal goed presteren op school. Aarnoutse, van Leeuwe en Verhoeven (2007) stellen vast dat zowel ouders als leerkrachten een belangrijke rol spelen in de woordenschatontwikkeling van kinderen en vinden het belangrijk dat woordenschat zo vroeg mogelijk uitgebreid wordt. Voorlezen kan hierbij een belangrijke rol spelen. Uit onderzoek van Bus, De Jong en Verhallen (2009) blijkt dat voorlezen aan kinderen een positieve invloed heeft op hun latere taalbegrip en leesvaardigheid. Bus en De Jong (2007) merken op dat de taal die in boeken wordt gebruikt, doorgaans complexer is dan sociaal taalgebruik in het dagelijkse leven. Zo komen er in boeken ingewikkelde zinsconstructies met bijzinnen voor om complexe verbanden tussen gebeurtenissen uit te leggen. Daarnaast is de woordenschat gevarieerder om kleine nuances te kunnen aanduiden. Book sharing (ouders lezen samen met hun kind een boek) is volgens Bus, van IJzendoorn en Pellegrini (1995) een van de beste manieren om kinderen nieuwe woordenschat bij te brengen en op die manier leren ze zelf nuances in taal op te merken. Broekhof (2006) vindt het belangrijk dat ouders tijdens het voorlezen het verhaal niet in eigen woorden vertellen om het verhaal aantrekkelijker te maken, maar wel dat de ouders de taal uit het boek gebruiken. Zo komen kinderen in aanraking met niet-alledaagse woorden en zinsconstructies. Rian Visser schrijft op de website van Books2download (http://www.books2download.nl, z.j.) dat lezen en voorlezen ook van groot belang zijn voor de emotionele ontwikkeling van kinderen. Onderstaand citaat van neuropsycholoog Jelle Jolles toont aan waarom lezen zo belangrijk is. Volgens Jolles (2013) is: “voor lezen namelijk het hele brein nodig: de waarneming, de taal, het redeneren, het geheugen, de aandacht en het vermogen om te selecteren tussen hoofd- en bijzaken. Bovenal prikkelt lezen de verbeeldingskracht: je kunt je echt helemaal verliezen in een verhaal en je eigen film erover maken in je hoofd. De emotionele verwerking speelt hierin ook een belangrijker rol”.

20

Tot 2009 konden kinderen zelfstandig naar verhalen luisteren via audioboeken op cassette of cd-rom en konden ouders hun kinderen enkel voorlezen uit een gedrukt boek, maar daar komt nu verandering in door de komst van nieuwe media. Ouders kunnen het gedrukte boek nu vervangen door een tablet of een smartphone. Bovendien kunnen peuters en kleuters dankzij de tablet zonder de hulp van een volwassene zelfstandig naar een verhaal luisteren met de voorleesfunctie. Terwijl peuters en kleuters moeite hebben om een computermuis te bedienen, kunnen zij zonder enig probleem met hun vingers een touchscreen bedienen. Sinds de opkomst van tablets slaan uitgeverijen en ontwikkelaars de handen in elkaar om bestaande prentenboeken om te zetten naar een app. 4.2. Digitale kinderboeken Digitale prentenboeken, ook bekend als levende prentenboeken, bestaan al enige tijd. De eerste digitale kinderboeken verschenen in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw, eerst op cd-rom, later ook op het internet. Bestaande prentenboeken werden gedigitaliseerd en door een muisklik (op het scherm) kwamen de prenten tot leven. Naast de voorlesstem en de illustraties werden er andere informatiebronnen aan toegevoegd, zoals muziek, geluid en bewegende beelden (Bakker, 2009; Bus & De Jong, 2007). Broekhof en Cohen de Lara (2007) onderscheiden 4 vormen van digitale kinderboeken: statische digitale prentenboeken met en zonder interactiviteit en geanimeerde digitale prentenboeken met en zonder interactiviteit. Statische digitale prentenboeken bevatten geen bewegende beelden, terwijl geanimeerde prentenboeken dat wel doen. Beide vormen kunnen interactiviteit bevatten. Digitale kinderboeken zijn ontworpen om verhalen beter in beeld te brengen en de taalontwikkeling van kinderen te stimuleren. 4.2.1. Fundels Fundels (http://www.fundels.com, z.j.) kunnen beschouwd worden als de voorlopers van de kinderboekenapps, die pas sinds de komst van de iPad in 2010 worden ontwikkeld. De fundelprentenboeken zijn gebaseerd op bestaande prentenboeken voor kinderen tussen 3 en 7 jaar, die dankzij toevoeging van interactiviteit tot leven komen. De kleuter kan deze digitale prentenboeken op het computerscherm lezen en kan bovendien op de computer een tekening maken, een spelletje spelen of andere doe-activiteiten uitoefenen die steeds verwijzen naar het verhaal. Er bestaan onder meer fundels van Vos en Haas, Hekselien en Nippertje. Naast de fundelprentenboeken, bestaan er ook fundel AVI-boeken voor 21

beginnende lezers. Met deze boeken kunnen 6- tot 10-jarigen dankzij 3 verschillende activiteiten het lezen oefenen en verbeteren. Allereerst kan de lezer het boek op 3 verschillende manieren lezen: begeleid door een voorleesstem, door de woorden te doen oplichten of helemaal zelfstandig. Vervolgens kan de lezer testen of hij het verhaal begrepen heeft aan de hand van oefeningen en spelletjes die betrekking hebben op de inhoud. Tot slot zijn er oefeningen en spelletjes die de klemtoon leggen op het technisch lezen. Fundels kunnen niet alleen gelezen worden op een computer, maar kunnen ook worden aangesloten op een smartbord zodat de hele klas het verhaal kan volgen. Sinds 2013 kunnen fundels ook geprojecteerd worden op een soort tapijt met behulp van een Lighthouse, dat ontwikkeld is door het bedrijf Vanerum (http://vanerum.be, z.j.). Het verhaal speelt zich af op de grond, terwijl de klas errond zit en met behulp van een pen afbeeldingen op het tapijt kan aanraken. 4.2.2. Kinderboekenapps Met de komst van tablets kunnen de ontwikkelaars nog een stapje verder gaan. Zij kunnen bestaande prentenboeken gaan verappen. Dit wil zeggen dat ze het bestaande verhaal een tweede leven geven in de vorm van een app die gedownload kan worden op een tablet. Het verhaal komt net zoals bij digitale kinderboeken tot leven dankzij de bewegende figuren, de toevoeging van muziek, geluid en animatie. De gebruiker kan kiezen uit verschillende functies. Zo kan hij het verhaal zelf lezen, maar hij kan er ook voor kiezen om het verhaal te laten voorlezen. Aan het einde van het verhaal zijn er soms spelletjes en extra’s toegevoegd die de belevenis nog leuker maken. Ook apps kunnen ondergebracht worden in de 4 categorieën van digitale prentenboeken. Meestal bevatten apps wel interactiviteit, maar ze kunnen zowel geanimeerd als statisch zijn. De app van Fiet wil rennen is een voorbeeld van een geanimeerde app, terwijl Dikkie Dik een statische app is. Een geanimeerde app leunt dicht aan bij een tekenfilm, terwijl een statische app er quasi hetzelfde uitziet als een gedrukt boek, waarbij de illustraties van een gedrukt boek enkel gedigitaliseerd worden zonder extra toevoegingen van geluid en bewegende beelden. 4.2.3. Verschil tussen e-boek en boekenapp Verglien (2013) typeert e-boeken als digitale boeken die men kan lezen op een e-reader of een tablet. Een e-boek is met andere woorden een digitale versie van het papieren boek 22

zonder extra’s. Er wordt dus geen geluid en animatie aan toegevoegd. E-boeken komen het best tot hun recht wanneer ze hoofdzakelijk tekst bevatten. Bij sterk geïllustreerde eboeken blijft een goede koppeling tussen tekst en beeld uit. De dag van vandaag zijn uitgevers in staat om zogenaamde enhanced e-books ofwel sterk verrijkte e-boeken te maken, waaraan bewegende beelden, foto’s en geluid worden toegevoegd. Dankzij ePub3 zijn e-boeken met een zogenaamde fixed layout mogelijk. Met deze nieuwe technische ontwikkelingen komen e-boeken meer en meer in de buurt van de boekenapps doordat kleine animaties, geluid en beperkte interactiviteit mogelijk zijn. Bovendien liggen de ontwikkelingskosten van een verrijkt e-boek veel lager dan die van een boekenapp en de consument is eerder bereid een duurder enhanced e-book te kopen dan een app (Verglien, 2013). Maar wat is nu precies het verschil tussen verrijkte e-boeken en boekenapps? Bij een boekenapp is de lezer in staat met de content bezig te zijn. Hij kan daarmee een ander product maken dat het oorspronkelijke boek. Zo kan een lezer bijvoorbeeld een figuurtje laten bewegen of zelf invloed uitoefenen op het verhaal. Bij verrijkte e-boeken is dat minder het geval (Verglien, 2013). Apps en e-boeken zijn niet beschikbaar in de Standaardboekhandel of de Fnac, maar kunnen wel online aangekocht worden. De iBookstore is een soort online platform waar men digitale boeken kan kopen en downloaden op tablets en smartphones, vergelijkbaar met de App Store voor apps. Voor 2011 bestond er nog geen Nederlandse iBookstore, waardoor uitgevers hoofdzakelijk kinderboeken gingen omzetten naar een app. Volgens Verglien (2013) komen kinderboeken, voornamelijk prentenboeken, beter tot hun recht in de vorm van een app, omdat geluid, animaties en interactiviteit toegevoegd kunnen worden aan het verhaal en daarbij het verhaal ondersteunen. Maar niet alle prentenboeken zijn gebaat met een interactieve appversie. Zo kunnen bepaalde prentenboeken beter als een e-boek in een fixed layout, beter gezegd een statisch digitaal prentenboek zonder interactiviteit, verkocht worden in de iBookstore. Verglien geeft toe dat de grens tussen eboeken en boekenapps vaag is geworden. Voor de komst van de Nederlandse iBookstore heeft uitgeverij Gottmer het kinderboek Sproet, de stoutste pony van stal omgezet naar een app en beschikbaar gesteld in de App Store, terwijl de dag van vandaag deze boekenapp evengoed als e-boek uitgebracht kan worden. Deze app is namelijk zeer eenvoudig, met weinig interactieve elementen, omdat het een boek is, bedoeld voor 23

beginnende lezers. Zij moeten zich kunnen concentreren op de inhoud en mogen dus niet afgeleid worden door de extra’s. Verglien (2011) merkt op dat de kosten om een verrijkt e-boek in fixed layout te maken een stuk lager liggen dan die om een app te maken. Bovendien heeft niet elk boek evenveel interactiviteit nodig. Verglien verwacht dat men in de toekomst minder bestaande boeken zal omzetten naar een app, maar dat er vaker een nieuw verhaal zal worden ontwikkeld dat speciaal door het medium geschreven is. Het verhaal zal als het ware als basis dienen voor een app en niet het boek op zich. Voor de komst van de iBookstore kon de uitgever zelf beslissen of het boek als e-boek of als een app werd uitgebracht. Momenteel bepaalt Apple echter zelf of het digitale boek in de iBookstore of in de App Store komt. In 2.1.1.4. van deel 2 wordt dieper ingegaan op de rol van Apple. 4.2.4. Invloed op taalontwikkeling en verhaalbegrip Volgens

de

Canadese

psycholoog

Paivio

(1986)

ondersteunen

beelden

de

taalontwikkeling beter naarmate ze de taal meer concretiseren. Verschillende studies (Bus & De Jong, 2007; Hoge, 2009, & Smeets & Bus, 2009) hebben aangetoond dat geanimeerde prentenboeken geschikter zijn dan statische prentenboeken. Geanimeerde prentenboeken

hebben

namelijk

een

positief

effect

op

de

taal-

en

woordenschatontwikkeling van kinderen. Dat komt doordat beweging en geluid de betekenis van de woorden beter ondersteunen dan statische prenten. Bus en De Jong (2007) tonen aan dat bij geanimeerde digitale prentenboeken de camera kan inzoomen op illustraties die worden beschreven. De camera neemt dan een intermediaire rol op zich. Door in te zoomen op belangrijke elementen die worden verteld, neemt de camera als het ware het kind bij de hand en stuurt hij zijn blik naar details in de illustraties die tegelijkertijd worden verteld. Op die manier worden taal en beeld aan elkaar gekoppeld en kunnen kinderen beter de betekenis van onbekende woorden achterhalen. Doordat de camera de blik naar belangrijke details in de illustraties stuurt, wordt het kind minder snel afgeleid van de essentie van het verhaal dan wanneer het zelf op zoek gaat naar details in de rijkelijk geïllustreerde afbeeldingen. De intermediaire rol van de camera kan vergeleken worden met die van een voorlezende volwassen. Maar hoewel de camera een begeleidende rol vervult, hebben onervaren lezers zoals peuters toch ondersteuning nodig van een volwassene. Dat heeft te maken met het grote aantal moeilijke woorden die in een 24

verhaal voorkomen. Veel van die woorden ontgaan jonge kinderen wanneer ze er niet attent op worden gemaakt. Robinson en Mackey (2003) concluderen dat deze additionele informatiebronnen naast het taalbegrip ook het verhaalbegrip bevorderen. Naast positieve effecten kunnen digitale kinderboeken ook negatieve effecten hebben. Kinderen kunnen digitale kinderboeken eerder zien als een spel dan als een verhaal door toevoeging van animaties, geluid en interactiviteit. Doordat digitale kinderboeken niet onmiddellijk een leeshouding bij kinderen oproepen, kan het verhaalbegrip verstoord worden en kunnen ze afgeleid worden van het verhaal door de interactiviteit, geluid en bewegende beelden die eraan toegevoegd zijn (Bus & Neuman, 2009). Hoewel LefeverDavis en Pearman (2005) niet konden aantonen dat het verhaalbegrip verstoord wordt door toevoeging van multimediale factoren, merkten ze wel op dat de lezer een digitaal kinderboek veeleer beschouwt als een spel dan als een verhaal. Overigens konden ook Bus, De Jong en Verhallen (2009) niet concluderen dat interactieve elementen zoals beeld, geluid en muziek de aandacht afleiden van het verhaal of het verhaalbegrip negatief beïnvloeden.

25

5. Beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland In dit hoofdstuk breng ik alle beschikbare Nederlandstalige kinderboekenapps op de Vlaamse en Nederlandse markt in kaart en ga ik na voor welke leeftijdscategorie de meeste kinderboekenapps ontwikkeld worden. In de conclusie geef ik hier een antwoord op. Ik focus hoofdzakelijk op de digitale kinderboeken die beschikbaar zijn in de iPad App Store van Apple en dus niet in de iBook Store. Bovendien heb ik geen kinderboekenapps opgenomen die ontwikkeld zijn door Disney Studios en tv-zenders zoals Nickelodeon, omdat deze apps vooral gebaseerd zijn op tv-programma’s en bestaande Disney films. Sprookjesapps zoals Roodkapje, Sneeuwwitje, De drie Biggetjes, Assepoester en Peter Pan nam ik wel op. Ook al zijn ze niet gebaseerd op bestaande kinderboeken of Disneyuitgaven, verwerken de makers van deze apps toch bestaande verhalen voor kinderen. Daarnaast neem ik de educatieve apps zoals ‘leren schrijven’ ook niet op, omdat ik voornamelijk de apps met een verhaal, al dan niet gebaseerd op een boek, in kaart wil brengen. Zonder enige twijfel is dit overzicht onvolledig, aangezien er telkens nieuwe kinderboekenapps op de markt komen en er ook verdwijnen. Dit overzicht is in december 2013 opgesteld. Om het aanbod overzichtelijk te presenteren, heb ik ervoor gekozen om de apps alfabetisch op hoofdwoord per leeftijdscategorie (0 tot 4; 4 tot 6; 6 tot 9; 9 tot 12 en 12+) te rangschikken en daaronder in 2 groepen op te splitsten: wel en niet gebaseerd op een bestaand kinderboek. Bij elke app geef ik de volgende gegevens: titel, auteur, thema, uitgever, ontwikkelaar, datum van uitgave, betalend of niet en locatie. Naast de App Store van Apple heb ik onderstaande websites geraadpleegd om tot dit overzicht te komen: 

http://www.apps.tizio.eu



http://www.bibliotheek.nl



http://www.boezerooij.com



http://www.books2download.nl



http://www.chocolapps.com



http://www.digitale-kinderboeken.nl



http://www.droomvallei.net



http://www.frederikspin.nl



http://www.gottmer.nl



http://www.grappetite.com 26



http://www.heppi.nl



http://www.improvive.com



https://itunes.apple.com



http://www.leesplein.nl



http://www.mediaheads.nl



http://www.nandaroep.nl



http://www.nosycrow.com



http://www.orangebooks.nl



http://www.piccolopicturebooks.nl



http://www.pluizer.be



http://www.somoiso.nl/ http://www.thehouseofbooks.com



http://www.threelittlewitches.nl



http://www.weerdmob.nl



http://www.zwijsen.nl

5.1. Van 0 tot 4 jaar 5.1.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Aap Auteur: Eus Roovers Thema: het weer Uitgever: Uitgeverij Holland Ontwikkelaar: AppyBook 2011 Betalend Locatie: App Store Alle maanden van het jaar Auteur: Nannie Kuiper Thema: maanden en seizoenen Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Anton kan toveren Auteur: Ole Könnecke Thema: Toveren; vriendschap; spelen 27

Uitgever: Davidsfonds/Infodok Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep Betalend 2012 Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html Beer & Olaf Auteur: Lodewijk van de Peet Thema: slapen; toveren; dromen Uitgever: Karwei Ontwikkelaar: Martijn Geurts 2012 gratis Locatie: App Store Bezig Beertje op de bouwplaats Auteur: Benji Davies Thema: een huis bouwen Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2013 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=1 Bezig Beertje op de boerderij Auteur: Benji Davies Thema: kwarweitjes op de boerderij Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2013 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=1 Bibi naar de bieb Auteur: Anna MacQuinn Thema: naar de bibliotheek; boeken Uitgever: Uitgeverij Luister Ontwikkelaar: AppyBook 2011 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store Bobbi naar de dierentuin Auteur: Ingeborg Bijlsma Thema: dierentuin; dieren Uitgever: Uitgeverij Kluitman Alkmaar B.V. Ontwikkelaar: Uitgeverij Kluitman Alkmaar B.V. 2010 Betalend Locatie: App Store 28

Brandweerhond Schuffels Auteur: Jolande Nietveld Thema: water; brandweer Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Kelly Doll 2013 Betalend Locatie: App Store Dikke knuffel Auteur: Marijke Munnik Thema: knuffelen; lief hebben Uitgever: Uitgeverij Harmonie Ontwikkelaar: Appybook 2012 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store Dikkie Dik Auteur: Arthur van Norden Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2011 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=1 Flip-Flap boerderij Auteur: Axel Scheffler Thema: boerderij; dieren Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2013 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html Kikker Zomer! Auteur: Max Velthuijs Thema: zomer Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: Uitgeverij Leopold 2013 Betalend Locatie: via de gratis Kinderboeken app in of via www.digitalekinderboeken.nl Klein zijn is fijn! Auteur: Sieneke de Rooij Thema: klein zijn Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2011 29

Betalend Locatie: App Store Lassa doet boodschappen Auteur: Esther & Kirsten Plomp Thema: boodschappen doen Uitgever: Uitgeverij De Inktvis Ontwikkelaar: Studio Lassa 2013 Betalend Locatie: App Store Lekker kusje Auteur: Sieneke van Rooij Thema: kusjes; houden van Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Uitgever: Tizio Publishing 2011 Betalend Locatie: App Store Mama kwijt Auteur: Chris Haughton Thema: zoeken naar mama; helpen Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2012 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html Mijn autoboek Auteur: Harmen van Straaten Thema: voertuigen Uitgever: Uitgeverij Leopold 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Nijntje in de Sneeuw Auteur: Dick Bruma Thema: sneeuw; winter Uitgever: Mercis Publishing B.V Ontwikkelaar: Sanoma Media Nederlands B.V. 2012 Betalend Locatie: App Store Nijntje op school Auteur: Dick Bruma Thema: school 30

Uitgever: Mercis Publishing B.V Ontwikkelaar: Sanoma Media Nederlands B.V. 2012 Betalend Locatie: App Store Nijntje vliegt Auteur: Dick Bruma Thema: vliegen; vliegtuig Uitgever: Mercis Publishing B.V Ontwikkelaar: Sanoma Media Nederlands B.V. 2012 Betalend Locatie: App Store Pip en Posy: Leuke dingen om te doen Auteur: Alex Scheffler Thema: ups en downs in een peuterleven; spelen Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2013 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=1 Pompidou en de bloemen Auteur: Esmée van Doorn Thema: Identiteit; jarig zijn; uiterlijk Uitgever: Uitgeverij Klaproos Ontwikkelaar: Pompidou Studios 2013 Betalend Locatie: App Store Rambamboelie ! Auteurs: Mies Bouwman & Philip Hopman Thema: honden Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: Uitgeverij Ploegsma 2013 Betalend Locatie: App Store Reus en Dwerg Auteur: Eus Roovers Thema: spelen; verdwalen; ruzie; verjaardag Uitgever: Uitgeverij Holland Ontwikkelaar: AppyBook 2011 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store 31

Sinterklaas is Jarig Auteur: Nannie Kuiper Thema: bezoek van de Sint; verjaardag Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: Uitgeverij Ploegsma 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Tellen met Kikker Auteur: Max Velthuijs Thema: tellen Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Tuin van Nijntje Auteur: Dick Bruma Thema: in de tuin werken Uitgever: Mercis Publishing B.V Ontwikkelaar: Sanoma Media Nederlands B.V. 2012 Betalend Locatie: App Store Verjaardag Auteur: Sylvia van Ommen & Maurice van der Bij Thema: post bezorgen Uitgever: Lemniscaat Ontwikkelaar: WingedChariot 2010 Betalend Locatie: App Store Vrolijk kerstfeest, meneer Big Auteur: Gitte Spee Thema: kerstmis Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: Three Little Witches 2011 Betalend Locatie: App Store Wat eet jij? Auteur: Sieneke van Rooij Thema: gerechten; fantaseren over eten Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Tizio Publishing 32

2011 Betalend Locatie: App Store Woezel en Pip: Beste vriendjes Auteur: Guusje Nederhorst Thema: vriendschap Uitgever: Dromenjager Ontwikkelaar: AppyBook in samenwerking met Dromenjager 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store

5.1.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Annie & Bas Thema: stad; platteland; humor Ontwikkelaar: D-Line 2013 Betalend Locatie: App Store Drie biggetjes Thema: biggetjes; boze wolf; sprookje Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2012 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html Koos Kikker Thema: kikkers; natuur; levenscyclus Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2013 Betalend Locatie: App Store Krakje en Koekoebakoe, Krakje kan niet slapen Thema: slapen Uitgever: Publishing Stars Ontwikkelaar: Publishing Stars en SuperSteil 2011 Betalend Locatie: App Store Lilo helpt mee na het paasfeest Thema: behulpzaamheid; Pasen; feest Ontwikkelaar: Kelly Doll 33

2013 Betalend Locatie: App Store Moddermonster Auteur: Chantal Bourgonje Thema: vriendschap; avontuur Uitgever: Tizio Publishing Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2013 Betalend Locatie: App Store Muis en Olifant worden vriendjes Auteur: Liesbeth Helsdingen Thema: vriendschap Uitgever: Cees Franke Producties Ontwikkelaar: Rianne Sponselee & Cees Franke Producties 2013 Betalend Locatie: App Store Pats boem! Thema: muziek; spelen; rijden en vliegen Ontwikkelaar: Hatch Search Talent B.V. 2012 Betalend Locatie: App Store Pim en Pom op Safari Auteur: Mies Bouhuys Thema: safari; poezen Uitgever: Fiep Amsterdam B.V. Ontwikkelaar: Fiep Amsterdam B.V. 2011 Betalend Locatie: App Store Rupsje Geel, waar is de zomer? Thema: seizoenen; op zoek naar de zomer Ontwikkelaar: Kelly Doll 2013 Betalend Locatie: App Store Slaaplekker Auteur: Heidi Wittlinger Thema: slapengaan Ontwikkelaar: Fox & Sheep 2013 34

Betalend Locatie: App Store Sophie Sophie Thema : slapengaan Ontwikkelaar: Rock Paper Scissors 2010 Betalend Locatie: App Store Victor wil spelen Auteur: Mark van Overveld Thema: vleermuizen; speelkameraadjes Ontwikkelaar: Verge 2012 Betalend Locatie: App Store Vlinder heeft vlinders in haar buik Thema: verliefdheid Ontwikkelaar: King Baboon 2013 Betalend Locatie: App Store Zwerfkatje Thema: zwerfkat; kattenkwaad Ontwikkelaar: WingedChariot 2010 Betalend Locatie: App Store 5.2. Van 4 tot 6 jaar 5.2.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Aadje Piraatje Auteur: Marjet Huiberts Thema: eten; zeerovers; zwemmen; huisdieren; bad; gemis Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2011 Betalend Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=2 Aap en Mol gaan naar zee Auteur: Gitte Spee Thema: vriendschap; helpen; thuiskomen; zee; reizen Uitgever: The House of Books Ontwikkelaar: The House of Books 35

2012 Betalend Locatie: App Store of http://www.thehouseofbooks.com/apps Aap & Mol in het Rijksmuseum Auteur: Gitte Spee Thema: kunst; museum Uitgever: The House of Books Ontwikkelaar: The House of Books 2013 Betalend Locatie: App Store Assepoester Thema: sprookje; koningsbal; stiefzussen Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep in samenwerking met Nosy Crow Betalend 2013 Locatie: App Store of http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=2 Bijzondere wens Auteurs: Fiona Rempt & Noëlle Smi Thema: jarig zijn; vriendschap; knutselen; wensen Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Binkie en het huisje van Annejet Auteur: Catharina Valckx Thema: Vriendschap; ruzie; verhuizen Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store en http://www.zwijsen.nl/Webwinkel/Home/Appskinderen/Prentenboeken-apps/ Blijf je bij me slapen? Auteurs: Marianne Busser & Ron Schröder Thema: vriendschap; eenzaamheid, logeren; dieren Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store

36

Borre en de ijscoman Auteur: Jeroen Albers Uitgever: Borre Educatief Ontwikkelaar: Borre Educatief 2011 Gratis Locatie: App Store Coole cowboy Auteurs: Tjibbe Veldkamp & Wouter Tulp Thema: dromen; fantaseren; spelen; cowboys, prinsessen Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Detective NEUS Auteur: Kim Koelewijn Thema: koning; winden; speurneus; zoektocht Uitgever: Uitgeverij Kluitman Alkmaar Ontwikkelaar: Zinder 2011 Betalend Locatie: App Store Dierendorpje Auteur: Gitte van Spee Thema: dierenfamilies; angsten Uitgever: Uitgeverij House of Books Ontwikkelaar: Three Little Witches 2013 Betalend Locatie: App Store Die wil ik! Auteur: Petra Heezen Thema: dieren; kiezen Uitgever: Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Diner voor twee Auteur: Sanne de Bakker Thema: eten; jarig zijn; insecten Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2013 37

Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Dolfjes Dolle Vollemaannacht Auteur: Paul van Loon Thema: weerwolf; held; vriendschap Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Droomreis van neef Karel Auteur: Rick de Haas, Nicolle van den Hurk & Els Vermeltfoort Thema: fantasie; wereldreis Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store en http://www.zwijsen.nl/Webwinkel/Home/Appskinderen/Prentenboeken-apps Dutje Auteur: Lida Dijkstra Thema: verveling; winterslaap; ADHD Uitgever: Moon Ontwikkelaar: Denkgenoten 2012 Betalend Locatie: App Store Eetbare pak Auteur: Edward Lear Uitgever: Tizio Publishing Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2012 Locatie: App Store en http://apps.tizio.eu/het_eetbare_pak Elmo en de winterslapers Auteur: Rick de Haas Thema: sneeuw; winter; dieren; winterslaap Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: Uitgeverij Leopold 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl

38

Feest! Auteur: Arnoud Wierstra Thema: verjaardagsfeest Uitgever: Lemniscaat Ontwikkelaar: Arnoud Wierstra 2013 Betalend Locatie: App Store en https://itunes.apple.com/be/app/feest!/id603025034?mt=8 Fiet wil rennen Auteur: Bibi Dumon Tak Thema: koppig zijn; slim zijn; weer; wind Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: Querido Nijgh Athenaeum 2010 Betalend Locatie: App Store Frederick Spin Auteurs: Henk Doorten & Ans Heemstra Thema: vriendschap; zorgen voor elkaar; elkaar helpen; bang zijn Uitgeverij: D-Line Ontwikkelaar: D-Line 2012 Betalend Locatie: App Store Freek is verliefd Auteur: Peter Brouwers Thema: verliefdheid Uitgever: Uitgeverij Clavis Ontwikkelaar: Orange Books 2011 Betalend Locatie: App Store Gelukkige olifant Auteur: Youp van ’t Hek Thema: pesten; dieren; vriendschap Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: books2download 2011 betalend Locatie : App Store (te) Gekke dierentuin Auteur: Edward van de Vendel Thema: dierentuin; dierengeluiden Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: Querido Nijgh Athenaeum 39

2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Giraf viert feest Auteur: Marie-Louise Sekrève & Mark Sekrève Thema: feesten; bakken; snoepen Uitgever: Uitgeverij De Fontein Ontwikkelaar: AppyBook 2011 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store Goudlokje en de drie beren Auteur: Gerda Muller Thema: Sprookje; dieren Uitgever: Christofoor Ontwikkelaar: JH Digital Solutions 2012 betalend Locatie: App Store Haan, kip en hoen Auteur: Rian Visser Thema: vriendschap; jaloers zijn Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep 2012 Betalend Locatie: http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=2 Hupsakee, een toverfee Auteur: Nicolle van den Hurk Thema: tanden wisselen; tandenfee; toveren Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Ik ben een echte held Auteur: Reinier Sanders Thema: heldendaden; helpen Uitgever: Ark Media Ontwikkelaar: Hatch Search Talents 2011 Betalend Locatie: App Store

40

Ik moet zo nodig! Auteur: Fiona Rempt Thema: pech; plassen Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Ik wil als vriend… Jacques Vriens Thema: vriendschap; dieren Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Jacobus Auteurs: Steven Pont & Mark Janssen Thema: feest; uitsluiten; diversiteit; talenten Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Jop gaat slapen Auteur: Esther Naalden Thema: routine voor het slapengaan Uitgever: Veltman Uitgevers Ontwikkelaar: Heppi 2013 Betalend Locatie: App Store Kampioenen Auteurs: Fiona Rempt & Noëlle Smit Thema: dieren; samenwerking; vriendschap; wedstrijden; sport Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2011 betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Kan ik er ook nog bij? Auteur: loek Koopmans Thema: winter; behulpzaamheid; dieren; conflicten; vriendschap Uitgever: Christofoor Ontwikkelaar: Orange Books 41

2011 Betalend Locatie: App Store Kat die niet van de bank af wilde Auteur: Iris Boter Thema: eenoudergezinnen; katten; koppig zijn; huisdieren Uitgever: Lannoo Ontwikkelaar: Orange Books 2011 Betalend Locatie: App Store Kerstfeest in de klas Auteur: Nannie Kuiper Thema: kerstmis; school Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Kerstverhaal Auteur: Mieke van Hooft Thema: kerst; winter Uitgever: Uitgeverij Holland Ontwikkelaar: AppyBook 2011 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store Kerstverhaal van mijnheer Scrooge Auteur: Charles Dickens Thema: kerstmis, gelukkig zijn; winter Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2013 Betalend Locatie: App Store Kikkerkoning Auteur: Martine Letterie Thema: sprookje; hoogmoed komt voor de val Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store

42

Kleine beetjes club Auteur: Rick de Haas Thema: kleine beetjes; avontuur Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store http://www.zwijsen.nl/Webwinkel/Home/Appskinderen/Prentenboeken-apps/

Kleine Ezel Auteur: Rindert Kromhout Thema: groot worden; heimwee; moederliefde; eenzaamheid Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Koppiekoppie Kippie Auteur: Betty Sluyzer Thema: lente, kuikentjes; familie; anders zijn Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store of http://www.zwijsen.nl/Webwinkel/Home/Appskinderen/Prentenboeken-apps/ Lettercircus Auteur: Rian Visser Thema: alfabet; letterverhaal Uitgever: Booksdownload Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp 2012 Betalend Locatie: App Store Liefste papa en ik Auteurs: Arend van Dam & Alex de Wolf Thema: opgroeien; ouderliefde Uitgever: Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store

43

Lisa en Lilly. Een bijzondere schat Auteur: Samantha Loman Thema: prinsessen; tweeling; schat; huisdieren Uitgever: Uitgeverij Zirkoon Ontwikkelaar: Atmos 2011 Betalend Locatie: App Store Liselotje gaat naar zwemles Auteurs: Marianne Busser & Ron Schröder Thema: zwemles Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2010 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Liselotje is jarig Auteurs: Marianne Busser & Ron Schröder Thema: jarig zijn; feest Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Liselotje krijgt een zusje Auteurs: Marianne Busser & Ron Schröder Thema: gezinsuitbreiding Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Mag ik van jou een kusje? Auteurs: Marianne Busser & Ron Schröder Thema: houden van; verliefd zijn; kusjes geven; dieren Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Mama! Auteur: Mirjam Oldenhave & Dagmar Stam Thema: nieuwsgierigheid; moeder Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 44

2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Meneer Big en het gouden ei Auteur: Gitte Spee Thema: foppen; dieren Uitgever: Uitgeverij Pimento Ontwikkelaar: Three Little Witches 2012 Betalend Locatie: App Store Meneer René Auteur: Leo Timmers Thema: schilderkunst; toveren; kunst Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: Querido Nijgh Athenaeum 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Met papa mee naar de bouw Auteurs: Arend van Dam & Alex de Wolf Thema: vader en zoon; bouwwerf Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2010 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Muizenhuis Auteur: Karina Schaapman Thema: avontuur; vriendschap; dieren; familie Uitgever: Uitgeverij Rubinstein Ontwikkelaar: Rubinstein Publishing 2013 Betalend Locatie: App Store Niet op de knopjes drukken, Harry Hamster! Auteur: Corrien Oranje Ontwikkelaar: Grappetite V 2013 Betalend Locatie: App Store

45

Nippertje Auteur: Rian Visser Thema: te laat komen; tijd; egels; treuzelen Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2011 Betalend Locatie: App Store en http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=2 Nog 100 nachtjes slapen Auteur: Milja Praagman Thema: verjaardag: feestje: aftellen: ongeduld Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: Uitgeverij Leopold 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Noten Auteur: Paula Gerritsen Thema: herfst; weer; zoektochten; wind Uitgever: Lemniscaat Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store of http://www.zwijsen.nl/Webwinkel/Home/Appskinderen/Prentenboeken-apps/Noten-2.htm Opscheppers Auteurs: Tjibbe Veldkamp & Wouter Tul Thema: Opscheppen Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Prinses Arabella wil spelen Auteur: Mylo Freeman Thema: prinsessen; spelen Uitgever: RumdeeDum Ontwikkelaar: ImproVive 2010 Betalend Locatie: App Store Prinses met de lange haren Auteur: Annemarie van Haeringe Thema: prinsessen; lange haren; emancipatie 46

Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Prinsessen Auteur: Marlies Visser Thema: prinsessen; mooi maken Uitgever: Studio Marlies Visser Ontwikkelaar: deprinsessen.nl Betalend 2011 Locatie: App Store Rara, waar is Mara? Auteur: Alice Hoogstad Thema: geheimen; winterslaap; zoektochten Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken App of http://www.digitale-kinderboeken.nl Schoenen van de zeemeermin Auteur: Sanne te Loo Thema: zeemeerminnen; dromen Uitgever: Uitgeverij Lemniscaat Ontwikkelaar: Sanne te Loo 2013 Betalend Locatie: App Store Smoezels Auteur: Erhard Dietl Thema: fantasie; vrienden; feest Uitgever: De Vier Windstreken Ontwikkelaar: Meander Uitgeverij 2012 Betalend Ties en Trijntje Auteur: Yvon Jaspers Thema: vriendschap; kattenkwaad Uitgever: Uitgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend

47

Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Timo en het toverboek Auteur: Rian Visser Thema: toveren; verjaardag Uitgever: Books2download Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp 2010 Betalend Locatie: App Store Timo en het toverstokje Auteur: Rian Visser Thema: toveren Uitgever: Books2download Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp 2013 Betalend Locatie: App Store Tim op de tegels Auteurs: Tjibbe Veldkamp & Kees de Boer Thema: spelen; vaders Uitgever: Van Goor Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Vandaag zijn wij de baas Auteur: Iris Boter Thema: baas spelen Uitgever: Boekencentrum Ontwikkelaar: Boekencentrum Uitgevers 2011 Betalend Locatie: App Store Van mij en van jou Auteur: Hans Hagen & Monique Hagen Thema: gedichten Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl

48

Vijver vol inkt Auteur: Annie M.G. Schmidt Thema: gedichten Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Voordat jij er was Auteur: Remmerts de Vries Thema: gezin; scheppingsverhalen Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: Querido Nijgh Athenaeum 2011 betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Voorleestijd Auteurs: Hans Hagen Rindert Kromhout, Mirjam Oldenhave, Francine Oomen, Sieb Posthuma, Lydia Rood, Annie M.G. Schmidt, Toon Tellegen Thema: verhalenbundel; winter Uitgevers: Uitgeverij Leopold, Uitgeverij Ploegsma en Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 Betalend Locatie: App Store Vriendjes boos en blij...verliefd en verlegen Auteur: Hans Kuyper Thema: verhuizen; eenzaamheid; gevoelens Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Wacht op mij, wacht op mij! Is er nog een plekje vrij? Auteur: Rindert Kromhout Thema: reizen; spelen; school; fantaseren Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl

49

Waar kom ik vandaan? Auteur: Rian Visser Thema: Gezinsuitbreiding; identiteit Uitgever: Books2download Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp 2013 Betalend Locatie: App Store Wat fijn dat wij vriendjes zijn Auteurs: Marianne Busser & Ron Schröder Thema: vriendschap, diversiteit, dieren Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2010 betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Wedstrijd Auteur: Sanne de Bakker Thema: vriendschap met dieren; wedstrijden; vissen Uitgever: van Goor Ontwikkelaar: Publishing Stars en Supersteil 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Wedstrijd van Schildpad en Haas Auteur: Rian Visser en Tineke Meirink Thema: hardloopwedstrijd Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store Wielewoelewool, ik ga naar school! Auteur: Betty Slyzer Thema: dieren; school Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 2013 Betalend Locatie: App Store Zwembroek in de sneeuw Schrijver: Paul van Loo Thema: winterslaap; zwemmen; sneeuw; beren Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 50

2012 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl 5.2.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Avontuur van Mika Thema: avontuur; wensen; ontdekkingstocht Ontwikkelaar: Zuuka! GmbH 2011 Betalend Locatie: App Store Bill Sanders Auteur: Connie van Gils Thema: pesten; verliefdheid, homoseksualiteit Ontwikkelaar: Michel Boezerooij 2011 Betalend Locatie: App Store Chokko’s Avontuur in Vogelland, wat vooraf ging Thema: reizen; zoektocht; avontuur Ontwikkelaar: Siliq Digital Ltd. 2012 gratis Locatie: App Store Drie Kleine Biggetjes Thema: sprookjes Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2012 betalend Locatie: App Store Duimelijntje Thema: sprookjes Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2012 betalend Locatie: App Store Finn’s hoedje van papier Auteur: Chantal Bourgonje Thema: papieren hoed; vindingrijkheid; avontuur Uitgever: Tizio Publishing Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2011 51

Betalend Locatie: App Store Haas en het [sic] schildpad Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2012 betalend Locatie: App Store Heidi: Een nieuwe thuis voor Heidi Thema: Alpen; weeskinderen; vriendschap; ontdekkingstocht Ontwikkelaar: Studio 100 Media GmbH 2012 Betalend Locatie: App Store Hier geen honden! Auteur: Phil Fryer Thema: honden Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2011 Betalend Locatie: App Store en http://apps.tizio.eu/kinderboeken_nodogs Lelijke Eendje Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2012 betalend Locatie: App Store Monsterje onder het bed Auteur: Silvester Zwanenveld Thema: monstertjes Uitgeverij: Nanda Ontwikkelaar: Weerdmob 2012 Betalend Locatie: App Store Noa & Kapoen Auteur: Hanneke van der Meer Uitgever: Somoiso Ontwikkelaar: Hanneke van der Meer 2012 Betalend Locatie: App Store

52

Noa’s Sterren Auteur : Hanneke van der Meer Thema: elfjes; onhandig zijn Uitgever: Somoiso Ontwikkelaar: Hanneke van der Meer 2013 Betalend Locatie: Appstore Peter Pan Thema: sprookjes Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2012 betalend Locatie: App Store Piet van niets Auteur: Herke Sanders Thema: zware piet; sinterklaas; helpen; onhandig zijn Ontwikkelaar: AppyBook 2011 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store Prinses op de Erwt Thema: sprookjes Ontwikkelaar: Forlaget Propell 2012 betalend Locatie: App Store Prinses Stuiterbal Auteur: Liz Ditters Thema: prinsessen; koppig zijn; ondeugend zijn Ontwikkelaar: Orange Books 2012 Betalend Locatie: App Store Rapunzel Thema: Sprookje Ontwikkelaar: DICO Co., Ltd 2013 Betalend Locatie: App Store Rode appel Auteur: Feridun Oral Thema : winter; dieren; vrienden Uitgever: WingedChariot 53

2011 Betalend Locatie: App Store Schone Slaapster Thema: Sprookje Ontwikkelaar: DICO Co., Ltd 2013 Betalend Locatie: App Store Sneeuwwitje Thema: Sprookje Ontwikkelaar: DICO Co., Ltd 2013 Betalend Locatie: App Store Supermaki Auteur: Ard Huizinga Thema: dieren; helpen; vriendschap Uitgever: Orange Books in samenwerking met Leskist.nl 2011 Betalend Locatie: App Store Witlof met pootjes Auteur: Serge de Beer Thema: groenten; chemie Ontwikkelaar: Learning Tour 2012 Betalend Locatie: App Store Woeste grijze muis Auteur: Chantal Bourgonje Thema: vrienden; spelen; dieren Uitgever: Tizio Publishing Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2011 Betalend Locatie: App Store

54

5.3. Van 6 tot 9 jaar 5.3.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Daans reis om de wereld Auteur: Rian Visser Thema: avontuur; reizen Uitgever: Uitgeverij Delubas Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp in samenwerking met Books2download 2013 Betalend Locatie: App Store Daar komt Aap Auteur: Rian Visser Thema: talenten ontdekken; dierenverhalen Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp 2013 Betalend Locatie: App Store en http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html Foeksia klaar voor de start! Auteur: Paul van Loon Thema: heksen; wedstrijd; sport Uitgever: Uitgeverij Leopold Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Jouw avontuur Auteur: Rianne van Duin Thema: avontuur; ridders; koningen; schatten Uitgever: Rumdeedum Ontwikkelaar: ImproVive 2012 Betalend Locatie: App Store Koning gaat verhuizen Auteur: Annie M.G. Schmidt Thema: koningen; koninginnen; hoogheden Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: WPG Uitgevers 2013 Betalend Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl 55

Kweenie Auteur: Joke van Leeuwen Thema: zoektocht; verassingen Uitgever: Uitgeverij Querido Ontwikkelaar: Bob Takes 2013 Betalend Locatie: Locatie: Via de gratis Kinderboeken app in de App Store of via www.digitalekinderboeken.nl Mees Kees Auteur: Mirjam Oldenhave Thema: school; meesters Uitgever: Utgeverij Ploegsma Ontwikkelaar: The Saints 2012 Betalend Locatie: App Store Morris Lessmore Auteur: William Joyce Thema: boeken; spullen verliezen; oud worden; zorgen voor iemand Uitgever: Moonbot Studios LA Ontwikkelaar: Moonbot Studios LA 2011 Betalend Locatie: App Store Mus op het net Auteur: Rian Visser Thema: internetverslaving Uitgever: Book2download Ontwikkelaar: Rian Visser Grafisch Ontwerp 2011 Betalend Locatie: App Store Plaza Pattata Auteur: Nanda Roep Thema: koken; kinderrestaurant Uitgever: Uitgeverij Nanda Ontwikkelaar: Silvester Zwaneveld Betalend Locatie: App Store Sam Schoffel Auteur: Paul van Loon Thema: Speurneuzen; zaken oplossen Uitgever: Uitgeverij Zwijsen Ontwikkelaar: Uitgeverij Zwijsen 56

2013 Betalend Locatie: App Store Sproet, de stoutste pony van stal Auteur: Rian Visser Thema: paarden; pony’s; paardrijles Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Books2download 2011 Betalend Locatie: App Store Vliegende Hollander Auteurs: Niels Rood & Yke Reeder Thema: spookschip; legenden; zeeverhalen Uitgever: Van Holkema & Warendorf Ontwikkelaar: Piccolo Picture Books 2012 Betalend Locatie: Via de gratis Piccolo Picture Books app in de App Store Zusje Auteur: Gerrit de Jager Thema: nieuwsgierig zijn; creatief zijn Uitgever: Gottmer Uitgevers Groep Ontwikkelaar: Gottmer Uitgevers Groep 2011 Betalend Locatie: App Store en http://www.gottmer.nl/kinderboeken/apps.html?p=2 5.3.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Ali Baba en de veertig rovers Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Amon & Amara Thema: Egypte; prinsessen; avontuur; raadsels Uitgever: Uitgeverij Follow a muse Ontwikkelaar: Kiss the Frog 2011 betalend Locatie: App Store

57

Assepoester Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Chucko vindt ziek zijn niet fijn! Auteur: Jolanda Nietveld Thema: ziek zijn; menselijk lichaam Ontwikkelaar: Kelly Doll 2013 Betalend Locatie: App Store Drie kleine biggetjes Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Elly het Rendier 1 – Het feestje Auteur: Jon Higham Thema: feest Uitgever: Tizio Publishing Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2013 betalend locatie: App Store Elly het Rendier 2 – Naar school Auteur: Jon Higham Thema: naar de basisschool Uitgever: Tizio Publishing Ontwikkelaar: Tizio Publishing 2013 betalend locatie: App Store Gelaarsde kat Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Goudlokje en de drie beren Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 58

2012 Betalend Locatie: App Store Hansje en Grietje Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Jungleboek Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Kleine zeemeermin Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Peter Pan Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Pinokio Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Roodkapje Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Sjakie en de bonenstaak Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 59

Betalend Locatie: App Store Sneeuwwitje Thema: Sprookjes Ontwikkelaar: Chocolapps 2012 Betalend Locatie: App Store Stoffertje Auteur: Anne-Lotte Paymans Thema: avontuur; huisdieren Uitgever: Verheul Communicatie Ontwikkelaar: Verheul Communicatie 2011 Betalend Locatie: App Store of http://www.bibliotheek.nl/app/51254.stoffertje.html 5.4. Van 9 tot 12 jaar 5.4.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Avonturen van kuifje: strips Auteur: Hergé Thema: strips; avontuur Uitgever: Uitgeverij Moulinsart Ontwikkelaar: Uitgeverij Moulinsart 2012 Betalend Locatie: App Store Bieb-Bende Auteur: Michael Reefs Thema: geheimen: avontuur; vriendenclubje; opdrachten Uitgever: Uitgeverij Zilverspoor Ontwikkelaar: BMRJ Productions 2013 Gratis Locatie: App Store Suske & Wiske strips Auteur: Willy Vandersteen Thema: strips; avontuur Uitgever: Standaard Uitgeverij Ontwikkelaar: Little Miss Robot 2010 Betalend Locatie: App Store

60

5.4.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Penny’s Boomerang Thema: paarden; tornado; vluchten Ontwikkelaar: Holco Publications 2012 Betalend Locatie: App Store Sjon superspion Auteur: Herke Sanders Thema: zaak oplossen; spionnage Ontwikkelaar: AppyBook Uitgever: AppyBook 2011 Betalend Locatie: Via de gratis AppyBook app in de App Store 5.5. 12+ 5.5.1. Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Plastic panda’s Auteur: Bas Haring Thema: filosofie; natuur Uitgever: Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar Ontwikkelaar: Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar 2011 Betalend Locatie: App Store 5.5.2. Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Hoe overleef ik…Zonder App? Auteur: Francine Oomen Thema: survival tips Uitgever: Querido Nijgh Athenaeum 2012 Betalend Locatie: App Store

61

Deel 2: Praktijkonderzoek In het praktische luik van mijn onderzoek licht ik eerst de gevolgde methodologie toe. Ik ga dieper in op de 3 methodes die ik gehanteerd heb om gegevens te verzamelen: interviews, observaties en enquêtes. Elke onderzoeksmethode omvat 6 of 7 onderdelen: 1. keuze van de onderzoekseenheden; 2. keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie; 3. beschrijving en verantwoording en preparatie van de gegevens; 4. dataverzameling; 5. registratie, verwerking en preparatie van de gegevens; 6. beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen; 7. betrouwbaarheid en geldigheid. Ik heb 3 verschillende methodes gehanteerd om zo getrouw mogelijke gegevens te verzamelen, zodat ik vervolgens zo correct mogelijke conclusies kan trekken. Enerzijds ga ik aan de hand van observaties bij kleuters na hoe zij omgaan met een tablet en een kinderboekenapp en of de interactiviteit van zo’n boekenapp een positief effect heeft op de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kleuters. Met behulp van enquêtes en interviews peil ik vervolgens wat volwassenen weten over deze digitale media en wat ze denken over deze apps. Door deze 3 onderzoeksmethodes te combineren met elkaar, kan ik vanuit meerdere invalshoeken de verschillende aspecten van kinderboekenapps benaderen. In een tweede hoofdstuk verwerk en analyseer ik de resultaten. Op basis daarvan schrijf ik een conclusie uit.

62

1. Methodologie In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de 3 verschillende onderzoekstrategieën die ik heb aangewend om gegevens te verzamelen over de verschillende aspecten van kinderboekenapps. Zo heb ik verscheidene interviews en enquêtes afgenomen en heb ik gebruik gemaakt van 2 observaties. 1.1. Interviews Volgens Baarda et al. (2013) zijn interviews de beste manier om te peilen naar wat verschillende mensen denken en weten over een bepaald onderwerp. In het interviewgedeelte ga ik dieper in op hoe de interviews tot stand zijn gekomen, welke personen ik geselecteerd heb en waarom. 1.1.1. Keuze van de onderzoekseenheden De keuze van de onderzoekseenheden is belangrijk om relevante uitspraken te kunnen doen over een bepaald onderwerp. Hiervoor worden criteria opgesteld waaraan de onderzoekseenheden moeten voldoen (Baarda et al., 2013). In 1.1.1.1; 1.1.1.2; 1.1.1.3; 1.1.1.4. en 1.1.1.5. vermeld ik wie deze onderzoekseenheden zijn en waarom ze geschikt waren voor deze masterproef. 1.1.1.1.

Illustrator en kinderboekenauteurs

De eerste categorie bestaat uit 3 personen. Klaas Verplancke is illustrator, maar ook auteur van diverse kinderboeken zoals Appelmoes. Daarnaast won hij onder meer de Bologna Ragazzi Award in 2001, een van de belangrijkste Europese jeugdboekenprijzen. Hij ontving deze prijs voor Ozewiezewoze, een bundel met kinderliedjes, geschreven door Jan Van Coillie. Aangezien hij illustrator is van de ondertussen verappte Timoboeken, namelijk Timo en het toverstokje en Timo en het Toverboek, geschreven door Rian Visser, werd Klaas Verplancke geselecteerd voor het interview. Daarnaast heb ik de Nederlandse kinderboekenauteurs Sanne te Loo (Schoenen van de zeemeermin) en Mylo Freeman (Prinses Arabella wil spelen) geselecteerd, omdat bovenstaande titels van beide auteurs zijn omgezet naar een app.

63

1.1.1.2.

Uitgevers

Op de tweede plaats komen 2 uitgevers aan bod die hoofdzakelijk het commerciële aspect van een kinderboekenapp belichten. Terwijl ik Vlaamse en Nederlandse uitgeverijen opzocht op internet, kwam ik op de website van Gottmer Uitgevers Groep die onder meer Dikkie Dik uitgeeft. Deze website heeft een aparte rubriek waar alle beschikbare kinderboeken staan die omgezet zijn naar een app. Vervolgens heb ik de uitgeverij gecontacteerd en Marius Van Campen, commercieel directeur bij Gottmer Uitgevers Groep, was bereid voor een interview. Doordat de Timo-app telkens verscheen bij mijn zoektocht op internet, kwam ik automatisch op de site van Books2download terecht. Bert Verglien runt samen met kinderboekenschrijfster

Rian

Visser

het

uitgeversbedrijf

Books2download.

Books2download is een atypische uitgeverij. In de eerste plaats geeft de uitgeverij uitsluitend digitaal uit en ten tweede geeft ze enkel boeken, geschreven door Rian Visser, uit die niet meer in papieren vorm verkrijgbaar zijn en waarvan de uitgeverij de rechten opnieuw heeft verkregen. Naast een overzicht met beschikbare kinderboekenapps, is er ook een ruim aanbod aan relevante artikels over apps, tablets en digitaal uitgeven. Deze elementen samen maken Bert Verglien een interessant persoon voor een interview. 1.1.1.3.

Appontwikkelaar

Terwijl ik een overzicht maakte van alle beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland, las ik dat RumdeeDum de Prinses Arabella-app had ontwikkeld. Ik zocht dit bedrijf op en kwam in contact met Roger Ter Heide. Hij runt het ontwikkelingsbedrijf en staat naast het maken van kinderboekenapps ook in voor het de ontwikkeling van games voor tablets. Roger Ter Heide kan me dus vertellen welke technische mogelijkheden er zijn om apps te maken. 1.1.1.4.

Ouders

Naast het creatieve, commerciële en technische aspect van kinderboekenapps, wil ik ook de mening over en de ervaring met kinder(boeken)apps kennen. Deze vierde categorie bestaat daarom uit 3 ouders met jonge kinderen die ik persoonlijk ken en die thuis gebruik maken van een smartphone en/of tablet. Bart de Keyser werkt als opvoeder in het SintVincentius Instituut à Paulo te Gijzegem. Hij is vader van 3 kleuters en is gepassioneerd door digitale media. De tweede ouder is Stephan Decleir. Hij heeft een dochter van 3 jaar 64

en werkt overdag als onthaalouder. Als laatste heb ik Marnik D’hoore, oprichter van Bloovi geïnterviewd. Bloovi is een Belgisch communicatieplatform dat gespecialiseerd is in de digitale sector. 1.1.1.5.

Leerkrachten

Tot slot heb ik 4 kleuterleidsters geselecteerd van de tweede- en de derde kleuterklas van 2 verschillende scholen. Celine Everaert en Gerda Van Hee werken in de Vrije Basisschool Sint-Jozef van Overmere. Zij namen enkel deel aan het interview. Sarah Bracke en Silvy Poppe van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer uit Kalken namen zowel deel aan het interview als aan de observatie. In 1.2. ga ik dieper in op het verloop van de observaties. Deze leerkrachten heb ik geselecteerd omdat zij geen tablet gebruiken in de klas. 1.1.2. Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie Ik heb gebruik gemaakt van zowel half gestructureerde als volledig gestructureerde interviews. Volgens Baarda et al. (2013) zijn bij volledig gestructureerde interviews de vragen vooraf bepaald en ligt de volgorde ook vast. De geïnterviewde kan wel vrij antwoorden. Bij een half gestructureerd interview liggen zowel de onderwerpen, of topics genoemd, als ook de belangrijkste vragen vast. Hoewel de vragen logisch zijn opgesteld, is het mogelijk om de vraagvolgorde of de formulering ervan aan te passen als dat nodig zou zijn. 1.1.2.1.

Half gestructureerde interviews

Aan de hand van halfgestructureerde interviews met een topiclijst, ben ik nagegaan wat auteurs, illustratoren, uitgevers, appontwikkelaars, ouders en kleuterleidsters te vertellen hadden over de verschillende aspecten van kinderboekenapps. In 1.1.3. ga ik dieper in op de topics die ik hiervoor heb opgesteld. Aangezien een halfgestructureerd interview verloopt op basis van open vragen, kunnen de respondenten uitgebreid antwoorden en kunnen bijvragen gesteld worden als dat nodig is. Net zoals het volledig gestructureerde interview vraagt ook deze soort veel voorbereidingstijd en vooral veel opzoekingswerk over de onderwerpen die aan bod komen.

65

1.1.2.2.

Volledig gestructureerde interviews

In 2 gevallen was het niet mogelijk om een half gestructureerd interview af te nemen. Daarom heb ik gewerkt met 2 volledig gestructureerde interviews die ik via e-mail heb afgenomen. Mylo Freeman en Bert Verglien hebben zo’n interview beantwoord, omdat het niet meer mogelijk was om persoonlijk af te spreken. Naast de lange voorbereidingstijd om de interviews goed op te stellen is het bij een gestructureerd interview via e-mail moeilijker om in te gaan op interessante of onduidelijke antwoorden. Daarom zijn een aantal interviews heen en weer gegaan tussen mij en de respondenten als ik nog een bijkomstige vraag wilde stellen. In een laatste fase heb ik telefonisch contact gehad met Bert Verglien om de laatste onduidelijkheden uit te klaren. 1.1.3. Beschrijving en verantwoording en preparatie van de gegevens Volgens Baarda et al. (2013) is er voor zowel de volledige als de half gestructureerde interviews een topiclijst nodig waarin de verschillende thema’s of topics die relevant zijn voor het interview op een logische manier aan bod komen. Onder de verschillende topics staan de specifieke vragen over dat thema. Aan de hand van een dergelijke topiclijst is het als interviewer gemakkelijker om structuur te brengen in het grote aantal vragen die gesteld moeten worden. De topiclijsten zijn ondergebracht in 5 categorieën: illustrator en auteurs van kinderboeken, uitgevers van kinderboekenapps, ontwikkelaar van kinderboekenapps, ouders van kleuters en leerkrachten. Bij elke categorie hoort een aparte topiclijst. Deze topiclijsten kunnen geraadpleegd worden in bijlagen 1 tot 6. De keuze van de topics is gebaseerd op het literatuuronderzoek. De belangrijkste bronnen hierbij waren verschillende studies van Bakker (2009, 2012); Bus en De Jong (2007); Bus, De Jong en Verhallen (2009); Bus en Neuman (2009) en Bus, van IJzendoorn en Pellegrini (1995) waarbij het belang van (voor)lezen, zowel op gedrukte boeken als op digitale boeken wordt onderzocht en de onderzoeken van Broekhof (2006); Hoge (2009) en Smeets en Bus (2009) die focussen op de effecten van digitale kinderboeken bij de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kleuters. Voor de commerciële, technische en artistieke topics over de omzetting naar een app, heb ik zowel internetartikels van Books2downloads als van Marketingfacts geraadpleegd.

66

De relevantste topics zijn onder meer: ‘omzetting van een kinderboek naar een app’, ‘kostenplaatje’, ‘voor-en nadelen van apps tegenover gedrukte boeken’, ‘criteria voor een succesvolle app’, ‘vertaling van apps’, ‘concurrentie’, ‘voorlezen’, ‘tablets op school’, ‘toekomst van lezen’, enzovoort. Nadat ik de topics had gekozen, heb ik ze gerangschikt per categorie. Zo plaats ik bijvoorbeeld het topic ‘de omzetting van een kinderboek naar een app’ niet bij de categorie ‘ouders en leerkrachten’, maar wel bij de categorie ‘uitgevers en appontwikkelaars’, omdat deze laatste categorie met dit topic in aanraking komt, terwijl ouders en leerkrachten de consumenten zijn. Andere topics zoals ‘ervaring met kinderen en apps’ en ‘toekomst van lezen’ plaats ik dan weer wel bij alle categorieën, omdat elke respondent daarover iets kan vertellen. Tabel 1 is een voorbeeld uitgewerkt dat betrekking heeft op alle categorieën. Tabel 1. Topic: Ervaring met kinderen en apps

Topic: Ervaring met kinderen en apps -

Hoe gaan kinderen ermee om?

-

Wat spreekt hen het meeste aan?

-

Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen?

Nadat ik de topiclijsten had opgesteld, heb ik op basis hiervan interviews opgesteld waarin ik de vragen gerangschikt en genummerd heb. De vragen en antwoorden van de interviews kunnen geraadpleegd worden in de bijlagen 7 tot 17. Na het afnemen van de interviews is gebleken dat sommige topics niet relevant waren voor mijn onderzoek. Daardoor heb ik niet alle topics in het resultatenhoofdstuk verwerkt. 1.1.4. Dataverzameling In dit onderdeel beschrijf ik de specifieke omstandigheden waarin ik de interviews heb afgenomen. Om dit te doen maakte ik gebruik van Baarda et al. (2013). 1.1.4.1.

Illustrator en auteurs

Voor het interview met illustrator en auteur Klaas Verplancke heb ik met hem afgesproken in een ontbijthuisje in het centrum van Antwerpen. Dit was een persoonlijk gesprek. Terwijl ik het interview met Sanne te Loo via Skype heb afgenomen, heeft Mylo Freeman de antwoorden op de vragen per e-mail doorgestuurd. Doordat dit laatste 67

interview schriftelijk verliep, waren sommige antwoorden niet helemaal duidelijk en heb ik het interview nog eens naar haar gemaild met het verzoek de gemarkeerde antwoorden opnieuw te bekijken en duidelijker te verwoorden. 1.1.4.2.

Uitgevers

Ook bij de interviews van Marius Van Campen en Bert Verglien heb ik 2 verschillende methodes gebruikt om de gegevens te verzamelen. Door de drukbezette agenda van Bert Verglien was het niet mogelijk om het interview persoonlijk af te nemen. Hij heeft daarom voorgesteld om uitgebreid de vragen te beantwoorden en me die per e-mail te bezorgen. Zo is het ook gebeurd. Ook hier waren enkele antwoorden onduidelijk of wilde ik nog doorvragen, daarom heb ik hem telefonisch gecontacteerd om die vragen beter toe te lichten. Marius Van Campen van Gottmer Uitgevers Groep was daarentegen wel bereid om af te spreken, zodat ik hem persoonlijk de vragen kon stellen. In oktober ben ik 2 dagen naar Amsterdam gegaan. Daar heb ik met Marius Van Campen afgesproken in een groot restaurant. Voor, tijdens en na het eten heb ik hem de vragen gesteld. Hoewel het zeer druk was in het restaurant, heeft dit geen negatieve invloed gehad op het gesprek. De antwoorden waren duidelijk verstaanbaar en zowel geïnterviewde als interviewer konden zich voldoende concentreren. 1.1.4.3.

Ontwikkelaar

Tijdens de tweedaagse trip naar Amsterdam had ik naast een afspraak met Marius Van Campen ook een interview gepland met appontwikkelaar Roger Ter Heide van RumdeeDum. Roger Ter Heide stelde voor om beide interviews tegelijk af te nemen. Zo is het ook gebeurd. Mijn vriend, die journalist en community manager is bij Bloovi, heeft me vergezeld op de afspraak en heeft Roger Ter Heide geïnterviewd, terwijl ik Marius Van Campen heb geïnterviewd. Beide respondenten werden dus op hetzelfde moment geïnterviewd. Elk interview heeft bijna 2 uur geduurd. Bovendien hadden beide geïnterviewden nog afspraken die dag, waardoor ze niet langer konden blijven. Daardoor konden we niet alle vragen stellen. De resterende vragen werden via e-mail en via Skypegesprekken afgewerkt. 1.1.4.4.

Ouders

2 van de 3 geïnterviewde ouders ken ik persoonlijk. Alle interviews zijn op 3 verschillende locaties afgenomen. Om te beginnen heb ik Stephan Decleir bij hem thuis 68

geïnterviewd. Dit was een logische keuze, omdat hij familie van mij is. Hoewel ik Bart de Keyser al jaren ken, heeft dit interview op zijn bureau op school plaats gevonden. Na half 4 heeft hij me te woord gestaan, op die manier had hij voldoende tijd om te antwoorden. Tot slot heb ik Marnik D’hoore gecontacteerd. Dit interview werd afgenomen op het kantoor van Bloovi in Zwijnaarde. 1.1.4.5.

Leerkrachten

De 4 leerkrachten werken op 2 verschillende scholen. Op elke school werd een andere manier van interviewen gehanteerd, die samenhing met de verschillende manieren van observeren in de klas. Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere In de Vrije Basisschool Sint-Jozef heb ik 20 kleuters van de derde kleuterklas geobserveerd en werden de leerkrachten Celine Everaert en Gerda Van Hee niet rechtstreeks betrokken bij de observatie. Beide leerkrachten heb ik tijdens een middagpauze op school geïnterviewd, nadat ze de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin hadden bekeken en uitgeprobeerd. Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer Kalken In tegenstelling tot de leerkrachten van de Vrije Basisschool Sint-Jozef, werden de leerkrachten van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer wel rechtstreeks betrokken bij de observatie. Nadat leerkrachten Sarah Bracke en Silvy Poppe zowel het prentenboek als de app hadden gebruikt in de klas, heb ik hen om een eerste indruk gevraagd. Door de drukke periode bij hen op school, hebben ze de overige vragen per email beantwoord. 1.1.5. Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens In deze paragraaf leg ik uit hoe ik de gegevens heb geregistreerd, verwerkt en vervolgens geprepareerd om de analyse uit te kunnen voeren. Om de gegevens te kunnen registreren, heb ik tijdens de mondelinge interviews gebruik gemaakt van een laptop. Op die manier kon in onmiddellijk neerschrijven wat de respondenten hebben geantwoord. Door mijn typervaring, kon ik de antwoorden snel noteren. De schriftelijke interviews werden per e-mail beantwoord. 69

Hoewel het niet uit te sluiten valt dat het gebruik van een laptop de respondenten heeft afgeleid, is dit tijdens de interviews niet gebleken. Na een tijdje leek het alsof de respondenten de laptop vergeten waren. Aangezien ik alle gegevens letterlijk had neergeschreven tijdens de interviews, was het enkel nodig om de taal en de stijl van de zinnen aan te passen naar het Standaardnederlands. Op die manier wordt er uniformiteit tussen de interviews gecreëerd. Nadat ik alle interviews had aangepast, heb ik ze geprepareerd om te kunnen verwerken voor de eigenlijke analyse. Daarvoor heb ik alle niet-relevante elementen geschrapt. Tot slot heb ik de gegevens onderverdeeld in verschillende thema’s aan de hand van eerder opgestelde topiclijsten. Deze topiclijsten vormen de volgorde voor de analyse van de gegevens. 1.1.6. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen Aan de hand van het Basisboek kwalitatief onderzoek van Baarda et al. (2013) heb ik de data geanalyseerd. In onderstaande alinea’s ga ik dieper in op de analysebeslissingen en op de verantwoording ervan. Om te beginnen heb ik

alle niet-relevante elementen uit de interviews geschrapt.

Daarnaast heb ik ook alle uitingen van emoties uit de interviews gehaald (Baarda et al., 2013). De tweede stap bestond uit het selecteren en ordenen van de data die overeenstemden met de eerder opgestelde topics of thema’s tijdens de preparatiefase. Hiervoor heb ik de werkwijze van Baarda et al. (2013) gebruikt. Zoals eerder aangegeven, heb ik de interviews geanalyseerd op themaniveau en niet op fragmentniveau, omdat deze methode geschikter is voor het onderwerp van de masterproef en voor de soorten interviews die ik heb afgenomen. Doordat de respondenten bij het beantwoorden van de ene vraag onbewust een andere vraag kunnen beantwoorden die onder een ander topic staat, is het beter de gegevens te ordenen per thema dan per fragment. Door op themaniveau te analyseren is het gemakkelijker om conclusies te trekken dan wanneer de verschillende respondenten meerdere vragen beantwoorden per vraag die wordt gesteld. Daarnaast is de analyse op

70

themaniveau ook geschikter voor mijn onderzoek, omdat ik verschillende aspecten van kinderboekenapps bespreek. Aan de hand van deze methode kon ik de verschillende data logisch ordenen per thema en zo de thema’s verder uitdiepen en ze nauwkeurig beschrijven. Daarenboven maakt deze methode het mogelijk om de data van de verschillende respondenten me elkaar in verband te brengen (Baarda et al., 2013). 1.1.7. Betrouwbaarheid en geldigheid Volgens Baarda et al. (2013) bevordert het gebruik van triangulatie de betrouwbaarheid en de geldigheid van het onderzoek. Nadat ik me goed gedocumenteerd had aan de hand van literatuur, heb ik niet een, maar meerdere personen gecontacteerd die in dezelfde branche zaten. Ik heb dus meer dan een auteur, ouder en leerkracht geïnterviewd. Dit verhoogt de kans op geldigheid van de gegevens. Naast de verschillende interviews heb ik ook gebruik gemaakt van andere onderzoekstrategieën, meer bepaald enquêtes en observaties. In 1.2. en 1.3. ga ik hier dieper op in. 1.2.

Observaties

Volgens Baarda en De Goede (2006) en Baarda et al. (2013) zijn observaties het meest geschikt om gegevens over een bepaald gedrag te verzamelen. Tijdens de observaties ga ik na kleuters omgaan met een tablet en kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin. Verder onderzoek ik of geanimeerde kinderboekenapps met interactiviteit, net

zoals

gedrukte

prentenboeken,

bijdragen

aan

het

verhaalbegrip

en

de

woordenschatontwikkeling van kleuters. Onderstaande onderzoeksvragen staan hierbij centraal: 1. Hoe gaan kleuters om met een tablet en een kinderboekenapp? 2. Leidt de interactiviteit van kinderboekenapps kleuters af van het verhaal? 3. Dragen

kinderboekenapps

bij

aan

de

woordenschatontwikkeling

en

verhaalbegrip van kleuters?

71

Het is belangrijk te weten dat er, zoals aangegeven in deel 1, verschillende soorten kinderboekenapps bestaan. Door deze verscheidenheid aan kinderboekenapps kunnen de resultaten van gelijkaardige onderzoeken toch sterk van elkaar verschillen. De kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin is een geanimeerde kinderboekenapp met interactiviteit. Terwijl de voorleesstem het verhaal leest, kan de lezer zelf afbeeldingen laten bewegen. Zo kunnen bijvoorbeeld de vinnen van Ida naar haar voeten geschoven worden en kunnen de haaien van het aquarium bewegen wanneer ze worden aangeraakt. Ook wordt het verhaal ondersteund door achtergrondgeluiden zoals ‘het ruisen van de zee’ en ‘het geraas van de auto’s’. Daarnaast kan de lezer zelf beslissen wanneer hij naar de volgende pagina gaat of het verhaal nog eens wil beluisteren. Deze opties maken het dus mogelijk dat de lezer zelf controle heeft hoelang en hoe snel hij het verhaal beluistert. De schoenen van de zeemeermin verschilt sterk van de kinderboekenapp Fiet wil rennen. In die app lijkt het verhaal met een voorleesstem eerder op een tekenfilm, waarbij de lezer tijdens het lezen zelf niets kan aanraken. Wanneer de lezer de functie ‘zelf lezen’ inschakelt, wordt het verhaal voortdurend onderbroken met vragen, bijvoorbeeld ‘duid aan wie er rent’, waardoor de lezer waarschijnlijk sneller afgeleid wordt van het eigenlijke verhaal. De resultaten van de observatie gelden dus uitsluitend voor De schoenen van de zeemeermin app en niet voor een gelijkaardige kinderboekenapp. Tijdens deze fase heb ik 2 verschillende observaties uitgevoerd. Enerzijds heb ik 20 kleuters in groepjes per 2 geobserveerd, anderzijds heb ik 2 klasgroepen met hun leerkracht geobserveerd terwijl de leerkracht gebruik maakte van de tablet en de app. Achteraf blijken bepaalde gegevens van observaties niet relevant te zijn voor het onderzoek, waardoor ik deze ook niet meer heb geanalyseerd en opgenomen in het resultatenhoofdstuk. Het gaat hier dan vooral over de tweede observatie in de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer, waarbij ik zowel de leerkrachten als de kleuters samen heb geobserveerd. Waarom de gegevens niet relevant bleken, leg ik uit in 1.2.3.2.

72

1.2.1. Keuze van de onderzoekseenheden Volgens Baarda et al. (2013) is de keuze van de onderzoekseenheden belangrijk om relevante uitspraken te kunnen doen over een bepaald onderwerp. In 1.2.1.1. en 1.2.1.2. ga ik dieper in op wie de onderzoekseenheden zijn en waarom ze geschikt zijn voor dit onderzoek. 1.2.1.1.

Observatie 1

Voor observatie 1 heb ik in totaal 20 kleuters van de derde kleuterklas (met een leeftijd tussen 5 en 6 jaar) geselecteerd. Alle deelnemende kleuters zijn afkomstig van de Vrije Basisschool Sint-Jozef van Overmere. Aangezien dit onderzoek gebaseerd is op een normale populatie, worden kleuters met taalproblemen of taalachterstand niet geselecteerd. De leerkrachten hebben daarom 20 kleuters geselecteerd met een ‘goede’ tot ‘zeer goede’ score op eerder afgenomen taaltesten op school. Die taaltesten worden ieder jaar in de derde kleuterklas afgenomen om na te gaan hoe taalvaardig de kinderen op die leeftijd zijn. Bovendien is er bij de selectie van de kleuters op gelet dat alle kleuters afkomstig waren uit Vlaamse gezinnen, dit betekent dat alle kleuters Nederlands als moedertaal hebben. Er werd op voorhand niet nagegaan of de kleuters thuis gebruik maakten van een tablet. Om een zo evenredig mogelijke verdeling te bekomen, werden er 10 meisjes en 10 jongens geselecteerd. Tot slot werden enkel kleuters die het verhaal De schoenen van de zeemeermin niet kenden geselecteerd. Voor de selectie van de kleuters werd daarom een beroep gedaan op de leerkrachten van de betreffende kleuterklassen. Deze kleuterschool was geschikt voor de observatie, omdat ze enerzijds nog geen gebruik maakt van tablets in de klassen en omdat er anderzijds hoofdzakelijke autochtone kleuters naar deze school gaan. 1.2.1.2.

Observatie 2

Aan de tweede observatie namen 26 personen deel, namelijk 2 leerkrachten en 24 kleuters). Alle deelnemende kleuters (met een leeftijd tussen 3 en 6 jaar) en leerkrachten (29 en 31 jaar oud) zijn afkomstig van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer in Kalken. De leerkrachten hebben een diploma van kleuteronderwijs en hebben respectievelijk 8 en 10 jaar ervaring. Voor deze observatie (2) namen alle kleuters van beide kleuterklassen deel. Beide groepen bestonden uit 12 kleuters, met 4 jongens en 8 meisjes in de eerste groep en 9 jongens en 3 meisjes in de tweede groep. Tot slot was het 73

belangrijk dat zowel de leerkrachten als de kleuters het verhaal De schoenen van de zeemeermin niet kenden. Ik heb deze kleuterschool geselecteerd omdat ze, net zoals de Vrije Basisschool Sint-Jozef, nog geen gebruik maakt van tablets in de klas en hoofdzakelijk uit een Vlaamse populatie kleuters bestaat. 1.2.2. Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie In dit deel ga ik dieper in op de specifieke onderzoekstrategie die ik heb aangewend en waarom deze het meest geschikt was voor dit onderzoek. Verder bespreek ik de mogelijke voor-en nadelen die de onderzoekstrategie met zich meebrengt.

Aan de hand van een vrije observatie onderzoek ik hoe kleuters omgaan met een tablet en een app en of de interactiviteit hen niet afleidt van het verhaal. Hoewel ik geen gebruik maak van een niet- gestructureerde observatie, heb ik wel een aantal aandachtspunten vooraf opgesteld, waardoor het volgens Baarda et al. (2013) als observator gemakkelijker is te focussen op deze punten. Op die manier voorkom ik dat ik bepaalde belangrijke aspecten over het hoofd zie. Ik heb deze onderzoekstrategie gekozen, omdat niet eerder onderzocht werd hoe kleuters zelfstandig met een tablet en een kinderboekenapp omgaan. Volgens Baarda en De Goede (2006) en Baarda et al. (2013) zijn er zowel voor-als nadelen verbonden aan observeren. Een eerste voordeel aan observeren is dat de observator een gedrag, hier de omgang van kleuters met een tablet en een app, kan vaststellen zonder dat de respondenten zich ervan bewust zijn. Daarnaast hoeven de respondenten geen beroep te doen op hun geheugen. Hoewel ik me opstel als een externe observator en dus niet participeer aan de observaties, is het mogelijk dat de kleuters van observatie 1 mijn hulp inroepen wanneer ze niet weten wat ze moeten doen of wanneer ze per ongeluk uit het verhaal zijn gegaan. Een tweede nadeel kan zijn dat de respondenten zich anders gedragen in de aanwezigheid van een observator. Aangezien ik geen ervaring heb met observeren, kan ik de impact van mijn aanwezigheid moeilijk inschatten. Tot slot nemen observaties veel tijd in beslag.

74

1.2.2.1.

Observatie 1

Tijdens observatie 1 ben ik zichtbaar aanwezig, maar ik neem een rol als externe observator op mij. Bovendien ben ik open over mijn rol als onderzoeker. De leerkrachten weten dat ik de kleuters observeer, maar de kleuters zelf denken dat ik een andere leerkracht ben met wie ze een verhaaltje gaan lezen. Er zijn telkens 2 kleuters aanwezig tijdens de eerste observatie. Ik vertel de kleuters dat ze zelfstandig 2 keer naar een verhaaltje mogen kijken en luisteren op de tablet. Ik start het verhaal voor hen, maar nadien zijn ze op elkaar aangewezen. Beide kleuters zitten in een zetel, terwijl ik achter hen zit, zodat ik kan kijken hoe ze omgaan met de tablet en met de app. 1.2.2.2.

Observatie 2

In tegenstelling tot observatie 1, observeer ik bij deze observatie zowel de kleuters als de beide leerkrachten. Net als bij de eerste observatie, ben ik ook bij deze observatie zichtbaar aanwezig, maar dit keer hebben enkel de leerkrachten instructies gekregen. Zo weten de leerkrachten hoe ze de tablet en de app moet bedienen. Terwijl de kleuters samen naar het verhaal luisteren, bevind ik mij achteraan in de klas, uit het gezichtsveld van de kleuters, waardoor ze niet worden afgeleid en zich op het verhaal kunnen concentreren. 1.2.3. Beschrijving en verantwoording van het onderzoeksinstrument Om de data te verzamelen heb ik meerdere documenten zelf ontwikkeld, meer bepaald woordenschattesten, inhoudsvragen over het verhaal De schoenen van de zeemeermin en een observatieschema waarin ik focuspunten vastlegde. In 1.2.3.1. en 1.2.3.2. ga ik dieper in op deze documenten. Het observatieschema stelde ik op met behulp van Baarda en De Goede (2006). 1.2.3.1.

Observatie 1

Voormeting Voordat de kleuters met een ‘goed’ tot ‘zeer goed’ taalniveau in groepjes van 2 geobserveerd konden worden, werd eerst een eigen ontworpen woordenschattest (zie bijlage 19) afgenomen. 75

De taaltest bestaat uit 2 delen: De eerste test peilt naar de actieve woordenschatkennis (zie tabel 2) van de kleuter. Er werden 12 woorden op basis van het verhaal De schoenen van de zeemeermin geselecteerd. Bij de actieve woordenschattest moest de kleuter zelf in eigen woorden een definitie of omschrijving van een woord kunnen geven. De leerkracht noteerde in de tabel ‘ja’ of ‘neen’ en schreef een opmerking in de marge indien dit nodig was. Het was belangrijk dat de leerkracht de kleuter niet hielp. Wanneer de leerkracht kon opmaken dat de kleuter het antwoord wel wist, maar nog niet volledig zeker was, mocht ze wel een bijvraag stellen om de omschrijving van het woord te illustreren aan de hand van een voorbeeld. Daarnaast diende tabel 3 (pp. 77 en 78) als hulpmiddel voor de leerkrachten. In de linker kolom van tabel 3 staan de woorden die de kleuters zelfstandig moesten kunnen omschrijven en in de rechter kolom staan de elementen vermeld die in aanmerking kwamen om de omschrijving goed te keuren. Tabel 2. Actieve woordenschattest

Woord

Actieve woordenschattest Ja Neen

Omschrijving

1. Afscheid 2. Nieuwsgierig 3. Zeemeermin 4. Geraas (van de auto’s) 5. Ruisen van de zee 6. De nacht kleurde van het bezoek 7. Vinnen 8. Bodem 9. Reling 10. Tuurde 11. Museum 12. Spettertjes

76

Tabel 3. Criteria actieve woordenschattest

Criteria actieve woordenschattest Woorden

Elementen om de omschrijving goed te keuren

1. Afscheid

- Wanneer je weggaat - Wanneer je naar school moet - Wanneer je verhuist - Zwaaien naar iemand die weggaat - Je kan verdrietig zijn als je afscheid neemt

2. Nieuwsgierig

- Wanneer er cadeautjes zijn als je jarig bent - Je weet niet wat erin zit, je zou het graag willen weten

3. Zeemeermin

- Een vrouw met een lange staart die in de zee woont - Zoals de Kleine Zeemeermin

4. Geraas (van de auto’s)

- Auto’s die lawaai maken op straat - Veel auto’s op straat - Geluid imiteren

5. Ruisen van de zee

- Geluid van de golven - Als je aan zee bent en je hoort de golven - De golven die naar het strand komen - Geluid imiteren

6. De nacht kleurde van het bezoek2

- ’s Nachts komen er visjes op bezoek bij Ida - Tijdens haar droom komen er visjes in haar slaapkamer

7. Vinnen

- Zwemvliezen - Vinnen om te zwemmen in de zee of in het zwembad

2

Beeldspraak: specifiek voor het boek De schoenen van de zeemeermin.

77

- Flappers om mee te zwemmen 8. Bodem

- De grond van de zee - Diep in de zee: de bodem - Onder het water waarop je kan lopen - De grond van het zwembad

9. Reling

- Om je vast te houden - Reling op een brug op een boot - Zodat je niet kan vallen - Een soort hek

10. Tuurde

- Lang kijken naar iets - staren

11. Museum

- Zelf een voorbeeld geven van een museum - Je moet er stil zijn en je mag niets aanraken - Je kan er dingen bekijken - Schilderijen, beelden, dode dieren,…

12. Spettertjes

- Druppeltjes - Water - In bad kan je spettertjes maken - Het lijkt op regendruppels

De tweede taaltest is een passieve of receptieve woordenschattest (zie tabel 4 p. 79). Deze test gaat na of de kleuters in staat waren om de juiste afbeelding te koppelen aan de betekenis ervan. Elke kleuter kreeg 12 woorden te horen en kon per woord uit 3 verschillende afbeeldingen kiezen. De afbeeldingen van de passieve woordenschattest kunnen geraadpleegd worden in bijlage 20.

78

Tabel 4. Passieve woordenschattest

Passieve woordenschattest Woord

A

B

C

1. Afscheid 2. Nieuwsgierig 3. Zeemeermin 4. Geraas (van de auto’s) 5. Ruisen van de zee 6. De nacht kleurde van het bezoek 7. Vinnen 8. Bodem 9. reling 10. Tuurde 11. Museum 12. Spettertjes

De leerkracht van de betreffende kleuterklas nam van elke vooraf geselecteerde kleuter deze woordenschattesten af. De resultaten kon zij noteren in het persoonlijke dossier van de kleuter. Deze antwoorden van de kleuters kunnen geraadpleegd worden in bijlage 22 en de verwerkte gegevens in het resultatenhoofdstuk. Aangezien ik niet aanwezig was tijdens deze voormeting, kan ik de validiteit van de gegevens niet controleren. Maar omdat het ervaren leerkrachten zijn en ik duidelijke instructies heb gegeven, ga ik ervan uit dat de leerkrachten de gegevens correct verzameld hebben. Tijdens de observatie Tijdens de observatieperiode van 2 dagen heb ik de kleuters per 2 geobserveerd. Ik heb gebruik gemaakt van een open observatieschema waarin ik wel een aantal aandachtspunten op voorhand heb vastgelegd. Tabel 5 op pagina 80 toont welke aandachtpunten ik heb gebuikt om de kleuters te observeren. Volgens Baarda en De Goede (2006) en Baarda et al. (2013) kan de observator op die manier waarnemen wat er gebeurt, zonder de belangrijkste focuspunten uit het oog te verliezen en zijn 79

observatieschema’s geschikt om het waargenomen gedrag onmiddellijk te registeren. Het ingevulde observatieschema kan geraadpleegd worden in bijlage 25. Tabel 5. Observatieschema 1 met aandachtspunten

Observatieschema 1 met aandachtspunten Aandachtspunten

Ja

Neen

werden

dezelfde

1. Hebben ze een tablet huis? 2. Zijn ze vertrouwd3 met een tablet? 3. Zijn ze vertrouwd4 met een app? 4. Volgen ze het verhaal? 5. Zijn ze afgeleid door de interactiviteit5? 6. Willen ze direct naar het spelletje op het einde? 7. Kunnen ze omgaan met het touchscreen? 8. Zorgt de navigatie6 voor moeilijkheden? 9. Zijn ze geneigd om zelf op zoek te gaan naar afbeeldingen die ze kunnen doen bewegen? 10. Zijn ze sneller afgeleid van het verhaal nadat ze ontdekt hebben dat ze zelf afbeeldingen kunnen doen bewegen? 11. Reageren ze enthousiast7 als een afbeelding beweegt die ze hebben aangeraakt? 12. Roepen ze snel hulp in als ze iets niet begrijpen of als toevallig uit het verhaal zijn gegaan?

Nameting Nadat

de

kleuters

het

verhaal

2

keer

hadden

bekeken,

woordenschattesten, zowel actief als passief, opnieuw individueel afgenomen. Dit keer werden deze testen door mij afgenomen en niet door de leerkracht van de kleuters. Iedere kleuter heeft een eigen dossier waarop ik de resultaten van de woordenschattesten kon noteren. Vervolgens heb ik gepeild naar de ‘leesattitude’ (zie tabel 6 pagina 81) van de kleuters. Ik heb de kleuters gevraagd of ze het verhaal ‘helemaal niet leuk’, ‘leuk’ of 3

De kleuters weten wat een tablet is. De kleuters weten wat een app is en wat ze ermee moeten doen. 5 Achtergrondgeluiden, bewegende beelden, muziek,… 6 De pijltjes in de vorm van een vis om naar de volgende pagina te gaan. 7 De kleuters zijn blij, ze lachen en ze roepen dat er iets beweegt wanneer ze zelf een afbeelding aanraken. 4

80

‘superleuk’ vonden. Dit heb ik getest aan de hand van 3 smileys (zie bijlage 21). Tot slot heb ik aan de kleuters individueel inhoudsvragen gesteld om na te gaan of de kleuters de inhoud van het verhaal begrepen hadden en of ze niet werden afgeleid van het verhaal door de animatie, muziek, bewegende beelden en het touchscreen. De inhoudsvragen die peilen naar het verhaalbegrip zijn te lezen in tabel 7 en werden door mij en Roosmarijn de Clercq, een bevriende kleuterleidster opgesteld. De antwoorden van deze metingen zijn eveneens te raadplegen in bijlagen 23 en 24. Tabel 6. Leesattitude

Leesattitude Ik vond het verhaal : 1. Helemaal niet leuk 2. Leuk 3. Superleuk

Tabel 7. Verhaalbegrip

Verhaalbegrip 1. Hoe heet het meisje in het verhaal? 2. Ida zocht een paar mooie schelpjes, maar wat vond zij nog in het zand ? 2.1. Zijn het echte schoenen van een zeemeermin ? 2.2. Wat zeggen wij daartegen ? 3. Ida doet haar nieuwe schoenen niet meer uit. Ook niet als ze gaat slapen, maar ze mist nog iets. Wat ? 4. Ida wil ook graag een zeemeerminnenstaart maken. 4.1. Hoe doet ze dat ? 5. Een zeemeermin leeft in de zee. Fietsen naar de zee is voor Ida veel te ver. 5.1. Waar gaat Ida naartoe? 5.2. Zit ze echt aan de zee? 6. Ida gaat naar de dierentuin, de rivier en naar het museum en telkens staat haar iets niet aan. Wat ? 7. Als Ida naar huis fietst en toch het geruis van de zee hoort, gebeurt er iets. Wat?

81

1.2.3.2.

Observatie 2

Voor de tweede observatie ben ik anders te werk gegaan. Hier heb ik geen testen vooraf afgenomen. Tijdens observatie 2 heb ik opnieuw gebruik gemaakt van een open observatieschema (zie tabel 8), waarin ik vooraf een aantal aandachtspunten had opgesteld. Tijdens deze observatie heb ik zowel de leerkrachten als kleuters geobserveerd. Nadat de leerkracht aan de hand van de tablet het verhaal had verteld, moesten de kleuters in groep het verhaal zelf proberen te reconstrueren aan de hand van de prenten van het boek en peilde de leerkracht eveneens naar de leesattitude. Tabel 8. Observatieschema 2 met aandachtspunten

Observatieschema 2 met aandachtspunten Aandachtspunten

Ja

Neen

1. Zijn de leerkrachten vertrouwd met een tablet? 2. Kunnen de leerkrachten de tablet gebruiken? 3. Zijn de leerkrachten vertrouwd met een app? 4. Hebben de leerkrachten moeite met het touchscreen? 5. Zijn de kleuters gefascineerd8? 6. Luisteren de kleuters naar de voorleesstem? 7. Zijn de kleuters enthousiast als de leerkracht iets laat bewegen op het scherm? 8. Zijn de kleuters afgeleid van het verhaal door de voorleesstem? 9. Roepen de leerkrachten snel hulp in als ze iets niet begrijpen of als toevallig uit het verhaal zijn gegaan? 10. Vragen de leerkrachten snel aan de observator of er iets kan bewegen in het verhaal?

Bij nader inzien bieden de reconstructie van het verhaal in eigen woorden en de observatie van de groep kleuters geen antwoord op mijn onderzoeksvragen, waardoor ik de gegevens niet verder heb verwerkt en geanalyseerd. Kleuters reageren namelijk anders wanneer ze zelf met een tablet mogen omgaan dan wanneer een leerkracht voor een groep het verhaal vertelt met een tablet.

8

Zijn de kleuters geboeid en gefascineerd door wat er op het scherm te zien en te horen is?

82

Na de observatie heb ik de leerkrachten geïnterviewd. Tijdens deze interviews heb ik voornamelijk gepeild naar hun eigen ervaring met de tablet en wat ze van de app vonden. De beschrijving en de afname van de interviews heb ik reeds beschreven in 1.1. De resultaten van zowel de observatie als van het interview zijn te lezen in het resultatenhoofdstuk. 1.2.4. Dataverzameling In dit onderdeel beschrijf ik de specifieke omstandigheden waarin de observaties werden uitgevoerd. In 1.2.4.1. en 1.2.4.2. ga ik er dieper op in. Voor de dataverzameling heb ik van de methode van Baarda en De Goede (2006) en Baarda et al. (2013) gebruik gemaakt. 1.2.4.1.

Observatie 1

Tijdens de tweedaagse observatie op 10 en 13 februari 2014 heb ik de 20 kleuters in duo’s uit de klas gehaald en naar een afzonderlijk lokaaltje gebracht. Het lokaaltje werd meestal gebruikt door een logopediste of een zorgleerkracht. In het lokaal waren een tafel, stoelen en een zetel aanwezig waarin de kleuters konden zitten wanneer ze naar het verhaal luisterden op de tablet. De kleuters luisterden samen 2 maal naar het verhaal De schoenen van de zeemeermin dat werd verteld door een voorleesstem. Elke luisterbeurt duurde 10 minuten. Nadien nam individueel de woordenschattesten opnieuw af en peilde ik naar de leesattitude en het verhaalbegrip. Deze testen duurden per kleuter gemiddeld 15 minuten. Terwijl de ene kleuter de testen bij mij maakte, mocht de andere kleuter een spelletje spelen op de tablet. Op die manier kon de laatstgenoemde niet beïnvloed worden door antwoorden van de eerstgenoemde kleuter. 1.2.4.2.

Observatie 2

In tegenstelling tot observatie 1, vond observatie 2 op woensdag 12 februari 2014 wel plaats in een klassituatie en werden er geen speciale ingrepen doorgevoerd. Beide klassen werden wel herverdeeld, zodat de 2 groepen even groot waren. De kleuters luisterden naar het verhaal op de tablet die de leerkracht vasthield. De voorleesstem vertelt het verhaal. Deze kleuters kregen het verhaal slechts een keer te horen. Nadat de voorleesstem het verhaal had voorgelezen, mochten de leerkrachten hetzelfde verhaal met het gedrukte boek voorlezen. Observatie 2 heeft in totaal een uur geduurd, doordat ik beide leerkrachten heb geobserveerd. 83

1.2.5. Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens In deze paragraaf leg ik uit hoe ik de gegevens heb geregistreerd, verwerkt en nadien geprepareerd om in een volgende stap de analyse te kunnen uitvoeren. Om de gegevens te kunnen registreren, heb ik tijdens beide observaties gebruik gemaakt van de observatieschema’s. De gegevens heb ik onmiddellijk geregistreerd op mijn laptop. Op die manier ben ik erin geslaagd de gegevens waarheidsgetrouw te noteren zonder veel tijd te verliezen terwijl ik de kleuters en leerkrachten observeerde. De antwoorden van de woordenschattesten en de inhoudsvragen heb ik tijdens de eerste observatie schriftelijk genoteerd, omdat iedere kleuter een individueel dossier had waarop de resultaten van de voortesten reeds genoteerd stonden. Na de observaties heb ik de schriftelijke gegevens van de testen zorgvuldig getypt op mijn laptop. Deze gegevens kunnen geraadpleegd worden in bijlagen 23 en 24. Ook de gegevens die ik geregistreerd heb met de laptop, zoals de observatieschema’s, heb ik zorgvuldig nagekeken en verbeterd. De gegevens van het ingevulde observatieschema (1) bespreek ik in het resultatenhoofdstuk. Nadat ik alle gegevens had geordend, heb ik ze geprepareerd om te kunnen verwerken voor de eigenlijke analyse. Daarvoor heb ik eerst de niet-relevante elementen geschrapt. Vervolgens heb ik de gegevens van de woordenschattesten en het verhaalbegrip in tabellen en een grafiek gezet. Volgens Baarda en De Goede (2006) en Baarda et al. (2013) kunnen de gegevens op die manier gemakkelijk geanalyseerd worden in het resultatenhoofdstuk. Doordat ik 12 aandachtspunten op voorhand heb vastgelegd in het observatieschema (1), is het niet meer nodig om deze verder te coderen of te labelen. De 12 aandachtspunten komen overeen met 12 codes die ik in het resultatenhoofdstuk bespreek. 1.2.6. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen Aan de hand van het Basisboek Methoden en technieken van Baarda en De Goede (2006) en Dit is onderzoek! van Baarda (2009) heb ik de data van observatie 1 geanalyseerd. In onderstaande alinea’s ga ik dieper in op de analysebeslissingen en de verantwoording ervan.

84

Aangezien de resultaten van de woordenschattesten, van zowel de voor- als de nameting, kwantitatieve gegevens zijn, heb ik ze op de computer verwerkt aan de hand van een tabel. Vervolgens heb ik per vraag het aantal kleuters geteld dat de vraag correct heeft beantwoord. Deze resultaten heb ik eveneens in een tabel gezet, net als de gegevens van de leesattitude. Tot slot analyseer ik de gegevens van de observatieschema’s aan de hand van de overeenkomstige codes en ga ik na hoe de kleuters en leerkrachten omgaan met een tablet en een app. Deze gegevens zet ik in een tabel en beschrijf ik in een bijhorend verslag. Aangezien het om een beperkt aantal gegevens gaat, is het mogelijk om die zelf met Excel op pc te verwerken en zijn er dus geen complexere statistische programma’s voor nodig. Excel biedt de mogelijkheid om zelf statistische bewerkingen en analyses uit te voeren. Voor het maken van tabellen en het berekenen van procenten heb ik het handboek Statistiek met Exel Van der Elst (2012) gehanteerd. In het 2.2. ga ik dieper in op de resultaten van de kleuters van de Vrije Basisschool SintJozef. 1.2.7. Betrouwbaarheid en geldigheid In onderstaande alinea’s ga ik verder in op welke manieren de betrouwbaarheid van de observaties en de geldigheid van de gegevens verhoogd werden. Om de betrouwbaarheid en geldigheid van de observaties te verhogen heb ik gebruik gemaakt van een laptop, waardoor de gegevens onmiddellijk en betrouwbaar genoteerd konden worden. Doordat ik de gegevens van de observaties ter plekke heb geregistreerd, is de kans veel kleiner dat ik valse beoordelingen heb genoteerd (Baarda en De Goede, 2006). Daarnaast heb ik de observatiemethode gevolgd van Baarda et al. (2013), waarin gedetailleerd wordt beschreven wat er verwacht wordt. Naast het Baarda et al. (2013) heb ik ook de onderzoeken van Stichting Lezen (De computer leest voor), Theelen (2012) en Smeets (2012) geraadpleegd om mijn onderzoek uit te bouwen. Naast 2 observaties heb ik ook interviews met ouders en leerkrachten afgenomen over de omgang met een tablet en een app. Door verschillende methodes te combineren verhoogt de geldigheid van de gegevens. Tot slot heb ik gebruik gemaakt van replicatie, waarbij ik tijdens observatie 2 een deel van observatie 1 heb overgedaan, maar dan wel in een klassituatie (Baarda et al., 2013). 85

1.3. Surveyonderzoek “Een enquête is een vaste verzameling vragen met vaste antwoordalternatieven, waarbij antwoorden systematisch worden vastgelegd en statistisch worden verwerkt” (Baarda, De Goede, & Kalmijn, 2007, p. 21). Volgens Baarda et al. (2007) kan de onderzoeker aan de hand van een enquête meer te weten komen over attitudes, meningen, gevoelens, gedachten, enzovoort. In onderstaande paragrafen ga ik dieper in op het opstellen, afnemen en verwerken van de enquête. Verder leg ik uit wie de respondenten zijn en waarom ze geschikt zijn voor dit onderzoek. 1.3.1. Samenstelling van de steekproef Om relevante uitspraken te kunnen doen over een bepaald onderwerp, is de keuze van de steekproef een belangrijke factor (Baarda et al., 2013). In onderstaande alinea’s bespreek ik wie de onderzoekseenheden zijn en waarom zijn geschikt zijn voor dit onderzoek. Aangezien het onmogelijk is om alle Vlaamse ouders met kinderen in de tweede en/of derde kleuterklas in deze korte periode te bevragen, heb ik gebruik gemaakt van een selecte steekproef. Dit wil zeggen dat ik de onderzoekseenheden, in dit geval ouders, niet volstrekt willekeurig gekozen heb (Baarda & De Goede, 2006). Aangezien ik zowel kleuters van de Vrije Basisschool Sint-Jozef als van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer heb geobserveerd, was het daarom een logische keuze om van deze klassen de ouders te bevragen. Doordat de steekproef select is, doe ik in het resultatenhoofdstuk uitsluitend uitspraken over de antwoorden van deze groep. De steekproef bestaat uit honderd ouders, van wie hun kind(eren) in de tweede en/of derde kleuterklas van de Vrije Basisschool Sint-Jozef of de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer zit(ten). Beide basisscholen zijn gelegen in Oost-Vlaanderen, respectievelijk Overmere en Kalken en hebben geen allochtone leerlingen. De ouders werden verworven met een verplichte deelname, dit wil zeggen dat ik een brief heb opgesteld, die geraadpleegd kan worden in bijlage 26, die samen met de vragenlijst werd meegegeven met de kleuters naar huis. De ouders kregen 2 weken de tijd om de enquête in te vullen en voor 31 januari 2014 terug te bezorgen aan de betreffende leerkrachten, om vervolgens geanalyseerd te worden. De ouders waren op de hoogte gebracht dat de enquête anoniem verliep en dat ik de resultaten van het onderzoek eind mei zou meedelen.

86

In totaal werden er 100 exemplaren uitgedeeld, waarvan er 72 werden teruggebracht. Ondanks de instructies in de begeleidende brief, waren 10 enquêtes niet bruikbaar voor een verdere analyse doordat ze niet of incorrect werden ingevuld. 1.3.2. Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie In dit deel ga ik dieper in op de onderzoekstrategie en de redenen waarom deze het meest geschikt was voor dit onderzoek. Verder bespreek ik de mogelijke voor-en nadelen die de onderzoekstrategie met zich meebrengt.

Om in kaart te brengen hoe ouders met jonge kinderen gebruik maken van een digitale media zoals een tablet en een smartphone, welke activiteiten kinderen erop uitvoeren en hoelang ze erop mogen spelen, heb ik gebruik gemaakt van een surveyonderzoek, beter bekend als een enquête. Verder peilt deze vragenlijst naar hoeveel procent van de ouders voorleest en welk medium ze daarvoor gebruiken. Ook gaat de enquête na hoeveel procent van de ouders ervan overtuigd is dat kinderboekenapps een positief effect hebben op de woordenschatontwikkeling van hun kind en of ze voor-en nadelen zien in kinderboekenapps ten opzichte van gedrukte boeken. Om het surveyonderzoek op te stellen en de steekproef te kiezen, heb ik gebruik gemaakt van het basisboek Enquêteren en gestructureerd interviewen (Baarda, De Goede, & Kalmijn, 2007). Volgens Baarda, De Goede en Kalmijn (2007) zijn er zowel voor- als nadelen verbonden aan deze onderzoekstrategie. Een voordeel van enquêtes is dat ze een dankbaar instrument zijn om op een snelle, gemakkelijke en goedkope manier gegevens over meerdere onderwerpen van een groter aantal respondenten te verzamelen. Bovendien blijven de respondenten anoniem, waardoor ze sneller de vragen zouden beantwoorden. Een nadeel is dat mensen vaak geen tijd hebben om ze goed in te vullen of gewoonweg geen zin hebben om ze in te vullen. Voor dit onderzoek heb ik de enquêtes getypt, gekopieerd en vervolgens uitgedeeld. De vragen werden schriftelijk beantwoord door de ouders. 1.3.3. Beschrijving en verantwoording van het meetinstrument Om een goede enquête op te stellen, moet er aan een aantal criteria voldaan worden. Zo moeten de vragen duidelijk en concreet geformuleerd worden, opdat er nadien relevante

87

uitspraken gedaan kunnen worden in het resultaten hoofdstuk. Aan de hand van de richtlijnen van Baarda, De Goede en Kalmijn (2007) heb ik de vragenlijst opgesteld. Als meetinstrument heb ik een zelf ontwikkelde vragenlijst (zie bijlage 26) gebruikt waarmee de gegevens schriftelijk werden verzameld. De zelf opgestelde enquête bestaat uit 13 vragen met telkens vooraf vastgelegde meerkeuzevragen. De respondenten kunnen meerdere antwoorden aanvinken als die van toepassing zijn. 1.3.4. Dataverzameling In dit onderdeel beschrijf ik de specifieke omstandigheden waarin de enquêtes werden afgenomen. Hiervoor werd de methode van Baarda en De Goede (2006) gebruikt. Om de gegevens te kunnen verzamelen heb ik 100 vragenlijsten met begeleidende brief verdeeld over beide basisscholen en bezorgd aan de leerkrachten die op hun beurt de vragenlijsten moesten uitdelen. Hen werd uitdrukkelijk gevraagd om de enquêtes in de agenda’s van de kleuters te bevestigen, opdat de ouders de enquêtes zouden vinden, invullen en terugbrengen. Helaas werd hier geen gehoor aan gegeven, wat mee kan verklaren dat niet alle honderd exemplaren terug werden gebracht. In de begeleidende brief die gericht was aan de ouders, stond beschreven wat er van hen precies werd verwacht. Nadat de ouders de vragenlijst hadden ontvangen, was het de bedoeling dat ze de 13 meerkeuzevragen schriftelijk zouden invullen binnen de periode van 2 weken. Er konden meerdere antwoorden per vraag aangekruist worden, als de antwoorden van toepassing waren. Daarnaast stond vermeld dat de ouders slechts één formulier moesten invullen als beide kinderen in de tweede en/of derde kleuterklas zaten. Maar deze maatregel bleek niet nodig te zijn, omdat er geen broers en/of zussen in dezelfde klas zaten. Nadat de vragenlijst was ingevuld, werd de ouders gevraagd deze terug te bezorgen aan de leerkracht voor 31 januari 2014. Nadat de leerkrachten de enquêtes hadden verzameld, heb ik ze opgehaald. Na een eerste telling stelde ik vast dat niet alle vragenlijsten waren teruggebracht. De leerkrachten hadden nog een week extra de tijd om de resterende vragenlijsten op te halen. Uiteindelijk werden er in totaal 72 exemplaren af gegeven. Er kunnen meerdere factoren een rol gespeeld hebben voor deze non-respons. Ten eerste heb ik de forumlieren niet persoonlijk aan de ouders kunnen geven, maar werd dit toevertrouwd aan leerkrachten en kleuters. Wanneer de leerkrachten de formulieren niet geniet of gekleefd hebben in de agenda, 88

bestaat de kans de het losse papier verloren gaat alvorens de ouders het kunnen lezen en invullen. Daarenboven is het mogelijk dat sommige respondenten niet beschikken over digitale media zoals laptop, smartphone of tablet, waardoor ze het nut niet zien om de enquête in te vullen. Een derde veronderstelling voor de non-respons is het feit dat zowel hoogopgeleiden, respondenten met minimaal een hogeschool diploma (professionele bachelor) als laagopgeleiden werden ondervraagd. Misschien werden sommige vragen te moeilijk gesteld, waardoor deze laatste groep er niet correct kon op antwoorden. Wanneer de vragenlijsten onvolledig werden ingevuld, waren ze niet geschikt voor verdere analyse. 1.3.5. Verwerking en preparatie van de gegevens In deze paragraaf leg ik uit hoe ik de gegevens verwerkt en geprepareerd heb om in een volgende stap de analyse te kunnen uitvoeren. Voor deze fase van het onderzoek heb ik een beroep gedaan op het Basisboek Methoden en Technieken (Baarda & De goede, 2006). Nadat ik alle vragenlijsten had opgehaald, heb ik ze vervolgens gesorteerd op opleidingsniveau, namelijk ‘hoogopgeleid’, ‘laagopgeleid’. In een tweede fase heb ik alle onbruikbare enquêtes verwijderd. Dit waren enquêtes die wel werden teruggebracht maar die niet correct of onvolledig waren. Alle teruggebrachte enquêtes kunnen geraadpleegd worden in bijlage 27. Om de gegevens te prepareren voor de eigenlijke analyse heb ik ze eerst in een tabel ingegeven op de computer. In deze tabel staan de vragen van de enquête, waarnaast telkens vermeld staat hoeveel respondenten hetzelfde antwoord aangevinkt hebben (zie bijlage 28). 1.3.6. Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen In een laatste fase heb ik de gegevens geanalyseerd met de pc. Door de gegevens te analyseren wil ik nagaan of er een verschil is tussen de antwoorden van de hooggeschoolde en de laaggeschoolde respondenten. Ik ga er vanuit dat de respondenten met minimaal een hogeschooldiploma meer geïnteresseerd zijn in nieuwe digitale media zoals smartphones en tablets en dat zij daardoor sneller geneigd zijn hun kinderen ermee vertrouwd te maken en meer op zoek gaan naar kinderboekenapps dan ouders die laaggeschoold zijn. Om hierover uitspraken te kunnen doen, moet ik de gegevens van

89

beide groepen respondenten analyseren. In het resultatenhoofdstuk kan ik tenslotte verbanden leggen tussen de antwoorden en de scholingsgraad van de respondenten. Nadat ik alle ruwe gegevens heb ingegeven op de computer, bereken ik de totaalscores van beide variabelen, namelijk ‘hoogopgeleid’ en ‘laagopgeleid’ en zet ik ze om in grafieken en tabellen met behulp van Excel. Hiervoor heb ik Baarda (2009) en de bijhorende handleiding van Excel geraadpleegd. Ik heb ervoor gekozen om ‘opleidingsniveau’ (‘hoogopgeleid’ en ‘laagopgeleid’) op te nemen als variabele en niet ‘geslacht’ of ‘leeftijd’ omdat het minder waarschijnlijk is dat deze laatste variabelen een invloed hebben op de manier van denken over digitale media en ermee om te gaan. In een laatste fase bespreek ik de verschillende visueel weergegeven antwoorden op de vragen in het resultatenhoofdsuk.

90

2. Resultaten 2.1. Interviews 2.1.1. Interview met specialisten van kinderboekenapps Op basis van publicaties en interviews met uitgevers, appontwikkelaars, illustratoren en auteurs schets ik in deze masterproef een beeld van de ontwikkeling, de voor -en nadelen, de vertaling en de toekomst van (kinderboeken)apps. 2.1.1.1.

De ‘vertaalslag’ van kinderboek naar app

De selectie van een kinderboek en de omzetting ervan naar een app gebeurt bij de ondervraagde specialisten in verschillende fasen en op verschillende manieren. Er is dus geen standaard werkwijze waarop een kinderboek wordt omgezet naar een app. In onderstaande alinea’s ga ik dieper in op de vraag hoe de verschillende partijen een kinderboek omzetten naar een app. Ontwikkelingsproces Uitgeverij Gottmer bekijkt in eerste instantie het commerciële succes van een bestaand kinderboek. Bovendien moeten de rechten van het boek beschikbaar zijn om het te kunnen omzetten naar een app. Tot slot moeten ook de rechten beschikbaar zijn om dat boek te vertalen en moet de auteur ervan toestemming geven. Gottmer volgt geen vooraf bepaald stramien, maar gaat eerder pragmatisch te werk. De uitgeverij overlegt samen met de appbouwers welk materiaal er beschikbaar is om een app te maken en welke technische mogelijkheden er zijn. Ze besteedt het werk uit aan technische partijen, zoals appmakers en programmeurs. Die staan in voor de omzetting van een kinderboek naar een app. Het hele omzettingsproces neemt ongeveer 3 maanden in beslag.

Tot nu toe heeft Gottmer 15 kinderboekenapps op de markt gebracht, waarvan er 10 afkomstig zijn van een boek en er 5 enkel een app hebben. Voor de apps die niet gebaseerd zijn op een boek werkt de uitgeverij samen met de Engelse uitgeverij Nosy Crow. In de toekomst wil Gottmer het aantal omzettingen op een gecontroleerde manier opvoeren, omdat de ontwikkelingskosten hoog zijn.

91

Het digitale uitgeversbedrijf Books2download bepaalt welk kinderboek wordt omgezet naar een app aan de hand van de vraag of een digitale vorm bijdraagt aan het verhaal, de inschatting van verkoopbaarheid en de benodigde techniek.

Hoe een kinderboek wordt omgezet naar een app leg ik hieronder verder uit aan de hand van Timo en het toverboek. De app is gebaseerd op het prentenboek, geschreven door de Rian Visser in 2004 en geïllustreerd door Klaas Verplancke. Voor de verschillende fasen in het ontwikkelingsproces baseer ik me op zowel online publicaties van Visser (2010) en de Groot (2013) als het interview met uitgeverij Books2download.

Na de selectie van het boek maakt de uitgever een creatief ontwerp. Dit bespreekt hij met een programmeur en soms met een animator. Op basis van dat overleg wordt een definitief ontwerp gemaakt, dit is het Functioneel Ontwerp. Hierin staat alles precies aangegeven wat er op welke manier en op welke plek gebeurt in de app. Ook de navigatie en de grootte van de buttons staat daarin beschreven. Vervolgens stuurt de auteur van het boek de illustraties in een scan met hoge resolutie door naar de animator. De animator bewerkt op zijn beurt de illustraties voor de app. Doordat de bestaande illustraties van het boek momentopnames zijn, moeten de ontbrekende beelden van de animatie bijgemaakt worden in dezelfde stijl van de illustrator. Met Photoshop begint de animator Timo los te knippen van de achtergrond en de illustraties te bewerken. Vervolgens knipt hij Timo in stukjes. Zo demonteert de animator zijn hoofd, zij ogen, zijn ledematen, zijn handen, zijn schoenen en zijn kleren en vult hij waar nodig aan. Om Timo natuurlijk te laten bewegen plakt hij alle losgeknipte onderdelen op een soort geraamte. In een volgende fase importeert de animator de verschillende lagen, de achtergrond en het aangeklede geraamte van Timo in het animatieprogramma Anime Studio Pro. Vervolgens worden de bewegingen van Timo gefilmd, waardoor er een tekenfilm ontstaat voor de app. Naast de tekenfilm in de app, kan de lezer op de pagina’s zelf de illustraties doen bewegen. Hiervoor gaat de animator op dezelfde manier tewerk als hierboven beschreven.

Een boekenapp bestaat meestal uit meerdere functies. De lezer kan kiezen of hij het verhaal zelf leest, maar hij kan er ook voor kiezen dat het verhaal wordt voorgelezen. Voor de laatste functies worden stemacteurs ingeschakeld die de geschreven tekst inspreken. Naast bewegende beelden en een voorlesstem, heeft de app ook allerlei geluidseffecten. Deze geluiden kunnen worden aangekocht of zelf worden opgenomen. 92

Wanneer de afzonderlijke elementen klaar zijn, maakt de programmeur er een geheel van. Hij voegt de voorleesstem, de geluidseffecten, de tekenfilm en de geschreven pagina’s bij elkaar. Daarna programmeert hij de functies voor het verhaal, zoals tikken op het scherm, kantelen, schudden en schuiven. Na de programmatie, wordt deze versie getest en beoordeeld op functionaliteit en indien nodig verder aangepast. Hoelang het hele proces duurt, hangt af van de manier waarop een app wordt gemaakt. Wanneer er veel animatie in verwerkt wordt, duurt de omzetting langer. Ook muziek, de audiofragmenten en special effects beïnvloeden de duur. Een eenvoudige app maken duurt ongeveer een maand, maar een app met veel animatie kan 4 maanden in beslag nemen. In tegenstelling tot uitgeverij Gottmer, wil Books2download het aanbod van apps niet uitbreiden, maar veeleer beperken door de hoge ontwikkelingskosten die een app met zich meebrengt en het lage rendement achteraf. Voor de omzetting van een kinderboek naar een app gaat het ontwikkelingsbedrijf RumdeeDum

gelijkaardig

tewerk

als

Books2download.

Zo

bestaat

het

ontwikkelingsproces uit een voorbereidingsfase, een ontwikkelingsfase en een testfase. Het hele omzettingsproces bij RumdeeDum duurt tussen 4 en 8 maanden. Niet alleen appontwikkelaars en uitgevers kunnen een kinderboek omzetten naar een app, maar ook auteurs kunnen een kinderboekenapp maken. Schrijfster Sanne te Loo heeft met goedkeuring van de uitgever, het boek De schoenen van de zeemeermin omgezet naar een appversie. In tegenstelling tot de uitgevers besteedt de auteur de omzetting ervan niet uit, waardoor de ontwikkelingskosten lager liggen. Zij roept namelijk de hulp in van bevriende technici. In de eerste plaats maakt de auteur een storybord met de illustraties uit het boek. Daarna beslist ze hoe de illustraties kunnen bewegen. Nadat de ideeën op papier staan, ontwikkelen de animator en de programmeur de app. Vervolgens spreekt een vertelstem het verhaal in. Sanne te Loo is dus nauw betrokken bij de omzetting van het kinderboek naar een app. Mylo Freeman, auteur van Prinses Arabella wil spelen, werd daarentegen niet betrokken bij de ontwikkeling van de app door RumdeeDum. Zij leverde enkel de tekst aan het bedrijf.

93

Kortom, alle spelers gaan op hun eigen manier om met de omzetting van een kinderboek naar een app. Terwijl de ene het werk uitbesteedt, probeert de andere het zo goedkoop mogelijk te realiseren door kennissen aan te spreken. Redenen omzetting van een kinderboek naar een app Uit de interviews wordt duidelijk dat de 6 respondenten ook verschillende meningen hebben over de vraag waarom een kinderboek precies wordt opgezet naar een app. Volgens Uitgeverij Gottmer worden kinderboeken omgezet naar een app omdat dezelfde content op verschillende manieren aangeboden kan worden aan de lezer. De commercieel directeur van Gottmer merkt op dat de klant de dag van vandaag regelmatig gebruik maakt van een tablet en zelf vragende partij is om kinderboeken om te zetten naar een app. Als uitgeverij komt Gottmer tegemoet aan de noden van de lezer. Daarnaast vindt de uitgever dat de omzetting ook goed is voor de naamsbekendheid van een boek. Gottmer kan een boek op verschillende manieren op de markt brengen, niet alleen in een papieren versie, maar ook als een e-boek of een app. Books2download merkt op dat grotere uitgeverijen een kinderboek omzetten omdat het verhaal beter tot zijn recht komt, of omdat een verhaal als app beter geschikt is voor bepaalde groepen kinderen, zoals kinderen met een taalachterstand. Appontwikkelaar Roger Ter Heide vergelijkt dan weer een papieren kinderboek met een pdf-formaat, waarmee kinderen zelf niet aan de slag kunnen gaan. Een app daarentegen biedt volgens hem kinderen de mogelijkheid om het verhaal te volgen op een tablet en het scherm aan te raken, waardoor er interactie tussen het kind en het verhaal ontstaat. Auteur Sanne te Loo op haar beurt ziet een app niet als een verbetering van het oorspronkelijk verhaal, maar als iets dat naast het boek staat. Bovendien gelooft ze dat een app anderen ertoe kan aanzetten om een boek te lezen. Schrijfster Mylo Freeman wijt de omzetting van kinderboeken naar een app aan het toenemende gebruik van de tablet in de huiskamers. Bovendien denkt Freeman dat ouders het leuk en gemakkelijk vinden om een tablet aan hun kind te geven als waarmee de kinderen zich zelfstandig kunnen amuseren.

2.1.1.2.

Succesformule kinderboekenapps

Onderstaande alinea’s geven de meningen van auteurs, illustrator, uitgevers en ontwikkelaar weer als antwoord op de vraag waaraan een succesvolle kinderboekenapp precies moet voldoen. De meningen van de specialisten verschillen van elkaar afhankelijk 94

van hun betrokkenheid bij de kinderboekenapps. Terwijl illustrator en auteurs de artistieke en creatieve aspecten aanhalen, vinden uitgevers en ontwikkelaars de praktische kant van een app een belangrijke succesfactor. Volgens auteur Freeman moet een kinderboekenapp visueel interessant zijn om echt succesvol te zijn. Dit wil zeggen dat er voldoende variatie en interactiviteit moeten zijn, maar die mogen het kind niet afleiden van het verhaal. De auteur denkt bovendien dat een app die in meerdere talen beschikbaar is, meer kans maakt om een succesvolle app te worden. Tot slot zijn volgens haar humor en een goed verhaal 2 belangrijke ingrediënten om een succesvolle app te maken.

Illustrator en auteurs Verplancke en Te Loo vinden dan weer dat de authenticiteit en het gelaagde factoren zijn die een app tot een succes kunnen maken. Volgens hen mag niet alles ingevuld worden, zodat er bij de lezer interesse ontstaat. De lezer moet zelf invulling kunnen geven aan het verhaal. Bovendien menen ze dat de lezer de indruk moet hebben dat hij nog niet alles gevonden heeft en dat er nog meer te ontdekken is. Verplancke vindt daarenboven dat de combinatie van herkenbaarheid en het onbekende in balans moeten zijn om een app succesvol te maken. Volgens auteur Te Loo mogen er niet te veel toeters en bellen aan een app worden toegevoegd, want dan bestaat de kans dat de lezer van het verhaal afdwaalt. Tot slot vindt Verplancke het belangrijk dat er aan de app een artistieke, inhoudelijke en filosofische meerwaarde verbonden is. Volgens hem mag een app dus niet enkel cognitieve en motorische vaardigheden trainen.

Uitgevers en ontwikkelaars geven een heel andere invulling aan een succesformule dan de geïnterviewde illustrator en auteurs. Uitgever Gottmer vindt de navigatie van een app een belangrijke succesfactor. De navigatie moet namelijk zeer eenvoudig zijn voor kinderen. Kinderen moeten onmiddellijk weten waarop ze moeten duwen om het verhaal te kunnen starten. Ook mogen er nauwelijks instructies aanwezig zijn, omdat kinderen nog niet kunnen lezen. Daarnaast vindt de uitgever dat er in de apps geen advertenties mogen staan zoals ‘koop nu’ waarop kinderen ongewild kunnen duwen. Appontwikkelaar Roger Ter Heide bekijkt het dan weer vanuit een marketingstandpunt. Hij ziet 3 succesfactoren: naamsbekendheid zoals bijvoorbeeld Dikkie Dik, een bekend verhaal zoals bij sprookjes en een goede marketingstrategie zodat mensen de app veel downloaden.

95

2.1.1.3.

Kinderboekenapps versus gedrukte boeken

Nadelen Alle ondervraagden, zowel uitgevers als auteurs en ontwikkelaars zijn het erover eens dat de hoge kosten het grootste nadeel vormen voor de omzetting van een boek naar een app. De uitgever van Books2download ziet naast het hoge kostenplaatje nog andere nadelen. Zo heeft wie een app wil bekijken een duur apparaat nodig zoals een tablet of een smartphone en kan een app niet uitgeleend worden, wat met een boek wel mogelijk is.

Uitgeverij Gottmer schat de kostprijs om een app te maken tussen 8000 en 20.000 euro en vindt dat een goede app maken zeer duur is en de winstmarge op de verkoop ervan gering is. Daarenboven is de Nederlandse markt te klein om mooie en degelijke apps te maken. Om de hoge ontwikkelingskosten te drukken werkt Gottmer samen met de Engelse Uitgeverij Nosy Crow, waardoor de uitgeverij slechts een klein deel van de omzetting hoeft te betalen. Gottmer Uitgevers Groep ontwikkelt uitsluitend apps voor de iPads van Apple en niet voor tablets die werken met Android, waardoor de apps aan een beperkt publiek worden aangeboden. De keuze om apps te ontwikkelen voor slechts een besturingssysteem heeft opnieuw te maken met de hoge ontwikkelingskosten die een app met zich meebrengt. Een laatste nadeel aan apps tegenover boeken ondervindt de uitgeverij wanneer Apple een nieuw besturingssysteem (IOS7) lanceert, waardoor sommige apps niet meer werken. Een technisch team van de uitgeverij moet dan de problemen verhelpen.

In vergelijking met de ontwikkelingskosten van Uitgeverij Gottmer, liggen de kosten bij het ontwikkelingsbedrijf RumdeeDum veel hoger. De Prinses Arabella-app schat de ontwikkelaar tussen 15.000 en 20.000 euro, maar een app met veel animatie kost tussen 30.000 en 35.000 euro.

De 6 ondervraagden zijn het ermee eens dat het gebruik van kinderboekenapps veel individueler, en daardoor minder gezellig is dan samen een boek te lezen. Door het individuele gebruik van apps zien ontwikkelaar Ter Heide en auteurs Freeman en Te Loo een app eerder als een oppervlakkige en vluchtige beleving, terwijl volgens hen een boek een grotere impact heeft. 96

Ontwikkelaar Ter Heide en illustrator-auteur Verplancke zien nog 2 andere nadelen: ouders gebruiken volgens hen kinderboekenapps te vaak als zoethoudertje voor hun kroost, om meer tijd voor zichzelf te hebben. Zij vinden dat kinderboekenapps daarvoor niet bedoeld zijn, maar dat ze ontwikkeld zijn om een idee over te brengen op het kind en om samen met de ouder te beleven.

Tot

slot

vinden

ontwikkelaar

en

illustrator-auteur

dat

de

fantasie

en

het

inlevingsvermogen van kinderen en ouders sterker geprikkeld wordt bij een boek, omdat er geen interactieve elementen aanwezig zijn. Volgens hen prikkelen boeken de fantasie van kinderen sterker en zetten ze kinderen er meer toe aan om zelf de hiaten in het verhaal op te vullen. Op die manier kunnen kinderen hun eigen verhaal creëren. Volgens Ter Heide en Verplancke worden met de nieuwe media deze hiaten opgevuld door muziek, geluid en bewegende beelden in een app. Beiden vergelijken een app met een film. De kijker wordt meer bij de hand genomen bij een app of een film, terwijl de lezer in een boek zelf de lege plekken moet opvullen. Voordelen Volgens de 6 respondenten zijn er heel wat voordelen aan kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken. Zij halen zowel creatieve als eerder praktische voordelen aan.

In de eerste plaats komt volgens uitgeverij Gottmer en auteurs Verplancke en Freeman het verhaal dankzij een app tot leven. Zij menen enerzijds dat de lezer het verhaal intenser beleeft dankzij geluid en beweging die toegevoegd kunnen worden en anderzijds dat de lezer ertoe aangezet wordt iets creatiefs te doen. Auteur Te Loo ziet in deze toevoeging van muziek, beweging en geluid een tweede voordeel: volgens haar kan de auteur door deze toevoegingen meer een eigen stempel drukken op een app dan op een boek en een sterker sfeerbeeld creëren. Als auteur vindt Freeman het ten slotte fijn om geen rekening te hoeven houden met de tekst die in het beeld moet staan zoals in een boek. Ze vergelijkt een scherm van een tablet met een televisiescherm, waarbij ze als auteur meer ruimte heeft in de breedte, in tegenstelling tot een boek, dat meestal een staand formaat heeft.

Naast de creatieve voordelen, halen Ter Heide en Te Loo nog enkele praktische voordelen aan. Zo vindt de appontwikkelaar dat men een app gemakkelijk kan opslaan en dat apps

97

minder plaats in beslag nemen dan boeken. Verder ligt de prijs van een app tegenover een gedrukt boek veel lager en kan een app voortdurend geüpdatet worden, waardoor de kwaliteit behouden blijft. Volgens auteur Te Loo kan een app een ruimer publiek bereiken dan een boek. Er is dus een grotere verspreiding mogelijk. Ten slotte kunnen volgens haar ook ouders die zelf niet graag lezen of voorlezen een app gebruiken zodat de kinderen het verhaal zelfstandig kunnen lezen of laten voorlezen met behulp van de voorleesstem. Meerwaarde De 6 respondenten vinden dat een app en een gedrukt boek elkaar aanvullen en naast elkaar kunnen bestaan. Zo denken uitgever Gottmer en auteur Te Loo dat kinderen of ouders die eerst met een app in aanraking komen, nadien op zoek kunnen gaan naar de papieren versie van het boek. De lezer kan als het ware hetzelfde verhaal op 2 verschillende manieren lezen. Tot slot haalt auteur Te Loo het belang van de taalontwikkeling voor het kind aan. Volgens haar kunnen zowel gedrukte boeken als apps daaraan bijdragen. 2.1.1.4.

Rol van Apple

Aangezien de meeste apps worden aangeboden in de App Store, is het mogelijk dat Apple een belangrijke rol speelt in de selectie en verkoop van kinderboekenapps. Uitgeverij Gottmer geeft toe dat, wanneer een uitgeverij of een ontwikkelaar een kinderboekenapp in de App Store wil aanbieden, er meer toeters en bellen toegevoegd moeten worden, omdat een app anders een vlakke tekst blijft en dan komt de kinderboekenapp bij de e-boeken te staan in de iBookstore.

Als ontwikkelaar krijgt RumdeeDum feedback van Apple als de app niet goed werkt of niet voldoet aan de voorwaarden. Verder stelt Apple ook voorwaarden op. Er zijn namelijk nieuwe regels voor de kindercategorieën. Zo zijn in-app purchases, aankopen binnen een app, verboden voor apps die speciaal ontwikkeld zijn voor kinderen. In tegenstelling tot Apple stelt Android minder beperkingen op. Zo kunnen klanten in de Windows Store gedurende een bepaalde tijd een app gratis gebruiken, wat interessant is voor kinderboekenapps. Het is een goede manier om mensen kennis te laten maken met een app. Kortom, uitgevers en ontwikkelaars kunnen niet zomaar een kinderboekenapp aanbieden in de App Store van Apple.

98

2.1.1.5.

Internationale markt

De uitgevers en de ontwikkelaar brengen hun apps ook uit op de internationale markt. Terwijl de ene app aanslaat bij het publiek, flopt de andere compleet. Uitgeverij Gottmer is van plan om het aanbod van apps zelfs ruimer internationaal te verspreiden. Als eerste wil de uitgever Dikkie Dik in Engeland, Spanje en Duitsland lanceren, omdat het verhaal universeel is en geen culturele elementen bevat die moeten worden aangepast. Digitale uitgeverij Books2download heeft de app Timo en het toverboek uitgegeven op de Amerikaanse markt, maar door de geringe winstmarge worden de apps niet verder internationaal verspreid. Ook ontwikkelaar RumdeeDum brengt apps uit op de internationale markt, zoals in België, Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Hoewel de apps in België goed verkochten, flopten ze in de andere landen. RumdeeDum denkt eraan om de apps in de toekomst uit te brengen op de Chinese en Spaanse markt.

Zowel uitgevers als ontwikkelaars beperken de omzetting van de app tot het maken van vertalingen van tekst en beeld, omdat er geen culturele elementen zijn die aangepast moeten worden aan de doelcultuur. 2.1.1.6.

Vertaling

De apps van zowel uitgevers, ontwikkelaar en auteurs zijn behalve in het Nederlands ook in een of meer andere talen, zoals het Engels, het Frans en soms het Spaans beschikbaar. Om de vertalingen te maken, worden externe freelance vertalers ingeschakeld die meestal de vreemde taal als moedertaal hebben. Wanneer de vertaling klaar is, wordt ze nagekeken. Niemand van de respondenten legt een strakke deadline op aan de vertalers, maar de vertalingen worden steeds binnen een maand afgeleverd. Bovendien leggen de uitgevers geen specifieke richtlijnen op voor de vertalers, omdat het om universele verhalen gaat waarin geen cultuurspecifieke elementen aanwezig zijn. Wel vinden de 6 respondenten het belangrijk dat de stijl van het verhaal behouden blijft in de vertaling. Zo moet bijvoorbeeld het register van de brontekst hetzelfde zijn in de doeltekst.

99

2.1.1.7.

Concurrentie

Uitgevers en ontwikkelaars ondervinden concurrentie in de digitale kinderboekenwereld. Hoe ze die concurrentie ervaren en hoe ze ermee omgaan, wordt in de volgende alinea’s verder uitgediept.

Ontwikkelaar RumdeeDum en uitgevers Gottmer en Books2download ondervinden enige concurrentie in Nederland, maar ze is niet bikkelhard. Dit komt volgens Books2download omdat financieel gezien apps niet interessant zijn voor uitgevers en volgens RumdeeDum omdat de Nederlandse markt te klein is. Zowel Books2download als RumdeeDum merken op dat verschillende partijen bereid zijn informatie en kennis onderling uit te wisselen. Dit komt volgens de ontwikkelaar omdat de afzetmarkt nog klein is.

Uitgeverij Gottmer en Books2download stellen dat er veel verschillende partijen zijn die elk een paar apps op de markt brengen en dat er geen grote speler is die alles domineert. De ‘milde’ concurrentie speelt zich vooral af tussen WPG Uitgevers (Leopold, Querido, Ploegsma en Zwijsen) en Gottmers Uitgevers Groep

Alle spelers die kinderboekenapps maken, proberen zich te onderscheiden van de concurrentie. Zo probeert Uitgeverij Gottmer zich te onderscheiden door geen “eenheidsworst” te maken. De uitgeverij gebruikt met andere woorden geen template dat kan worden toegepast op alle andere apps die worden ontwikkeld. De uitgeverij probeert als het ware elk kinderboek apart te behandelen en ontwikkelt daarvoor een unieke app. Uitgever Books2download onderscheidt zich dan weer door hoofdzakelijk te vernieuwen en steeds als eerste met iets nieuws op de markt te komen. Ontwikkelingsbedrijf RumdeeDum ten slotte probeert een raakvlak te creëren tussen boeken en games en gaat op die manier de concurrentie te lijf.

2.1.1.8.

Kinderverhalen, uitsluitend ontwikkeld voor tablets

Meestal wordt een kinderboekenapp ontwikkeld op basis van een bestaand boek. Een app is als het ware de geanimeerde vorm van het gedrukte boek, waarbij het verhaal en de personages hetzelfde zijn. Maar er bestaan ook kinderverhalen die uitsluitend ontwikkeld zijn voor tablets en waar dus geen gedrukt boek van bestaat waarop de app is gebaseerd. Van de 6 respondenten heeft enkel Gottmer Uitgevers Groep dergelijke kinderverhalen 100

ontwikkeld, in samenwerking met Nosy Crow. Zij hebben samen de apps De drie biggetjes, Assepoester en Koos de Kikker op de markt gebracht. Hoewel het bestaande verhalen zijn waar de app op gebaseerd is, zijn de personages in de app niet gebaseerd op die in het boek. Ook het verhaal is anders dan het klassieke verhaal. 2.1.1.9.

Trends bij kinderboekenapps

Doordat auteurs hoofdzakelijk bezig zijn met het creatieve aspect van een boek en niet of nauwelijks betrokken worden bij de productie of verkoop van apps, zien zij geen duidelijke trends bij kinderboekenapps. De ontwikkelaar en de uitgeverijen daarentegen worden er dagdagelijks mee geconfronteerd en kunnen dus wel trends vaststellen, hoewel deze (nog) niet zeer uitgesproken zijn. Uitgeverij Gottmer merkt op dat er steeds meer ‘verzamelapps’ met een soort kioskfunctie verschijnen. Binnen zo’n app kan de gebruiker meerdere verhalen aanschaffen die volgens een zelfde template gemaakt zijn. Voorbeelden van zo’n ‘verzamelapp’ zijn Kinderboeken en Piccolo Picture Books. Books2download en RumdeeDum merken op dat de enige succesvolle kinderboekenapps gebaseerd zijn op iconische characters die bekend zijn van andere mediavormen zoals televisie, film en games. Daarom zullen volgens hen succesvolle apps hoofdzakelijk gemaakt worden door grote internationale producenten zoals Disney. 2.1.1.10.

Toekomstvisie

Kinderboeken in het licht van digitale veranderingen De 6 ondervraagden zijn ervan overtuigd dat kinderboeken zullen blijven bestaan. Uitgever Gottmer denkt wel dat kinderen en volwassenen minder gedrukte boeken zullen lezen, omdat tablets en andere nieuwe media gebruikt worden als vrijetijdsbesteding. Maar volgens hem kunnen nieuwe media op hun beurt stimulerend werken, waardoor kinderen en ouders via de app ook het papieren boek kunnen ontdekken. Uitgeverij Gottmer en de auteurs Verplancke, Te Loo en Freeman merken op dat kinderboekenapps anders worden ingezet dan een gedrukt kinderboek. Terwijl een app eerder als een individueel gebeuren wordt aanzien, wordt het boek veeleer samen

101

voorgelezen. Zij denken dat ouders niet snel een tablet zullen gebruiken om een verhaal voor te lezen voor het slapengaan, omdat dit soort medium er zich niet toe leent. Digitale uitgever Books2download gelooft veeleer in de toekomst van digitale kinderboeken met een fixed layout vorm ofwel ePub3. Deze boeken staan bijvoorbeeld in de iBookstore, omdat de kosten lager liggen en de mogelijkheden uitgebreider zijn dan bij dure apps. Ontwikkelaar RumdeeDum vindt dat de rol van de ouders cruciaal blijft. Zij kunnen kinderen verschillende vormen van lezen aanreiken. Daarnaast vindt hij dat de ouders een goede balans moeten zoeken tussen het gebruik van kinderboekenapps en het gedrukte kinderboek. Aantal kinderboeken Wanneer de 6 respondenten werd gevraagd of het aantal titels van kinderboeken zou afnemen door toedoen van apps, waren de meningen verdeeld. Uitgeverij Gottmer, ontwikkelaar RumdeeDum en alle auteurs denken van wel. Books2download houdt er een andere mening op na. De 3 ondervraagde auteurs zijn ervan overtuigd dat er minder boeken uitgebracht zullen worden, maar dat de kwaliteit ervan zal primeren. Kinderboeken zullen alleen maar in waarde winnen, omdat uitgevers een selectie van boeken moeten maken wegens de hoge productiekosten. Er zal volgens Verplancke veel meer aandacht worden besteed aan de afwerking van een boek. Hij meent dus dat het boek zal evolueren naar een kunstobject of een ambachtelijk product naarmate het digitale aanbod uitbreidt. Zowel volgens uitgeverij Gottmer als auteur Te Loo komt de daling niet door de apps, omdat de invloed ervan niet groot is, maar wel doordat de boekenmarkt verzadigd is. Bovendien zijn mensen minder geneigd boeken te kopen. Books2download denkt niet dat er minder titels uitgebracht zullen worden door toedoen van nieuwe media.

De 6 ondervraagden zijn het er wel mee eens dat de oplage van gedrukte boeken zal afnemen. Deze afname zal volgens hen niet uitsluitend te wijten zijn aan de opkomende tendens van apps en digitale beschikbaarheid van boeken, maar ook aan de financiële crisis. Enerzijds kopen mensen minder gemakkelijk een boek, anderzijds moeten

102

uitgeverijen bezuinigen, waardoor het aanbod beperkter wordt, maar de kwaliteit verbetert. Gevolgen voor het lezen De 6 ondervraagden hebben elk een mening over de gevolgen die de opkomst van kinderboekenapps kan hebben op het lezen. Uitgeverij Gottmer en auteurs Verplancke en Te Loo denken dat kinderen meer zullen lezen door de stimulerende werking van apps. Ze geloven dat kinderen die niet graag lezen, gestimuleerd kunnen worden door een interactieve kinderboekenapp om te lezen. Maar volgens Verplancke zullen er ook kinderen zijn die juist zullen stoppen met lezen, hij ziet het als een tweerichtingsverkeer.

Bovendien denken Books2download en auteur Te Loo dat kinderen met een taalachterstand gestimuleerd kunnen worden om te lezen met zo’n app. Dankzij de herhaalfunctie kunnen kinderen het verhaal opnieuw lezen of laten voorlezen. Zowel uitgeverij Books2download, als auteur Te Loo en ontwikkelaar Ter Heide vinden dat ouders en leerkrachten een belangrijke taak hebben. Zij moeten kinderen in contact brengen met boeken. Hetzelfde geldt voor apps. Wanneer ouders of leerkrachten geen boeken of apps aanbieden aan kinderen, zullen kinderen er zelf niet naar vragen.

Books2download en RumdeeDum zijn het er beiden over eens dat apps kinderen niet zullen aanzetten tot meer lezen. Ter Heide van RumdeeDum denkt zelfs dat kinderen veeleer minder zullen lezen door toedoen van apps. Hij ziet het eerder als een tweedeling: Aan de ene kant zullen er kinderen zijn die boeken zullen mijden en aan de andere kant zullen er kinderen zijn die wel nog graag een verhaal uit een boek lezen. Volgens hem kunnen kinderen die moeilijk kunnen stilzitten gestimuleerd worden om een kinderboek op een tablet te lezen, omdat een app meer interactiviteit bevat dan een gedrukt boek.

Wat de leesfunctie bij de kinderboekenapps betreft, denken auteurs Freeman en Te Loo en uitgever Gottmer dat kinderen die functie minder zullen gebruiken en dat ze vooral de spelletjes willen spelen of naar de bewegende beelden zullen kijken die aan het verhaal zijn toegevoegd. Dit komt deels doordat Apple richtlijnen oplegt wanneer kinderboeken als een app in de App Store aangeboden worden. Doordat er enige interactiviteit aanwezig 103

moet zijn, ligt de nadruk minder op de leesfunctie dan bij een gewoon digitaal verhaal uit de iBookstore. 2.1.1.11.

Ervaring met kinderen en apps

Er zijn verschillende redenen waarom kinderen apps leuk vinden. Onderstaande alinea’s gaan dieper in op hoe kinderen omgaan met die apps en wat hen zo aanspreekt.

De 6 ondervraagden ervaren dat kinderen apps zeer leuk vinden en zijn het er unaniem over eens wat hen het meeste aanspreekt. Allen merken ze op dat kinderen het fijn vinden dat ze zelf invloed kunnen uitoefenen op het verhaal. Met andere woorden, kinderen vinden het fijn dat er iets gebeurt wanneer ze op iets drukken. Bovendien ondervindt Te Loo dat kinderen het fijn vinden om op eigen tempo het verhaal te lezen. Zo kunnen kinderen bijvoorbeeld zelf kiezen wanneer ze naar de volgende pagina gaan.

Terwijl ontwikkelaar Ter Heide opmerkt dat de aandacht van kinderen verzwakt door lange stukken tekst in de app, vindt auteur Freeman dat interactieve elementen zoals geluid, bewegende beelden en muziek de aandacht verscherpen en vasthouden.

Uitgeverijen Gottmer en Books2download merken op dat kinderen snel ondervinden hoe een app werkt en dat ze er zelfstandig mee aan de slag kunnen gaan, hoewel bij sommige apps extra uitleg van een ouder nodig is. Bovendien merkt Verglien van Books2download op dat bewegende figuren beter bovenaan het scherm staan, omdat veel kleuters de tablet onderaan vasthouden. Daarnaast ondervindt hij dat de meeste kleuters altijd onder de button tikken. Daarom is het volgens hem belangrijk om die button iets naar onderen te laten uitvloeien

Kortom, er zijn 3 factoren waarom kinderen apps zo leuk vinden: interactieve elementen die het verhaal ondersteunen en tot leven brengen, kinderen het gevoel geven dat ze het verhaal zelf kunnen beïnvloeden door het scherm aan te raken en kinderen op eigen tempo het verhaal laten bepalen. 2.1.2. Interview met ouders De 3 ouders die ik heb geïnterviewd hebben kinderen die jonger zijn dan 4 jaar. Stephan heeft een dochter Jinte van 3,5 jaar, Marnik heeft een zoon Jules van 3 jaar en Bart heeft 3 104

kinderen, 2 jongens Mats en Wout van 2 jaar en Stien is 4 jaar. Alle kinderen van de 3 respondenten waren 2 jaar of jonger wanneer zij voor het eerst in aanmerking kwamen met digitale media zoals een tablet of een smartphone. Jinte was 1 jaar, Jules was 2 jaar en de kinderen van Bart 1,5 jaar. 2.1.2.1.

Gebruik van digitale media bij kleuters

De 3 respondenten hebben in huis verschillende digitale media. Zij hebben een tablet, een laptop en een smartphone en Marnik heeft daarnaast ook een iMac (een vaste computer). De kinderen van Bart mogen enkel gebruik maken van de tablet. De zoon van Marnik mag van alle devices gebruik maken, behalve de laptop, omdat die belangrijk is voor zijn werk. Stephan laat zijn dochter op zowel de smartphone als op de laptop spelen. Individueel gebruik van digitale media bij kleuters 2.1.2.2.

Individueel gebruik van digitale media bij kleuters

De kinderen van de 3 ondervraagde ouders maken hoofdzakelijk zelfstandig gebruik van een tablet en smartphone, omdat ze volgens hen niet veel verkeerd kunnen doen en omdat de kinderen het zelfstandig willen kunnen. Pas wanneer de kinderen vastlopen, vooral bij een laptop, is een volwassene nodig om hen op weg te helpen. Marnik ondervindt ook dat zijn zoon hulp nodig heeft om naar een andere app te gaan, zelfstandig lukt dit nog niet. Marnik en Stephan geven aan dat er steeds een volwassene in de buurt is wanneer hun kind zelfstandig aan de slag gaat met een tablet of smartphone. De 3 respondenten geven verschillende redenen aan waarom ze hun kinderen zelfstandig laten omgaan met bovenvermelde devices. Marnik vindt televisie een gemakkelijke zoethouder voor kinderen en daarom vindt hij een tablet geschikter, omdat hij van mening is dat kinderen zelf iets moeten doen en zelf moeten ondervinden wat er kan gebeuren in een app. Hij laat zijn zoon er zelfstandig gebruik van maken omdat hij het leerrijk vindt. Daarenboven biedt hij niet enkel een tablet aan, maar wel een combinatie van de devices. Net zoals Marnik vinden Bart en Stephan een tablet of smartphone een gemakkelijke zoethouder voor hun kinderen. Maar ze ondervinden tegelijk dat de kinderen er slechts enkele minuten zelfstandig mee kunnen spelen. De 3 respondenten laten hun kinderen met digitale media omgaan, omdat ze het belangrijk vinden dat de kinderen er iets uit leren en dat ze er mee om kunnen gaan.

105

2.1.2.3.

Activiteiten op digitale media bij kleuters

Op het gebied van activiteiten op de tablet of smartphone zijn er ook gelijkenissen. Alle kinderen van de 3 ondervraagden spelen er spelletjes op en maken educatieve oefeningen, zoals tekeningen maken en dierengeluiden herkennen. De kinderen van 2 respondenten, met name Marnik en Bart, kijken ook naar filmpjes op Yelo TV en YouTube. 2.1.2.4.

Tijdsbesteding op digitale media bij kleuters

In tegenstelling tot Bart en Stephan, die een beperking stellen aan het gebruik ervan, doet Marnik dit niet. Stephans’ dochter mag per dag maximaal 15 minuten met de smartphone of laptop spelen, Barts kinderen mogen er dan weer maximaal 1 keer per week een paar minuten gebruik van maken. Doordat Marnik geen strikte richtlijnen oplegt, is zijn zoon dagelijks 45 minuten tot een uur bezig met digitale media en in het weekend loopt dit nog op. 2.1.2.5.

Apps voor kinderen

De 3 respondenten hebben apps voor kleuters op hun tablet of smartphone staan. Terwijl Bart en Stephan uitsluitend gratis apps downloaden, zoals Dierengeluiden en Dokter panda, wisselt Marnik af tussen betalende en gratis apps. Zo staan er hoofdzakelijk spelletjes op de tablet, een slaapverhaaltje en een digitale strip van Suske en Wiske. Er staan dus nauwelijks apps op die geschikt zijn voor de jonge leeftijd van hun kinderen. Kwaliteit Wat de kwaliteit van de apps betreft, vindt Marnik dat de kwaliteit van betalende apps vrij goed is. Maar alle respondenten merken op dat de kwaliteit van de gratis apps niet goed is. Zo kan volgens Stephan een gratis app gemakkelijk vastlopen, waardoor het kind afgeleid wordt en niet meer verder wil spelen. Marnik merkt op dat er bij de gratis app zowel zichtbare als sluikreclame wordt verwerkt, waardoor het kind, dat nog niet kan lezen, onbewust aankopen kan doen. Wanneer zoiets gebeurt, raakt het kind afgeleid. Apps ontdekken Hoe de 3 ouders apps voor kinderen ontdekken loopt bij de 3 respondenten ongeveer op dezelfde manier. De 3 vaders gaan zelf op zoek in de app stores van hun tablet zoals de App Store van Apple en de Play Store van Android. Marnik gaat nog een stapje verder: 106

soms leest hij een artikel over apps voor kinderen en zoekt hij ze vervolgens op om te downloaden voor zijn zoon. De 3 respondenten geven aan dat geschikte apps voor kleuters vinden zeer moeilijk is. 2.1.2.6.

Kinderboekenapps

Ervaring met kinderboekenapps 2 respondenten op 3 hebben ervaring met kinderboekenapps. Marnik heeft een strip van Suske en Wiske gedownload, maar merkt op dat zijn zoon niet geïnteresseerd is, omdat hij nog te jong is voor zo’n app. Hij geeft aan dat geschikte kinderboekenapps voor hun leeftijd moeilijk te vinden zijn. Ook Stephan heeft al eens een kinderboekenapp gedownload, weliswaar gratis. Ook zijn dochter was niet meteen geïnteresseerd doordat er veel tekst aanwezig was in het verhaal. Na de eerste kinderboekenapp hebben beide respondenten verder geen kinderboekenapps meer gedownload. Bart heeft op zijn beurt helemaal geen ervaring met kinderboekenapps en weet ook niet precies wat zo’n kinderboekenapp precies inhoudt. Stephan en Marnik geven aan dat een geschikte kinderboekenapp zoeken tijdrovend is en dat er weinig wordt over gesproken tussen ouders onderling. Het valt dus op dat de ouders die wel al kinderboekenapps gedownload hebben nog niet de geschikte apps voor de leeftijd van hun kinderen gevonden hebben. Voordelen Marnik en Stephan vinden dat bij kinderboekenapps het verhaal tot leven komt door toevoeging van geluid, beweging en muziek. Daarnaast wordt het kind op een interactieve manier betrokken bij het verhaal. Ten slotte bespaart een app plaats, er is geen grote boekenkast meer voor nodig. Marnik vindt bovendien dat op een tablet alles gecentraliseerd staat, alle boeken staan erop en je kan de tablet overal mee naartoe nemen. Bart op zijn beurt vindt zo’n app wel een goede afwisseling, maar stelt tegelijk dat die het boek zeker en vast niet mag vervangen. Een combinatie van beide media vindt hij ideaal. Nadelen Terwijl Marnik geen nadelen aan een kinderboekenapp ziet, wijst Stephan toch op enkele beperkingen. Hij vindt een app eerder iets voor overdag, ’s avonds voor het slapengaan verkiest hij toch een echt boek. Een app kan de stem van de ouder niet vervangen en het voorleesmoment met zijn dochter is ook een persoonlijk moment. Bovendien kan een 107

voorleesstem op een app geen eigen klemtoon leggen of moeilijke woorden uitleggen dat het kind niet begrijpt. Een ouder kan het tempo zelf bepalen waarop hij/zij het verhaal voorleest. Als laatste nadeel ziet hij een kinderboekenapp als iets vluchtigs, de app kan gewoon verwijderd worden als hij niet meer wordt gebruikt, wat niet het geval is bij een gedrukt kinderboek. Bart vindt op zijn beurt dat een verhaal lezen op een scherm niet gemakkelijk is. Bevordering woordenschat Over de voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboekenapp zijn de meningen verdeeld. Terwijl Marnik en Stephan ervan overtuigd zijn dat een kinderboekenapp bijdraagt aan de woordenschatontwikkeling van het kind, ziet Bart er geen enkel voordeel in. Marnik en Stephan delen dezelfde mening dat kinderboekenapps dankzij toevoeging van geluid en bewegende beelden moeilijke woorden in het verhaal ondersteunen en duidelijk maken. Stephan haalt daarenboven aan dat zowel voorlezen uit een gedrukt boek als een kinderboekenapp bijdragen aan de woordenschatontwikkeling, omdat er in dergelijke verhalen standaardtaal en niet alledaagse zinsconstructies gebruikt worden die in het dagelijkse leven niet aan bod komen. Ouders spelen een belangrijke rol in het verklaren van moeilijke woorden in het verhaal, maar een kinderboekenapp kan daaraan ook bijdragen. Succes van kinderboekenapps bij kinderen De 3 ondervraagde ouders zijn het er over eens dat het succes van apps bij kinderen te wijten is aan de interactiviteit. Door toevoeging van geluid, beweging en muziek komt het verhaal tot leven. Marnik en Stephan merken op dat het controlegevoel hebben over iets ook een succesfactor is. Hiermee bedoelen ze dat kinderen het fijn vinden om zelf iets in beweging te zetten of zelf de controle kunnen uitoefenen op het verhaal, door bijvoorbeeld figuren te laten bewegen. Als derde reden geeft Bart nog aan dat het gemak van zo’n app en een tablet bijdraagt aan het succes bij kinderen. 2.1.2.7.

Voorlezen

Wanneer de ouders hun kinderen voorlezen, gebruiken 2 respondenten op 3 uitsluitend een gedrukt boek en 1 respondent combineert boek en app. Marnik leest zijn zoon voor uit zowel een gedrukt boek als met een app. Het gaat hierbij om een slaapverhaaltje waarbij zijn zoon alle lichten van een huis moet uitschakelen, als teken dat het bedtijd is. Stephan 108

en Bart gebruiken de tablet hoofdzakelijk overdag. ’s Avonds voor het slapengaan lezen zij nog een verhaaltje voor uit een gedrukt boek. 2.1.2.8.

Toenemende gebruik van digitale media

De 3 ondervraagde ouders zijn zich bewust van het toenemende gebruik van digitale media in het dagelijkse leven en 2 ouders op 3 merkt op dat dit ook op school het geval is. De 3 ouders staan positief tegen het gebruik van digitale media, omdat zowel ouders, leerkrachten als kinderen moeten kunnen omgaan met de nieuwe digitale media. Bart wijst erop dat het gebruik ervan wel moet ingeperkt worden, omdat het veel tijd in beslag neemt. Ook Stephan deelt deze mening en vindt daarenboven dat kinderen niet uitsluitend met de nieuwe technologieën moeten omgaan, maar dat kinderen ook genoeg moeten bewegen en moeten kunnen buitenspelen. Bovendien zijn de 3 respondenten het erover eens dat de school aandacht moet besteden aan het gebruik van digitale media (zoals tablets in de klas) als dat financieel haalbaar is. 2.1.2.9.

Toekomstvisie

Kinderboeken in het licht van digitale veranderingen Hoe zien de 3 respondenten de toekomst van kinderboeken in het licht van deze digitale veranderingen? Marnik gelooft in een combinatie van een gedrukt boek en een app die aan elkaar gelinkt zijn. En lezer dan kan bijvoorbeeld een gedrukt boek kopen met een appversie ervan, waardoor het verhaal tot leven komt en de app een meerwaarde aan het verhaal geeft. Zowel Stephan als Bart denken dat boeken altijd zullen blijven bestaan. Stephan vindt dat bij een gedrukt boek de lezer zelf zijn fantasie moet aanspreken, terwijl een app een hapklare versie is van het verhaal. Gevolgen voor het lezen Over de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps voor het lezen, verschillen de meningen van elkaar. Zo denkt Marnik dat kinderen meer zullen lezen, omdat een tablet overal mee naartoe genomen kan worden waar alle boeken op staan. Stephan op zijn beurt denkt dat, wanneer een kind niet graag een boek leest, het ook niet snel naar een verhaal op een tablet zal grijpen. Bart vindt dan weer dat een verhaal voorlezen op een tablet moeilijker wordt, omdat bewegende beelden kinderen niet tot rust brengen.

109

Marnik en Bart hebben geen idee welke kinderen in de toekomst anders zullen lezen. Volgens Marnik en Stephan spelen de ouders daarin een belangrijke rol. Wanneer die niet geïnteresseerd zijn in tablets en apps, zullen ze die media ook niet snel aanreiken aan hun kinderen. Vanuit eigen ervaring voegt Stephan daaraan toe dat allochtone kinderen extra gebaat zijn met digitale kinderboekenapps, omdat de tekst ondersteund wordt door muziek en beeld. Op de vraag op welke manier kinderen in de toekomst zullen lezen, delen Marnik en Stephan min of meer dezelfde mening, terwijl Bart geen idee heeft. Marnik denk dat kinderen de komende 5 jaar nog wel gedrukte boeken zullen lezen, maar dat het aantal digitale boeken wel sterk zal toenemen en dat er na die 5 jaar een overwicht van digitale boeken zal zijn tegenover de gedrukte boeken. Stephan ziet net als Marnik ook een combinatie van beiden, maar denkt niet dat digitale boeken het overwicht zullen nemen. 2.1.3. Interview met leerkrachten Ik heb in totaal 4 leerkrachten geïnterviewd. Sarah en Silvy van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer die de tablet en de app De schoenen van de zeemeermin hebben getest in hun klas en Celine en Gerda van de Vrije Basisschool Sint-Jozef die de app zelf hebben uitgetest, maar niet gebruikt hebben in de klas. 2.1.3.1.

Gebruik van kinderboekenapp en tablet

Gebruik in de klas 2 respondenten op 4 hebben de kinderboekenapp uitgetest in de klas. Ze vinden het gebruik van een kinderboekenapp en de tablet in de klas leuk, maar volgens Silvy zijn de jongste kleuters nog niet in staat om zelfstandig een tablet te bedienen. Beide leerkrachten merkten op dat alle kleuters het gebruik van de app een fijne ervaring vonden en dat ze graag het scherm wilden aanraken. Ondanks het enthousiasme van de kleuters en de leerkrachten, vindt Silvy dat de meeste kleuters belangrijke elementen van het verhaal misten. Navigatie 2 respondenten op 4 vinden dat zo’n kinderboekenapp zeer leuk is en sterk lijkt op de fundels, met het grote verschil dat een tablet gemakkelijker in gebruik is voor kleuters dan 110

een computer. Dit komt door de oog-hand coördinatie die nog niet helemaal ontwikkeld is. De 4 ondervraagde leerkrachten vinden de navigatie en de touchscreen handig en leuk om mee te werken. Gerda denkt wel dat het visje onderaan het scherm, dat dient om naar de volgende pagina te gaan, te klein is en dat de kleuters hier moeite mee hebben. Sarah vindt dat het scherm van de tablet groter moet zijn, zodat een grote groep kleuters het verhaal kan volgen. Over de kwaliteit van de kinderboekenapp deelden de 4 leerkrachten dezelfde mening. Ze vinden het een zeer mooie app die er aantrekkelijk uitziet en gebruiksvriendelijk is. Ook de illustraties zijn mooi getekend en komen duidelijk tot hun recht op het scherm. 2.1.3.2.

Gebruik van digitale media in de klas

Hoewel 2 leerkrachten op 4 vaste computers in de klas hebben staan waarop de kleuters kunnen bezig zijn met de fundels, maakt niemand van hen gebruik van een tablet om een verhaal voor te lezen. In de toekomst zouden 3 op 4 respondenten wel een tablet willen gebruiken in de klas. Naast een tablet worden er speciaal voor kleuterklassen andere digitale media ontwikkeld. De helft van de 4 respondenten test dit jaar nieuwe media uit in de klas. Celine heeft een soort touchscreen in de klas dat aan een muur is bevestigd waarop de kleuters tekeningen kunnen maken of kunnen stempelen. Het programma is vergelijkbaar met Paint, maar er is geen mogelijkheid om er een app op te downloaden. Silvy op haar beurt heeft een Lighthouse in de klas. Dit toestel is vergelijkbaar met een beamer die het beeld op een mat op de grond projecteert. Op die manier kunnen de kleuters actief meewerken op de mat met behulp van een pen. Het Lighthouse wordt zowel voor vrije momenten als voor taal en rekenen gebruikt. 2.1.3.3.

Kinderboekenapps

Ervaring met kinderboekenapps Hoewel

niemand

van

de

4

ondervraagde

leerkrachten

ervaring

heeft

met

kinderboekenapps, weet elke respondent wel wat zo’n app precies inhoudt. Celine en Gerda vergelijken de app met een fundel, maar dan met meer geluid en animatie en waarbij de kleuters het verhaal op eigen tempo kunnen volgen en onderbreken. Bovendien 111

staan de 4 respondenten open om zo’n kinderboekenapp te gebruiken in de klas, maar ze plaatsten er enkele kanttekeningen bij. Zo vinden Gerda en Celine het enkel een goed idee om kinderboekenapps te gebruiken in de klas als de school de kosten betaalt. De Vrije Basisschool Sint-Jozef heeft de laatste jaren flink geïnvesteerd in ICT op school, waardoor tablets er wellicht niet snel zullen komen. Silvy en Sarah zien de kinderboekenapps eerder als een afwisseling voor een boek in de klas. Voordelen Wanneer ik peil naar de voordelen van kinderboekenapps ten opzichte van de gedrukte versie vinden 2 leerkrachten op 4 dat kinderen nieuwe woorden kunnen bijleren aan de hand van zo’n app. Bovendien zien ze de interactiviteit en de manier waarop een kind betrokken wordt bij het verhaal als een groot voordeel. Sarah vindt ook de herhaalfunctie van een kinderboekenapp een meerwaarde. Nadelen 3 leerkrachten op 4 vinden dat de vertelstem op een app nooit de leerkracht kan vervangen. Volgens Gerda zijn kinderboekenapps te individueel en beter geschikt voor thuis. Daarnaast denken ze dat een tablet niet geschikt is voor een grote groep kleuters, en dat er beter een apart tablethoekje wordt ingericht in de klas. Celine en Gerda denken dat dit moeilijk haalbaar is, omdat een tablet duur en fragiel is. Celine stelt daarom voor om een tablet met een zeer dikke en stevige hoes op een vaste plaats in de klas te gebruiken, waarop de kleuters in kleine groepje naar een verhaal kunnen luisteren. Bevordering woordenschat De 4 respondenten zien voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij kinderboekenapps. Zo vinden ze dat de interactiviteit van de app de moeilijke woorden en de inhoud van het verhaal ondersteunt, zodat kinderen het verhaal kunnen begrijpen en onrechtstreeks nieuwe woordenschat bijleren. Silvy denkt ten slotte ook dat kinderen dankzij kinderboekenapps de juiste uitspraak van moeilijke woorden leren. Volgens 3 leerkrachten op 4 heeft een kinderboekenapp meer effect op de woordenschatonwikkeling dan een gedrukt prentenboek. Volgens Celine is het belangrijk hoe het verhaal wordt verteld. Een leerkracht die een verhaal vertelt en de moeilijke woorden uitlegt, is niet hetzelfde als een voorleesstem die uitsluitend de inhoud van het 112

verhaal vertelt. Gerda deelt deze mening en vindt daarenboven dat er bij het gebruik van zo’n kinderboekenapp een volwassene aanwezig moet zijn die de moeilijke woorden of verhaallijn verduidelijkt. 2.1.3.4.

Toenemende gebruik van digitale media

De 4 ondervraagde leerkrachten zijn zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven en op school. 3 respondenten op 4 vinden deze evolutie goed en vinden het belangrijk de nieuwe trends op te pikken en eventueel te gebruiken in de klas. Sarah vindt het bovendien belangrijk dat kleuters er kritisch en bewust mee kunnen omgaan. Gerda daarentegen geeft toe dat het moeilijk is alle nieuwe trends te blijven volgen. 2.1.3.5.

Toekomstvisie

Tablets en apps in de klas De 4 respondenten zijn ervan overtuigd dat tablets en kinderboekenapps binnen enkele jaren aanwezig zullen zijn in de klas. Maar 2 onder hen zien zo’n kinderboekenapp eerder als ondersteuning of als iets extra in de klas. Zij vinden het belangrijk dat het gebruik van digitale media niet mag overheersen in de klas. Kinderboeken in het licht van digitale veranderingen Over de toekomst van de kinderboeken zijn de meningen hetzelfde. De 4 ondervraagde leerkrachten zijn ervan overtuigd dat kinderboeken in de kleuterklas zullen blijven bestaan, maar 2 leerkrachten op 4 geeft de tablet wel een kans in het onderwijs, omdat zij vinden dat iedereen mee moet evolueren met de tijd en de nieuwe trends. Gevolgen voor het lezen Over de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps voor het lezen zijn de meningen verdeeld. Terwijl Gerda geen idee heeft, denken Celine en Sarah dat kinderen evenveel zullen lezen, maar volgens Celine zullen kinderen meer digitaal lezen, omdat een app interactiever is dan een gewoon boek. Silvy denkt dan weer dat kinderen minder zullen lezen, maar eerder naar verhalen zullen luisteren. Volgens 2 op 4 respondenten zullen kinderen die niet graag lezen, gebaat zijn bij een interactieve kinderboekenapp, waarbij ze actief betrokken worden. 1 leerkracht op 4 denkt 113

dat allochtone kinderen met een taalachterstand voordeel halen uit de interactieve ondersteuning van dergelijke apps, waardoor ze op een passieve manier nieuwe woorden leren. 2.1.3.6.

Ervaring met kinderen en apps

De 4 respondenten hebben ervaring met kinderen en apps. 2 leerkrachten op 4 beschouwen de interactiviteit van dergelijke apps als de succesfactor bij kinderen. Silvy ondervindt op haar beurt dat kinderen thuis zien hoe tablets en apps gebruikt worden, waardoor ze er zelf ook mee aan de slag willen gaan. Een specifieke succesfactor kan ze niet noemen, aangezien ze er niet veel ervaring mee heeft. 2.2. Observatie van kleuters In dit onderdeel bespreek ik de resultaten van de observatie en de testen die ik heb afgenomen in de Vrije Basisschool Sint-Jozef te Overmere. Deze resultaten geef ik weer aan de hand van tabellen en grafieken. 2.2.1. Observatie 1 Tijdens de observatie (1) heb ik 20 kleuters van de derde kleuterklas, met een leeftijd tussen 5 en 6 jaar, geobserveerd. Deze kleuters hebben geen taalachterstand en scoren ‘gemiddeld’ tot ‘goed’ op eerder afgenomen taalvaardigheidstests door de school. Voor het observeren van de kleuters heb ik gebruik gemaakt van een observatieschema waarin ik 12 aandachtspunten heb vastgelegd. Het ingevulde observatieschema is te raadplegen in bijlage 25. Tabel 9 (pp. 114-115) toont de totaalscores. De kinderboekenapp die ik heb gekozen voor deze observatie is De schoenen van de zeemeermin, geschreven door Sanne te Loo. De inhoud van het verhaal kan geraadpleegd worden in bijlage 18. Tabel 9. Resultaten observatie

Observatieschema Aandachtspunten

9

Ja

Nee

1. Hebben ze een tablet thuis?

60 %

40 %

2. Zijn ze vertrouwd9 met een tablet?

85 %

15 %

De kleuters weten wat een tablet is.

114

3. Zijn ze vertrouwd10 met een app?

85 %

15 %

4. Volgen ze het verhaal?

95 %

5%

5. Zijn ze afgeleid door de interactiviteit?

0%

100 %

6. Willen ze direct naar het spelletje op het

0%

100 %

7. Kunnen ze omgaan met het touchscreen?

100 %

0%

8. Zorgt de navigatie11 voor moeilijkheden?

45 %

55 %

9. Zijn ze geneigd om zelf op zoek te gaan

45 %

55 %

30 %

70 %

80 %

20 %

40 %

15 %

einde?

naar afbeeldingen die ze kunnen doen bewegen? 10. Zijn ze sneller afgeleid van het verhaal nadat ze ontdekt hebben dat ze zelf afbeeldingen kunnen doen bewegen? 11. Reageren ze enthousiast12 als een afbeelding beweegt die ze hebben aangeraakt? 12. Roepen ze hulp in als ze iets niet begrijpen of als toevallig uit het verhaal zijn gegaan?

Uit de resultaten van tabel 9 (pp. 114-115) blijkt dat 60 % van de kleuters thuis een tablet heeft. Hoewel dat dus bij 40 % niet het geval is, is 25 % van hen wel vertrouwd met een tablet. Wanneer de kleuters de tablet zelf vasthouden en de app begint, weet 85 % wat hij/zij ermee moet doen. De meerderheid van de kleuters is met andere woorden vertrouwd met een tablet en een app. Wanneer ik naga of de kleuters het verhaal volgen, blijkt dat slechts 5 % het verhaal niet volgt en dat geen enkele kleuter wordt afgeleid door de interactiviteit die in de kinderboekenapp is verwerkt. Met interactiviteit wordt muziek, geluid, bewegende illustraties, enzovoort bedoeld. Doordat alle kleuters behalve een het verhaal geboeid volgen, wil niemand van hen onmiddellijk naar het spelletje op het einde van het verhaal.

10

De kleuters weten wat een app is en wat ze ermee moeten doen. De pijltjes in de vorm van een vis om naar de volgende pagina te gaan. 12 De kleuters zijn blij, ze lachen en ze roepen dat er iets beweegt wanneer ze zelf een afbeelding aanraken. 11

115

Volgens de leerkrachten uit de interviews zijn tablets gemakkelijker voor kleuters dan vaste computers, omdat bij kleuters de oog-hand coördinatie nog niet helemaal ontwikkeld is. Het vermoeden van de leerkrachten wordt bevestigd, aangezien blijkt dat alle kleuters, inclusief zij die geen tablet hebben of er niet mee vertrouwd zijn, goed kunnen omgaan met het touchscreen. Hoewel de navigatie van de app, met onder meer de navigatiepijlen, niets te maken heeft met het gebruik van een touchscreen, blijkt uit de observatie dat 45 % van de kleuters moeite heeft om vlot van de ene pagina naar de andere te gaan. In deze app wordt het pijltje onderaan het scherm vervangen door een visje. Het visje is tamelijk klein, waardoor de kleuters er met grote precisie op moeten drukken. Bijna de helft van de kleuters heeft daardoor meerdere pogingen nodig om naar de volgende pagina gaan. Bijna de helft van de kleuters (45 %) is geneigd om zelf op zoek te gaan naar afbeeldingen die ze kunnen doen bewegen. Het gaat hier om de illustraties in de app die niet uit zichzelf bewegen, maar pas tot leven komen wanneer de kleuter ze aanraakt. Niet alle afbeeldingen kunnen bewegen, waardoor het een zoektocht wordt. Het is opvallend dat meer dan de helft van de kleuters, meer bepaald 55 %, niet geneigd is om uit zichzelf op zoek te gaan naar afbeeldingen die kunnen bewegen. Dit zijn kleuters die ofwel thuis geen tablet hebben en/of niet vertrouwd zijn met een app (30 %), maar ook kleuters die er wél mee vertrouwd zijn (25 %). Nadat de kleuters hadden ontdekt dat ze zelf sommige illustraties konden laten bewegen, was slechts 30 % van hen sneller afgeleid van het verhaal. Van hen had de helft geen tablet thuis. Bovendien reageert 80 % van de kleuters enthousiast wanneer er een afbeelding beweegt die ze hebben aangeraakt. Tot slot roept 40 % van de kleuters hulp in wanneer ze iets niet begrijpen in de app of als ze toevallig uit het verhaal zijn gegaan, waardoor ze niet onmiddellijk terug naar de app kunnen. Slechts 15 % van hen roept geen hulp in, maar weet zelf hoe hij/zij terug naar de app moet gaan. Dit zijn allemaal kleuters die thuis een tablet hebben en vertrouwd zijn met apps. De overige 45 % van de kleuters bleef in het verhaal en heeft dus geen hulp ingeroepen. 2.2.2. Woordenschattesten In dit onderdeel ga ik dieper in op de resultaten van de woordenschattesten die zowel voor- als na de observatie werden afgenomen.

116

Op de woordenschattesten die voor de observatie werden afgenomen, konden volgens figuur 1 de 20 kleuters van de Vrije Basisschool Sint-Jozef gemiddeld 32,42 % van de woordenschat zelfstandig omschrijven en gemiddeld 73,75 % van dezelfde woordenschat passief herkennen aan de hand van afbeeldingen die te raadplegen zijn in bijlage 20. Nadat de kleuters de kinderboekenapp 2 keer hadden bekeken, heb ik dezelfde woordenschattesten opnieuw afgenomen. Uit de gegevens van de nameting blijkt dat de 20 kleuters gemiddeld 65,83 % van de woordenschat zelfstandig konden omschrijven en dat ze gemiddeld 82,92 % van de woordenschat passief konden herkennen aan de hand van de afbeeldingen. Uit deze resultaten kan worden opgemaakt dat de kleuters na de kennismaking met de kinderboekenapp dubbel zoveel woorden actief kunnen omschrijven. Wat de passieve woordenschatkennis betreft, toont figuur 1 dat zowel tijdens, voor als na de observatie de kleuters hoog scoorden, maar dat ze toch bijna 10 % meer woorden passief konden herkennen nadat ze de kinderboekenapp hadden gelezen. In het algemeen kan dus gezegd worden dat de interactiviteit van de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin een positieve impact heeft op de woordenschatontwikkeling van de kleuters. Woorden als ‘gemis’, ‘ruisen van de zee’, ‘geraas van de auto’s’, enzovoort worden ondersteund door passende geluiden en bewegende beelden, waardoor de kleuters de betekenis van de woorden kunnen achterhalen. Figuur 1. Resultaten voor- en nameting woordenschattesten

100% 90%

82,92%

80%

73,75% 65,83%

70% 60% 50% 40%

32,42%

30% 20% 10% 0% Voormeting

Nameting actief

passief

117

2.2.3. Verhaalbegrip Met een tweede test peilde ik naar wat de kleuters weten over het verhaal nadat ze het 2 maal beluisterd en bekeken hadden. Tabel 10 toont hoeveel procent van de kleuters de vraag ‘juist’, ‘deels juist’ of ‘fout’ heeft beantwoord. In de vierde kolom staat het percentage van de kleuters dat geen antwoord kon geven op de vragen. Wat de kleuters precies geantwoord hebben op de vragen kan geraadpleegd worden in bijlage 24. Tabel 10. Resultaten verhaalbegrip

Verhaalbegrip Vraag

Juist

13

Deels juist14

Fout

Weet het niet

1

5%

20 %

75 %

2

95 %

5%

0%

2.1

85 %

10 %

5%

3

75 %

25 %

0%

4

65 %

0%

35 %

5

10 %

5.1

85 %

6

55 %

7

40 %

80 %

10 % 10 %

5%

35 %

10 %

0%

45 %

5%

10 %

Slechts 5 % van de kleuters blijkt uit de app de naam van het meisje in het verhaal onthouden te hebben. 95 % van de kleuters weet dat Ida een paar zwemvliezen vond op het strand en 5 % antwoordde foutief. 85 % van hen weet dat zwemvliezen geen echte schoenen zijn, 10 % denkt van wel en 5 % weet het niet. 75 % van de kleuters beantwoordt de derde vraag juist. Ida miste namelijk de zee als ze weer thuis was. Een kwart van de kleuters antwoordt verkeerd op deze vraag. Meer dan de helft van de kleuters (65 %) weet dat Ida een zeemeerminnenstaart heeft gemaakt met een rok van haar moeder, terwijl 35 % geen antwoord kan geven. Het antwoord van de vijfde vraag bestaat uit 3 elementen, waardoor het grootste deel van de kleuters (80 %) de vraag gedeeltelijk juist beantwoordt. 10 % van de kleuters daarentegen beantwoordt de vraag helemaal correct. Op de bijvraag 5.1 weet 85 % van de kleuters dat Ida niet echt aan de zee zit. 10 13

Het antwoord wordt pas als ‘juist’ beschouwd wanneer alle elementen in het antwoord vervat zitten. De antwoorden op vragen 5, 6 en 7 bestaan uit meerdere elementen. Wanneer de respondenten enkele elementen kunnen geven, maar niet alle, wordt het antwoord als ‘deels juist’ beschouwd. 14

118

% antwoordt foutief en 5 % weet het niet. Net zoals het antwoord op vraag 5, is het antwoord op vraag 6 meerdelig. Hierbij moeten de kleuters zowel kunnen zeggen waar Ida naartoe is gegaan en wat ze daar niet leuk vond. Deze vraag beantwoordt een kleine meerderheid (55 %) helemaal juist, 35 % deels juist en 10 % fout. Tot slot geeft 40 % van de kleuters een volledig juist antwoord op de laatste vraag en beantwoordt 45 % ze deels juist. Slechts 5 % van de kleuters geeft een foutief antwoord en 10 % weet het niet. Uit deze gegevens blijkt dat de kleuters de inhoud van het verhaal goed begrepen hebben. Het is ook duidelijk dat de interactiviteit de kleuters niet afleidt van het verhaal, maar dat die hen eerder helpt bij het interpreteren van de tekst. Verder moet er een onderscheid gemaakt worden tussen enkelvoudige en meervoudige vragen. Alle kleuters hebben goed gescoord op de vragen waarop ze slechts een antwoord moesten geven, maar de meerderheid van de kleuters scoorde minder goed bij de vragen waarop ze meerdere elementen moesten opnoemen. Dat bijna niemand de naam van het hoofdpersonage onthouden had, valt mogelijk te verklaren doordat de naam Ida weinig frequent is. In het algemeen kan dus gezegd worden dat de geanimeerde kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin een positieve impact op het verhaalbegrip. 2.2.4. Leesattitude Met een derde test ga ik na hoe leuk de kleuters de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin vinden. In tabel 11 staan de resultaten van deze test. Tabel 11. Resultaten leesattitude

Kleuters 20

Leesattitude Helemaal niet leuk Leuk 0%

5%

Superleuk 95 %

Uit tabel 11 kan afgeleid worden dat de overgrote meerderheid van de kleuters, meer bepaald 95 %, de kinderboekenapp ‘superleuk’ vindt en dat slechts 5 % de kinderboekenapp gewoon ‘leuk’ vindt. Niemand vindt de app ‘helemaal niet leuk’. Volgens de gegevens uit tabel 11 draagt een geanimeerde kinderboekenapp dus bij tot een positieve leesattitude.

119

2.3. Enquête Tijdens de onderzoeksperiode hebben honderd ouders, van wie hun kind(eren) in de tweede of derde kleuterklas van de Vrije Basisschool Sint-Jozef te Overmere of de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer school zit(ten), een vragenlijst over het gebruik van digitale media ingevuld. In totaal hebben 62 ouders de enquête correct ingevuld. Aan de hand van een tabel, grafieken en cirkeldiagrammen visualiseer ik de resultaten van de enquêtes en bespreek ik ze vervolgens. De ingevulde enquêtes en de verwerkte gegevens kunnen geraadpleegd worden in bijlagen 27 en 28. 2.3.1. Bezit van digitale media bij volwassenen Figuur 2 op pagina 117 geeft weer hoeveel procent van de respondenten thuis digitale media zoals tablets en smartphones bezit, opgesplitst in hoog- en laagopgeleiden. 65,12 % van de hoogopgeleiden heeft een smartphone, tegenover 58,85 % van de laagopgeleiden. Verder toont figuur 2 op pagina 117 dat hoogopgeleiden meer tablets hebben dan smartphones (74,42 %), terwijl laagopgeleiden net minder tablets hebben dan smartphones (52,94 %). Ten slotte moet vermeld worden dat sommige respondenten zowel een tablet als een smartphone hebben, waardoor de percentages hoger liggen. Figuur 2. Bezit van digitale media15 bij volwassenen

100% 90% 80% 70%

74,42% 65,12% 58,82%

60%

52,94%

50% 40% 30% 20% 10% 0% hoogopgeleid

laagopgeleid smartphone

15

tablet

Met digitale media worden tablet en smartphone bedoeld.

120

2.3.2. Gebruik van digitale media bij kleuters Wat betreft de digitale media waarmee kleuters al dan niet begeleid mogen omgaan, blijkt er volgens figuur 3 weinig verschil tussen hoog-en laagopgeleiden. 46,43 % van de laagopgeleiden en 40 % van de hoogopgeleiden laat hun kind(eren) niet toe alleen gebruik te maken van een smartphone. 25 % van de hoogopgeleiden begeleidt hun kind(eren) bij het gebruik van een smartphone, tegenover 30 % van de laagopgeleiden. Het aantal laag- en hoogopgeleide ouders dat hun kind(eren) alleen met een smartphone laat werken, ligt nog dichter bij elkaar, namelijk 32 % en 30 %. De verschillen bij het gebruik van een tablet zijn veel groter. Opmerkelijk is dat slechts 25 % van de hoogopgeleiden hun kind(eren) begeleidt bij het gebruik van een tablet, tegenover 55,55 % van de laagopgeleiden. Daarnaast maakt figuur 3 duidelijk dat de meerderheid van de hoogopgeleiden, meer bepaald 71,87 %, hun kind(eren) alleen laten omgaan met een tablet, tegenover 22,22 % van de laagopgeleiden. Slechts 3,31 % van de hoogopgeleiden laat hun kind(eren) geen gebruik maken van een tablet, tegenover 22,22 % van de laagopgeleiden. Figuur 3. Gebruik van digitale media bij kleuters

100% 90% 80%

71,87%

70% 55,55%

60% 46,43%

50%

40%

40% 30%

32%

30% 30%

25%

25%

22,22%22,22%

20% 10%

3,13%

0% hoogopgeleid smartphone

laagopgeleid smartphone begeleid

hoogopgeleid tablet alleen

laagopgeleid tablet

niet

2.3.3. Individueel gebruik van digitale media bij kleuters Bij de vraag waarom ouders hun kind(eren) alleen gebruik laten maken van digitale media, konden de respondenten meerdere antwoorden aanduiden (zie bijlagen 27 en 28) 121

waardoor ik de absolute aantallen geef. Zo laten 27 hoogopgeleiden en 6 laagopgeleiden het gebruik van tablets of smartphones toe omdat ze het leuk vinden. Daarnaast geven 25 hoogopgeleiden en 8 laagopgeleiden aan dat ze het gebruik van dergelijke digitale media leerrijk vinden voor hun kind(eren). Verder geven 13 hoogopgeleiden toe dat ze het individueel gebruik van digitale media toestaan als zoethouder en 4 hoogopgeleide ouders laat het hun kind(eren) voor andere redenen alleen gebruiken, zoals bijvoorbeeld ontspanning. Uit tabel 12 valt dus op te maken dat voor de ouders van beide opleidingsniveaus vooral ‘leuk’ en ‘leerrijk’ redenen zijn om hun kind(eren) alleen te laten omgaan met digitale media. Tabel 12. Reden individueel gebruik van digitale media

Reden individueel gebruik van digitale media keuzemogelijkheden

Hoogopgeleid (34)

Laagopgeleid (14)

Leuk

27/34

6/14

Leerrijk

25/34

8/14

Zoethoudertje

13/34

0/14

Andere

4/34

0/14

2.3.4. Activiteiten op digitale media bij kleuters De resultaten in verband met de soorten activiteiten die kinderen van hoog- en laagopgeleide ouders uitvoeren op digitale media zijn gelijklopend (zie figuur 4 p. 123). Ongeveer een derde van de kleuters, respectievelijk 31 % en 32 %, besteedt tijd aan educatieve spelletjes. Wel lezen kinderen van hoogopgeleiden meer verhalen op digitale media dan kinderen van laagopgeleiden, meer bepaald 33 % tegenover 23 %. Kinderen van laagopgeleide ouders spelen dan weer meer spelletjes op digitale media dan kinderen van hoogopgeleide ouders, meer bepaald 39 % tegenover 29 %. 7% en 6% van beide groepen geven tenslotte aan de hun kinderen nog andere activiteiten doen op digitale media, zoals naar filmpjes kijken op YouTube, muziek afspelen, naar foto’s kijken of skypen.

122

Figuur 4. Activiteiten op digitale media bij kleuters

laagopgeleid 6%

hoogopgeleid 7%

spelletjes 39%

spelletjes 29%

verhalen

verhalen

31%

32% educatieve spelletjes

educatieve spelletjes

andere

andere 33%

23%

2.3.5. Eigen tablet Figuur 5 toont aan dat 28,12 % van de kinderen van hoogopgeleide ouders een eigen tablet heeft, tegenover 11,11 % van de kinderen van laagopgeleide ouders. De meerderheid van de kinderen van beide groepen heeft geen eigen tablet. Figuur 5. Eigen tablet

100% 90% 80% 70% 60%

71,87% 88,89%

50% 40% 30% 20% 10%

28,12% 11,11%

0% hoogopgeleid

laagopgeleid ja

neen

123

2.3.6. Tijdsbesteding op digitale media bij kleuters Figuur 6 toont geen opmerkelijke verschillen tussen kinderen van hoog-en laagopgeleide ouders bij de tijdbesteding op digitale media. Zowel bij de hoog-als de laagopgeleiden mag meer dan 70 % van de kinderen minder dan 30 minuten per dag gebruik maken van digitale media, 73,53 % tegenover 71,43 % om precies te zijn. 25,53 % van de hoogopgeleiden, tegenover 21,43 % van de laagopgeleiden geeft aan dat hun kind(eren) tussen 30 minuten en 1 uur gebruik mogen maken van een tablet of smartphone. Een minderheid van de kinderen mag meer dan 1 uur besteden aan digitale media, meer bepaald 2,94 % van de hoogopgeleiden en 7,14 % van de laagopgeleiden. Dit zijn meestal kinderen die een eigen tablet hebben. Figuur 6. Tijdbesteding per dag op digitale media bij kleuters

100% 90% 80%

73,53%

71,43%

70% 60% 50% 40% 30%

23,53%

21,43%

20% 10%

7,14%

2,94%

0% hoogopgeleid < 30 min.

laagopgeleid 30 min.-1 u.

> 1 u.

2.3.7. Leeftijd eerste contact digitale media Wanneer ik de leeftijd waarop kinderen voor het eerst in aanraking komen met digitale media met elkaar vergelijk, valt op dat dat aantal bij hoogopgeleide ouders hoger ligt. Uit figuur 7 (p. 125) blijkt dat 27,91 % van de kinderen van hoogopgeleiden op 2-jarige leeftijd voor het eerst in contact komt met digitale media, tegenover 17,65 % van de 2jarigen bij laagopgeleiden. Een vergelijkbaar verschil duikt op bij de 3-jarigen. De meerderheid van de kinderen van laagopgeleide ouders, meer bepaald 41,18 % komt pas

124

op 4-jarige leeftijd voor het eerst in aanmerking met digitale media, tegenover 23,25 % van de kinderen, afkomstig uit hoogopgeleide gezinnen. Figuur 7. Leeftijd eerste contact met digitale media

100%

0% 6,98%

90% 80%

23,25%

41,18%

70% 60%

25,58%

50%

17,65%

40% 30%

17,65%

27,91%

5,88%

20% 2,32% 10%

13,95%

1,765%

hoogopgeleid

laagopgeleid

0% nog niet

1 jaar

2 jaar

3 jaar

4 jaar

5 jaar

2.3.8. Voorlezen Uit figuur 8 (p. 126) valt op te maken dat de overgrote meerderheid van zowel hoogopgeleiden als laagopgeleiden, respectievelijk 95,35 % en 88,23 %, hun kind(eren)voorleest uit een boek. Daarnaast gebruikt 11,63 % van de hoogopgeleiden en 5,88 % van de laagopgeleiden ook een tablet of smartphone om een verhaal voor te lezen. Doordat de respondenten meerdere antwoorden konden aanduiden, zijn er ouders die zowel uit een boek als met digitale media een verhaal voorlezen. Een kleine minderheid van de respondenten leest niet voor, meer bepaald 4,65 % van de hoogopgeleiden, tegenover 11,76 % van de laagopgeleiden.

125

Figuur 8. Voorlezen

95,35%

100%

88,23%

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10%

11,76%

11,63%

5,88%

4,65%

0% hoogopgeleid neen

2.3.8.1.

laagopgeleid boek

digitale media

Tijdsbesteding

Figuur 9 (p. 127) geeft weer hoeveel tijd ouders aan voorlezen besteden. De resultaten liggen in de lijn van die uit de vorige tabel. Dit wil zeggen dat een kleine minderheid van de ouders geen tijd besteedt aan voorlezen, meer specifiek 4,65 % van de hoogopgeleiden en 11,76 % van de laagopgeleiden. Uit figuur 9 valt af te leiden dat de meerderheid van zowel hoog-als laaggeschoolden minimum 30 minuten per dag besteedt aan voorlezen, waarbij opnieuw de hoogopgeleiden hoger scoren: 88,37 % tegenover 64,70 % van de laaggeschoolden. Tot slot besteedt een minderheid van de ouders dagelijks tussen 30 minuten en 1 uur aan voorlezen: meer bepaald 6,98 % van de hoogopgeleide ouders tegenover 23, 53 % van de laagopgeleide ouders.

126

Figuur 9. Duur voorlezen per dag

100% 88,37%

90% 80% 70%

64,70%

60% 50% 40% 30%

23,53%

20% 10%

11,76% 6,98%

4,65%

0% hoogopgeleid geen

laagopgeleid minimum 30 min.

30 min. - 1 u.

2.3.9. Apps voor kinderen Figuur 10 (p. 128) laat geen opmerkelijke verschillen zien tussen de soorten apps van hoog-en laagopgeleiden. 15 % van de hoogopgeleiden en 20 % van de laagopgeleiden hebben geen apps voor hun kinderen op een tablet of smartphone staan. Daarnaast heeft ongeveer een kwart van beide groepen educatieve apps staan op digitale media, meer bepaald 29 % van de hoogopgeleiden en 25 % van de laagopgeleiden. Bij zowel de hoogals laagopgeleide ouders staan er spelletjes op de tablet of smartphone voor de kinderen, met elk 40 %. Een minderheid van zowel hoog-als laagopgeleiden geeft aan kinderboekenapps te downloaden, het gaat hierbij om 16 % van de hoogopgeleiden en 15 % van de laagopgeleiden.

127

Figuur 10. Apps voor kinderen

laagopgeleid

hoogopgeleid 16%

15%

15%

29% 40%

20%

geen

geen

educatief

educatief

spelletjes boeken

spelletjes 40%

25%

boeken

2.3.10. Kinderboekenapps 2.3.10.1.

Bevordering woordenschat

Over de kwestie of kinderboekenapps bijdragen aan de woordenschatontwikkeling van het kind, zijn de meningen verdeeld (zie figuur 11 p. 129). 58,14 % van hoogopgeleiden en 47,06 % van de laagopgeleiden is hiervan overtuigd. Iets meer dan de helft van de laagopgeleiden, meer bepaald 52,94 % en 41,86 % van de hoogopgeleiden denkt echter niet dat kinderboekenapps de woordenschatontwikkeling van het kind bevorderen.

128

Figuur 11. Bevordering woordenschat kinderboekenapps

100% 90% 80%

41,86% 52,94%

70% 60% 50% 40% 30%

58,14% 47,06%

20% 10% 0% hoogopgeleid

laagopgeleid ja

2.3.10.2.

neen

Voordelen

Ook bij de vraag of ouders voordelen zien in kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken, konden de respondenten meerdere antwoorden aanduiden (zie bijlagen 27 en 28), waardoor de som van de percentages in figuur 12 (p. 130) meer dan 100 % bedraagt. Wat betreft de voordelen van kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken blijken de meningen van de respondenten van beide opleidingsniveaus van elkaar te verschillen. Figuur 12 (p. 130) maakt duidelijk dat iets meer dan de helft van de hoogopgeleide ouders (51,16 %) vindt dat een kinderboekenapp praktischer is dan een gedrukt boek om mee te nemen. Ook 41,18 % van de lager opgeleide ouders is deze mening toegedaan. Bijna de helft van de hoogopgeleiden, meer bepaald 48,84 %, vindt de interactiviteit in kinderboeken een voordeel, tegenover 17,65 % van de laagopgeleiden. Ten derde vinden bijna evenveel hoog-als laagopgeleide ouders, respectievelijk 44,19 % en 41,18 % dat het verhaal tot leven komt bij een kinderboekenapp, wat niet het geval is bij een gedrukt boek. Daarnaast vindt een minderheid van zowel de hoogopgeleiden (16,28 %) als van de laagopgeleiden (11,76 %) dat de prijs van een kinderboekenapp voordeliger is dan die van een gedrukt boek. Tot slot geeft een kleine minderheid van beide groepen, meer bepaald 6,67 % en 5,88 % andere voordelen van kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken aan, zoals plaatsbesparing en aangepaste lettergrootte.

129

Figuur 12. Voordelen kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken

100% 90% 80% 70% 60% 50%

44,19%

48,84%

51,16% 44,19%

41,18% 41,18%

40% 29,41%

30%

17,65% 11,76%

16,28%

20%

6,67%

10%

5,88%

0% hoogopgeleid geen

2.3.10.3.

interactiviteit

laagopgeleid prijs

levend verhaal

praktisch

andere

Nadelen

Behalve naar de voordelen peilde ik in de enquête ook naar de nadelen die de respondenten zagen bij kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken. Ook hier zijn er opmerkelijke verschillen waar te nemen tussen de antwoorden van hoog-en de laagopgeleide ouders. De respondenten hadden bij deze vraag opnieuw de mogelijkheid om meerdere antwoorden aan te duiden. Volgens de resultaten van figuur 13 (p. 131) ziet iets minder dan de helft van de laagopgeleide ouders (47,06 %) geen nadelen aan kinderboekenapps tegenover een derde van de hoogopgeleide ouders (30,23 %). Bijna evenveel respondenten, respectievelijk 44,19 % en 41,18 % vinden kinderboekenapps vaak minder gezellig dan gedrukte boeken. Verder halen de respondenten nog andere nadelen aan. Zo vindt 18,60 % van de hoogopgeleiden onder meer de prijs, de interactiviteit en het verlies van eigen klemtoon in het verhaal nadelen tegenover gedrukte boeken. Slechts 5,88 % van de laagopgeleiden ziet andere nadelen. Ze geven onder meer aan dat kinderboekenapps slecht zouden zijn voor de ogen. Daarnaast vindt 17,65 % van de laagopgeleiden en slechts 9,30 % van de hoogopgeleiden dat kinderboekenapps te individueel zijn. Tot slot ziet 9,30 % van de hoogopgeleide ouders een kinderboekenapp eerder als een spel dan een echt verhaal, terwijl niemand van de laagopgeleide ouders dit opmerkt. 130

Figuur 13. Nadelen kinderboekenapps tegenover gedrukte boeken

100% 90% 80% 70% 60% 50%

47,06%

44,19%

41,18%

40% 30,23% 30% 18,60%

20% 10%

17,65%

9,30% 9,30%

5,88% 0,00%

0% hoogopgeleid geen

individueel

laagopgeleid spel

minder gezellig

andere

131

3. Conclusie en discussie 3.1. Samenvatting van de resultaten Dit onderzoek was erop gericht na te gaan welke Nederlandstalige kinderboekenapps op de Vlaamse en Nederlandstalige markt beschikbaar zijn, hoe een kinderboekenapp tot stad komt, wat de impact is van de interactiviteit in de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin en of er een verschil is in het mediagebruik bij kinderen van hoog- en laagopgeleide ouders. Om het onderzoek gestructureerd te laten verlopen heb ik 5 onderzoeksvragen opgesteld die ik in deze conclusie op basis van de resultaten zal trachten te beantwoorden: 1. Welke Nederlandstalige kinderboekenapps zijn er beschikbaar op de Vlaamse en Nederlandse markt? 2. Hoe komt een kinderboekenapp tot stand? 3. Hoe gaan kleuters om met een tablet en een kinderboekenapp? a. Leidt de interactiviteit van kinderboekenapps kleuters af van het verhaal? b. Dragen kinderboekenapps bij aan de woordenschatontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters? 4. Hoe staan leerkrachten tegenover het gebruik van tablets en kinderboekenapps in de klas? 5. Is er een verschil in het gebruik van een tablet en apps tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders?

Uit het overzicht van beschikbare Nederlandstalige kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland blijkt dat het grootste deel van de kinderboekenapps ontwikkeld wordt voor de leeftijdsgroep 4 tot 6 jaar. In totaal zijn dat 107 apps op het totale aanbod van 193, waarvan er 83 gebaseerd zijn op een bestaand boek. Op de tweede plaats komt de leeftijdsgroep van 0 tot 4 jaar met in totaal 47 apps, waarvan er 32 gebaseerd zijn op een bestaand kinderboek. Voor de leeftijd van 6 tot 9 jaar werden in 2013 slechts 32 kinderboekenapps ontwikkeld, waarvan er 14 een gedrukt equivalent hebben. De leeftijdscategorieën 9 tot 12 en 12+ zijn het minst bedeeld, met respectievelijk 5 en 2 apps.

132

Het grote aanbod aan kinderboekenapps, gebaseerd op een bestaand kinderboek voor de 4- tot 6-jarigen valt mogelijk te verklaren door het grote aantal gedrukte prentenboeken op de markt. De kinderen voor wie deze prentenboeken bedoeld zijn, kunnen meestal zelf nog niet lezen, maar vinden het heerlijk om voorgelezen te worden. Het voordeel van apps is dat kinderen op eigen initiatief het verhaal kunnen beluisteren. Een extra voordeel is dat ze ook actief met het verhaal om kunnen gaan. In tegenstelling tot gedrukte boeken bevatten kinderboekenapps immers allerlei interactieve extra’s, waardoor het verhaal nog meer tot leven komt. Dat er niet meer volledig nieuwe kinderboekenapps op de markt zijn, met dus een nieuw verhaal, heeft wellicht te maken met de hoge ontwikkelingskost. Het zeer kleine aanbod aan kinderboekenapps voor 9- tot 12-jarigen en ouder, komt volgens mij doordat deze leeftijd al zelfstandig kan lezen en eerder digitale leesboeken downloadt dan de sterk geïllustreerde en geanimeerde kinderverhalen die geschikter zijn voor een jongere leeftijd. Om een kinderboekenapp te maken die gebaseerd is op een bestaand boek, is zowel een team van medewerkers nodig als een groot budget. Grote uitgeverijen zoals Gottmer Uitgevers Groep besteden daarom het werk voor de ontwikkeling uit en/of werken samen met een internationale uitgeverij om de kosten te drukken. Het ontwikkelingsproces loopt voor de meeste kinderboekenapps gelijk en bestaat uit verschillende stappen. Eerst wordt een idee geschetst hoe de app er moet uitzien, welke illustraties er moeten kunnen bewegen en welke functies er aanwezig moeten zijn. Een animator maakt gebruik van gesofisticeerde programma’s om de bestaande illustraties uit te knippen en te doen bewegen en er vervolgens een soort tekenfilm van te maken. Nadat alle afzonderlijke delen zoals illustraties, tekst, geluid en muziek klaar zijn, brengt de programmeur alles bij elkaar en programmeert hij de functies voor het verhaal. In een laatste fase wordt de app uitvoerig getest, beoordeeld en indien nodig verbeterd. Behalve in het Nederlands, worden veel kinderboekenapps meteen in meerdere talen beschikbaar geteld binnen dezelfde app, net als bij dvd’s. De meest voorkomende talen zijn het Engels, het Frans, het Duits en het Spaans. Ontwikkelaars en uitgevers besteden het vertaalwerk uit aan professionele freelance vertalers of native speakers die de app omzetten in een andere taal, waarbij het vooral belangrijk blijkt hetzelfde register te bewaren. Als de vertaling eenmaal klaar is, wordt deze nog eens gecontroleerd.

133

De observatie van de 20 kleuters van de Vrije Basisschool Sint-Jozef te Overmere toont aan dat de interactiviteit van de geanimeerde kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin een positief effect heeft op de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kleuters en bevestigt daarbij eerder gevoerd onderzoek van Smeets en Bus (2009) en Hoge (2009). De kleuters waren na het verhaal in staat om bijna dubbel zoveel nieuwe woorden zelfstandig te omschrijven. Daarnaast konden de kleuters eenvoudige inhoudsvragen moeiteloos beantwoorden. Wanneer echter het antwoord bestond uit meerdere delen, konden de meeste kleuters de vraag slechts gedeeltelijk beantwoorden. Bovendien ontkrachten de resultaten van deze observatie de veronderstelling van Bus en Neuman (2009) dat de toegevoegde interactiviteit de kinderen ook van het verhaal kan afleiden. De kleuters blijken de kinderboekenapp evenmin op de eerste plaats als een spel te zien. Alle kleuters volgden rustig en geconcentreerd het verhaal op de app. Dankzij de bewegende beelden en het geluid zijn geanimeerde kinderboekenapps een geschikt middel om de woordenschatontwikkeling van kinderen te bevorderen en de inhoud van het verhaal te ondersteunen. Kinderboekenapps kunnen dus een waardevolle aanvulling zijn bij het curriculum in de kleuterklassen. Uit de interviews met 4 leerkrachten blijkt dat ze allemaal de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin zeer leuk en mooi vinden. Toch denken ze niet dat gedrukte boeken in de kleuterklas zullen verdwijnen. De voorleesstem van de app kan volgens hen nooit de leerkracht vervangen die zelf voorleest, omdat de leerkrachten zelf het tempo kunnen bepalen en zelf accenten kunnen leggen, wat de app niet kan. Hoewel de 4 leerkrachten overtuigd zijn van de positieve impact van kinderboekenapps op de woordenschatontwikkeling bij kinderen, zien ze zo’n app eerder als een aanvulling bij de gedrukte boeken in de klas. Bovendien vinden ze dat een tablet niet gemakkelijk is om een verhaal voor te lezen aan een grote groep kinderen. Het scherm is tamelijk klein en alle kleuters willen tegelijk het scherm aanraken. Daarom zien ze een tablet in de klas eerder als een toestel dat individueel of per 2 gehanteerd kan worden in een rustig hoekje, zodat de kinderen zelfstandig aan de slag kunnen met het verhaal. Een stevige hoes of een vaste plaats voor de tablet is dan wel aan te raden. Tablets en kinderboekenapps bieden voor de leerkrachten dus een leuke en leerrijke meerwaarde in de klas, wanneer er goede veiligheidsmaatregelen worden genomen en wanneer de kinderen er individueel mee kunnen omgaan. 134

Kinderen, afkomstig uit alle sociale milieus, komen in aanraking met digitale media zoals tablets en smartphones. Van Roekel (2011) kwam na het onderzoek van Stichting Mijn Kind Online tot de vaststelling dat hoogopgeleide ouders die beschikken over tablets of smartphones hun kind vaker zelfstandig met deze toestellen laten werken dan lager opgeleide ouders. De resultaten van de gesprekken en de enquêtes bevestigen deze bevinding van Van Roekel. Ook uit mijn onderzoek blijkt dat veel meer hoogopgeleide ouders de tablet toevertrouwen aan hun kind dan lager opgeleide ouders. Mogelijke verklaringen hiervoor zijn dat kinderen van hooggeschoolde ouders vaker een eigen tablet hebben dan kinderen van laaggeschoolde ouders of dat ouders met een hoger diploma meer geschikte apps voor kinderen downloaden. Toch blijkt ook dat ouders van beide opleidingsniveaus hun kind van zowel tablets als smartphones gebruik laten maken. Een verklaring hiervoor kan zijn dat er op deze digitale media apps staan waarmee het kind zelfstandig kan spelen, zonder dat het in de ogen van de ouders verkeerde dingen kan doen. Het is bovendien opmerkelijk dat alle bevraagde ouders hoofdzakelijk educatieve oefeningen en spelletjes als app downloaden en in veel mindere mate kinderboeken. Mogelijk komt dit doordat veel ouders het bestaan van kinderboekenapps niet kennen of kinderboekenapps moeilijk te vinden zijn in de App Store van Apple of de Android Play Store. Ook de tamelijk hoge prijs (gemiddeld 4 euro) van kinderboekenapps zou een drempel kunnen zijn om ze aan te kopen. Nog steeds leest de overgrote meerderheid van de ouders (95,35% van de hoogopgeleiden en 88,23% van de laagopgeleiden) voor uit een boek en besteedt daar dagelijks bijna een half uur aan. Slechts weinig ouders gebruiken hiervoor een tablet, omdat het toestel volgens hen veel minder ‘gezellig’ is dan een boek. Daarnaast kan de stem van de ouder het kind tot rust brengen, wat een geanimeerde kinderboekenapp niet kan. Tot slot is een kleine meerderheid van de hoogopgeleide ouders ervan overtuigd dat geanimeerde

kinderboekenapps

een

positief

effect

hebben

op

de

woordenschatonwikkeling van het kind, tegenover minder dan de helft van de laagopgeleide ouders. Dit komt waarschijnlijk doordat hoger opgeleide ouders meer in contact komen met boeken, kinderboekenapps en studies daarover dan ouders met een lager opleidingsniveau.

135

Er is dus een duidelijk verschil in het gebruik van digitale media door kinderen van hoog- en laagopgeleide ouders. Ook over het mogelijke effect ervan verschillen beide groepen. Hierbij valt echter op dat beide groepen (nog) niet volledig overtuigd zijn van de positieve impact van kinderboekenapps op de taalontwikkeling van hun kind. Daarbij komt nog dat ouders de weg niet vinden naar geschikte kinderboekenapps, waardoor ze hoofdzakelijk spelletjes en educatieve oefeningen downloaden. 3.2. Discussie Het voorliggend onderzoek is verkennend. Doordat er weinig bruikbaar vooronderzoek gevoerd is, moest ik pionierswerk verrichten, zowel bij het literatuuronderzoek als bij het verzamelen van het materiaal en het opstellen van de onderzoeksmethodes. Hierbij wou ik bewust een zo breed mogelijke kijk op het onderzoeksgebied krijgen. Dit impliceert dat ik niet een, maar meerdere onderzoeksmethodes heb gehanteerd, van interviews over observaties tot enquêtes. Tot de respondenten behoren zowel specialisten aan de kant van de productie als bemiddelaars (ouders en leerkrachten) en de uiteindelijke gebruikers (de kinderen voor wie de apps ontwikkeld zijn). Niet alleen hanteerde ik verschillende onderzoeksmethodes maar ook focuste ik op verschillende aspecten van het verschijnsel kinderboekenapps, van het aanbod over de ontwikkeling ervan tot het gebruik ervan in de praktijk door kleuters en de impact op de taalontwikkeling en het verhaalbegrip. De veelzijdigheid van dit onderzoek stelt me in staat een recent en nauwelijks onderzocht fenomeen in zijn totaliteit te belichten. Door aan te sluiten bij het schaarse bestaande onderzoek kan ik bovendien eerdere bevindingen toetsen en waar nodig nuanceren.

De gevarieerde aanpak en uitgebreide vraagstelling bij dit onderzoek brengen ook beperkingen met zich mee. Door het snel toenemende aanbod is het overzicht van Nederlandstalige kinderboekenapps op de Vlaamse en Nederlandse markt uit de periode van oktober tot december 2013 intussen al achterhaald. Daarnaast is ook het aantal respondenten voor dit onderzoek noodzakelijkerwijs beperkt, het onderzoek moest immers binnen minder dan een jaar afgerond zijn. Ook voor een onderzoek naar de kwaliteit van de vertaling van kinderboekenapps was helaas geen tijd meer. Het is bovendien belangrijk te weten dat de resultaten over de manier waarop kleuters omgaan met een tablet en een prentenboekenapp, de impact van de interactiviteit van de prentenboekenapp, de woordenschatontwikkeling en verhaalbegrip enkel betrekking 136

hebben op deze studie en op de prentenboekenapp De schoenen van de zeemeermin. Wanneer dit onderzoek nogmaals wordt uitgevoerd met een andere, interactievere app, kunnen de resultaten verschillend zijn. 3.3. Praktische aanbevelingen Deze verkennende studie zet een belangrijke stap in het onderzoek naar het aanbod van kinderboekenapps en de impact ervan op de taalontwikkeling en verhaalbegrip bij kleuters. Verder onderzoek is nodig om de effecten van andere geanimeerde prentenboeken te testen op een groter aantal kinderen van verschillende leeftijden. Daarbij lijkt het ook interessant speciale aandacht te besteden aan mogelijke verschillen in de impact op kinderen met een verschillend taalniveau of een verschillende thuistaal. Tot slot kan verder onderzoek meer in detail nagaan wat de kwaliteitsverschillen zijn tussen betalende en gratis apps. Ook een gericht onderzoek naar de kwaliteit van de vertalingen lijkt zinvol. Dit onderzoek heeft zowel het grote aanbod als de positieve effecten van geanimeerde kinderboekenapps aangetoond. Het is nu aan de ouders, leerkrachten en scholen om op zoek te gaan naar geschikte kinderboekenapps voor kinderen en hen er kennis mee te laten maken.

137

Referentielijst Aarnoutse, C., van Leeuwe, J., & Verhoeven, L. (2007). Early Literacy From a Longitudinal Perspective. Educational Research and Evaluation, 11(3), 253-275. Baarda, B. (2009). Dit is onderzoek! Richtlijnen voor het opzetten, uitvoeren en evalueren van kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Groningen/Houten: Noordhoff. Baarda, B., & De Goede, M. (2006). Basisboek methoden en technieken: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek (4e geheel herziene druk). Groningen: Noordhoff Uitgevers. Baarda, B., De Goede, M., & Kalmijn, M. (2007). Basisboek enquêteren: handleiding voor het maken van een vragenlijst en het voorbereiden en afnemen van enquêtes. Groningen: Noordhoff. Baarda, B., Bakker, E., Ficher, T., de Goede, M., Peters, V., & van der Velden, T. (2013). Basisboek kwalitatief onderzoek: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek (3e geheel herziene druk). Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers. Bakker,

N.

(2009).

“Help,

de

woorden

en

zinnen

ontglippen

me!”

Een

literatuuronderzoek naar het lezen van literaire teksten in een digitaal tijdperk. Amsterdam: Stichting Lezen. Bakker, N. (2012). Digitaal literair lezen – doen we het al? Amsterdam: Stichting Lezen. Basset, S. (2002). Translation studies. In L. Hutcheon (Ed.), A Theory of Adaptation (p.16). New York: Routledge. Broekhoef, K. (2006). Een boekintroductie zonder boek: bibliothecarissen aan de slag met de Taallijn. Leeskraam, 3, 6-7. Broekhoef, K., & Cohen de Lara, H. (2007). Levende Boeken: Zo werkt dat! Praktische suggesties voor het werken met Levende Boeken op school en thuis. Utrecht: Sardes. Bus, A.G., & De Jong, M.T. (2007). Een Witte is een Poes, een Zwarte een Kat: Uitbreiding van Woordenschat onder Invloed van Levende Boeken. De wereld van het Jonge Kind, 34, 258-261.

138

Bus, A. G., van IJzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Storybook reading makes for success in learning to read. A meta-analysis on intergenerational transmission of literacy. Review of Educational Research, 65, 1-21. Bus, A.G., & Neuman, S.B. (2009). Introduction. In A.G. Bus & S.B. Neuman, (Eds.), Multimedia and Literacy Development. Improving Achievement for Young Learners (pp. 1-12). New York: Routledge. Bus, A.G., De Jong, M.T., & Verhallen, M. (2009). How onscreen Storybooks Contribute to Early Literacy. In A.G. Bus & S.B. Neuman, (Eds.), Multimedia and Literacy Development. Improving Achievement for Young Learners (pp. 153-167). New York: Routledge. De Groot, S. (2013). Timo en het toverstokje app in productie. Geraadpleegd via http://www.appsmaker.nl. De Jong, M.T., & Bus, A.G. (2002). Quality of book-reading matters for emergent readers: An experiment with the same book in a regular or electronic format. Journal of Educational Psychology, 94, 145-155. De Jong, M.T., & Bus, A.G. (2003). How well suited are electronic books to supporting literacy? Journal of Early Childhood Literacy, 3, 147-164. Hermans, T. (1985). Introduction: Translation studies and a new paradigm. In L. Hutcheon, (Ed.), A Theory of Adaptation (p.16). New York: Routledge. Hoge, E. (2009). Digitale prentenboeken op de peuterspeelzaal. Een onderzoek naar het effect van de verschillende voren van digitale prentenboeken en de leespartner op het boekgebonden vocabulaire en verhaalbegrip van kleuters. (Masterproef). Geraadpleegd via http://scripties.let.eldoc.ub.rug.nl/root/Master/DoorstroomMasters/Nederlands/2009. Hutcheon, L. (2006). A Theory of Adaptation. New York: Routledge. Jolles, J. (2013, 10 juni). Waarom lezen zo belangrijk is. NRC handelsblad. Geraadpleegd via http://www.jellejolles.nl/waarom-lezen-zo-belangrijk-is/. Lefever-Davis, S., & Pearman, C. (2005). Early readers and electronic texts: CD-ROM storybook features that influence reading behaviors. In: The Reading Teacher, 58, 5, 446454. 139

Paivio, A.(1986). Mental representations: A dual coding approach. Oxford, UK: Oxford University Press. Pompert, B., Hagenaar, J., & Brouwer, L. (2009). Zoeken naar woorden. Gespreksactiviteiten in de onderbouw. Assen: Van Gorcum. Robinson, M., & Mackey, M. (2003). Film and television. In N. Hall, J. Larson, & J. Marsh (Eds.), Handbook of early childhood literacy (pp. 126-141). London: Sage. Sijstra, J., Aarnoutse, C., & Verhoeven, L. (1999). Taalontwikkeling van nul tot vijf. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands. Smeets, D.J.H., & Bus, A.G. (2009). De computer leest voor. Een kansrijke vernieuwing in kleuterklassen. Delft: Eburon. Stam, R. (2000). The dialogics of adaptation. In: L. Hutcheon (Ed.), A Theory of Adaptation (p.16). New York: Routledge. Van der Elst (2012). Statistiek met Excel. (3e druk geheel herziene druk). Berchem: Uitgeverij De Boek nv. Van Roekel, E. (2011). App noot muis: mediagebruik bij peuters en kleuters in Nederland. Amsterdam: Stichting Mijn Kind Online. Verglien, B. (2011, 3 oktober). De keuze voor de uitgever: boek apps of enhanced ebooks? Geraadpleegd via http://www.marketingfacts.nl/berichten/20111003_de_keuze_voor_de_uitgever_boek_ap ps_of_enhanced_ebooks. Verglien, B. (2013, 9 juli). Boek-apps of iBooks? Waarom zet Apple boeken in een winkel zonder publiek? Geraadpleegd via http://www.marketingfacts.nl/berichten/boek-apps-ofibooks. Visser, R. (2011, 4 januari). Hoe maak je een app van een prentenboek? Geraadpleegd via:http://books2download.nl/blog/2011/01/hoe-maak-je-een-app-van-een-prentenboek/

140

Bijlagen Bijlage 1: Topiclijst voor interview met illustrator van kinderboeken 1. Omzetting van kinderboek naar app 1.1. Welke door u geïllustreerde kinderboeken zijn al omgezet naar een app? 1.2. Wie bepaalt welk boek wordt omgezet naar een app? 1.3. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? 1.4. Wat is voor u de essentie van de omzetting? 1.4.1. Wat is de meerwaarde van de omzetting? 1.5. Wat zijn volgens u als illustrator de voor-en nadelen van een omzetting? 2. Succesformule kinderboekenapps 2.1. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? 3. Omzetting van illustraties 3.1. In welke mate bepaalt de omzetting van een kinderboek naar een app de wisselwerking tussen beeld en tekst? 3.1.1. Wordt die fundamenteel anders? 3.2. Hoe worden uw illustraties omgezet in apps? 3.2.1. Doet u dat zelf of niet? 3.2.2. Welke stappen zet u? 3.2.3. Werkt u samen met appontwikkelaars? Zoja, welke? 3.2.4. Wordt u nauw betrokken bij de omzetting? 3.2.5. Hoe verliep de omzetting naar een app concreet bij Timo en het toverstokje van Rian Visser? 4. Kinderboekenapps versus gedrukte boeken 4.1. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? 4.1.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? 4.1.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? 5. Vertaling 5.1. Verschijnen de apps in meerdere talen? 5.1.1. Wordt u als auteur daarbij betrokken? 6. Trends bij kinderboekenapps 6.1. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 6.1.1. Hoe ziet u deze veranderen? 7. Toekomst 141

7.1. Hoe ziet u de toekomst van de illustrator van kinderboeken? 7.2. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? 7.3. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 7.3.1. Waarom? 7.4. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 7.4.1. Waarom? 7.5. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 7.5.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? 7.6. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? 7.6.1. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? 8. Ervaring met kinderen en apps 8.1. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? 8.1.1. Hoe gaan ze ermee om? 8.1.2. Wat spreekt hen het meeste aan? 8.1.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen?

142

Bijlage 2: Topiclijst voor interview met auteurs van kinderboeken 1. Omzetting van kinderboek naar app 1.1. Welke door u geschreven kinderboeken zijn al omgezet naar een app? 1.2. Wie bepaalt welk boek wordt omgezet naar een app? 1.3. Kunt u vertellen hoe een omzetting van een kinderboek naar een app in zijn werk gaat? 1.3.1. Wat zijn de stappen? 1.4. Wordt u betrokken bij de omzetting van een boek naar een app? 1.4.1. Zoja, op welke manier? 1.5. Hoe ervaart u als auteur de omzetting? 1.6. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? 1.7. Wat zijn volgens u de voor-en nadelen van een omzetting? 1.8. In welke mate bepaalt de omzetting van een kinderboek naar een app de wisselwerking tussen beeld en tekst? 1.8.1. Wordt die fundamenteel anders? 1.9. Wat is voor u de essentie van de omzetting? 1.9.1. Wat is de meerwaarde van de omzetting? 2. Succesformule kinderboekenapps 2.1. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? 3. Kinderboekenapps versus gedrukte boeken 3.1. Wat zijn de grootste verschillen tussen een gedrukt boek en een app? 3.2. Wat zijn de voordelen van apps ten opzichte van gedrukte boeken? 3.3. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? 3.3.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken ten opzichte van apps? 3.3.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? 4. Vertaling 4.1. Verschijnen de apps in meerdere talen? 4.1.1. Zoja, waarom? 4.2. Wordt u als auteur daarbij betrokken? 5. Trends bij kinderboekenapps 5.1. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 5.1.1. Hoe ziet u deze veranderen? 6. Toekomst 143

6.1. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? 6.2. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 6.2.1. Waarom? 6.3. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 6.3.1. Waarom? 6.4. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 6.4.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? 6.5. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? 6.5.1. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? 7. Ervaring met kinderen en apps 7.1. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? 7.1.1. Hoe gaan ze ermee om? 7.1.2. Wat spreekt hen het meeste aan? 7.1.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen?

144

Bijlage 3: Topiclijst voor interview met uitgevers van kinderboeken 1. Omzetting van kinderboek naar app 1.1. Hoe bepaalt u welke kinderboeken worden omgezet naar een app? 1.2. Welke stappen volgt u? 1.3. Hoeveel tijd kost het ongeveer om een kinderboek om te zetten naar een app? 1.4. Wordt deze omzetting binnen de uitgeverij uitgevoerd? 1.5. Wie doet de omzetting? 1.6. Hoeveel procent van de kinderboeken die u uitgeeft, heeft intussen ook een eigen app? 1.6.1. Plant u dat aantal nog op te voeren in de toekomst? 1.6.2. In welke mate? 1.7. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? 2. Succesformule kinderboekenapps 2.1. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? 3. Kostenplaatje 3.1. Hoeveel bedraagt het kostenplaatje om een app te maken van een kinderboek? 3.1.1. Vormt dat kostenplaatje een belemmering? 4. Kinderboekenapps versus gedrukte boeken 4.1. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps tegenover gedrukte boeken? 4.1.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken ten opzichte van apps volgens u? 4.1.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? 5. Apple 5.1. Geeft Apple instructies voor het maken van een kinderboekenapp? 6. Internationale markt 6.1. Bent u van plan uw aanbod aan apps op de internationale markt te verruimen? 6.1.1. Zoja, welke? 6.1.2. Naar welke talen? 6.1.3. Hoe gebeurt die omzetting? 6.1.4. Blijft die beperkt tot het maken van vertalingen? 6.1.5. Verandert u ook andere zaken? 6.2. Als u een app internationaal lanceert, op basis waarvan maakt u de selectie? 6.3. Werkt u samen met internationale uitgevers? 7. Vertaling 145

7.1. Zijn die apps in meerdere talen te lezen? 7.1.1. Wie zorgt voor die vertalingen? 7.1.2. Gebeurt die vertaling binnen de uitgeverij of wordt deze uitbesteed? 7.1.3. Hoe snel moeten die vertalingen gebeuren? 7.2. Zijn er richtlijnen voor de vertalers? 7.2.1. Waarom gebeurt dat niet? 7.2.2. Zou u zo’n vertaling willen? 7.2.3. Zoja, welke richtlijnen? 8. Concurrentie 8.1. Is er sprake van concurrentie tussen de uitgeverijen op het gebied van kinderboekenapps? 8.1.1. In welke mate? 8.1.2. Tussen welke uitgeverijen vooral? 8.2. Hoe probeert u zich te onderscheiden tegenover andere uitgeverijen en appontwikkelaars? 9. Kinderverhalen, uitsluitend ontwikkeld voor tablets 9.1. Er bestaan ook kinderverhalen die uitsluitend voor tablets ontwikkeld zijn. 9.1.1. Maakt u ook dergelijke apps? 10. Trends bij kinderboekenapps 10.1. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 10.1.1. Hoe ziet u deze veranderen? 11. Toekomst 11.1. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? 11.2. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 11.2.1. Waarom? 11.3. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 11.3.1. Waarom? 11.4. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 11.4.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? 11.5. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? 11.5.1. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? 12. Ervaring met kinderen en apps 146

12.1.

Heeft u ervaringen met kinderen en apps?

12.1.1. Hoe gaan ze ermee om? 12.1.2. Wat spreekt hen het meeste aan? 12.1.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen?

147

Bijlage 4: Topiclijst voor interview met appontwikkelaar van kinderboekenapps 1. Omzetting van kinderboek naar app 1.1. Hoe wordt het verhaal omgezet naar een app? 1.1.1. Moet u een script volgen? 1.1.2. Zijn er strenge richtlijnen waaraan u moet voldoen 1.1.3. Hoe lang duurt het hele proces? 1.1.4. In welke mate blijft u trouw aan het verhaal? 1.2. Wat zijn de moeilijkheden bij de omzetting? 1.2.1. Situeren die zich op technisch vlak of op het vlak van de vertaling? 1.3. Kan u een concreet voorbeeld geven van hoe u een kinderboek omzet naar een app? 1.4. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? 1.5. Hoeveel procent van uw kinderboekenapps is afkomstig van een gedrukt boek? 1.6. Werkt u samen met auteurs en illustratoren voor het gedrukte boek? 1.6.1. Zoja, hoe verloopt deze samenwerking? 1.6.2. Wat gebeurt er met de tekeningen van de illustratoren? 1.7. Wie is de opdrachtgever? 1.7.1. Of werkt u autonoom? 2. Succesformule kinderboekenapps 2.1. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? 3. Kostenplaatje 3.1. Hoeveel bedraagt het kostenplaatje om een app te maken van een kinderboek? 3.1.1. Vormt dat kostenplaatje een belemmering? 4. Kinderboekenapps versus gedrukte boeken 4.1. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? 4.1.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? 4.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? 5. Apple 5.1. Geeft Apple Instructies voor het maken van kinderboekenapps? 6. Internationale markt 6.1. Bent u van plan uw aanbod aan apps op de internationale markt te verruimen? Zoja, welke? 6.1.1. Naar welke talen? 6.1.2. Hoe gebeurt die omzetting? 148

6.1.3. Blijft die beperkt tot het maken van vertalingen? 6.1.4. Verandert u ook andere zaken? 6.2. Als u een app internationaal lanceert, op basis waarvan maakt u de selectie? 6.3. Werkt u samen met internationale uitgevers? 7. Vertaling 7.1. Zijn de Nederlandstalige kinderboekenapps in andere talen te lezen? 7.1.1. Wie zorgt voor die vertalingen? 7.1.2. Zijn er specifieke richtlijnen die de vertaler moet volgen? 7.1.3. Worden de vertalingen nadien nagelezen? 7.1.4. Wie houdt zich daarmee bezig? 7.1.5. Hoe snel moet die vertaling gebeuren? 8. Concurrentie 8.1. Is er sprake van concurrentie tussen appontwikkelaars van kinderboeken? 8.1.1. In welke mate? 8.1.2. Tussen welke appontwikkelaars vooral? 8.2. Hoe probeert u zich te onderscheiden van de andere appontwikkelaars? 9. Kinderverhalen, uitsluitend ontwikkeld voor tablets 9.1. Ontwikkelt u ook zelf kinderverhalen uitsluitend voor tablets? 10. Trends bij kinderboekenapps 10.1. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 10.1.1. Hoe ziet u deze veranderen? 11. Toekomst 11.1. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? 11.2. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 11.2.1. Waarom? 11.3. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 11.3.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? 11.4. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? 11.4.1. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? 12. Ervaring met kinderen en apps 12.1. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? 12.1.1. Hoe gaan ze ermee om? 149

12.1.2. Wat spreekt hen het meeste aan? 12.1.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen?

150

Bijlage 5: Topiclijst voor interview met ouders

1. Persoonlijke gegevens 1.1. Wat is het geslacht van uw kind(eren)? 1.2. Wat is de leeftijd van uw kind(eren)? 2. Digitale media 2.1. Heeft/hebben uw kind(eren) een eigen tablet? 2.2. Heeft u een tablet, laptop of smartphone in huis? 2.3. Laat u uw kind er gebruik van maken? 2.3.1. Zoja, welke devices? 2.3.2. Zoja, alleen of met begeleiding? 2.3.3. Waarom alleen/met begeleiding? 2.3.4. Waarom laat u uw kind er gebruik van maken? 2.4. Stelt u beperkingen voor uw kind in het gebruik van bovenstaande devices? Bijvoorbeeld in duur of periode? 2.5. Welke activiteit(en) laat u uw kind doen op de tablet, smartphone of laptop? Bijvoorbeeld spelletjes, verhalen, educatieve oefeningen,… 2.6. Op welke leeftijd had uw kind voor het eerst ervaring met digitale media zoals tablet en smartphone? 3. Apps voor kinderen 3.1. Hebt u apps op de tablet of smartphone staan voor uw kinderen? 3.1.1. Zoja, welke? 3.2. Wat vindt u van de kwaliteit van de apps? 3.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? 3.3.1. Wat spreekt hen het meeste aan? 4. Kinderboekenapps 4.1. Hebt u ervaring met kinderboekenapps? 4.1.1. Zoja, welke kinderboekenapps? 4.1.2. Zoja, hoe ontdekt u de apps? 4.1.3. Indien niet, weet u wat zo’n kinderboekenapp precies inhoudt? 4.2. Maakt u gebruik van kinderboekenapps voor tablet of smartphone? 4.3. Ziet u voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboekenapp? 4.3.1. Zoja, welke? 151

5. Kinderboekenapps versus gedrukte boeken 5.1. Wat zijn volgens u de voor-en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? 5.1.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? 6. Voorlezen 6.1. Leest u voor aan uw kind? 6.1.1. Zoja, welk medium gebruikt u daarvoor? 7. Toenemende gebruik van digitale media 7.1. Bent u zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphone in het dagelijkse leven of op school? 7.1.1. Wat vindt u daarvan? 7.1.2. Hoe gaat u daarmee om? 7.2. Vindt u dat de school aandacht moet besteden aan het gebruik van tablets in de klas? 8. Toekomst 8.1. Hoe zit u de toekomt van kinderboeken in het licht van deze veranderingen? 8.2. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 8.2.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? 8.2.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? 8.2.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst?

152

Bijlage 6: Topiclijst voor interview met leerkrachten 1. Gebruik van kinderboekenapp en tablet 1.1. Wat zijn jullie bevindingen over de kinderboekenapp en het gebruik van de iPad in de klas?16 1.2. Hoe gingen de kinderen ermee om?17 1.2.1. Wat vonden zij ervan? 1.3. Wat vinden jullie van de navigatie? 1.4. Wat vinden jullie van de kwaliteit van de kinderboekenapp? 2. Gebruik van digitale media in de klas 2.1. Gebruiken jullie al een tablet in de klas? 2.1.1. Indien niet, zouden jullie dat in de toekomst willen? 2.2. Gebruiken jullie andere nieuwe media in de kleuterklas? 2.2.1. Zoja, welke en voor welke activiteiten? 3. Kinderboekenapps 3.1. Hebben jullie ervaring met kinderboekenapps? 3.1.1. Zoja, welke kinderboekenapps? 3.1.2. Indien niet, weten jullie wat zo’n kinderboekenapp precies inhoudt? 3.2. Zouden jullie een kinderboekenapp gebruiken in de klas? 3.3. Zien jullie voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboekenapp? 3.3.1. Zoja, welke? 3.4. Heeft volgens jullie een kinderboekenapp meer effect op de woordenschatontwikkeling dan een prentenboek? 4. Kinderboekenapps versus gedrukte boeken 4.1. Wat zijn volgens jullie de voor-en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? 4.1.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? 5. Toenemende gebruik van digitale media 5.1. Zijn jullie zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven en op school?

16 17

Enkel van toepassing voor de leerkrachten van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer Kalken. Enkel van toepassing voor de leerkrachten van de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer Kalken.

153

5.1.1. Wat vinden jullie daarvan? 6. Toekomst 6.1. Hoe zien jullie de toekomst van de tablet en kinderboekenapps in de kleuterklas? 6.2. Hoe zien jullie de toekomst van kinderboeken in de kleuterklas in het licht van deze veranderingen? 6.3. Hoe schatten jullie de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 6.3.1. Zullen kinderen volgens jullie meer/minder gaan lezen? 6.3.2. Welke soort kinderen zullen anders gaan lezen? 6.3.3. Op welke manier zullen kinderen volgens jullie lezen in de toekomst? 7. Ervaring met kinderen en apps? 7.1. Hoe verklaren jullie het succes van apps bij kinderen? 7.1.1. Hoe gaan ze ermee om? 7.1.2. Wat spreekt hen het meeste aan?

154

Bijlage 7: Interview met Klaas Verplancke

Gegevens respondent 1:

Geslacht: man Functie: illustrator en auteur van

kinderboeken Locatie: Antwerpen Datum: 22 november 2013

1. Welke door u geïllustreerde kinderboeken zijn al omgezet naar een app? De 2 Timoboeken zijn omgezet naar een app: Timo en het toverboek en Timo en het toverstokje, geschreven door Rian Visser. Dit zijn de enige 2 boeken van de honderdvijftig die ik geïllustreerd heb die werden omgezet naar een app. Het is dus vrij beperkt, omdat de ontwikkeling heel duur is. De tweede app is er gekomen omdat die gesponsord werd door Stichting Lezen Nederland. Het aantal omzettingen blijft beperkt vanwege het kostenplaatje en ook omdat het Nederlandse taalgebied zeer klein is.

2. Wie bepaalt er welk boek wordt omgezet naar een app? Auteur Rian Visser, die Books2download runt, heeft bepaald dat het Timo boek wordt omgezet naar een app. Die boeken lenen zich daartoe, het zijn visuele verhalen waarin veel gebeurt. Het kinderboek bestond dus al, en dan pas wordt er een ap p van gemaakt. Dit is volgens mij de meest logische volgorde. Op die manier ben je nog bezig met het verhaal.

Ik heb zelf de vraag gekregen om van mijn boek Appelmoes een app te maken. Ik wil dit zeker en vast doen op een voorwaarde: het intrinsieke verhaal moet behouden worden, het karakter moet behouden worden en de authentieke sfeer van het boek moet ook in de app naar voren komen. Ik vind dat de authentieke sfeer bij Timo gerespecteerd is. Het is geen intellectueel verhaal, maar het heeft wel een humoristische sfeer, daarvan is dus een speelse app van gemaakt.

3. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? Eerst en vooral worden kinderen die niet van lezen houden warm gemaakt. Het kan een opstapje zijn voor het lezen. Een app geeft een auditieve en creatieve meerwaarde aan het

155

verhaal. Elk medium biedt mogelijkheden. In Appelmoes komen bijvoorbeeld liedjes in het verhaal aan bod.

Wanneer ik dan aan een app zou werken, dan zouden er dus muziekjes aan toegevoegd kunnen worden. Je kan er als het ware een derde dimensie aan toevoegen. Je kan verder blijven nadenken over het verhaal buiten de grenzen van het boek. Een app kan ook goed zijn, hetzelfde heb je met toneel (oorspronkelijk verhaal van het boek in een ander medium brengen). Het is belangrijk dat er aan de app een artistieke meerwaarde verbonden is, ook een inhoudelijk en een filosofische meerwaarde moet eraan verbonden zijn. Een app mag dus niet enkel cognitieve en motorische vaardigheden trainen.

4. Wat is voor u de essentie van de omzetting? 4.1. Wat is de meerwaarde van de omzetting? De authenticiteit en de mogelijkheden die je op papier niet hebt, zoals bijvoorbeeld geluid toevoegen, of dingen waarbij je de lezer zelf tot creativiteit aanzet, is voor mij de essentie. Je kan bijvoorbeeld de lezer ook bepaalde dingen laten doen zoals rijmen. Deze mogelijkheden zijn oneindig, je kan zulke creatieve dingen blijven doen.

In het boek Appelmoes heb ik een lege passage in verhaal gelaten, de lezer kan met zijn eigen woorden het verhaal aanvullen. Die extra dimensie vind ik vooral belangrijk (idem voor een toneeladaptatie). Er zijn sowieso hiaten in het verhaal, die hiaten kunnen ingevuld worden door nieuwe media. In een boek maak je mentaal een sprong tussen die hiaten. Met de nieuwe media heb je een oneindige keuze om deze hiaten op te vullen.

5. Wat zijn volgens u als illustrator de voor- en nadelen van een omzetting? Ik heb er zelf geen ervaring mee. Maar volgens mij zijn de voordelen vooral dat je een extra dimensie kan toevoegen aan het verhaal, zoals beweging. Je kan de extra stapjes weergeven bij een omzetting, die normaal in de geest gemaakt moeten worden bij het lezen van een boek. Er zijn niet echt nadelen aan verbonden denk ik. Ik zie geen technische onmogelijkheden. Ik ben er eigenlijk te weinig bij betrokken om er goed te kunnen op antwoorden.

156

6. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? Ik denk dat het zelfde is dan wat een boek tot een succes maakt, de authenticiteit, een deel bevraging, het gelaagde, waardoor je niet alles prijsgeeft, waardoor er bij de lezer een interesse ontstaat.

Niet alles moet ingevuld worden, je moet er wat bij nadenken, de hiaten zijn nodig om als lezer zelf een invulling te kunnen geven aan het verhaal. Een standpunt vinden waarin iemand zich herkent is daarbij ook belangrijk. Dit kan net hetzelfde zijn bij apps. De lezer moet de illusie hebben dat hij nog niet alles heeft gevonden en dat er nog meer te ontdekken is. De combinatie van herkenbaarheid en het onbekende moet in balans zijn. Een balans tussen thuiskomen en iets ontdekken. Of beter gezegd, het gevoel hebben dat je iets gaat ontdekken, dat is het belangrijkste.

7. In welke mate bepaalt de omzetting van een kinderboek naar een app de wisselwerking tussen beeld en tekst? Ik kan er niet veel over zeggen. Ik heb geen nieuwe tekeningen moeten maken voor de app van Timo. Ik heb een filmische tekenstijl waardoor de illustraties goed ‘animeerbaar’ zijn. Technisch gezien zijn er geen beperkingen. Mijn illustraties worden niet aangepast, na het verknippen van de figuren, krijgen ze enkel een bewegingsfunctie toegewezen. Bij de omzetting worden ze dus niet fundamenteel anders. Er kan verarmde animatie inzitten: we aanvaarden dat de figuurtjes een beetje houterig bewegen. De manier waarop we iets bekijken wordt bepaald door de context. Maar als je een verhaal maakt voor een app, dan kan er wel nagedacht worden over de stijl en de vorm van de figuren.

7.1. Wordt die fundamenteel anders? Neen.

8. Hoe worden uw illustraties omgezet in apps? De animatoren zijn vertrokken van mijn originele tekeningen. Ze hebben de illustraties verknipt en gedigitaliseerd, waardoor mijn illustraties niet gaaf worden. Het karakter en de authenticiteit van mijn illustraties blijven behouden.

8.1. Doet u dat zelf of niet? Neen. 157

8.2. Welke stappen zet u? Geen, ik heb hoogstens een paar aparte files gestuurd opdat de animatoren bepaalde tekeningen gemakkelijk konden verknippen. De animator is erin geslaagd het personage te laten bewegen, hoewel het nog een beetje houterig is. Ik ben niet zo perfectionistisch, het moest niet zo strikt geïnterpreteerd worden. Er moet interpretatieruimte zijn.

8.3. Werkt u samen met appontwikkelaars? Zoja, welke? Ja, Books2download heeft mij gecontacteerd.

8.4. Wordt u nauw betrokken bij de omzetting? Bij de eerste Timo app ben ik niet nauw betrokken geweest. Ik heb enkel mijn illustraties doorgespeeld. Wanneer we de tweede Timo app wilden maken, hebben we wel samen gezeten en een storybord gemaakt met ideeën hoe de tweede app er zou moeten uitzien. Maar toen werd de ontwikkeling van de tweede app gesubsidieerd door Stichting Lezen Nederland, waardoor we dus niet meer zijn samen gekomen. Ik ben er dus opnieuw niet bij betrokken geweest. Als het een van mijn geschreven boeken zou zijn, dan zou ik me er wel mee bemoeien. Maar het Timo verhaal was al 10 jaar oud, ik had dus niet echt een band met het verhaal.

8.5. Hoe verliep de omzetting naar een app concreet bij Timo en het toverstokje van Rian Visser? Ik heb een paar korte gedigitaliseerde fragmenten gezien die de animatoren me hebben doorgestuurd. Ze vroegen me of de bewegingen van Timo goed waren. Verder ben ik er niet veel bij betrokken geweest. Ik wist dat Rian Visser als auteur erbij betrokken was, dus ik had er het volste vertrouwen in. Ik was bovendien ook wat onwennig, het was voor mij de eerste keer. Ik wist niet hoe ver je op technisch gebied kon gaan, daardoor was ik ook niet veeleisend over de bewegingen van het hoofdpersonage. Ondertussen zijn we al 3 jaar verder, de aanpassingsmogelijkheden zijn nu veel beter. Het was echt hel prille begin van de app ontwikkeling, het was vooral spannend. Ze hebben volgens mij het onderste uit de kan gehaald binnen het budget omdat het ook een soort van visitekaartje was.

158

9. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? Naast de hoge ontwikkelingsprijs zie ik geen nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken. Maar het omgekeerde kan wel gevaarlijk zijn, waarbij dus eerst een verhaal wordt ontwikkeld dat specifiek bedoeld is voor een app. Iedere vorm heeft een goede en een slechte kant. Een goede app heeft zeker voordelen: motorische handelingen oefenen, logisch denken bevorderen. Het grote nadeel van een app is het gebrek aan intimiteit. Het is iets anoniems en iets ontastbaars. Je hebt veel minder gevoel dan bij echte boeken. Hetzelfde geldt voor digitale muziek. Je hebt niets tastbaars, daarom kopen veel jongeren nu meer platen en cd’s om toch maar iets tastbaars te hebben. Voor mij is een app te koel, dit geldt ook voor e-boek. E-boeken komen ook niet echt van de grond. Volgens mij moet je een goede balans hebben tussen inhoud en entertainment.

9.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? De meerwaarde van literatuur is het feit dat het een inspanning van de lezer vraagt. Er moet een eigen inbreng zijn van de lezer (Bijvoorbeeld: maak nu zelf een versje), als dat niet in een boek en een app zit, dan is dat voor mij een nadeel of eerder een tekortkoming. Ik vind dat er bij de digitale media nauwelijks betrokkenheid is en dat de intimiteit ook ver te zoeken is.

9.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? Ze kunnen allebei naast elkaar bestaan. Beide zijn een resultaat van creativiteit.

10. Verschijnen de apps in meerdere talen? Ja, de app is onder meer in het Engels verschenen. Er waren plannen om het in een tiental talen uit te brengen, maar de verkoopcijfers vielen sterk tegen, waardoor de app niet winstgevend was. De app kost ongeveer 3 euro en werd niet zoveel gedownload. Op een dag werd de app gratis aangeboden, en toen werd hij wel 4000 keer gedownload. Het is dus zeker en vast niet winstgevend. De mensen zijn niet bereid 3 of 4 euro te betalen. De tweede Timo app is nu volledig gratis, mede dankzij Stichting Lezen die de ontwikkelingskosten betaald heeft.

10.1. Wordt u als auteur daarbij betrokken?

159

Er zijn nog geen boeken van mezelf omgezet naar een app. Maar het plan is wel om mijn boek Appelmoes om te zetten naar een app. Daarvoor zijn nog geen concrete stappen gezet.

11. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 11.1. Hoe ziet u deze veranderen? Persoonlijk zie ik nauwelijks trends, maar ik ben er ook niet actief mee bezig. Bovendien is het Nederlandstalig taalgebied zeer klein om grote trends te kunnen waarnemen.

12. Hoe ziet u de toekomst van de illustrator van kinderboeken? Wat het boek betreft, denk ik dat ik mijn werk als illustrator kan blijven uitoefenen. Tegenwoordig gaat er meer aandacht naar de artistieke en esthetische afwerking van het boek. Het boek zal evolueren naar een kunstobject of een ambachtelijk product naarmate het digitale aanbod uitbreidt. Ik zie geen negatieve evolutie. Het aantal titels van boeken zal denk ik wel verminderen.

Ik ben nu toevallig in een aantal animatieprojecten terecht gekomen. Wanneer ik iets teken, denk ik nooit na of het later geanimeerd kan worden of animeerbaar moet zijn. Ik kan dus gewoon blijven tekenen. Ik zie er alleen maar voordelen voor het boek: wat betreft de intrinsieke kwaliteit van boeken en het werk van de illustrator. Wanneer ik illustraties maak, ben ik bezig met een soort van animatie. Het dynamisch verhaal en alle illustraties zitten in mijn hoofd, maar ik kies er zelf 15 momenten uit. Het is een vrijwillige keuze om er maar een paar fracties uit te halen. Je hebt de mogelijkheid om de hiaten te laten zien. Ik zie illustraties als een extra tool bij de tekst.

13. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? Ik zie de kinderboeken in de toekomst alleen maar aan waarde winnen. Het boek als een object, als een dynamische reis van lezen, waarbij er meer aandacht wordt besteed aan de afwerking ervan. Er is een snelle evolutie aan de gang waarbij, denk ik, gedrukte media zoals kranten, op korte termijn zullen verdwijnen. Maar dit geldt niet voor een boek. Een boek is geen voorbijgaand fenomeen. De krant wel, het is handig artikels op internet of op een tablet te lezen, het is van voorbijgaande aard. Een boek is dat denk ik niet.

160

14. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 14.1. Waarom? Ja, omdat de productie in essentie duurder zal worden. Daardoor zal het boek ook duurder worden. Uitgevers zullen moeten selecteren, daardoor zullen er minder titels op de markt komen, maar wel met een betere afwerking (die de productie dus duurder maakt). Mensen zullen bereid zijn voor een duurder boek te betalen als er een meerwaarde aan vasthangt. Ik vind het beter het aanbod aan boeken niet meer te verbreden, maar wel te verdiepen, zodat de boeken een meerwaarde krijgen.

15. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 15.1. Waarom? Dat weet ik helemaal niet. Ik verkies het boekenaanbod minder breed te maken, maar wel te ververdiepen. De kwaliteit van het boek moet meer aan aandacht winnen.

16. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 16.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Ik denk dat het lezen niet zal verminderen door apps. In tegendeel, ik denk dat je via apps bepaalde leeskriebels kan aanwakkeren. Maar het kan ook in omgekeerde richting gaan. Sommige kinderen kunnen via apps gaan lezen, of sommige kunnen door die apps juist stoppen met lezen. Het is dus eigenlijk een tweerichtingsverkeer. Het omgaan met een boek als entiteit is ook zeer belangrijk. Elk medium dat kinderen aanzet tot creatief of logisch nadenken is volgens mij goed. Lezen is als het ware een activiteit om te groeien en te leren. Elke vorm die daaraan bijbrengt is dus waardevol. We moeten ook geen fetisj maken van een gedrukte tekst. Literatuur geeft een spiegel van de wereld weer. Het biedt taal en woordenschat aan. Apps kunnen dat ook doen, er is meer dynamiek dan een boek, maar het past naast een boek.

17. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? 17.1. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Vroeger, heel lang geleden, zaten we allemaal samen rond het vuur en er werd een verhaal verteld. We hadden toen geen enkel besef dat er andere mogelijkheden zouden zijn om een verhaal op een andere manier te vertellen. Nu, de dag van vandaag, zijn er 161

wel andere (vele) mogelijkheden. Er zijn ook andere manieren om een verhaal te lezen. Het is ontegensprekelijk dat er nog manieren bij zullen komen. Het verhaal wordt in een andere vorm gelezen, maar de essentie is dezelfde gebleven. Op voorwaarde dat het verhaal als basis dient, heb ik geen enkel probleem met andere manieren. Wel mag er niet te veel entertainment bij het verhaal zitten, zodat de essentie van het verhaal niet verloren gaat.

18. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? Neen. 18.1. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? (Reeds beantwoord.)

19. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Er wordt veel over gepraat in het algemeen: “Wat zal er gebeuren met het boek?”. Ik vind het goed dat die vraag wordt gesteld, want dat betekent toch dat het boek een bepaalde waarde heeft. Dit bewijst ook dat het boek een bepaalde authenticiteit heeft. Ik sta positief tegenover het hele app verhaal. Ik merk wel op dat het onbekende vaak als iets negatiefs wordt ervaren. Dat maakt mensen ook een beetje verward. Laat ons zeggen: “Er is plaats op deze wereld, het kan er nog wel bij”. Het komt per slot van rekening de evolutie ten goede, maar zonder dat het oude (het boek) hoeft te verdwijnen.

20. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod zijn gekomen in dit interview? Ik merk op dat er in de literaire wandelgangen zéér weinig gepraat wordt over de omzetting van kinderboeken naar apps. Er is helemaal niet veel vraag van uitgeverijen naar auteurs en illustratoren toe om een boek om te zetten naar een app. Ik denk dat het initiatief eerder van illustratoren en uitgeverijen moet komen. Het hoge kostenplaatje is zeker en vast het grootste struikelblok, maar nu zijn er wel subsidies op Europees niveau beschikbaar.

162

Bijlage 8: Interview met Sanne te Loo

Gegevens respondent 2:

Geslacht: vrouw Functie: kinderboekenauteur

Locatie: Overmere Datum: 20 november 2013

1. Welke door u geschreven kinderboeken zijn al omgezet naar een app? Ik heb het boek De schoenen van de zeemeermin geschreven en ook omgezet naar een app.

2. Wie bepaalt welk boek wordt omgezet naar een app? Ik, als auteur, heb zelf bepaald dat ik mijn boek wilde omzetten naar een app. De uitgever heeft de beslissing niet gemaakt, maar hij heeft het project wel goedgekeurd. Bovendien heb ik de omzetting van het boek naar een app zelf gefinancierd.

3. Kunt u vertellen hoe een omzetting van een kinderboek naar een app in zijn werk gaat? 3.1. Wat zijn de stappen? Ik heb eerst iemand gezocht die de animaties kon maken voor de app, nadien heb ik mensen gezocht die de technische kant van de omzetting konden uitvoeren (de technische kant bouwen). Vervolgens worden er muziek, geluiden en een vertelstem aan toegevoegd. Bij de omzetting heb ik eerste een storybord gemaakt met de verschillende illustraties. Vervolgens heb ik nagedacht wat er op welke illustratie zou kunnen gebeuren. Ik heb ervoor gezorgd dat de illustraties goed worden omgezet naar een app, waarbij de illustraties niet letterlijk tonen wat er in de tekst staat, maar die ook niet helemaal uit het verband gerukt worden. Het is nodig dat illustraties en tekst elkaar aanvullen en versterken. Daarna heb ik iemand gezocht die de geluiden kan maken die een sfeerbeeld scheppen. Ook mensen die er muziek aan toe kunnen voegen worden erbij gehaald. Vervolgens komen de mensen die animaties opbouwen en in de allerlaatste fase komt de heel technische kant aan bod. Zo wordt er pagina per pagina besproken hoe het eindresultaat er moet uitzien (app wordt in elkaar gezet naar de wensen van de auteur). Ik

163

ben dus zeer nauw betrokken geweest bij de omzetting omdat het mijn eigen wens was om mijn kinderboek om te zetten naar een app.

4. Hoe ervaart u als auteur de omzetting? Ik heb het boek en de illustraties zelf gemaakt. De uitgever heeft er niet veel aan veranderd. Daarnaast heb ik de omzetting naar de app ook helemaal zelf gedaan en zelf de mensen gekozen die de technische skills hadden om de app in elkaar te steken. Niemand was mijn baas, ik was helemaal vrij.

5. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? Omdat het natuurlijk gewoon heel leuk is. Kinderboeken zijn heel leuk. Ik heb de app van Alice in Wonderland (Engelstalige versie) voor het eerst gezien en ik vond hem fantastisch. De app was zeer mooi opgebouwd met prachtige oude illustraties. Dankzij die app werd ik aangezet om hetzelfde te doen. Bij mijn app verandert er intrinsiek niet heel erg veel, maar het is toch een heel mooie app geworden.

6. Wat zijn volgens u de voor- en nadelen van een omzetting? Naast het kostenplaatje zijn er volgens mij niet zoveel nadelen aan verbonden. Omdat de omzetting er duur is, heb ik me omringd met mensen uit mijn eigen vriendenkring, waardoor ik de prijs wat kon drukken. Bovendien is het moeilijk om er rendement uit te halen, er is namelijk nauwelijks winstmarge op de verkoop van de app. Daarbij moet ook de vraag gesteld worden: “Zal de app aanslagen en verkopen?”. Een groot voordeel van een app is dat je een grotere verspreiding hebt dan bij boeken. Aan de hand van een app komen er meer mensen in aanraking met mijn werk, ook mensen die niet van boeken lezen houden.

7. In welke mate bepaalt de omzetting van een kinderboek naar een app de wisselwerking tussen beeld en tekst? Ik probeer de app zo min mogelijk anders te maken. Daarom maak ik er ook geen spelletje van. Het verhaal, in welke vorm ook, moet hetzelfde zijn. Het verhaal uit het boek dient als basis voor de app. Ik wil het verhaal niet verdoezelen door er extra spelletjes aan toe te voegen, maar ik heb wel geprobeerd om de illustraties bewegend te maken met als doel het verhaal te versterken.

164

7.1. Wordt die fundamenteel anders? Neen.

8. Wat is voor u de essentie van de omzetting? 8.1. Wat is de meerwaarde van de omzetting? Voor mij persoonlijk is de omzetting naar een app geen verbetering van het oorspronkelijke verhaal, maar het staat wel als een eigen iets naast het boek. Het is niet beter, maar het is wel anders en ook ontwikkeld om anderen aan te zetten tot lezen. Aan de hand van een app kan je andere mensen bereiken die bijvoorbeeld niet graag lezen, maar die wel van techniek houden en die een tablet hebben. Op die manier kan je het verhaal lezen in een andere vorm. Ik zie de app dus meer als iets wat naast het boek staat, maar niet echt als een verbetering ervan.

9. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? Ik weet het helemaal niet, ik weet niet of mijn app succesvol is. Ik denk er niet over na, ik maak iets wat ik zelf mooi vind. Wat ik wel belangrijk vond, is dat de app zeer eenvoudig moest blijven. Zoals “hier nu drukken” heb ik er bewust uitgelaten. Er mag volgens mij best iets ontdekt worden, op elke pagina gebeurt wel iets, soms maar iets kleins, maar er gebeuren zeker geen 20 dingen op een pagina, want dan dwaalt de lezer af van het verhaal en wordt de app een spelletje. Ik heb voor mezelf beperkingen opgelegd, want niemand heeft er iets over gezegd tegen mij. Ik heb er bewust ook geen kleurplaten bijgevoegd, omdat het niet bij het boek past. De kleurplaat geeft geen meerwaarde aan het verhaal. Ik heb enkel een klein spelletje als aanvulling toegevoegd op het einde van het boek. Want dit heeft wel een link met het verhaal.

10. Wat zijn de grootste verschillen tussen een gedrukt boek en een app? Je kan er meer je stempel opdrukken, met muziek en geluiden. Bij een app kan je vooral een sfeerbeeld creëren.

11. Wat zijn de voordelen van apps ten opzichte van gedrukte boeken? Ten eerste is een kinderboeken app een verhaal dat het kind zelf kan opnieuw bekijken en/of beluisteren, het kind is als het ware niet afhankelijk van een volwassene die het verhaal moet voorlezen. Ten tweede kan het kind het verhaal zelf lezen of de voorleesfunctie inschakelen, waardoor het verhaal verteld wordt. Bovendien kunnen 165

kinderen en ouders die het Nederlands niet goed machtig zijn, gebruik maken van de voorleesfunctie om het verhaal te laten voorlezen. Tot slot zijn de verhaalelementen veel meer bepaald in de app, er is met andere woorden veel meer ingevuld dan bij een boek. Als ontwerper van een app kan je er veel meer je fantasie in kwijt door bewegende beelden, muziek en geluid aan het verhaal toe te voegen.

12. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? Apps zijn veel individueler en het genieten van een boek vast te nemen en te lezen verdwijnt daardoor. Vroeger hadden een boekenkast vol leuke (kinder)boeken, nu staan veel kinderverhalen op de tablet. Zouden die apps na dertig jaar nog bestaan? Het is eerder iets vluchtigs.

12.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? Een boek samen lezen is gezelliger dan een verhaal lezen op een app, een app lees je vooral individueel. Het is gezelliger een verhaal uit een boek voor te lezen voor het slapengaan dan een app. Er zijn ook ouders die niet graag lezen/voorlezen en die dan de app gebruiken zodat kinderen zelf een verhaal kunnen lezen of een voorleesstem het verhaal vertelt. Bij boeken is het samenzijn vooral belangrijk, bij een app is dat minder het geval.

12.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? Lezen is belangrijk voor de taalontwikkeling van het kind. Zowel het papieren boek als de app dragen daaraan bij. Bovendien is mijn app een evenwaardig medium naast het geschreven kinderboek, ze versterken elkaar als het ware. Je kan hetzelfde verhaal op 2 verschillende manieren lezen.

13. Verschijnen de apps in meerdere talen? Mijn app is ook in het Engels verschenen. Ik zou het aantal graag verhogen, maar dan moet de verkoop van de apps (de winstmarge) meer opleveren.

13.1. Waarom naar het Engels? Engels is een universele taal en daardoor kunnen er veel meer lezers bereikt worden. Je hebt als het ware een veel grotere verspreiding, zodat ze aan de andere kant van de wereld 166

mijn verhaal kunnen lezen. Het boek (gedrukte versie) is minder toegankelijk, een app daarentegen is gemakkelijker in de aanschaf ervan. Een paar klikken, en de app is aangekocht.

13.2. Wordt u als auteur daarbij betrokken? Ja, omdat ik het zelf heb voorgesteld. Ik heb ook zelf een vertaler gezocht die de app naar het Engels kon vertalen. Voordat ik het verhaal (gedrukte versie) begon te schrijven, stond het vast het de naam van het hoofdpersonage in andere talen uitspreekbaar moest zijn. De originele naam in de Engelse vertaling is dus gebleven. Nadat ik de vertaling had nagekeken, vond ik dat het er prima uit zag.

14. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 14.1. Hoe ziet u deze veranderen? Dat weet ik nog niet, ik vind dat er zo weinig kinderboeken apps zijn die heel anders zijn. Ik zie nog niet echt trends. Maar ik hou ook niet alles bij. Dat doe ik enkel met boeken. Ik merk wel op dat er steeds meer apps zijn, waarbij de illustraties van de illustrator zeer belangrijk zijn. Het zijn niet alleen vlakke geanimeerde prenten, maar wel zeer mooie karaktervolle illustraties zonder een soort gladheid. Het zijn als het ware tekeningen met meer eigenheid.

15. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? Ik kan het niet voorspellen. Ik denk dat boeken niet zullen verdwijnen, maar dat het aantal boeken wel zal verminderen en apps in aantal zullen stijgen. Ik vind het zelf leuk een boek te lezen, maar niet van tablet. Het zal wel veranderen, je geraakt eraan gewend. Het lezen op een tablet zal dus positief evalueren. Er zullen ook nog steeds mooie, tastbare boeken bestaan, maar die boeken zullen een object worden dat gekoesterd wordt. Een app is veel vluchtiger. Mensen kopen snel een app die je even meeneemt. Ook dankzij de lage prijs, is de drempel om er een aan te schaffen zeer laag, tegenover een boek (wat al snel veel meer kost). Bovendien kan je boeken jarenlang bewaren, ik weet niet of je al die apps zo lang zal bewaren. Een app ontwikkelen is zeer duur en je verdient je kosten nauwelijks terug. De winstmarge is zeer gering. Ik vind dat een boek veel waardevoller is. De prijs van een boek ligt ook een pak hoger, waardoor een boek meer opbrengt. Ik vind het erg dat een app slechts 2.60 euro kost, terwijl je weet dat er heel veel werk mee 167

gepaard gaat. Op dit moment zien volgens mij de uitgevers nog geen brood in die apps. De markt is nog zeer klein. De prijs zou omhoog moeten om het ontwikkelen van apps aantrekkelijker te maken.

16. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 16.1. Waarom? Ik denk van wel. Als je een heel mooie versie hebt van een boek, zoals Alice in wonderland, dan zou ik die toch wel kopen. Dus het aantal zal afnemen.

17. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 17.1. Waarom? Ja, dat denk ik ook, maar ik denk ook wel dat je beiden moet doen. Er zijn altijd mensen die graag een boek kopen. Daarnaast bestaan er mensen die helemaal niet graag lezen, maar die dankzij de nieuwe media, zoals tablets, wel gemakkelijker toegang krijgen tot boeken (via apps) en die dus ook gaan lezen.

18. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? Ik denk dat het goed is voor het lezen, zeker voor kinderen die niet zo graag lezen, ze kunnen zelfstandig lezen, samen lezen. Ook kinderen die slecht Nederlands spreken, kunnen aan de hand van de herhaalfunctie het verhaal telkens opnieuw lezen/laten voorlezen. Met apps kunnen kinderen gestimuleerd worden om te gaan lezen.

18.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Kinderen zullen volgens mij meer gaan lezen. Er zijn altijd kinderen die niet graag lezen, die meer beeldend zijn, die liever plaatjes kijken. Interesse in verhalen: dat zit er bij ieder kind in, je moet er wel mee in aanraking komen. Dit is een belangrijke taak van de ouders, de leerkrachten en de omgeving. Anders zou je er niet zo naar grijpen. Als de ouders het niet doen, dan raken de kinderen moeilijk zelf in aanraking met boeken. Hetzelfde geldt voor de apps. Wanneer de ouders de apps niet aanbieden aan de kinderen, zullen ze er niet snel zelf naar vragen. Maar ik denk wel dat een app toegankelijker is dan een boek

168

18.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? (Reeds beantwoord.)

18.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Ik denk dat ze meer apps zullen lezen. Ik denk dat het eerder ‘kijken’ wordt, in plaats van ‘lezen’, omdat er zoveel plaatjes aan toegevoegd worden om het verhaal op een tablet aantrekkelijk te maken. 19. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? 19.1. Hoe gaan ze ermee om? Ik heb zelf kinderen, maar ze zijn ouder. Ik kom op scholen om voor te lezen, maar dan wel uit een boek, nog geen app. De scholen staan er nog wat huiverachtig tegenover. Kinderen vinden de apps zelf gewoon heel leuk, ze hebben niet snel een mening, maar volwassenen wel (eerst zien en dan geloven). Kinderen willen alles weten, ze staan er sneller voor open, ze zijn niet teleurgesteld als er maar een ding beweegt, ze vinden het gewoon leuk. Ze willen het zelf meteen doen. Een app lezen doe je alleen en niet echt samen met je ouders. Je kan zelf het tempo bepalen, het is actiever dan een boek lezen.

19.2. Wat spreekt hen het meeste aan? Het spreekt hen aan dat ze de dingen konden doen bewegen, de doe- dingen, dat ze het verhaal zelf in de hand hebben. Ze kunnen nog eens terug gaan. Het is hun verhaal, zij bepalen het tempo. Dat spreekt hen aan.

19.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? Ze kunnen de illustraties laten bewegen, hun eigen tempo bepalen, ze kunnen er zelfstandig mee bezig zijn. De ontdekkingstocht is voor hen heel plezierig. Het verhaal komt als het ware tot leven dankzij de bewegende beelden, muziek, geluid en de vertelstem

20. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Neen. 21. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod zijn gekomen in dit interview? Neen. 169

Bijlage 9: Interview met Mylo Freeman

Gegevens respondent 3:

Geslacht: vrouw Functie: kinderboekenauteur

1. Welke door u geschreven kinderboeken zijn al omgezet naar een app? Prinses Arabella is jarig en Potje. Verder zijn er 2 apps gemaakt voor het bedrijf RumdeeDum: Prinses Arabella gaat spelen en Een kado voor Ziggy

2. Wie bepaalt welk boek wordt omgezet naar een app? De uitgeverij bepaalt welk boek wordt omgezet naar een app. Op basis van het succes van het boek, de verkoopcijfers, wordt de beslissing genomen.

3. Kunt u vertellen hoe een omzetting van een kinderboek naar een app in zijn werk gaat? Ik kan je niet vertellen hoe de omzetting wordt gemaakt. Ik lever alleen de beelden en tekst aan.

3.1. Wordt u betrokken bij de omzetting van boek naar app? Zo ja, op welke manier? Ik word er niet echt bij betrokken.

4. Hoe ervaart u als auteur de omzetting? De omzetting vind ik eigenlijk altijd een prettige verrassing. De kleuren zijn erg mooi op het digitale scherm en ik hoef ook niet na te denken over een middenvouw zoals bij een boek, dat kan de compositie ook weer ten goede komen.

5. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? De reden waarom kinderboeken worden omgezet is dat de opkomst van de tablet groot is. Veel ouders vinden het leuk/makkelijk om de iPad even aan hun kind te geven om zich te amuseren.

170

6. Wat zijn volgens u de voor- en nadelen van een omzetting? Ik zie niet onmiddellijk nadelen. Ik zie een omzetting ook niet als een vervanging, maar meer als een toevoeging bij het gedrukte boek. Het is vooral fijn om geen rekening te hoeven houden met de tekst die in het beeld moet komen te staan zoals in een boek. Mijn boeken zijn gemaakt voor kinderen aan wie de tekst altijd wordt voorgelezen. Dat maakt dat je veel vrijer kunt omspringen met de compositie. De verhoudingen liggen wel weer anders bij een beeldscherm dat vergelijkbaar is met een televisiescherm. Dat betekent dat er meer ruimte in de breedte is. Zelf werk ik meestal met een boek met een staand formaat, iets groter dan een A4. Maar hoe dan ook vind ik het vooral heel prettig om bij een app alleen aan het beeld te hoeven denken.

7. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? Kinderboekenapps moeten visueel interessant zijn. Dit wil zeggen dat er voldoende variatie en interactie aanwezig moeten zijn, maar het mag zeker en vast niet te moeilijk worden voor het kind. Bovendien moet de app beschikbaar zijn in meerdere talen. Verder zijn humor en een goed verhaal belangrijke factoren om een succesvolle app op de markt te brengen.

8. In welke mate bepaalt de omzetting van een kinderboek naar een app de wisselwerking tussen beeld en tekst? De stijl van de figuren kan misschien een beetje houterig overkomen op de tablet, maar ik vind dat het meestal niet afdoet aan het kijkplezier dat je eraan beleeft.

8.1. Wordt die fundamenteel anders? Neen.

9. Wat is voor u de essentie van de omzetting? 9.1. Wat is de meerwaarde van de omzetting? Naar mijn mening is de grootste meerwaarde van de omzetting het feit dat je liedjes, spelletjes, geluid en beweging aan het verhaal kan toevoegen.

9.2. Wordt door de toevoeging van spelletjes dan niet van het verhaal afgeweken? Of denk je dat het verhaal (de basis) nog stand houdt?

171

Er wordt niet van het verhaal afgeweken en ook illustraties blijven overeind. De manier waarop de illustraties worden gebruikt kan anders uitpakken, maar de vorm leent zich dan weer beter voor het iPadbeeld.

De spelletjes volgen over het algemeen pas na het verhaal. Ze zijn een toegevoegde waarde, maar doen niets af aan het eigenlijke verhaal. De spelletjes verbreden de ervaring eigenlijk alleen maar. Je zou misschien wel kunnen stellen dat een boek samen lezen met een ouder wel iets heel anders is dan een spelletje rond app op de iPad, wat een kind ook alleen kan doen. Het voorlezen voor het slapengaan of een app, dat voelt toch als 2 geheel verschillende dingen.

10. Wat zijn de grootste verschillen tussen een gedrukt boek en een app? De grootste verschillen tussen een gedrukt boek en een app zijn de toevoeging van geluid, de spelletjes en de interactie.

11. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? Ik kan me voorstellen dat een gedrukt boek als object toch meer impact heeft op een kind. Zodra de iPad uit staat is het boek ook weg. Het kan wel een wat oppervlakkige ervaring worden zo alleen met een tablet.

11.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? Een boek is minder oppervlakkig dan een app. Daarnaast heeft volgens mij een boek ook meer impact op het kind. 11.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? Ik ben ook voorstander om het zoveel mogelijk en/en te doen. De app kan met geluid en bewegende beelden het boek aanvullen. En het boek kan te allen tijde opgepakt en bekeken worden.

12. Verschijnen de apps in meerdere talen? Ja. Mijn apps zijn in het Nederlands, Duits, Engels en Frans verschenen.

172

12.1. Wordt u als auteur daarbij betrokken? Neen.

13. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 13.1. Hoe ziet u deze veranderen? Ik volg de trends niet op de voet.

14. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het algemeen in het licht van deze digitale veranderingen? Ik denk dat er minder boeken uitgebracht zullen worden. De kwaliteit en de commercialiteit ervan zullen de boventoon voeren.

15. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 15.1. Waarom? Ik denk niet dat de gedrukte boeken helemaal zullen verdwijnen. Het aantal zal wel iets afnemen, omdat er nog meer naar kwaliteit zal gekeken worden bij de uitgeverijen.

16. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 16.1. Waarom? De oplagen nemen nu al een beetje af, omdat de uitgeverijen al moeten bezuinigen, maar dit komt niet alleen door de apps. De crisis heeft daar ook mee te maken.

17. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 17.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Ik denk niet dat kinderen meer of minder gaan lezen door apps. De kinderen die van lezen houden zullen dat blijven doen, ook met apps. Uiteindelijk zal in het onderwijs de tendens meer naar de tablet neigen omdat de digitalisering ook doorzet. Maar het boek zal altijd een rol blijven spelen, denk ik.

17.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? Ik denk dat kinderen die niet graag lezen over het algemeen meer naar apps zullen neigen. Maar of deze kinderen eerder naar een boek zullen grijpen, dat betwijfel ik. Een 173

bewegend beeldscherm heeft een enorme aantrekkingskracht op zowel jong als oud. Ik denk wel dat je kinderen die anders helemaal niets zouden lezen toch kunt stimuleren door verhalen op een tablet, weliswaar op een andere manier verteld.

17.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Ik denk dat kinderen de app vooral als een spelletje tussendoor zullen gebruiken.

18. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? Ik heb kinderen, maar we hebben geen iPad. De apps zijn alleen even op de iPhone bekeken.

18.1. Hoe gaan ze ermee om? Als ik mijn verhaal zo bekijken, merk ik toch op dat de app voor kinderen meer als een spelletje fungeert en het boek meer iets is om echt te lezen.

18.2. Wat spreekt hen het meeste aan? Mijn boeken en dus ook de apps zijn vooral gericht op kinderen. Maar ik denk dat kinderen het over het algemeen heel leuk vinden om iets te kunnen doen met het beeld. Ik merk op dat het interactieve element hen het meeste aanspreekt ,zoals een geluidje of een bewegend figuurtje. Daarnaast vinden kinderen het leuk dat ze zelf iets kunnen doen, zoals meedoen of meedenken. Misschien kunnen deze elementen in de toekomst een grotere rol spelen bij de ontwikkeling van een kinderboekenapp

18.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? Een app kan je zien als een cross-over tussen televisie, computer en een boek. Bovendien kunnen kinderen zélf het beeld of het verhaal besturen. Het idee van controle kunnen uitoefenen op het beeld is volgens mij een aantrekkelijk aspect voor kinderen.

19. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Neen.

20. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod zijn gekomen in dit interview? Neen. 174

Bijlage 10: Interview met Marius Van Campen

Gegevens respondent 4:

Geslacht: man Functie: commercieel directeur bij Gottmer Uitgevers Groep

Locatie: Amsterdam Datum: 14 november 2013

1. Hoe bepaalt u welke kinderboeken worden omgezet naar een app? In eerste instantie kijken we naar het commerciële succes van het papieren boek. Ten tweede moeten de rechten beschikbaar zijn. Bijvoorbeeld om een Engels boek te vertalen naar het Nederlands. Daarnaast moeten ook de rechten om een boek om te zetten naar een app beschikbaar zijn. Daarvoor moeten we afspraken maken met de uitgeverij van het oorspronkelijk boek. Ook de auteur van het boek moet toestemming geven.

2. Welke stappen volgt u? Wij volgen geen echt stramien. We gaan heel pragmatisch te werk. Zo overleggen we met de app bouwers welk materiaal er beschikbaar is om een app te maken en welke technische mogelijkheden er zijn.

3. Hoeveel tijd kost het ongeveer om een kinderboek om te zetten naar een app? Het duurt ongeveer 3 maanden om een kinderboek om te zetten naar een app.

4. Wordt deze omzetting binnen de uitgeverij uitgevoerd? Deze omzetting wordt niet binnen de uitgeverij uitgevoerd. Het werk wordt uitbesteed.

5. Wie doet de omzetting? Technische partijen zoals app makers en mensen die in het vak zitten zoals app programmeurs doen de omzetting.

175

6. Hoeveel procent van de kinderboeken die u uitgeeft, heeft intussen ook een eigen app? We hebben 15 kinderboeken apps op de markt gebracht, waarvan 10 afkomstig van een boek en 5 met enkel een app.

6.1. Plant u dat aantal nog op te voeren in de toekomst? In principe plannen wij het aantal in de toekomst nog op te voeren.

6.2. In welke mate? Het moet weloverwogen gebeuren, omdat de ontwikkeling van een app heel duur is.

7. Hoeveel bedraagt het kostenplaatje om een app te maken van een kinderboek? Het kostenplaatje om een app te maken is heel uiteenlopend. Het ligt tussen 8000 en 20 000 euro. Wat zeer duur is.

7.1. Vormt dat kostenplaatje een belemmering? Voor de uitgeverij vormt het kostenplaatje wel een belemmering. Een app maken is heel duur, vooral een mooie app kost veel geld. Bovendien is er een kleine winstmarge op de app verkoop, we kunnen het vele geld niet gemakkelijk terugverdienen. De Nederlandse markt is te klein om rendabel mooie degelijke apps te maken. Daarbij komt nog dat apps van onbekende boeken niet veel gedownload worden, waardoor het moeilijk is om de kosten

terug

te

verdienen.

Het

is

belangrijk

te

zoeken

naar

andere

ontwikkelingsmogelijkheden om te hoge kosten te drukken. Wij werken samen met de Engelse uitgeverij Nosy Crow. Dankzij deze samenwerking moeten wij als uitgeverij een klein deel van de omzetting betalen.

8. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? Volgens mij worden kinderboeken omgezet naar een app omdat we dezelfde content op verschillende manieren aan de lezer kunnen aanbieden. Op dit moment maakt de klant veel gebruik van de tablet en is ook vragende partij om kinderboeken om te zetten naar een app. Wij komen tegemoet aan de noden van de lezer. Daarnaast is de omzetting ook goed voor de bekendheid van een boek. We kunnen een boek op verschillende manieren op de markt brengen, zo is er de papieren versie, maar zijn er ook e-boeken en apps die bijdragen tot naamsbekendheid van een boek. 176

9. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? Ten eerste moet de navigatie van een app zeer eenvoudig zijn voor kinderen. Het moet onmiddellijk duidelijk zijn waarop de kinderen moeten duwen om het verhaal te kunnen starten. Ten tweede mogen er zo min mogelijk instructies voor kinderen aanwezig zijn. Ten derde is het uit den boze advertenties, zoals “koop nu”, in een app voor kinderen te plaatsen. Kortom, het is belangrijk dat de app zeer kindvriendelijk is, zodat de kinderen er zelf mee aan de slag kunnen gaan en de app moet aansluiten aan de beleveniswereld van de kinderen.

10. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps tegenover gedrukte boeken? Ja, er zijn nadelen aan apps tegenover gedrukte boeken. Ten eerste zijn er de hoge ontwikkelingskosten. Ten tweede bieden we een app aan voor een beperkte kring, omdat we uitsluitend apps ontwikkelen voor de iPads van Apple en niet voor tablets die werken met Android. Dit komt omdat er te veel verschillende apparaten op de markt zijn die werken met andere besturingssystemen. De hoge ontwikkelingskosten om een app te maken en de verschillende besturingssystemen voor de verscheidenheid aan tablets zorgen ervoor dat wij enkel focussen op de iPad van Apple. Tot slot komen er veel klachten van mensen binnen die kampen met technische problemen waarop wij als uitgeverij niet echt op voorbereid zijn. Een app werkt plots niet goed meer omdat Apple een nieuwe software (IOS7) op de markt heeft gebracht. Dankzij ons technische team worden deze problemen snel weer opgelost.

10.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken ten opzichte van apps volgens u? (Zie vragen 8 en 9.) 10.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? Dankzij een app wordt het verhaal van het boek interactiever. De lezer beleeft het verhaal intenser dankzij geluid en beweging die toegevoegd kunnen worden. Er zijn ook kinderen en/of ouders die eerst met de app in aanraking komen en daarna op zoek gaan naar het papieren boek.

177

10.3. Geeft Apple instructies voor het maken van een kinderboekenapp? Apple geeft niet echt rechtstreekse instructies, maar er moeten wel meer toeters en bellen aan toegevoegd worden om het als app in de App Store te kunnen aanbieden. Anders blijft het gewoon een vlakke tekst en komt de app onder e-books te staan in de iBook Store.

11. Bent u van plan uw aanbod van apps op de internationale markt te verruimen ? (Dus dat u uw apps ruimer internationaal wil verspreiden?) 11.1. Zoja, welke? Ja, wij zijn van plan ons aanbod van apps ruimer internationaal te verspreiden. Als eerste app willen we graag Dikkie Dik op de internationale markt lanceren, daarmee zijn we volop bezig.

11.2. Naar welke talen ? Naar het Engels, het Spaans en het Duits. 11.3. Hoe gebeurt de omzetting? Het is nog steeds dezelfde app, maar de tekst wordt vertaald en de audiofragmenten worden in een andere taal ingesproken.

11.4. Blijft die beperkt tot het maken van vertalingen? Ja. De omzetting blijft beperkt tot het maken van vertalingen, zowel de tekst als de audiofragmenten.

11.5. Verandert u ook andere zaken? (Spelletjes toegevoegd, culturele elementen aangepast,…? Neen. Er is geen aanpassing van culturele elementen nodig, omdat de Dikkie Dikverhalen geschreven zijn voor zeer kinderen. De verhalen behandelen eerder universele onderwerpen zonder veel culturele elementen die van land tot land verschillend zijn.

12. Als u een app internationaal lanceert, op basis waarvan maakt u de selectie? Wij lanceren op dit moment de Dikkie Dik-app, omdat die volgens ons de meeste potentie heeft. Dikkie Dik geniet namelijk grote internationale bekendheid bij kinderen en ouders.

178

13. Werkt u samen met internationale uitgevers? Ja, wij werken samen met de Engelse uitgeverij Nosy Crow.

14. Zijn die apps in meerdere talen te lezen? Ja, de apps zijn in het Nederlands, Engels, Duits en Spaans beschikbaar. 14.1. Wie zorgt voor de vertalingen? Externe vertalers, meestal freelancers die ook boeken van de uitgeverij vertalen.

14.2. Gebeurt de vertaling binnen de uitgeverij of wordt deze uitbesteed? De vertaling wordt uitbesteed. 14.3. Hoe snel moeten die vertalingen gebeuren? De vertaling neemt ongeveer een maand in beslag. Daarna duurt het nog eens een maand om de vertaalde tekst in de studio in te spreken. 15. Zijn er richtlijnen voor de vertalers? Er zijn geen specifieke richtlijnen. Dit wil zeggen dat het niet anders is dan wanneer een verhaal van een boek vertaald wordt in een andere taal. De vertaling van de app wordt wel nagekeken. Het gaat om een globale controle. Zo controleren wij of er in de Dikkie Dik- verhalen wel kindertaal gebruikt is. Het gebruik van kindertaal voor de vertaling van kinderboeken kan dus wel gezien worden als een richtlijn. Voor het Dikkie Dik-verhaal zijn er naast het gebruik van kindertaal geen specifieke richtlijnen van toepassingen, omdat er geen specifieke culturele elementen in de tekst aanwezig zijn, het is eerder een universeel verhaal.

15.1. Waarom gebeurt dat niet? (Zie vraag 20.) 15.2. Zoja, welke richtlijnen? (Zie vraag 20.)

16. Is er sprake van concurrentie tussen de uitgeverijen op het gebied van kinderboekenapps? Er is concurrentie omdat er verschillende partijen kinderboeken apps uitbrengen.

179

16.1. In welke mate? Er is geen sprake van bikkelharde concurrentie, omdat de Nederlandstalige markt te klein is.

16.2. Tussen welke uitgeverijen vooral? Er zijn veel verschillende partijen die elk een paar apps op de markt brengen. Er is geen grote speler (uitgeverij) op de markt die alles controleert, wel zijn der Nickelodeon en Disney die veel apps uitbrengen.

17. Hoe probeert u zich te onderscheiden tegenover andere uitgeverijen en appontwikkelaars? Wij proberen ons te onderscheiden van andere uitgeverijen en appontwikkelaars door geen eenheidsworst te maken. Dit wil zeggen dat wij geen template ontwikkelen die we gebruiken om alle andere apps te ontwikkelen. Wij behandelen elk kinderboek apart, waarvoor we een unieke app ontwikkelen.

18. Er bestaan ook kinderverhalen die uitsluitend voor tablets ontwikkeld zijn. 18.1. Maakt u ook dergelijke apps? Ja, wij hebben samen met de Engelse uitgeverij Nosy Crow de apps De drie biggetjes, Assepoester en Koos de Kikker op de markt gebracht. 18.2. De drie biggetjes en Assepoester zijn toch al bestaande verhalen? Het zijn inderdaad bestaande klassieke verhalen/sprookjes waar de apps losjes op gebaseerd zijn, maar de ontwikkelde characters in de vorm zoals in de app bestaan niet in boekvorm. Ook zitten er allerlei specifieke grapjes en interactieve opdrachten in verwerkt die niet gebaseerd zijn op het klassieke verhaal.

19. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? Ik zie nog niet onmiddellijk een trend in de ontwikkeling van kinderboekenapps. We moeten eerst nog zoeken wat een goede app precies is. Bij het maken van een app is er zoveel mogelijk en er is geen bepaalde standaard voor kinderboeken apps. We proberen als uitgeverij te zoeken naar uniformiteit en technische oplossingen om de kosten in de hand te houden.

180

19.1. Hoe ziet u deze veranderen? Ik zie steeds meer “verzamel-apps” verschijnen met een soort kiosk functie. Daarbinnen kan je verhalen, die volgens een zelfde template gemaakt zijn, als een app aanschaffen.

20. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het licht van deze digitale veranderingen Volgens mij zullen er minder boeken gelezen worden, omdat er concurrentie is van apps en andere nieuwe media die gebruikt worden als vrijetijdsbesteding. Het kinderboek op zich zal volgens mij niet verdwijnen door de opkomst van de nieuwe media. Die nieuwe media kunnen ook stimulerend werken. Zo kunnen kinderen en ouders via de app ook het papieren boek vinden. We kunnen het als het ware interpreteren als een omgekeerde evolutie. Bovendien merk ik dat een app anders wordt ingezet dan een boek. Een boek lees je samen voor, maar bij een app is het vaak een individueel gebeuren. Het kind kan er zelfstandig mee aan de slag. Ik denk dat een app minder gebruikt wordt bij het slapengaan, omdat het zich er niet echt toe leent.

21. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? 21.1. Waarom? Volgens mij zullen er minder boeken worden uitgegeven, maar niet door toedoen van de apps, omdat de invloed ervan niet zo groot is. De markt is gewoon overvol. 22. Denkt u dat de oplage van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? Ik denk niet dat de oplage van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van app, maar wel doordat de boekenmarkt verzadigd is.

23. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 23.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Door kinderboekenapps kunnen kinderen meer gaan lezen, het kan als het ware stimulerend werken.

181

23.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? Ik heb geen idee. Je kan met apps en met de iPad andere kinderen bereiken, omdat de ouders geen tijd of geen interesse hebben voor boeken.

23.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Volgens mij zal de echte leeservaring bij een boek blijven (ten hoogste bij een e-boek). Ik denk dat kinderen bij een app vooral naar de spelletjes zullen gaan en dat de leesfunctie minder gebruikt zal worden. Dit komt omdat er meer entertainment wordt in verwerkt. Apple legt enige richtlijnen op wanneer kinderboeken als een app in de app store aangeboden worden. Er moet dan enige interactiviteit aanwezig zijn. De nadruk ligt dan automatisch minder op de leesfunctie dan bij een gewoon digitaal verhaal. 24. Heeft u ervaringen met kinderen en apps? Ja, ik heb zelf 3 kinderen en alle apps worden door zijn kinderen uitgetest. 24.1. Hoe gaan ze ermee om? Mijn kinderen (tussen 3 en 7 jaar) vinden het leuk en gaan er zelfstandig mee aan de slag. Sommige apps zijn heel interactief en hebben extra uitleg nodig, die bied ik niet aan wegens tijdsgebrek. Ik denk dat ouders het wel fijn vinden om kinderen even alleen te laten met een app op een verantwoorde manier. 24.2. Wat spreekt hen het meeste aan? Ik merk op dat toch het verhaal hen het meeste aanspreekt. Dit kan 2 redenen hebben: of ze hebben geen behoefte aan de spelletjes, of de spelletjes zijn niet echt goed.

24.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? Het succes van apps bij kinderen is vooral een combinatie van bewegende beelden die het verhaal ondersteunen en de interactieve elementen die je ernaast kan vinden. De kinderen worden uitgedaagd om iets te doen.

25. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Ik heb niets meer toe te voegen aan dit interview.

182

26. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod zijn gekomen in dit interview? Ja. Naast het omzetten van een boek naar een app, kan er ook vetrokken worden van een verhaal en beslis je daarna pas of je er een kinderboek of een app van maakt.

183

Bijlage 11: Interview met Bert Verglien

Gegevens respondent 5:

Geslacht: man Functie: directeur van digitale uitgeverij Books2download

1. Hoe bepaalt u welke kinderboeken worden omgezet naar een app? Wij zijn een atypische uitgeverij. Ten eerste geven we alleen digitaal uit, op 2 Printing on Demand boekjes na, en geen papieren boeken. Ten tweede geven wij als digitale uitgeverij alleen boeken uit van Rian Visser. Boeken die ooit in papieren vorm verschenen en waarvan zij in de loop van de tijd de rechten opnieuw verkreeg. Wij bepalen aan de hand van de vraag of een digitale vorm bijdraagt aan het verhaal, aan de inschatting van verkoopbaarheid en op basis van welke techniek er nodig is of en welke boeken tot een app worden gemaakt.

2. Welke stappen volgt u? Als we hebben bepaald of we een digitale vorm van een papieren boek willen maken, kijken we eerste in welke vorm. Een app is slechts één van de keuzes voor een digitaal kinderboek. Maar als we besluiten om er een app van te maken, maken we een storyboek en een creatief ontwerp. Dat bespreken we met een programmeur (indien nodig – sommige apps kan Rian Visser zelf maken) en indien nodig met een animator. Op basis van dat overleg wordt een definitief ontwerp, het Functioneel Ontwerp (FO) gemaakt. Daarin staat alles exact aangegeven wat er op welke manier en op welke plek gebeurt in de app. Ook de navigatie en de aard en grootte van de buttons is dan bepaald. Iedereen gaat de delen maken die van belang zijn van voor het maken van de app. Als iedereen alles af heeft, wordt alles op een bepaalde manier aangeleverd aan de programmeur. Die gaat alles programmeren. Als hij/zij klaar is, krijgen we een testversie. Die test wordt beoordeeld op functionaliteit, niet op creativiteit. Het laatste is reeds eerder definitief bepaald. Functioneel kan iets niet goed gekozen zijn of kan blijken dat het niet goed is geprogrammeerd. Dit is een fase waarin veel getest wordt.

184

3. Hoeveel tijd kost het ongeveer om een kinderboek om te zetten naar een app? Dat is volledig afhankelijk van de manier waarop de app gemaakt moet worden. Komt er animatie in voor, dan kost dat weken extra tijd; audio kan ook heel verschillend zijn. V.w.b. dat laatste moet je denken aan muziek, voice-over, special effect geluiden. Ik kan dus moeilijk een antwoord geven, maar een simpele app kost gauw een maand, rijke interactieve apps duren al gauw 4 maanden om te maken.

4. Wordt deze omzetting binnen de uitgeverij uitgevoerd? Beiden. Afhankelijk hoe ingewikkeld de app is om te maken.

5. Wie doet de omzetting? Rian Visser als we de omzetting zelf doen, een freelance leger aan diverse animatoren en programmeurs als we de omzetting niet zelf doen.

6. Hoeveel procent van de kinderboeken die u uitgeeft, heeft intussen ook een eigen app? (Zie vraag 1.)

6.1. Plant u dat aantal nog op te voeren in de toekomst? Neen. We willen het aantal niet opvoeren. Eerder het aanbod beperken.

7. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? Dat gebeurt veel zonder goed idee of plan. Vaak gewoon ‘omdat men een app wilde’. Serieuze partijen doen het bijvoorbeeld omdat het verhaal nog beter tot zijn recht komt, of omdat een verhaal als app extra geschikt is voor bepaalde groepen kinderen. Met een taalachterstand bijvoorbeeld.

8. Hoeveel bedraagt het kostenplaatje om een app te maken van een kinderboek? Het kostenplaatje om een app te maken kan gaan van enkele duizenden euro’s tot ruim 20.000 euro.

8.1. Vormt dat kostenplaatje een belemmering? Ja, het kostenplaatje vormt een belemmering.

185

9. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? Dit is een niet te beantwoorden vraag. Zo kun je een uitgever ook niet vragen hoe je een bestseller maakt. Er zijn wel wat factoren te bedenken, maar de mix daarvan speelt ook een rol. Dit is vragen naar de essentie van het uitgeven.

10. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? Ja. De kosten. En niet ieder verhaal heeft toeters en bellen nodig. Dan gaan de trucjes afleiden van het verhaal. Daarnaast heb je altijd een relatief duur apparaat nodig om de app te kunnen lezen/bekijken. Bovendien kan je hem niet uitlenen.

10.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? Gedrukte boeken brengen minder kosten met zich mee, er is een hogere verkoopprijs mogelijk, men heeft geen duur apparaat nodig om te lezen en boeken zijn uitleenbaar.

10.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? Een app moet iets toevoegen, anders moet hij niet gemaakt worden. Die toevoeging moet relevant zijn voor het verhaal of moet iets bijdragen aan de begrijpelijkheid voor het kind. Een één-op-één digitalisering in app-vorm van een kinderboek is onzin en weggegooid geld.

11. Maakt u ook apps van kinderboeken voor de internationale markt? Zoja, welke? Wij hebben het ooit geprobeerd met Timo en het toverboek/Timo and the magical picture book. De Timo app stond een keer op de 16e en de 18e plaats in de Amerikaanse App Store. Het kostte ons enorm veel tijd om dat te realiseren en het beklijfde niet.

11.1. Hoe gebeurt de omzetting? Dat is relatief simpel als je er van tevoren rekening mee houdt. Er worden dan een voiceover in een andere taal en een vertaalde tekst in de app geplaatst.

11.2. Blijft die beperkt tot het maken van vertalingen? Ja.

186

11.3. Verandert u ook andere zaken? (Spelletjes toegevoegd, culturele elementen aangepast,…? Neen.

12. Als u een app internationaal lanceert, op basis waarvan maakt u de selectie? We hebben het een keer geprobeerd, maar dat doen we geen tweede keer. De opbrengsten zijn veel te klein.

13. Werkt u samen met internationale uitgevers? Nee.

14. Zou u het aanbod van buitenlandse apps willen verruimen? Neen. Een app maken kost teveel werk en brengt bitter weinig op.

15. Zijn die apps in meerdere talen te lezen? Alleen Timo en het toverboek werd naar het Engels vertaald.

15.1. Wie zorgt voor de vertalingen? Een professionele vertaler met moedertaal Engels.

15.2. Gebeurt de vertaling binnen de uitgeverij of wordt deze uitbesteed? Ze wordt dus uitbesteed.

15.3. Hoe snel moeten die vertalingen gebeuren? Dit is gewoon een kwestie van plannen. Er is geen strakke deadline. Wanneer we de app aan het maken waren, werd de app tegelijkertijd vertaald. Die vertaler heeft de app in een week vertaald. Het hele proces met de vertaling heeft ongeveer 2 weken in beslag genomen.

16. Zijn er richtlijnen voor de vertalers? Neen.

187

16.1. Waarom gebeurt dat niet? Het verhaal van Timo bevat geen specifieke culturele elementen die een belemmering zouden kunnen zijn voor een ander land/cultuur. Het is een vrij universeel verhaal. Aanvankelijk hebben we er wel over nagedacht de naam Timo te veranderen, maar nadat we het advies van Amerikanen hadden gevraagd, bleek de naam geen probleem te geven, en hebben we de naam dus behouden.

17. Is er sprake van concurrentie tussen de uitgeverijen op het gebied van kinderboekenapps? Concurrentie is er altijd. Voor uitgevers zijn apps financieel niet interessant.

17.1. In welke mate? Geld verdienen met apps is niet interessant, daarvoor zijn de productie te duur en markt te klein. Maar het aantal uitgevers die het doen, doen het vooral om een synergie te bewerkstellingen met papieren boeken. Er is niet echt sprake van een zware concurrentie. Ik produceer namelijk ook apps voor andere uitgevers. We spreken elkaar regelmatig en we weten wie wat doet. Ik vind dat de kinderboekenmarkt een vrij vriendelijke markt is, op enkele uitzonderingen na. We kunnen het in het algemeen erg goed met elkaar vinden. We helpen elkaar als er een probleem of een vraag is. We gaan als het ware bij elkaar ten rade.

17.2. Tussen welke uitgeverijen vooral? Tussen WPG Uitgevers (Leopold, Querido, Ploegsma en Zwijsen), Gottmer Uitgevers Groep en nog een paar in mindere mate.

18. Hoe probeert u zich te onderscheiden tegenover andere uitgeverijen en appontwikkelaars? Wij onderscheiden ons door vooral te vernieuwen en steeds we proberen steeds al eerste met iets nieuw op de markt te komen. Bovendien zitten wij niet in een massamarkt.

19. Er bestaan ook kinderverhalen die uitsluitend voor tablets ontwikkeld zijn. 19.1. Maakt u ook dergelijke apps? Neen.

188

20. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? 20.1. Hoe ziet u deze veranderen? Ja. De enige succesvolle kinderboeken apps zullen betrekking hebben op iconische characters (een enkele keer nationaal, maar voor 90% internationaal), op characters die bekend zijn van andere mediavormen (tv, film, games). Om die redenen zullen succesvolle apps vrijwel alleen door de grote internationale producenten gemaakt worden zoals Disney, etc.

21. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het licht van deze digitale veranderingen? Ik antwoord steeds met betrekking tot apps, maar ik geloof veel meer in digitale kinderboeken in fixed layout vorm ofwel ePub3. Je vindt ze bijvoorbeeld in de iBookstore en bij Kobo. Daarin liggen veel betere kosten en mogelijkheden dan bij de dure apps.

22. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? Neen.

22.1. Waarom? Daarvoor zou een heel nieuw soort schrijver moeten ontstaan. Door het ontstaan en ontdekken van nieuwe goede kinderboekenschrijvers door uitgevers, zie ik niet dat er minder kinderboeken zullen komen door de apps.

23. Denkt u dat de oplagen van gedrukte boeken zal afnemen door toedoen van apps? 23.1. Waarom? Omdat apps die niets toevoegen aan een papieren boek niet gemaakt zullen worden door uitgevers. Er is dus altijd sprake van verschillende producten die elkaar niet bijten. Sterker, het is momenteel het bestaansrecht van kinderboeken apps omdat ze elkaar als producten versterken.

24. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 24.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen?

189

Dat weet ik niet. Ik denk dat veel apps niet zullen aanzetten tot veel lezen, maar een app is wel erg geschikt om de leesbevordering te stimuleren.

24.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? Apps zijn heel geschikt voor kinderen met een taalachterstand en kinderen die moeilijkheden hebben met lezen. 24.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Kinderen zullen minder lange stukken lezen en zullen op alle middelen die ze tot hun beschikking hebben lezen, zoals uit een papieren boek, een e-boek , een app, etc.

25. Heeft u ervaring met kinderen en apps? 25.1. Hoe gaan ze ermee om? Mijn kinderen zijn al groot, maar we hebben de apps wel getest op kinderen van collega’s en vrienden. Het viel me op dat kinderen zeer snel in de gaten hebben hoe het werkt. Wat zeer belangrijk is voor een kinderboeken app is het feit dat wanneer je een verhaal wil vertellen aan de hand van een app, je de focus bij het verhaal blijft houden. Je moet er dus niet te veel poespas aan toevoegen, want dan verliezen kinderen hun focus en gaan ze het verhaal niet meer volgen. Met andere woorden, kinderen mogen het verhaal niet verliezen. Alle elementen die aan het verhaal worden toegevoegd, moeten het verhaal ondersteunen en niet afleiden. Bovendien kan een kind het verhaal lezen/laten voorlezen via een voorleesstem op eigen tempo. Ik heb gemerkt dat het handig is een app met z’n tweeën te lezen (ouder+ kind/ opvoeder + kind). Maar een kind kan er ook zelf mee aan de slag gaan. We merken wel dat je het best samen kan doen.

Met de tijd hebben we heel wat ervaring opgebouwd over de interface van een kinderboeken app voor jongere kinderen. Zo is het handiger bewegende figuurtjes bovenaan het scherm te plaatsen in plaats van onderaan, omdat de meeste kinderen de tablet onderaan vasthouden. Daarnaast is het ook handig een verschillende versie te maken voor ouders en kinderen, waarbij de kinderen de uitleg van de app die bedoeld is voor de ouders, niet tevoorschijn komt wanneer de kinderen met de app bezig zijn. Ten derde is het opmerkelijk dat de meeste kinderen altijd iets onder de button tikken, waarom weet ik niet. Daardoor is het aan te raden de button iets naar onderen te laten uitvloeien.

190

De prentenboeken die wij maken zijn minder geschikt om te gebruiken in groep. Als je een kinderboeken app gebruikt op een tablet, is het dus beter dat je het alleen gebruikt. Maar alles hangt natuurlijk af van de app zelf, zo kan je een educatieve app wel in groep gebruiken. Bovendien kan je in de meeste Nederlandse scholen (kleuterschool, lagere school,..) de iPad koppelen aan het digibord. Op die manier kan je met de hele klas het prentenboek bekijken. Dit is natuurlijk zéér leuk én handig.

25.2. Wat spreekt hen het meeste aan? De kinderen kunnen zelf invloed uitoefenen op het verhaal, ze kunnen zelf iets in gang zetten. Dit is een duidelijke meerwaarde ten opzichte van de standaard animatie. Kinderen vinden het fijn dat er iets gaat gebeuren wanneer ze op iets drukken.

25.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? De meerwaarde van geanimeerde prenten bij een app, dat spreekt tot de verbeelding. De illustraties ondersteunen het verhaal én het belangrijkste is dat het kind het verhaal op zijn eigen tempo kan lezen én ook zelf kan gaan beïnvloeden door zelf op dingen te drukken, waardoor er iets gebeurt.

26. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Ja, wat ik zelf al eerder noemde. Je fixeert je op apps en dat is niet voldoende om een beeld te krijgen van de toekomst van de digitale kinderboekenmarkt. De mogelijkheden in fixed layout (ePub3) gaan steeds verder. Audio en video (dus animatie) is al mogelijk bijvoorbeeld. Het is minder kostbaar om te maken en de prijs die de consument bereid is om ervoor te betalen, ligt hoger dan die voor een app. Als je weet dat je in Nederland (maar ook in België) al in de top10 staat van de categorie boeken van de App Store bij een dagverkoop van 5 downloads, begrijp je hoe weinig er wordt verkocht. Denk dan eens aan de productiekosten die ik je gaf. Dus 90% van alle kinderboeken apps in de Nederlandse en Belgische App Store is commercieel mislukt. Daar ligt op korte termijn niet de toekomst voor uitgevers.

27. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod zijn gekomen in dit interview? Ja, uitgevers zullen in toenemende mate zoeken naar andere vormen om geld aan apps te verdienen. In App Purchase, abonnementen, sponsoring, enzovoort. 191

Bijlage 12: Interview met Roger Ter Heide Gegevens respondent 6:

Geslacht: man Functie: directeur van het ontwikkelingsbedrijf ImproViveRumdeeDum

Locatie: Amsterdam Datum: 14 november 2013 1. Hoe wordt het verhaal omgezet naar een app? We hebben 3 apps uitgegeven, waarvan de eerste app een interactief boek was. We konden eerst kijken of we een bestaand boek konden gebruiken, maar dat hebben we niet gedaan omdat de uitgever hier niet voor openstond. We hebben het bestaande IP gebruikt, maar wel een nieuw verhaal geschreven. De insteek bleef dezelfde, namelijk het verhaal van Prinses Arabella. Het plan was om een luisterverhaal te maken met beperkte interactie. Daarvoor zijn eerst de tekeningen gemaakt en dan pas de animaties. De kinderboekenschijfster kreeg eerst weinig aanwijzingen. Voorleesverhalen zijn net te lang. Kinderen hebben geen 30 seconden geduld binnen de context van een tablet. De Ziggy app was voor ons een leerproces. We zijn de app al vroeg in het proces gaan testen om te achterhalen wat er wel en niet werkt. In het begin worden er schetsen gemaakt en er worden aanwijzingen gegeven voor de verhaallijn. Deze methode heeft dit geleid tot een beter ontwerp. Audio inspreken is heel duur. We proberen de kosten zoveel mogelijk te beperken. Niets in vanzelfsprekend. Qua interactie mag je niet te veel veronderstellen. Zo hebben we het concept van de zoekplaatjes uiteindelijk toch met een verbale hint via audio ondersteund omdat dit veel beter werkte dan animatie. Ziggy en Prinses Arabella zijn op maat gemaakte verhalen door de schrijfster, maar Jouw avontuur is anders. Het interactieve doolhof verhaal bestond al helemaal als een boek. We zijn trouw gebleven aan het verhaal, maar we hebben wel moeten brainstormen hoe we het verhaal overbrengen op de iPad. De belangrijkste verschillen zijn de toevoeging van animaties en audio en het uitwerken van het hoofdkarakter. In de tussentijd hebben we de 192

app wel moeten aanpassen. Zo sloegen kinderen bij de eerste prototypes de tekst heel vaak over. We hebben toen de interactie aangepast, waardoor dat minder vaak gebeurde. 1.1. Moet u een script volgen? Bij de Ziggy app hebben we er een zoekplaatje en een timer aan toegevoegd. De eerste versie was een prentenboek dat erg gemakkelijk was voor volwassenen, maar niet voor kinderen. Dit hebben we dus aangepast. Later hebben we er meer spelletjeselementen aan toegevoegd om de ‘herspeelbaarheid’ te vergroten. 1.2. Zijn er strenge richtlijnen waaraan u moet voldoen? Technisch gezien stelt Apple voorwaarden op. Verder zijn er nieuwe regels voor de kindercategorieën. Apple stelt hiervoor veel eisen op. Zo zijn in-app purchases, aankopen binnen de app, verboden. Er zijn specifieke regels per leeftijdscategorie. Het heeft zijn voordelen, maar er zijn ook nadelen aan verbonden. Android stelt minder beperkingen op. In de Windows Store heb je een trial mode, waarin je de app gedurende een bepaalde tijd gratis kan gebruiken. Dit is natuurlijk zeer interessant voor kinderboeken apps. Je kan een interactief verhaal aanbieden waar je de eerste bladzijden van te zien krijgt. Het is een heel mooie manier om de mensen kennis te laten maken met je app. Apple en Android doen dit niet. 1.3. Hoelang duurt het hele proces ongeveer? Het hele proces duurt ongeveer 4 à 8 maanden. Nu zou het in 2 tot 3 maanden kunnen. Dankzij een nieuwe tool kunnen we hetzelfde ontwikkelen in een kortere tijdspanne. Op technisch vlak hebben we enorme stappen gezet. 1.4. In welke mate blijft u trouw aan het verhaal? Vooral op het vlak van animatie voegen we dingen toe. Soms heeft dat tot gevolg dat we ook het verhaal aanpassen. Het verhaal Jouw Avontuur is net iets te saai. We moesten er dus animaties aan toevoegen zoals koekjes stelen en opeten en de stofzuiger aan en uit zetten. Om het verhaal ‘herspeelbaar’ te maken, konden we er nog een spelelement aan toevoegen, maar omdat het project al was uitgelopen, hebben we dit er niet meer aan toegevoegd. Maar mogelijk zou dit wel een slimme zet geweest zijn.

193

1.5. Wat zijn de moeilijkheden bij de omzetting? 1.5.1. Situeren die zich op technisch vlak of op het vlak van de vertaling? In het begin was techniek vooral een uitdaging, maar nu is het

hoofdzakelijk de

marketing. Culturele aansluiting vinden bij een boek is de uitdaging. Arabella is bekend in Nederland, maar niet in andere landen. Consumenten zijn sterk merkgericht en het bouwen van een merk kost tijd en geld. 1.6. Kan u een concreet voorbeeld geven van hoe u een kinderboek omzet naar een app? Jouw Avontuur is gebaseerd op een bestaand kinderboek. Al het aanvullend materiaal aan plaatjes en animatie is ook door de schrijfster aangeleverd. 1.7. Waarom worden er volgens u kinderboeken omgezet naar een app? Je kan een papieren kinderboek vergelijken met een pdf- formaat. Het is goed voor de ouders, maar het is geen ideaal format voor kinderen. Als je op een iPad iets aanraakt, dan verwacht je dat er iets gebeurt. Kinderen gaan steeds op zoek naar animatie. Het grote voordeel van een app is dat je in de App Store de apps kan updaten, dat is niet mogelijk bij een boek. Zo’n update hebben we 2 keer uitgevoerd met Ziggy en Arabella. Dankzij een update wordt de functionaliteit van de app uitgebreid. 1.8. Hoeveel procent van uw kinderboekenapps is afkomstig van een gedrukt boek? Een app is letterlijk afgeleid van een gedrukt boek, de 2 andere zijn gebaseerd op de characters uit een bestaande boekenreeks. 1.9. Werkt u samen met auteurs en illustratoren van het gedrukte kinderboek? Ja. Voor Prinses Arabella en Ziggy zijn schrijfster en illustrator dezelfde, namelijk Mylo Freeman. Voor Jouw Avontuur is dat Rianne van Duin. 1.9.1. Zoja, hoe verloopt deze samenwerking? Wij zijn de opdrachtgever en wij betalen voor een licentie waarbij we ook aanvullende werkzaamheden vragen voor illustraties en eventueel tekst. 1.9.2. Wat gebeurt er met de tekeningen van de illustratoren? Die zijn in principe eigendom van de illustrator. 1.10. Wie is de opdrachtgever?

194

We hebben wel eens gesproken met uitgevers, maar tot nu toe was er geen belangstelling om met een derde partij zoals RumdeeDum te werken. 1.11. Of werkt u autonoom? Wij zijn tegelijk opdrachtgever en uitgever. 2. Waaraan moeten kinderboekenapps volgens u voldoen om echt succesvol te zijn? Ten eerste is het handig dat de app al enige naamsbekendheid heeft dankzij de uitgever of het concept. Zo zijn de Disney apps, Dikkie Dik, Nijntje en Shrek succesvolle apps. Ten tweede zijn apps van bekende verhalen zoals sprookjes succesvol, denk maar aan Roodkapje, Sneeuwwitje en Assepoester. De figuren van Pim & Pom waren reeds bekend dankzij de boeken en de tv-serie. Ten derde moet je een goede marketingstrategie hebben om je app goed te laten verkopen, omdat de App Store van Apple veeleer een distributiekanaal is en geen marketingkanaal. Verder is het zo dat mensen eerder bereid zijn te betalen voor een bekend merk in de App Store dan voor een onbekend merk. Het is dus een grote uitdaging om je App op de markt te zetten. 3. Wat is het kostenplaatje van een app? Projecten met veel animatie variëren tussen 30.000 en 35.000 euro. Prinses Arabella kostte tussen 15.000 en 20.000 euro. Op dit moment zouden de kosten eerder tussen 5.000 en 10.000 euro liggen dankzij de technische verbeteringen. De audio, de audio studio en de stemmenacteurs zijn erg duur. Zeker wanneer je per taal een nieuwe audio nodig hebt. De prijs van de vertaling valt wel mee, omdat we de vertaler per woord betalen. 3.1. Vormt dat kostenplaatje een belemmering? Ja.

4. Zijn er volgens u ook nadelen aan apps ten opzichte van gedrukte boeken? Ja. Zo vind ik een boek gezelliger. Je kan er samen in lezen. Bij een iPad is dat veel minder het geval. Je krijgt dus een ander soort interactie. Doordat er geen animatie aanwezig is bij een boek, wordt de fantasie meer geprikkeld. Kinderen, maar ook ouders kunnen fantaseren wat er mogelijk zou gebeuren in het plaatje. Een voordeel van de apps is natuurlijk dat je gemakkelijk veel boeken op een iPad kunt opslaan. Verder zijn de relatief lage kosten van een app een voordeel. Een boek kost vaak meer dan 10 euro, terwijl een app niet duurder is dan 5 euro. 195

Ik vind dat apps vaak ‘misbruikt’ worden. Zo zeggen ouders soms: “Mijn kind was er in 15 minuten mee klaar”. (m.a.w. “Wij willen meer babysittijd”). Boek lezen is een activiteit die je samen doet. Nu kan het kind het alleen en daardoor hebben ouders meer tijd voor zichzelf. Kinderboeken zijn hiervoor niet geschreven. Ze zijn vaak geschreven om een concept of idee over te brengen op een kind, zodat je er als ouder samen met je kind kan over praten. Bovendien kijken ouders vaak heel bewust naar wat ze hun kinderen geven. 4.1. Of welke meerwaarde hebben gedrukte boeken volgens u ten opzichte van apps? Ze prikkelen op een andere manier de fantasie en kunnen kinderen en ouders aanzetten om zelf de hiaten in het verhaal op te vullen. Ze kunnen als het ware zelf hun eigen verhaal creëren. Dit kan ook, in mindere mate, bij apps. Maar net zoals met een film, word je met een app meer geleid in het verhaal. 4.2. Op welke manieren vullen apps en gedrukte boeken elkaar volgens u aan? Bij een app kunnen kinderen meer in de rol van de hoofdfiguur kruipen. Verder kun je kinderen die moeilijk stil kunnen zitten met een tablet toch stimuleren een verhaal te volgen, omdat er meer interactie is en het kind kan dan uiteraard zelf op allerlei dingen drukken. 5. Geeft Apple instructies voor het maken van kinderboekenapps? Apple geeft feedback als de app niet goed werkt of niet voldoet aan hun voorwaarden. Apple is soms een a benign dictator, maar is nu minder benign geworden. Ik vind dat Apple soms niet heel alert is, en zeker niet voor heel kleine devices. Zo was de app 3 weken lang niet te koop door een fout van Apple. Er werd nauwelijks op gereageerd en je werd als ontwikkelaar niet serieus genomen. 6. Bent u van plan uw aanbod van apps op de internationale markt te verruimen? 6.1. Zoja, welke? We hebben al onze apps in 4 talen uitgebracht. De meeste apps hebben ongeveer 50% omzet buiten Nederland, vaak met België als tweede land. Pogingen om in Duitsland, Frankrijk en de Verenigde Staten aandacht te krijgen waren niet succesvol. Verder valt het op het Verenigd Koninkrijk zeer weinig apps download. Op die markt zijn er dus heel specifieke verwachtingen.

196

Het is mogelijk om op internationaal vlak te ontwikkelen. Denk maar aan de Tumblies. Deze app hebben we ontwikkeld die gebaseerd is op een animatieserie op de Nederlandse televisie. Je kan het vergelijken met de Teletubbies. Het is een merk dat culturele grenzen overschrijdt. Dit is volgens ons een kansrijke insteek. Zo slaan Jip en Janneke ook aan in sommige andere landen. We maken gebruik van een eerder holistische benadering. Dit wil zeggen dat wanneer je een boek en een animatieserie hebt, de app een logisch gevolg is. 6.2. Naar Welke talen? Naar het Duits, het Frans en het Engels. In de toekomst lijken Spaans en Chinees interessante talen. 6.3. Hoe gebeurt de omzetting? In principe is het technisch eenvoudig. De app wordt vertaald en er wordt nieuwe audio ingesproken. Ik merk op dat er voorkeuren zijn voor de illustratiestijl of het type verhalen per cultuur. Bovendien is er op marketingniveau extra aandacht nodig. Sommige app bouwers hebben dit opgelost door hun app in licentie te geven bij een grote uitgever in het betreffende land. Daarnaast moet je ook rekening houden met de cultuur. Zo zijn de apps gedownload in Frankrijk en in Duitsland. In Engeland werd er nauwelijks gedownload. De verkoop was iets beter in de Verenigde Staten. Dan zie je de verschillen in de landen. Het is heel moeilijk om bekendheid te krijgen in overzeese gebieden, hoewel we een marketingstrategie hadden. Het helpt als je in andere media aanwezig bent. We hebben geprobeerd om met andere uitgevers samen te werken, maar dit is niet gelukt. Daarbij komt nog de moeilijkheid om de ouders te bereiken. Het bereik is namelijk relatief beperkt, omdat niet iedereen en tablet heeft en bovendien kan je niet iedereen bereiken. De markt moet nog rijpen. 6.4. Blijft die beperkt tot het maken van vertalingen? Ja. De focus lag op de Verenigde Staten, Engeland, Frankrijk en Duitsland omwille van de

grootte van de iPad markt.

6.5. Verandert u ook andere zaken? (Spelletjes toegevoegd, culturele elementen aangepast,…?) Neen. 197

7. Als u een app internationaal lanceert, op basis waarvan maakt u een selectie? Op dit moment liggen verdere ontwikkelingen stil. Games zijn in de Verenigde Staten en Europa dezelfde, maar op vlak van kinderboeken apps is dat een ander verhaal. Kinderboeken apps hebben lange geschiedenis en een thuismarkt waar je rekening mee moet houden.

De Arabella serie is in andere landen uitgegeven en als app had ze internationaal potentieel, maar tot nu toe is ze een niche in de App Store van Apple. Het is mogelijk dat dit verandert met de komst van de nieuwe kindercategorieën. Onlangs had een collega een piraten app uitgebracht met heel generieke animaties. Volgens mij heeft die app veel kans om aan te slaan in de westerse landen. Kinderen tussen 4 en 8 zitten veel dichter bij de culturele oorsprong dan kinderen van 8 tot 16. De laatste groep is bezig om zich om de wereld te oriënteren. Het leeftijdsverschil en de cultuur zijn dus zeer belangrijk. 8. Zijn de Nederlandstalige kinderboekenapps in andere talen te lezen? Ja 8.1. Wie zorgt voor de vertalingen? Meerdere freelance vertalers zorgen voor de vertaling. In principe zijn het altijd native speakers. 8.2. Zijn er specifieke richtlijnen die de vertaler moet volgen? Ja. Het taalgebruik mag niet te ingewikkeld zijn. De kinderen moeten het kunnen begrijpen.

8.3. Worden de vertalingen nadien nagelezen? Ja.

8.4. Wie houdt zich daarmee bezig? Medewerkers van RumdeeDum, waarvan 2 Engelstaligen, houden zich daarmee bezig.

8.5. Hoe snel moet die vertaling gebeuren? Meestal zijn hier weken de tijd voor.

198

9. Is er sprake van concurrentie tussen appontwikkelaars van kinderboeken? Er is concurrentie, maar in Nederland valt het wel mee. Vorig jaar werd er een seminarie georganiseerd. Er waren veel kleine partijen en een enkele grote uitgevers aanwezig. Veel grote uitgevers wilden hun kaarten niet laten zien, maar de kleine uitgevers en ontwikkelaars wilden best informatie en kennis met elkaar delen. De bedoeling is om niet tegen elkaar te concurreren, maar ook om een nieuwe markt te ontwikkelen. We vechten meer tegen de perceptie dat de content gratis moet zijn dan tegen elkaar. Daarvoor is een bepaald kwaliteitsniveau heel belangrijk. Dit niveau moet getest worden op kinderen en niet op volwassenen. 9.1. In welke mate? Als het aantal apps dat men koopt beperkt is, is hier natuurlijk sprake van concurrentie. Maar als je slechts een of 2 euro betaalt voor een app, dat is minder dan een kop koffie, dan is het duidelijk dat we niet zozeer tegen elkaar moeten concurreren, maar wel tegen de perceptie over digitale content. 9.2. Tussen welke appontwikkelaars vooral? Je ziet dat een aantal grote uitgevers met bekende apps in elk geval nog weten te scoren. Je ziet eigenlijk dat je vooral concurreert met gratis content die via advertising of in-app puchases alsnog geld proberen te verdienen. 9.3. Hoe probeert u zich te onderscheiden van de andere appontwikkelaars? Wij proberen kinderboekenapps te maken die een raakvlak vormen met games. 10. Ontwikkelt u ook zelf kinderverhalen uitsluitend voor tablets? Neen. 11. Ziet u bepaalde trends in de ontwikkeling van kinderboekenapps? Ja. 11.1. Hoe ziet u deze veranderen? Ik merk op dat de apps volwassener worden. Maar tegelijkertijd is er een bepaalde drempel in complexiteit, omdat de markt niet al te grote investeringen toelaat.

199

12. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het licht van deze digitale veranderingen? Ik heb mijn 2 zonen van 11 en 13 jaar een iPad, een PC en een boek gegeven. Je ziet dat een boek in zekere zin iemands fantasie nog meer kan prikkelen, een game kan de fantasie ook prikkelen, maar op bepaalde elementen niet. De vorm van lezen versus het verhaal beleven zal volgens mij niet snel veranderen. Elk medium zal blijven bestaan. Als we het leesmedium zouden verliezen, zouden we een stuk van onze creativiteit verliezen. Net zoals de televisie het boek niet heeft doen verdwijnen, zal de komst van de app het boek ook niet doen verdwijnen. De rol van de ouders is daarentegen wel zeer belangrijk. Zij kunnen kinderen verschillende vormen van lezen aanreiken. Een app kan helpen om te lezen. Op Wikipedia ga je snel op zoek naar informatie. Bij een app is dat ook zo. Je moet er een balans in zoeken. Het is zowel een uitdaging voor de appontwikkelaars als voor de ouders. 13. Denkt u dat het aantal titels van kinderboeken zal afnemen door toedoen van apps? Deels. 13.1. Waarom? Dit heeft te maken met de algemene tendens om minder boeken te kopen. Daarin speelt digitale beschikbaarheid een rol, maar ook de concurrentie van games, sociale media en andere vormen van vrijetijdsbesteding. 14. Hoe schat u mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 14.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Ik merk op dat ze minder zullen lezen. 14.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? Wanneer ouders weinig aandacht besteden aan mediaconsumptie, zullen ze kinderen niet stimuleren om op een digitale manier te lezen. 14.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Ik denk dat er een sterkere tweedeling komt: Aan de ene kant zullen er kinderen zijn die boeken meer en meer gaan mijden en aan de andere kant zullen er kinderen zijn die nog wel graag een verhaal lezen. 200

15. Heeft u ervaring met kinderen en apps? Ja. Ik heb 2 zonen en bij de laatste 2 apps hebben we de apps regelmatig getest op een testgroep. 15.1. Hoe gaan ze ermee om? De meeste kinderen vinden onze Apps heel aantrekkelijk en willen ze graag uitspelen. Alleen bij de eerste Arabella merkten we dat de voorleesstukken voor sommige kinderen aan de lange kant zijn. Verder zie je dat de ‘herspeelbaarheid’ en leesbaarheid van Jouw Avontuur beperkt zijn. 15.2. Wat spreekt hen het meeste aan? Iets wat hun fantasie prikkelt en wat hen uitdaagt te doen. 15.3. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? Wanneer kinderen merken dat ze controle krijgen over een verhaal en spel, geeft hen dat een groot gevoel van voldoening. Volgens mij ligt daarin het succes van apps bij kinderen. 16. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Ik merk dat organisaties zoals Oudersonline en Cinekids graag de creatie van betere content willen stimuleren. Het is ook een onderwerp dat veel ontwikkelaars boeit. Zeker ook als ze zelf ouder zijn of worden. Maar net zoals op de kinderboekenmarkt is er een groot aanbod en de kansen om er ook geld mee te verdienen zijn beperkt tot een kleinere groep auteurs. 17. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod zijn gekomen in de interview? Neen.

201

Bijlage 13: Interview met Stephan Decleir

Gegevens respondent 7:

Geslacht: man Leeftijd: 38 jaar Diploma: middelbaar onderwijs Functie: onthaalouder

Locatie: Laarne Datum: 25 januari 2014

1. Wat is het geslacht van uw kind(eren)? Meisje.

2. Wat is de leeftijd van uw kind? Jinte is 3,5 jaar.

3. Heeft uw kinderen een eigen tablet? Neen, maar we willen in de nabije toekomst wel een tablet aankopen.

4. Heeft u een tablet, laptop of smartphone in huis? We hebben een smartphone en een laptop in huis.

5. Laat u uw kind er gebruik van maken? Ja , we laten Jinte van beide devices gebruik maken.

5.1. Zoja, welke devices? Jinte speelt meestal alleen op de smartphone of laptop, maar we zijn wel altijd in de buurt. We merken dat ze met een app op de smartphone meestal geen problemen heeft. De app mag dan wel niet vastlopen. Wanneer ze op de laptop speelt, zit ze veel sneller vast en dan moeten we haar helpen. 5.2. Zoja, alleen of met begeleiding? Alleen.

202

5.3. Waarom alleen? Ze wil het zelfstandig kunnen, maar dat lukt nog niet. We moeten haar vaak helpen als ze vast zit.

5.4. Waarom laat u uw kind er gebruik van maken? We vinden het gebruik van nieuwe media vooral leuk en leerrijk, maar soms gebruiken we de laptop of smartphone wel eens als zoethoudertje. Het lukt niet om haar 10 minuten alleen te laten spelen op de laptop of smartphone, omdat ze altijd hulp nodig heeft. Bovendien vinden we het belangrijk dat kinderen van jongs af aan kunnen werken met deze devices.

6. Stelt u beperkingen voor uw kind in het gebruik van bovenstaande devices? Bijvoorbeeld in duur of periode? Ja. We zetten een wekkertje dat na een kwartiertje, maximaal 20 minuten afloopt, omdat ze er anders blijft mee spelen.

7. Welke activiteit(en) laat u uw kind doen op de tablet/ smartphone/ laptop? Bijvoorbeeld spelletjes, verhalen, educatieve oefeningen,… We laten haar hoofdzakelijk spelletjes spelen (poppen aankleden) en educatieve oefeningen doen zoals puzzels maken.

8. Op welke leeftijd had uw kind voor het eerst ervaring met digitale media zoals tablet en smartphone? Jinte was 1 jaar oud wanneer ze voor het eerst op de smartphone speelde.

9. Hebt u apps op de tablet of smartphone staan voor kinderen? 9.1. Zoja, welke? Ja. De app van Dokter panda, kro-kindertijd en dierengeluiden.

10. Wat vindt u van de kwaliteit van de apps? We merken op dat vooral de gratis apps niet van goede kwaliteit zijn. Zo lopen ze vaak vast. Ondanks het feit dat de Dokter Panda-app niet zo’n goede kwaliteit heeft, speelt 203

Jinte er graag mee als de app niet teveel blokkeert, want dan houdt ze er onmiddellijk mee op.

11. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? We zien dat kinderen het heel leuk vinden dat ze zelf iets in beweging kunnen zetten. Ze zijn fier dat ze zelfstandig iets kunnen laten gebeuren en willen dat ook aan iedereen meedelen. Het feit dat een kind het gevoel heeft dat het controle heeft over iets, is volgens ons een succesfactor bij apps.

11.1. Wat spreekt hen het meeste aan? De controle hebben over iets spreekt het meest aan. Dat ze zelf iets in beweging kunnen zetten. 12. Hebt u ervaring met kinderboekenapps? 12.1.

Zoja, welke kinderboekenapps?

Ja. De gratis app van De drie biggetjes, maar dat sprak haar helemaal niet aan. Er stond teveel tekst op het scherm. 12.2. Zoja, hoe ontdekt u de apps? We downloaden hoofdzakelijk gratis apps via de Play Store van Android. Als we ze niet leuk of goed vinden, verwijderen we ze.

13. Maakt u gebruik van kinderboekenapps voor tablet of smartphone? Neen. Er wordt ook weinig over gesproken en kinderboekenapps zijn niet gemakkelijk te vinden in de Play Store of App Store. Je moet er echt tijd voor maken.

14. Ziet u voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboekenapp? 14.1. Zoja, welke? Ja. Net zoals bij boeken, komen standaardtaal, moeilijke woorden en moeilijke zinsstructuren aan bod die je niet in het dagelijks leven gebruikt. Als ouder kan je de moeilijke woorden uitleggen. Daarnaast wordt de betekenis van moeilijke woorden ondersteund door illustraties, waardoor het kind de betekenis ervan kan afleiden. We vinden lezen en voorlezen goed voor de ontwikkeling. Ook goede kinderboekenapps kunnen volgens ons daaraan bijdragen. 204

15. Wat zijn volgens u de voor- en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? Kinderboekenapps hebben als voordeel dat het verhaal tot leven komt dankzij toevoeging van geluid, beweging en muziek. Daarnaast wordt het kind er op een interactieve manier bij betrokken. Maar volgens ons kan een app een ouder die voorleest nooit vervangen. Wij zien zo’n app eerder als zoethoudertje en tijdverdrijf voor overdag. Bovendien merken we op dat je een app telkens opnieuw kan laten beginnen, waardoor je het verhaal niet makkelijk kan afronden. Voor het slapengaan lezen we voor uit een boek, nooit met een app, omdat het een persoonlijk en intiem moment is tussen ouder en kind en het is vooral gezellig. Wanneer een ouder voorleest kan hij zelf klemtoon en intonatie leggen, wat een vertelstem doorgaans niet doet. Een ouder kan op eigen tempo lezen en moeilijke woorden uitleggen.

15.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? Ten eerste kan je een tablet of smartphone waar een app op staat ontsmetten. Wij ontlenen vaak boeken uit de bibliotheek en die kunnen soms heel vies zijn. Daarnaast kan je gemakkelijker een digitaal kinderboek opslaan op een tablet, waardoor je geen grote boekenkast meer hebt. Het is dus plaats besparend, maar je hebt wel minder emotionele waarde met een app dan met een gedrukt boek. Wanneer je het boek niet meer leuk vindt, of niet meer gebruikt, verwijder je het boek door een simpele klik op het scherm.

16. Leest u voor aan uw kind? 16.1. Zoja, welk medium gebruikt u daarvoor? Ja. Wij lezen voor uit een boek dat meestal uit de bib komt. We verslinden er een twintigtal per week. 17. Bent u zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven/op school…? Ja. 17.1. Wat vindt u daarvan? We vinden dat goed en kunnen dat alleen maar aanmoedigen. Bijna elke klas heeft een smartbord. Zowel ouders als leerkrachten en kinderen moeten mee met de nieuwe 205

ontwikkelingen op digitaal gebied. Als ouder doe je dit in het belang van je kind, want het moet er later mee om kunnen gaan, anders houdt het zijn digitale ontwikkeling tegen. We vinden wel dat sport en andere activiteiten belangrijk blijven, omdat teveel binnen op een scherm kijken niet goed is voor de algemene ontwikkeling van het kind.

18. Vindt u dat de school aandacht moet besteden aan het gebruik van tablets in de klas? De school mag ouders niet verplichten om een tablet te kopen, maar als de school daarin zelf investeert, vinden we dat een goed initiatief. Het kan een leuk idee zijn om een hoekje in de klas te voorzien voor een tablet waarop kinderen verhaaltjes kunnen lezen.

19. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het licht van deze veranderingen? We denken dat er altijd boeken zullen blijven bestaan. Boeken zijn tastbaar en hebben een emotionele waarde, een app heeft dat niet. Wanneer een ouder een verhaal voorleest, kan het kind zelf nog fantaseren wat er zou kunnen gebeuren in het verhaal. Bij een app is het een hapklaar verhaal, waarbij de fantasie van het kind minder geprikkeld wordt. Het is zoals fast food.

20. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 20.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Als ouders zich niet interesseren voor kinderboekenapps en boeken, zullen ze het ook niet snel aanreiken aan hun kinderen. Als iemand niet graag leest, zal die zelf ook niet snel een kinderboekenapp downloaden. We vinden de rol van de ouders zeer belangrijk.

20.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? We denken dat kinderen uit allochtone gezinnen gebaat zullen zijn met digitale kinderboekenapps. Omdat de tekst ondersteund wordt door muziek, geluid en bewegend beeld. Een goed voorbeeld is ons Mexicaans buurmeisje: Zij kent geen Nederlands, maar wanneer ze bij ons op bezoek komt, kijkt ze naar tekenfilms waarin het verhaal rustig en op een duidelijke manier wordt verteld en zien we dat ze geïnteresseerd is en de taal beetje bij beetje opneemt. Daarnaast denken we dat kinderen waarvan de ouders uitsluitend dialect spreken of die zelf helemaal niet graag voorlezen, gebaad kunnen zijn met digitale kinderboeken. Op die manier komen ze in contact met correct taalgebruik.

206

20.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? We zien een combinatie van beiden. Kinderen zowel digitaal lezen als ook uit gedrukte boeken.

21. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Neen.

22. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod gekomen zijn in dit interview? Neen.

207

Bijlage 14: Interview met Bart de Keyser

Gegevens respondent 8:

Geslacht: man Leeftijd: 36 jaar Diploma: regent lichamelijke opvoeding Functie: opvoeder in het Sint-Vincentius Instituut te Gijzegem

Locatie: Gijzegem Datum: 17 februari 2014

1. Wat is het geslacht van uw kind(eren)? Een meisje (Stien) en 2 jongens (Mats en Wout).

2. Wat is de leeftijd van uw kinderen? Stien is 4 jaar en Mats en Wout zijn 2 jaar.

3. Hebben uw kinderen een eigen tablet? Ja, 1 tablet.

4. Heeft u een iPad (tablet), laptop of smartphone in huis? Ja. 1 iPad, 1 Windows tablet, 1 laptop en 2 smartphones.

5. Laat u uw kinderen er gebruik van maken? 5.1. Zoja, welke devices? De iPad is voor hen

5.2. Zoja, alleen of met begeleiding? In het begin met begeleiding (puur om niet te laten vallen), nu kunnen ze er alleen mee werken, tot ze er voor vechten.

5.3. Waarom laat u uw kind er gebruik van maken? Het is leerrijk en soms ook als zoethoudertje.

208

6. Stelt u beperkingen voor uw kinderen in het gebruik van bovenstaande devices? Bijvoorbeeld in duur of periode? Ja. Ze mogen er heel af en toe gebruik van maken. Ongeveer 1 keer per week. Na 10 min zijn ze het beu. Het aanbod apps voor hun leeftijd is beperkt.

7. Welke activiteit(en) laat u uw kind doen op de tablet/ smartphone/ laptop? Bijvoorbeeld spelletjes, verhalen, educatieve oefeningen,… Tekenen, dingen herkennen, dieren raden, puzzelen, Yelo tv,…

8. Op welke leeftijd hadden uw kinderen voor het eerst ervaring met digitale media zoals tablet en smartphone? 1,5 jaar

9. Hebt u apps op de tablet of smartphone staan voor kinderen? 9.1. Zoja, welke? Ja. Ik ken de namen niet vanbuiten.

10. Wat vindt u van de kwaliteit van de apps? Leuk maar beperkt, omdat ik voor freeware kies en dus maar trial versies zijn.

11. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? 11.1. Wat spreekt hen het meeste aan? De interactiviteit en het gemak om het overal te gebruiken waar men is.

12. Hebt u ervaring met kinderboekenapps? Neen. 12.1. Indien niet, weet u wat zo’n kinderboeken app precies inhoudt? Niet precies, maar het interesseert me wel.

13. Maakt u gebruik van kinderboekenapps voor tablet of smartphone? Neen.

209

14. Ziet u voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboeken app? Niet onmiddellijk.

15. Wat zijn volgens u de voor- en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? Het mag de boeken niet vervangen, maar het is wel een leuke afwisseling.

15.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? Combinatie van boek en tablet lijkt me verstandig, er zullen meer mogelijkheden zijn, maar op een scherm lezen is niet ideaal.

16. Leest u voor aan uw kind? 16.1. Zoja, welk medium gebruikt u daarvoor ? Ja, uit een boek.

17. Bent u zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven/op school…? Ik word er dagelijks mee geconfronteerd op school.

17.1. Wat vindt u daarvan? Ik vind het leuk.

17.2. Hoe gaat u daarmee om? Moet het minderen, omdat het veel tijd in beslag neemt.

18. Vindt u dat de school aandacht moet besteden aan het gebruik van tablets in de klas? Ja.

210

19. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het licht van deze veranderingen? Ik denk dat de kinderboeken zullen blijven. Ze mogen niet verdwijnen, dat zou zonde zijn.

20. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? Ik lees elke avond een boekje voor in bed, en dat brengt hen tot rust, met die app zou dit moeilijker zijn.

20.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Ik denk het niet.

20.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? Geen idee.

20.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? We lezen al 400 jaar uit een boek. Dus ik denk dat er niet veel zal veranderen.

21. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Neen.

22. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod gekomen zijn in dit interview? Neen.

211

Bijlage 15: Interview met Marnik D’hoore

Gegevens respondent 9:

Geslacht: man Leeftijd: 42 jaar Diploma: sales and marketing (Vlerick Management School) Functie: oprichter van Shine Blue, InForLuxe.be, Sharing Dreams en Bloovi

Locatie: Zwijnaarde Datum: 25 januari 2014

1. Wat is het geslacht van uw kind(eren)? Jongen

2. Wat is de leeftijd van uw kind? 3 jaar

3. Heeft uw kind een eigen tablet? Neen

4. Heeft u een iPad (tablet), laptop of smartphone in huis? Ja, ik heb een iMac (vaste computer), laptop, smartphone en tablet in huis.

5. Laat u uw kind er gebruik van maken? 5.1. Zoja, welke devices? Ja. Hij mag alles behalve mijn laptop gebruiken, omdat mijn laptop een persoonlijk item is en omdat ik daar veel op werk. Ik vind dat hij met een tablet en iPhone niets verkeerd kan doen. Wanneer hij met een app speelt, kan er weinig verkeerd gaan. Tegenwoordig bekijkt hij veel filmpjes op Youtube op de iMac, dat kan al eens voor problemen zorgen.

5.2. Zoja, alleen of met begeleiding? Alleen, maar er is steeds iemand in de buurt.

212

5.3. Waarom alleen? Ik merk dat mijn zoon veel variatie nodig heeft en snel verveeld raakt. Ook bij apps heeft hij veel afwisseling nodig. Bovendien heeft hij iemand nodig om hem naar een andere app te leiden of hem uitlegt wat hij precies moet doen in het spel. Ik vind moeilijk leuke en goede apps voor de leeftijd van mijn zoon.

5.4. Waarom laat u uw kind er gebruik van maken? Ik geef bewust een tablet aan mijn zoon. Ik vind televisie een gemakkelijke zoethouder. Het kind zit in de zetel en kijkt naar het scherm. Dit is vrij statisch. Op een tablet moet een kind zelf iets doen, er is dus meer interactie. Ik vind dat een tablet verder gaat dan een televisie. Volgens mij kan een tablet leerrijk zijn, maar dat hangt af van welke app het is. Ik wil dat mijn zoon intelligenter wordt doordat hij zelf moet nadenken wat hij kan doen in een app. Hij moet zelf ondervinden wat hij met een app kan doen. Ik zie het dus als een vorm van ontwikkeling. Wanneer een kind moet nadenken, vind ik elk medium geslaagd. Ik probeer een combinatie toe te passen. Niet uitsluitend een tablet.

6. Stelt u beperkingen voor uw kind in het gebruik van bovenstaande devices? Bijvoorbeeld in duur of periode? Ik stel geen beperkingen op, maar ik probeer het gebruik ervan wel te sturen. Ik zet dus geen wekkertje. De tijd gaat snel en het is niet gemakkelijk om de tijd in te perken. Wanneer ik wil dat hij ophoudt, probeer ik hem te betrekken bij iets anders, zoals kleuren. Soms zijn we zelf druk bezig en is het gemakkelijk dat hij op de tablet speelt. Op weekdagen speelt hij gemiddeld 45 minuten tot een uur per dag op de tablet, smartphone of iMac. Tijdens het weekend is dat iets meer, dan speelt hij er tussen een à 2 uur per dag (verspreid over een dag) op.

6.1. Welke activiteit(en) laat u uw kind doen op de tablet/ smartphone/ laptop? Bijvoorbeeld spelletjes, verhalen, educatieve oefeningen,… Mijn zoon kan zijn aandacht niet lang vasthouden en is snel verveeld. Bovendien heeft hij een sterk eigen willetje. Er staat van alles op: zowel filmpjes, spelletjes als een slaapverhaaltje waarbij hij het licht in de verschillende kamers van een huis moet uit doen. Ik merk op dat hij weinig met speelgoed speelt en dat hij weinig kleurt. Als ouder moeten we altijd mee doen met hem. Hij kan bijvoorbeeld niet alleen kleuren. Wanneer hij achter de iMac zit, kan ik gemakkelijk een uurtje naar filmpjes op Youtube kijken. 213

Wanneer we vinden dat het lang genoeg heeft geduurd, moeten we ervoor zorgen dat we hem snel bij een andere leuke activiteit kunnen betrekken.

7. Op welke leeftijd had uw kind voor het eerst ervaring met digitale media zoals tablet en smartphone? 2 jaar.

8. Hebt u apps op de tablet of smartphone staan voor kinderen? 8.1. Zoja, welke? Ja. Er staan hoofdzakelijk spelletjes op, zowel gratis als betalende. Ik vind zeer weinig leuke verhalen voor zijn leeftijd. Ik heb een digitale strip staan (Suske en Wiske) met bewegende beelden en een voorleesstem, maar hij is niet geïnteresseerd. Volgens mij komt het omdat hij nog veel te jong is voor strips.

9. Wat vindt u van de kwaliteit van de apps? Ik vind de kwaliteit van betalende apps vrij goed, maar die van gratis apps vind ik helemaal niet goed. Er zit teveel zichtbare reclame, maar ook verborgen reclame in verwerkt. Kinderen kunnen nog niet lezen en drukken op elk knopje. Wanneer er plots reclame verschijnt, begrijpt het kind niet goed wat er aan de hand is en raakt het afgeleid van het verhaal. Ik probeer eerst zelf een paar gratis apps uit en selecteer nadien de leuke en goede apps, nadien koop ik een paar apps aan.

10. Hoe verklaart u het succes van apps bij kinderen? Het grote aanbod, het gebruik van touchscreen, bewegende beelden en audio. Een app heeft meer interactie dan een gewoon boek.

11. Wat spreekt hen het meeste aan? Dat ze voor een stuk zelf controle kunnen uitoefenen. Het zelf in gang zetten van iets.

12. Hebt u ervaring met kinderboekenapps? Ja, maar ik heb nog geen goede apps gevonden voor zijn leeftijd.

214

12.1. Zoja, welke kinderboekenapps? Suske en Wiske, maar daarvoor is hij nog te jong.

12.2. Zoja, hoe ontdekt u de apps? Ik zoek ze zelf in de App Store en soms lees ik een artikel over een app en zoek ik die op. Via vrienden of andere ouders heb ik nog geen apps ontdekt. In mijn vriendenkring heeft bijna niemand een tablet en/of kinderen.

13. Maakt u gebruik van kinderboekenapps voor tablet of smartphone? Ja.

14. Ziet u voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboeken app? 14.1. Zoja, welke? Ja. Een app reikt verder dan een gedrukt boek. Geluid en beeld ondersteunen de betekenis van de woorden. Op die manier kunnen kinderen nieuwe woorden leren.

15. Wat zijn volgens u de voor- en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? Ik zie niet onmiddellijk nadelen van kinderboekenapps, alleen maar voordelen. Op een tablet staat alles gecentraliseerd. Ik koop bijvoorbeeld ook geen geprinte boeken meer. Het is handig om alles bij elkaar te zetten op een tablet die je overal mee naartoe kan nemen. Je kan als het ware je hele boekenkast meenemen op een tablet.

15.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? Bij een gedrukt boek, moet je als ouder zelf voorlezen en zelf de sfeer creëren. Bij een kinderboekenapp zit er veel meer dynamiek, beweging en interactie aan én zo’n app bespaart veel plaats.

16. Leest u voor aan uw kind? 16.1. Zoja, welk medium gebruikt u daarvoor? Ja. Zowel de tablet als een boek.

215

17. Bent u zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven/op school…? In het dagelijkse leven wel, maar op school niet. Ik weet wel dat er meer computers gebruikt worden in de klas.

17.1. Wat vindt u daarvan? Ik vind het goed.

17.2. Hoe gaat u daarmee om? Ik kan dat alleen maar aanmoedigen.

18. Vindt u dat de school aandacht moet besteden aan het gebruik van tablets in de klas? Ja, absoluut. Ik ben er zeker van dat het veel geld kost, maar waarom niet? Waarom de voordelen die een tablet thuis met zich meebrengt niet doortrekken naar de klas? De school kan er op die manier kinderen bij betrekken die geen tablet hebben thuis. Tablets verghogen volgens mij de aandacht en de hersenactiviteit. Ik zie dus enkel voordelen. Gedrukte boeken kosten ook veel geld en verslijten daarenboven. Apps kan je voortdurend updaten en veranderen.

19. Hoe ziet u de toekomst van kinderboeken in het licht van deze veranderingen? Ik geloof in een combinatie van een gedrukt boek en een app die aan elkaar gelinkt zijn. Een lezer kan bijvoorbeeld en geprint boek kopen met een appversie, waardoor het verhaal tot leven komen en waardoor de app ook sneller interessant wordt. Er treedt dan als het ware een wisselwerking op. Wanneer iemand het boek leest, kan hij meer interesse tonen voor de app en omgekeerd. Ik denk dat het goed is om beide mediums samen aan te bieden.

20. Hoe schat u de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 20.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Ik denk dat kinderen meer zullen lezen, omdat je een tablet met boeken erop overal kan meenemen. Je kan de tablet gebruiken op momenten of plekken waar je normaal niet zou lezen. Ik denk dat een tablet toegankelijker is dan een boek. Wanneer een boek op een boekenplank staat, moet je moeite doen om een boek te nemen, terwijl een tablet dichter 216

in de buurt ligt en je dus sneller een boek kan lezen. Tot slot heeft een tablet veel mogelijkheden. Je kan als gebruiker snel switchen van iets praktisch zoals mails beantwoorden, naar iets creatiefs zoals een boek lezen.

20.2. Welke kinderen zullen anders gaan lezen? Dat weet ik niet. Maar de rol die de ouders spelen is zeer belangrijk. Ouders zie zelf geïnteresseerd zijn in tablets en apps, zullen dit sneller aanreiken aan hun kinderen dan ouders die daarin niet geïnteresseerd zijn.

20.3. Op welke manier zullen kinderen volgens u lezen in de toekomst? Ik dat men de komende 5 jaar hoofdzakelijk nog gedrukte boeken zal lezen, maar het aantal digitale boeken (apps en e-boeken) zal wel sterk toenemen. Ik merk dat veel uitgeverijen zowel van Kranten als van boeken digitaal gaan. Volgens mij zal men na 5 jaar ongeveer voor 75 % digitaal lezen en voor 25% nog gedrukt.

21. Heeft u nog iets toe te voegen aan dit interview? Neen.

22. Zijn er volgens u nog interessante aspecten van kinderboekenapps die nog niet aan bod gekomen zijn in dit interview? Neen.

217

Bijlage 16: Interview met Gerda Van Hee en Celine Everaert

Gegevens respondent 10:

Geslacht: vrouw Leeftijd: 45 jaar Diploma: leerkracht kleuteronderwijs Functie: leerkracht in de Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere

Gegevens respondent 11:

Geslacht: vrouw Leeftijd: 27 jaar Diploma: leerkracht kleuteronderwijs Functie: leerkracht in de Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere

Locatie: Overmere Datum: 21 februari 2014

1. Wat zijn jullie bevindingen over de kinderboekenapp en het gebruik van de iPad? Gerda en Celine: de kinderboekenapp lijkt sterk op de Fundels en de iPad is heel leuk.

2. Wat vinden jullie van de navigatie? Celine: de iPad is veel gemakkelijk dan een computer, zeker voor de jongste kleuters. Gerda: Het visje onderaan om naar de volgende pagina te gaan is te klein en ik denk dat de kleuters hier ook moeite mee zullen hebben.

3. Wat vinden jullie van de kwaliteit van de apps? Celine en Gerda: de app is heel duidelijk, gebruiksvriendelijk, mooi en het heeft zuivere tekeningen.

4. Gebruiken jullie al een tablet in de klas? Celine: Neen. Gerda: Neen.

218

4.1. Indien niet, zouden jullie dat in de toekomst willen? Celine: Ja. Gerda: Ja.

5. Gebruiken jullie andere nieuwe media in de kleuterklas? Celine: Ja. Gerda: Neen.

5.1. Zo ja, welke en voor welke activiteiten? Celine: Ik gebruik sinds kort een touchscreen in de klas. Het is een scherm dat aan de muur hangt en het programma is vergelijkbaar met Paint. De kleuters kunnen tekeningen maken en stempelen. Ik vind een computer veel te moeilijk voor kleuters, omdat hun ooghand coördinatie nog helemaal ontwikkeld is.

Gerda: Ik heb geen tablet of smartphone in de klas, maar ik gebruik wel een vaste computer waarop de Fundels staan.

6. Hebben jullie ervaring met kinderboekenapps? Celine: Neen. Gerda: Neen. 6.1. Indien niet, weten jullie wat zo’n kinderboekenapp precies inhoudt? Celine en Gerda: Ja, een kinderboekenapp is zoals Fundels, maar dan met meer interactie en geluid. De kleuters kunnen op eigen tempo het verhaal volgen en onderbreken wanneer het nodig is.

7. Zouden jullie een kinderboekenapp gebruiken in de klas? 7.1. Waarom wel/niet? Celine: Als de school tablets aankoopt wil ik zeker en vast zo’n kinderboekenapp gebruiken in de klas. Maar de laatste jaren heeft de school veel geld in ICT geïnvesteerd. Gerda: Ja, maar zoals Celine zegt, zal de school niet snel tablets aanschaffen voor de kleuterklassen.

219

8. Zien jullie voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboekenapp?

8.1. Zoja, welke? Celine: Ja. De interactiviteit werkt ondersteunend. Gerda: Ja.

9. Heeft

volgens

jullie

een

kinderboekenapp

meer

effect

voor

de

woordenschatontwikkeling dan een prentenboek? Celine: Ja, maar het is belangrijk hoe je het vertelt. Een voorleesstem is niet hetzelfde als een leerkracht die voorleest en moeilijke woorden uitlegt. Gerda: Ja, maar er moet een volwassene bij zitten die moeilijke woorden of verhaallijnen verduidelijkt.

10. Wat zijn volgens jullie de voor- en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? 10.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? Celine: door het gebruik van kinderboekenapps krijgen de kinderen een taalbad. Ze pikken nieuwe woorden op en leren er iets uit. Het blijft wel belangrijk om aan de kleuter te vragen wat hij/zij aan het doen is en wat er gebeurt in het verhaal. De kleuter heeft zeker begeleiding nodig van een volwassene om geprikkeld te worden, maar als de kleuter het eenmaal echt goed kent, is het niet meer nodig. Het blijft belangrijk als volwassene je af te vragen wat het kind heeft geleerd. Daarnaast is de toegevoegde interactiviteit een groot voordeel tegenover gedrukte prentenboeken. Gerda: een kinderboekenapp vervangt nooit degene die het verhaal vertelt en ik vind zo’n app soms te individueel. Het is geschikter voor thuis dan in een klas met veel kleuters. Het kan wel handig zijn om een apart tablethoekje in de klas te maken, waarin de kleuters per 2 naar een verhaal kunnen kijken. Bovendien moet er een zeer dikke hoes rond de tablet zitten, want zo’n apparaat is heel duur en kinderen gaan er soms niet goed mee om, waardoor het snel kapot kan gaan. Het is gewoon moeilijk te organiseren in de klas, omdat veiligheid én netheid belangrijk zijn.

220

11. Zijn jullie zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven/op school…? 11.1. Wat vinden jullie daarvan? Celine: Ja. Ik vind het goed en het is belangrijk om de nieuwe trends op te pikken en eventueel te gebruik in de klas. Gerda: Ja. Het is moeilijk om alle trends bij te blijven. Het gaat zeer snel. 5 jaar geleden hoorde ik geen enkele kleuter spreken over tablets en smartphones, maar nu weet bijna elke kleuter in de klas wat het is en wat ze ermee kunnen doen.

12. Hoe zien jullie de toekomst van de tablet en kinderboekenapps in de kleuterklas? Celine: Ik zie een tablet en kinderboekenapps eerder als een ondersteuning of als iets extra, maar op voorwaarde dat het bestaat uit heel degelijk materiaal. Gerda: Tablets en apps mogen aanwezig zijn in de klas, maar ze mogen niet overheersen. Ik zie het eerder als iets extra, maar voor mij hoeft het niet.

13. Hoe zien jullie de toekomst van kinderboeken in de kleuterklas in het licht van deze veranderingen? Celine: Ik denk dat kinderboeken zullen blijven bestaan. Gerda: Kinderboeken zullen blijven bestaan, zeker in een kleuterklas. Het voorlezen is zeer belangrijk.

14. Hoe schatten jullie de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 14.1. Zullen kinderen volgens u meer/minder lezen? Celine: De kinderen van nu zullen blijven lezen, maar ik denk eerder op een tablet, omdat het interactiever is en een leukere lay-out is. Gerda: Ik weet het niet. Het kan voor sommige kinderen wel een stimulans zijn om meer te lezen, omdat er meer interactie is.

14.2. Welke soort kinderen zullen (anders) gaan lezen? Celine en Gerda: Kinderen die niet graag lezen.

14.3. Op welke manier zullen kinderen volgens jullie lezen in de toekomst? Celine en Gerda: Kinderen zullen zowel uit een boek als op een tablet lezen. 221

15. Hoe verklaren jullie het succes van apps bij kinderen? 15.1. Wat spreekt hen het meeste aan? Celine en Gerda: De interactie.

16. Zijn er nog aspecten die nog niet aan bod zijn gekomen en die jullie willen vermelden? Celine: Neen. Gerda: Ik ben 47 jaar en sta al meer dan 20 jaar voor de klas. Ik heb het moeilijk om alle nieuwe trends bij te houden, want het gaat zo snel. Ik merk dat de laatste tijd tekenfilms, apps en videospelletjes zeer flitsend en snel zijn geworden, waardoor kinderen worden overprikkeld. Bovendien zie ik dat kinderen in de klas moeilijk geconcentreerd kunnen luisteren, het kost hen veel moeite. Ze kunnen zich moeilijk focussen op bepaalde elementen in een verhaal. Daarom oefen ik daar extra hard met hen op.

222

Bijlage 17: Interview met Silvy Poppe en Sarah Bracke

Gegevens respondent 12:

Geslacht: vrouw Leeftijd: 29 jaar Diploma: leerkracht kleuteronderwijs Functie: leerkracht in de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer Kalken

Gegevens respondent 13:

Geslacht: vrouw Leeftijd: 31 jaar Diploma: leerkracht kleuteronderwijs Functie: leerkracht in de Gemeentelijke Basisschool De Windwijzer Kalken

Locatie: Kalken Datum: 12 februari 2014

1. Wat zijn jullie bevindingen over de kinderboekenapp en het gebruik van de iPad in de klas? Silvy: Het is leuk, maar voor de kleinsten is het niet haalbaar om zelfstandig met een tablet om te gaan. Het is wel eens leuk om te doen, maar niet voor elke dag. Sarah: Ik vond het heel leuk.

2. Hoe gingen de kinderen er mee om? 2.1. Wat vonden zij ervan? Silvy: de kinderen vonden het leuk, maar misten enkele belangrijke dingen van het verhaal. Sarah: Ze vonden het leuk dat de kinderboekenapp actiever was dan een gewoon prentenboek. Ze wilden heel graag duwen op het scherm.

3. Wat vinden jullie van de navigatie? Silvy: Ik vond de navigatie goed en handig om mee te werken.

223

Sarah: ik vond het een fijne manier om een verhaal te vertellen, misschien mag het scherm wel groter, zodat iedereen goed kan meevolgen. Ik had nu een kleine groep, maar voor een grotere groep is zo’n tablet minder geschikt.

4. Wat vinden jullie van de kwaliteit van de kinderboekenapp? Silvy: De kinderboekenapp zag er heel mooi uit en was gemakkelijk te gebruiken. Sarah: Ik vond de kinderboekenapp aantrekkelijk en gebruiksvriendelijk.

5. Gebruiken jullie al een tablet in de klas? Silvy: Neen. Sarah: Neen.

5.1. Indien niet, zouden jullie dat in de toekomst willen? Silvy: Misschien. Sarah: Ja, graag.

6. Gebruiken jullie andere nieuwe media in de kleuterklas? Sarah: Neen.

6.1. Zoja, voor welke activiteiten? Silvy: Ja, ik heb een Lighthouse in de klas. Dat is een soort computer die het beeld op een mat, die op de grond ligt, projecteert. Op die manier kunnen de kleuters actief meewerken op de mat met behulp van een pen. Ik gebruik het zowel in vrije momenten als voor rekenen en taal.

7. Hebben jullie ervaring met kinderboekenapps? Silvy: Neen. Sarah: Neen. 7.1. Indien niet, weten jullie wat zo’n kinderboekenapp precies inhoudt? Silvy: Ja. Sarah: Ja.

224

8. Zouden jullie een kinderboekenapp gebruiken in de klas? 8.1. Waarom wel/niet? Silvy: ik wil dit zeker eens proberen, het lijkt me leuk om eens iets anders te doen dan een boek voor te lezen. Sarah: Ja, ik vind zo’n kinderboekenapp zeker een meerwaarde om in de klas te hebben, de kleuters kunnen nadien ook zelfstandig het verhaal opnieuw beluisteren en bekijken. Daarnaast is het fijn dat het prentenboek interactief is, zodat de kinderen geïnteresseerd blijven.

9. Zien jullie voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboeken app? 9.1. Zoja, welke? Silvy: Ja. Op het gebied van uitspraak van nieuwe woorden wel, omdat de kleuters correcte taal horen, maar op het gebied van lezen minder denk ik. Sarah: Ja. Op een onrechtstreekse manier kunnen kinderen nieuwe woordenschat leren.

10. Heeft

volgens

jullie

een

kinderboekenapp

meer

effect

op

de

woordenschatontwikkeling dan een prentenboek? Silvy: Neen. Sarah: Ja.

11. Wat zijn volgens jullie de voor- en de nadelen van kinderboekenapps die je op een tablet kan lezen? 11.1. Of wat is de meerwaarde van digitale kinderboeken ten opzichte van de gedrukte versie ervan? Silvy: Kinderboeken evolueren mee met de tijd en worden daarom ook digitaal aangeboden. Persoonlijk verkies ik nog steeds het gedrukte prentenboek. Sarah: Een voordeel van zo’n kinderboekenapp is dat het verhaal verteld wordt en dat de kleuters de kans hebben om het verhaal opnieuw te horen zonder dat de leerkracht daarvoor nodig is. Bovendien is het fijn dat zo’n app interactief is en dat de kleuters betrokken worden bij het verhaal.

225

12. Zijn jullie zich bewust van het toenemende gebruik van tablets en smartphones in het dagelijkse leven/op school…? Silvy: Ja. Sarah: Ja

12.1. Wat vinden jullie daarvan? Silvy: Goed. Ik besef dat je mee moet evolueren met de vernieuwing, anders raak je achterop. Sarah: Goed. Kinderen moeten ermee kunnen omgaan en het is belangrijk dat de kinderen leren om daar kritisch en bewust mee om te gaan.

13. Hoe zien jullie de toekomst van de tablet en kinderboekenapps in de kleuterklas? Silvy: De tablet en de kinderboekenapps zullen in de toekomst zeker aanwezig zijn in de klas. Sarah: Ik zie de toekomst positief in.

14. Hoe zien jullie de toekomst van kinderboeken in de kleuterklas in het licht van deze veranderingen? Silvy: Iedereen moet mee met de tijd, dus ik denk wel dat dit onze toekomst is. Sarah: Nieuwe media moeten een kans krijgen in de kleuterklas.

15. Hoe schatten jullie de mogelijke gevolgen van kinderboekenapps in voor het lezen? 15.1. Zullen kinderen volgens jullie meer/minder lezen? Silvy: Ik denk minder, omdat ze meer luisteren dan lezen. Sarah: ik denk even veel.

15.2. Welke soort kinderen zullen (anders) gaan lezen? Silvy: Dat weet ik niet. Sarah: Ik denk dat allochtone kinderen met een taalachterstand me zo’n kinderboekenapp gebaat zijn. Deze kinderen kunnen aan de hand van zo’n app zelfstandig en passief nieuwe woordenschatleren zonder dat de leerkracht daarvoor nodig is. Op die manier wordt de leerkracht op dit vlak verlicht van haar taak.

226

15.3. Op welke manier zullen kinderen volgens jullie lezen in de toekomst? Silvy: Dat weet ik niet. Sarah: Ik denk meer via een tablet en minder in een gedrukt boek.

16. Hoe verklaren jullie het succes van apps bij kinderen? 16.1. Wat spreekt hen het meeste aan? Silvy: De kinderen zien thuis hoe smartphones en tablets gebruikt worden en mogen er soms ook mee aan de slag gaan. Sara: Geen idee.

17. Zijn er nog aspecten die nog niet aan bod zijn gekomen en die jullie willen vermelden? Silvy: Neen. Sarah: Neen.

227

Bijlage 18: Verhaal De schoenen van de zeemeermin (Sanne te Loo)

Op de laatste dag van de vakantie nam Ida afscheid van de zee. Ze zocht nog wat schelpen om mee naar huis te nemen. Wat lag daar in het zand? Was iemand iets vergeten? Nieuwsgierig liep Ida eropaf. Dat zijn de schoenen van de zeemeermin! Dacht ze. Ze pasten haar precies. Ida was moe van de lange reis naar huis. Het geraas van de auto’s deed haar stilletjes denken aan het ruisen van de zee. Wat leek het al weer lang geleden dat ze in de golven speelde. Toen ze ging slapen hield Ida haar zeemeerminnenschoenen aan, en de nacht kleurde van het bezoek dat ze kreeg. De wonderlijkste vissen, met stippen en strepen, zwommen om haar heen. Er was zelfs eentje bij die op een paardje leek. Ook in de speeltuin deed Ida haar nieuwe schoenen niet uit. ‘Wat heb jij nou aan je voeten?’ vroegen haar vriendjes verbaasd. ‘Ik ben een zeemeermin’, zei Ida. ‘Dit zijn mijn vinnen’. ‘Hoe kan dat nou’, zei Tommie. ‘Je hebt niet eens een staart.’ Thuis maakte Ida een zeemeerminnenstaart van een oude rok van haar moeder. Er was nog één ding dat ontbrak… De zee! Daar kon je op de fiets niet komen, dat was veel te ver. Dus reed Ida naar de dierentuin. Daar hebben ze een zee, wist ze. Ze was er al eens geweest. Het was echt alsof Ida op de bodem van de zee liep. Die met die tanden was ze helemaal vergeten, ze werd een beetje bang. Zouden ze ook zeemeerminnen eten? Ida fietste naar de rivier. Ze hing over de reling en tuurde naar beneden, naar het water dat onder de brug door stroomde. Daar zwommen geen grote vissen met tanden, maar o, wat was het diep! Nu weet ik het, dacht Ida, ik moet in het museum zijn! In de Zeezaal keek Ida met open mond omhoog. Maar, dacht ze, deze zee is veel te droog. Wat moet een zeemeermin nou zonder water? 228

Ida gaf het op, ze kon de zee niet vinden. Ze fietste terug naar huis. Toen hoorde ze een zacht geruis. Ze fietste een hoek om en voelde spettertjes op haar gezicht. Ze zag de wonderlijkste wezens, en zelfs een vis die op een paardje leek. Ze zette haar fiets weg en klom over de rand. En zo begon het…

229

Bijlage 19: Woordenschattesten Woordenschattesten voor de observatie Naam kleuter:…………………………………………………………………………… Geslacht: O Jongen

O Meisje

Leeftijd: …………………….......jaar Naam leerkracht:……………………………………………………………………. Datum afname testen:……………………………………………………………….

Test 1  Opgave: Kan de kleuter het gegeven woord in eigen woorden omschrijven? Zet een kruisje in het passende vakje. Woord 13. Afscheid 14. Nieuwsgierig 15. Zeemeermin 16. Geraas (van de auto’s) 17. Ruisen van de zee 18. De nacht kleurde van het bezoek 19. Vinnen 20. Bodem 21. Reling 22. Tuurde 23. Museum 24. Spettertjes

Actieve woordenschatkennis Ja Neen Opmerking/Omschrijving

230

Test 2  Opgave: Kan de kleuter de juiste afbeelding aan de betekenis van het woord koppelen? Duidt aan welke afbeelding de kleuter gekozen heeft.

Woord 13. Afscheid 14. Nieuwsgierig 15. Zeemeermin 16. Geraas (van de auto’s) 17. Ruisen van de zee 18. De nacht kleurde van het bezoek 19. Vinnen 20. Bodem 21. reling 22. Tuurde 23. Museum 24. Spettertjes

Passieve woordenschatkennis A B

C

231

Woordenschattesten na de observatie Test 1: woordbegrip  Opgave: Kan de kleuter het gegeven woord in eigen woorden omschrijven? Zet een kruisje in het passende vakje. Woord 25. Afscheid 26. Nieuwsgierig 27. Zeemeermin 28. Geraas (van de auto’s) 29. Ruisen van de zee 30. De nacht kleurde van het bezoek 31. Vinnen 32. Bodem 33. Reling 34. Tuurde 35. Museum 36. Spettertjes

Actieve woordenschatkennis Ja Neen Opmerking/Omschrijving

Test 2: Woordbegrip  Opgave: Kan de kleuter de juiste afbeelding aan de betekenis van het woord koppelen? Duidt aan welke afbeelding de kleuter gekozen heeft. Woord 25. Afscheid 26. Nieuwsgierig 27. Zeemeermin 28. Geraas (van de auto’s) 29. Ruisen van de zee 30. De nacht kleurde van het bezoek 31. Vinnen 32. Bodem 33. reling 34. Tuurde 35. Museum 36. Spettertjes

Passieve woordenschatkennis A B

C

232

Bijlage 20: Afbeeldingen passieve woordenschattest

1. Afscheid nemen

A

B

C 2. Nieuwsgierig

A

B

C

233

3. Zeemeermin

A

B

C 4. Geraas

A

B

C

234

5. Ruisen van de zee

A

B

C

6. De nacht kleurde van het bezoek

A

B

235

7. Vinnen/zwemvliezen

A

B

C

8. Bodem

A

B

C

236

9. Reling

A

B

C

10.Turen

A

B

C

237

11. Museum

A

B

C

12. Spettertjes

A

B

C 238

Bijlage 21: Leesattitude

Ik vond het verhaal: 1) Helemaal niet leuk

2) Leuk

3) Superleuk

239

Bijlage 22: Gegevens woordenschattesten, verhaalbegrip en leesattitude Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere (kopieën)

240

Bijlage 23: Overzicht gegevens woordenschattesten Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere

Woordenschattesten Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere Actief (*/12) Passief (*/12) Kl. Voormeting Nameting Voormeting Nameting 1 5/12 8/12 11/12 11/12 2 4/12 9/12 11/12 11/12 3 2/12 6/12 10/12 10/12 4 3/12 6/12 7/12 9/12 5 5/12 10/12 10/12 10/12 6 5/12 8/12 9/12 10/12 7 5/12 8/12 10/12 12/12 8 2/12 9/12 9/12 11/12 9 5/12 8/12 10/12 12/12 10 2/12 10/12 7/12 10/12 11 5/12 8/12 9/12 10/12 12 1/12 8/12 9/12 6/12 13 6/12 11/12 8/12 10/12 14 5/12 10/12 8/12 8/12 15 2/12 4/12 8/12 9/12 16 1/12 3/12 9/12 9/12 17 5/12 7/12 9/12 11/12 18 5/12 9/12 7/12 9/12 19 5/12 8/12 7/12 10/12 20 6/12 8/12 9/12 11/12 Gemiddelde 3,89/12 7,90/12 8,85/12 9,95/12 % 32,42 % 65,83 % 73,75 % 82,92 %

241

Bijlage 24: Overzicht gegevens verhaalbegrip Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere Legende:   

Rood = fout Groen = juist Blauw = deels juist

1) Hoe heet het meisje in het verhaal? Correct antwoord: Het meisje heet Ida.                    

Kleuter 1: /18 Kleuter 2:/ Kleuter 3: / Kleuter 4: / Kleuter 5: Elize Kleuter 6: Ibe Kleuter 7: / Kleuter 8: Ia Kleuter 9: Pina Kleuter 10: / Kleuter 11: / Kleuter 12: / Kleuter 13: / Kleuter 14: / Kleuter 15: / Kleuter 16: / Kleuter 17: Ida Kleuter 18: / Kleuter 19: / Kleuter 20: /

2) Ida zocht een paar mooie schelpjes, maar wat vond zij nog in het zand ? Correct antwoord: Ida vond een paar schoenen van een zeemeermin/zwemvliezen/vinnen.        18

Kleuter 1: Schoenen Kleuter 2: Zwemvliezen Kleuter 3: Zeester Kleuter 4: Zwemvliezen Kleuter 5: Zwemvliezen van mensen, niet van een zeemeermin Kleuter 6: Zwemvliezen Kleuter 7: Flappers

/ = Ik weet het niet

242

            

Kleuter 8: Zwemvliezen Kleuter 9: Zwemvliezen Kleuter 10: Zeemeerminnenschoenen Kleuter 11: Vinnen Kleuter 12: Vinnen Kleuter 13: Zwemvliezen Kleuter 14: Zwemvliezen Kleuter 15: Vinnen Kleuter 16: Vinnen Kleuter 17: Zwemvliezen, maar niet van een zeemeermin, wel van mensen om te zwemmen Kleuter 18: Vinnen Kleuter 19: Zwemvliezen Kleuter 20: Zwemvliezen 2.1) Zijn het echte schoenen van een zeemeermin ?

Correct antwoord: Neen                    

Kleuter 1: Neen Kleuter 2: Neen Kleuter 3: / Kleuter 4: Neen Kleuter 5: Neen Kleuter 6: Neen Kleuter 7: Neen Kleuter 8: Neen Kleuter 9: Neen Kleuter 10: Ja Kleuter 11: Neen Kleuter 12: Neen Kleuter 13: Neen Kleuter 14: Ja Kleuter 15: Neen Kleuter 16: Neen Kleuter 17: Neen Kleuter 18: Neen Kleuter 19: Neen Kleuter 20: Neen

243

2.2) Wat zeggen wij daartegen?19                    

Kleuter 1: Vinnen Kleuter 2: n.v.t. Kleuter 3: / Kleuter 4: n.v.t. Kleuter 5: n.v.t. Kleuter 6: n.v.t. Kleuter 7: Zwemvliezen Kleuter 8: n.v.t. Kleuter 9: n.v.t. Kleuter 10: Zwemvliezen Kleuter 11: n.v.t. Kleuter 12: n.v.t. Kleuter 13: n.v.t. Kleuter 14: n.v.t. Kleuter 15: n.v.t. Kleuter 16: Zwemvliezen Kleuter 17: n.v.t. Kleuter 18: Zwemvliezen Kleuter 19: n.v.t. Kleuter 20: n.v.t.

3) Ida doet haar nieuwe schoenen niet meer uit. Ook niet als ze gaat slapen, maar ze mist nog iets, wat ? Correct antwoord: Ze mist (het ruisen) van de zee.              19

Kleuter 1: Ze mist de zee en een staart Kleuter 2: Ze mist de zee, een staart en een pak Kleuter 3: Ze mist een staart Kleuter 4: Ze mist een staart Kleuter 5: Ze mist de zee Kleuter 6: Ze mist de zee en een staart Kleuter 7: Ze mist water en een rokje Kleuter 8: Ze mist de zee Kleuter 9: Ze mist de zee Kleuter 10: Ze mist de zee Kleuter 11: Ze mist een vin Kleuter 12: Ze mist de zee Kleuter 13: Ze mist de zee

Vraag 2.2 wordt slechts gesteld wanneer de kleuter het nog niet heeft gezegd in vraag 2.

244

      

Kleuter 14: Ze mist de zee Kleuter 15: Ze mist de zee Kleuter 16: Ze mist de zee Kleuter 17: Ze mist de zee Kleuter 18: Ze mist de zee Kleuter 19: Ze mist het water en een staart Kleuter 20: Ze mist de zee

4) Ida wil ook graag een zeemeerminnenstaart maken. Hoe doet ze dat ? Correct antwoord: Ze maakt een zeemeerminnenstaart met een oude rok van haar mama.                    

Kleuter 1: Met een rok van haar mama Kleuter 2: / Kleuter 3: / Kleuter 4: / Kleuter 5: Met een rok van haar mama Kleuter 6: Met een rok van haar mama Kleuter 7: / Kleuter 8: Met een rok van haar mama Kleuter 9: Met een rok van haar mama Kleuter 10: / Kleuter 11: Met de rok van haar mama Kleuter 12: Met een rok van haar mama Kleuter 13: Met een rok van haar mama Kleuter 14: / Kleuter 15: Met een rok van haar mama Kleuter 16: / Kleuter 17: Met een rok van haar mama Kleuter 18: Met een rok van haar mama Kleuter 19: Met een rok van haar mama Kleuter 20: Met een rok van haar mama

5) Een zeemeermin leeft in de zee. Fietsen naar de zee is voor Ida veel te ver. Waar gaat Ida naartoe (4)? Correct antwoord: Ida gaat naar de dierentuin, naar de rivier, naar het museum en als laatste naar de fontein.     

Kleuter 1: naar de rivier en naar de dierentuin Kleuter 2: naar de spetters (fontein) en naar het museum (dinosaurussen) Kleuter 3:naar de fontein en naar de dierentuin Kleuter 4: naar het museum (dinosaurussen) Kleuter 5: naar de fontein, naar het museum en naar de rivier 245

              

Kleuter 6: naar de dierentuin, naar de vijver en naar de dinosaurussen Kleuter 7: naar de dierentuin, naar de rivier en naar de skeletten Kleuter 8: naar de fontein, naar de brug en naar het museum (= dierentuin) Kleuter 9: naar de fontein en naar het museum Kleuter 10: naar de dierentuin, naar het museum en naar de brug Kleuter 11: naar de stad en naar het museum (= dierentuin) Kleuter 12: naar het museum en naar de dierentuin Kleuter 13: naar het museum, naar de rivier en naar de dierentuin Kleuter 14: naar het dorp en naar de rivier Kleuter 15: / Kleuter 16: / Kleuter 17: naar het aquarium, naar de rivier, naar het museum en naar de fontein Kleuter 18: naar de dierentuin, naar het museum en naar de rivier Kleuter 19: naar de dierentuin en naar de rivier Kleuter 20: naar de fontein, naar de dierentuin, naar de rivier en naar het museum 5.1) Zit ze echt aan de zee?

Correct antwoord: Neen.                    

Kleuter 1: Neen Kleuter 2: Neen Kleuter 3: Neen Kleuter 4: Neen Kleuter 5: Neen Kleuter 6: Neen Kleuter 7: Neen Kleuter 8: Neen Kleuter 9: Neen Kleuter 10: Neen Kleuter 11: Neen Kleuter 12: Neen Kleuter 13: Neen Kleuter 14: Ja Kleuter 15: Ja Kleuter 16: / Kleuter 17: Neen Kleuter 18: Neen Kleuter 19: Neen Kleuter 20: Neen

6) Ida gaat naar de dierentuin, de rivier en naar het museum en telkens stond haar iets niet aan. Wat (3)? 246

Correct antwoord: Ida is bang voor de grote tanden van de haaien in de dierentuin, de rivier is veel te diep van over de reling en in het museum is het veel te droog. 



















Kleuter 1: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o / o / Kleuter 2: o In de dierentuin waren dinosaurussen o In de rivier kon ze niet zwemmen o In het museum was er geen zee Kleuter 3: o In de dierentuin waren er haaien o De rivier was veel te diep o / Kleuter 4: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o Rivier: / o In het museum waren er zeepaardjes Kleuter 5: o In de dierentuin was ze bang van de tanden van de haaien o De rivier was veel te diep o In het museum was er geen water Kleuter 6: o In de dierentuin was ze bang van de grote tanden van de haaien o In de rivier zwommen vissen o In het museum was er geen water Kleuter 7: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o / o / Kleuter 8: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o De rivier was te diep o Het museum was te droog Kleuter 9: o In de dierentuin waren er haaien o De rivier was te diep o Het museum was te droog Kleuter 10: o In de dierentuin was ze bang van de grote tanden van de haaien o De rivier was te diep o In het museum was er geen water 247





















Kleuter 11: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o In de rivier waren er teveel vissen Kleuter 12: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o Er was en hek bij de rivier o Er was geen water in het museum Kleuter 13: o In de dierentuin was ze bang van de grote tanden van de haaien o De rivier was te diep o In het museum was er geen water Kleuter 14: o In de dierentuin was ze bang van de tanden van de haaien o De rivier was te diep o In het museum was er geen water Kleuter 15: o In de dierentuin was ze bang van de tanden van de haaien o De rivier was te diep o In het museum was er geen water Kleuter 16: o In de dierentuin was ze bang van de tanden van de haaien o De rivier was te diep o Er was geen water in het museum Kleuter 17: o In de dierentuin was ze bang van de tanden van de haaien o De rivier was te diep o Er was geen water in het museum Kleuter 18: o In de dierentuin was ze bang van de haaien o Het water van de rivier was te vies o Er waren alleen maar skeletten in het museum een geen water Kleuter 19: o In de dierentuin waren er skeletten o Er zwommen haaien in de rivier o In het museum zijn er skeletten van vissen Kleuter 20: o In de dierentuin was ze bang van de tanden van de haaien o De rivier was te diep o Het museum was te droog

7) Als Ida naar huis fietst en toch het geruis van de zee hoort, gebeurt er iets. Wat ? Correct antwoord: Ze voelde spettertjes op haar gezicht en ziet echte zeewezentjes.

248

                   

Kleuter 1: Ze hoort spetters en ze voelt ook spetters van de fontein. Nadien klimt ze op de fontein. Kleuter 2: Ze gaat zwemmen in de zee. Kleuter 3: Ze gaat naar de fontein. Kleuter 4: / Kleuter 5: Ze ziet de fontein, er zijn spettertjes en zeepaardjes. Kleuter 6: Ze hoorde water. Kleuter 7: Ze voelde spetters. Kleuter 8: Ze voelde spettertjes, er was een fontein en er waren visjes. Kleuter 9: Op de hoek waren spettertjes, ze zag een fontein en een zeemeerminnenpaardje. Kleuter 10: Ze ziet spetters en visjes. Kleuter 11: Ze ziet beestjes en voelt spettertjes. Kleuter 12: Ze ziet overal spettertjes. Kleuter 13: Ze ziet een fontein. Kleuter 14: Ze ziet een fontein, water en visjes. Kleuter 15: Ze voelt spettertjes. Kleuter 16: Er zijn overal spettertjes. Kleuter 17: Er is een fontein met spettertjes en onderwaterdiertjes Kleuter 18: / Kleuter 19: Er waren overal spettertjes. Kleuter 20: Er waren spetters, ze klom op de fontein en ze zag visjes en zeepaardjes.

249

Bijlage 25: Ingevuld observatieschema van de Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere

Observatieschema Aandachtspunten

1. Hebben ze een

Respondenten 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

tablet thuis? 2. Zijn ze vertrouwd20 met een tablet? 3. Zijn ze vertrouwd21 met een app? 4. Volgen ze het verhaal? 5. Zijn ze afgeleid door de

20 21

De kleuters weten wat een tablet is. De kleuters weten wat een app is en wat ze ermee moeten doen.

250

interactiviteit? 6. Willen ze direct

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

naar het spelletje op het einde? 7. Kunnen ze omgaan met het touchscreen? 8. Zorgt de navigatie22 voor moeilijkheden? 9. Zijn ze geneigd om zelf op zoek te gaan naar afbeeldingen die ze kunnen doen bewegen? 10. Zijn ze sneller afgeleid van het verhaal nadat ze

22

De pijltjes in de vorm van een vis om naar de volgende pagina te gaan.

251

ontdekt hebben dat ze zelf afbeeldingen kunnen doen bewegen?

11. Reageren ze

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

n.v.t. n.v.t. n.v.t. Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

n.v.t. n.v.t

Ja

Ja

Nee

n.v.t

n.v.t. Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

n.v.t. n.v.t

enthousiast23 als een afbeelding beweegt die ze hebben aangeraakt? 12. Roepen ze hulp in als ze iets niet begrijpen of als toevallig uit het verhaal zijn gegaan?

23

De kleuters zijn blij, ze lachen en ze roepen dat er iets beweegt wanneer ze zelf een afbeelding aanraken.

252

Bijlage 26: Begeleidende brief en enquête Beste ouders, Voor mijn masterproef over kinderboekenapps onderzoek ik het gebruik van tablets en smartphones bij kleuters van de tweede- en de derde kleuterklas. Met deze enquête wil ik te weten komen in hoeveel gezinnen deze nieuwe media aanwezig zijn, in welke mate de kleuters er gebruik van mogen maken, voor welke activiteiten smartphones en tablets hoofdzakelijk gebruikt worden en meer specifiek wat het gebruik van en de houding tegenover kinderboekenapps is. De school heeft mij toestemming gegeven om alle ouders van kinderen uit de tweede en derde kleuterklas te bevragen. Wanneer in de enquête “uw kind” staat, heeft dit betrekking op de kleuter die op dit moment in de tweede of derde kleuterklas zit. Ouders, waarvan meer dan een kind in de tweede en/of derde kleuterklas zit, hoeven slechts één formulier in te vullen. Wanneer er in de enquête meerdere antwoorden van toepassing zijn, mag u meerdere antwoorden aankruisen. Deze korte vragenlijst wordt in het heen-en-weerschriftje van uw kind geplakt of geniet, opdat ze niet verloren zou gaan. Het is belangrijk dat u de vragenlijst volledig invult om de betrouwbaarheid voor mijn onderzoek zo groot mogelijk te maken. De bevraging verloopt volledig anoniem en de antwoorden worden uitsluitend voor dit onderzoek gebruikt. Zodra mijn onderzoek af is, bezorg ik de resultaten aan de school, zodat u er ook kennis kunt van nemen. Gelieve deze enquête vóór 31 januari 2014 in te vullen en terug te bezorgen aan de leerkrachten. Ik dank u alvast voor uw medewerking. Met vriendelijke groet, Liselotte Droeshout

253

Enquête ouders

Ik ben:

O Man

O Vrouw

Ik ben..............jaar

Mijn hoogst behaalde diploma is: ……………………………………………………………………………………………………… Mijn huidig beroep is: ……………………………………………………………………………………………………… 1. Heeft u een: O Laptop

O Computer

O Smartphone

2. Laat u uw kind er gebruik van maken? a. Laptop O Ja, begeleid O Ja, alleen b. Computer O Ja, begeleid O Ja, alleen c. Smartphone O Ja, begeleid O Ja, alleen d. Tablet O Ja, begeleid O Ja, alleen

O Tablet

O Neen O Neen O Neen O Neen

3. Indien uw kind er alleen van gebruik mag maken, waarom? O Leuk O Leerrijk O Zoethoudertje O Andere:………………..

4. Welke activiteit(en) laat u uw kind doen op de tablet/smartphone/laptop? O Spelletjes spelen O Verhaaltjes bekijken/beluisteren O Educatieve spelletjes/oefeningen O Andere:………………………………….. 5. Heeft uw kind een eigen tablet? O Ja O Neen 6. Hoeveel tijd per dag brengt uw kind door op digitale media zoals tablet en smartphone? O < 30 min O 30 min – 1 uur

O > 1 uur O > 2 uur

7. Op welke leeftijd had uw kind voor het eerst ervaring met digitale media zoals tablet en smart Phone? O Nog niet O 1 jaar

O 2 jaar O 3 jaar

8. Leest u voor aan uw kind? O Neen O Ja, uit een boek

O 4 jaar O 5 jaar

O 6 jaar

O Ja, op de tablet/smartphone (digitale kinderboeken app)

9. Hoeveel tijd besteedt u dagelijks aan voorlezen? O geen O 30 min - 1 uur O < 30 min O > 1 uur 254

10. Maakt u gebruik van kinderapps voor de tablet of smartphone? O Neen O Ja, educatieve apps O Ja, spelletjes O Ja, digitale kinderboeken/prentenboeken O Andere: …………………………………………… 11. Ziet u voordelen voor de woordenschatontwikkeling van het kind bij het gebruik van een kinderboekenapp? O Ja O Neen 12. Ziet u andere voordelen aan kinderboekenapps ten opzichte van gedrukte boeken? O Neen O Ja, interactiviteit O Ja, de prijs O Ja, het verhaal komt tot leven O Ja, handig om mee te nemen O Ja, andere: ……………………………………………………………………………… 13. Ziet u nadelen aan kinderboekenapps ten opzichte van gedrukte boeken? O Neen O Ja, te individueel O Ja, eerder een spelletje O Ja, minder gezellig O Ja, andere: ……………………………………………………………………………...

255

Bijlage 27: Gegevens enquête (kopieën)

256

Bijlage 28: Overzicht gegevens enquête Antwoorden enquêtes Hoogopgeleid: 43 1. Heeft u een:

Laagopgeleid: 17 1. Heeft u een:

-

Smartphone: 28/43 = 65,12 %

-

Smartphone: 10/17 = 58,82 %

-

Tablet: 32 /43 = 74,42 %

-

Tablet: 9/17 = 52,94 %

2. Laat u uw kind er gebruik van

2. Laat u uw kind er gebruik van

maken?

maken?

-

Smartphone begeleid: 7/28 = 25 %

-

Smartphone begeleid: 3/10 = 30 %

-

Smartphone alleen: 8/28 = 32 %

-

Smartphone alleen: 3/10 = 30 %

-

Smartphone neen: 13/28 = 46,43 %

-

Smartphone neen: 4 /10 = 40 %

-

Tablet begeleid: 8/32 = 25 %

-

Tablet begeleid: 5/9 = 55,55 %

-

Tablet alleen: 23/32 = 71,87 %

-

Tablet alleen: 2/9 = 22,22 %

-

Tablet neen: 1/32 = 3,13 %

-

Tablet neen: 2/9 = 22,22 %

3. Indien uw kind er alleen gebruik van

3. Indien uw kind er alleen gebruik van

mag maken, waarom?24

mag maken, waarom?25

-

Leuk: 27/34 = 79,41 %

-

Leuk: 6/14 = 42,86 %

-

Leerrijk: 25/34 = 73,53 %

-

Leerrijk: 8/14 = 57,14 %

-

Zoethoudertje: 13/34 = 38,23 %

-

Zoethoudertje = /

-

Andere: ontspanning (1); Skype (1),

-

Andere = /

muziek/dans (1), ze vragen er zelf om (1) = 4/34 = 11,76 % 4. Welke activiteiten laat u uw kind doen

4. Welke activiteiten laat u uw kind doen

op de tablet/laptop/smartphone?

op de tablet/laptop/smartphone?

-

Spelletjes: 30/43 = 69,77 %

-

Spelletjes: 12/17 = 70,59 %

-

Verhaaltjes: 34/43 = 79,07 %

-

Verhaaltjes:7/17 = 41,18 %

-

Educatieve spelletjes: 32/43 = 74,72

-

Educatieve spelletjes: 10/17 = 58,82

% -

Andere: filmpjes bekijken (5), foto’s kijken (1), muziek/dans (1) =

% -

Andere: filmpjes bekijken (1) muziek/dans (1) = 2/17 =11,76 %

7/43= 16,28 % 24 25

Aantal respondenten dat een tablet en/of smartphone heeft = 34. Aantal respondenten dat een tablet en/of smartphone heeft = 14.

257

5. Heeft uw kind een eigen tablet?26

5. Heeft uw kind een eigen tablet?

-

Ja 9/32 = 28,12 %

-

Ja: 1/9 = 11,11 %

-

Neen: 23/32 = 71,87 %

-

Neen: 8/9 = 88,89 %

6. hoeveel tijd per dag brengt uw kind

6. hoeveel tijd per dag brengt uw kind

door op digitale media?27

door op digitale media?

-

Minder dan 30 min: 25/34 = 73,53

-

%

Minder dan 30 min: 10/14 = 71,43 %

-

30 min.-1 u.: 8= 23,53 %

-

30 min.-1 u.: 3/14 = 21,43 %

-

Meer dan 1 u.: 1 = 2,94 %

-

Meer dan 1 u.: 1/14 = 7,14 %

7. Op welke leeftijd had uw kind voor

7. Op welke leeftijd had uw kind voor

het eerst ervaring met digitale media?

het eerst ervaring met digitale media?

-

Nog niet: 6/43 = 13,95 %

-

Nog niet: 3/17 = 17,65 %

-

1 jaar: 1/43 = 2,32 %

-

1 jaar: 1/17 = 5,88 %

-

2 jaar: 12/43 = 27,91 %

-

2 jaar: 3/17 = 17,65 %

-

3 jaar: 11/43 = 25,58 %

-

3 jaar: 3/17 = 17,65 %

-

4 jaar: 10/43 = 23,25 %

-

4 jaar: 7/17 = 41,18 %

-

5 jaar: 3/43 = 6,98 %

-

5 jaar: 0 = 0 %

8. Leest u voor aan uw kind?

8. Leest u voor aan uw kind?

-

Neen: 2/43 = 4,65 %

-

Neen: 2/17 = 11,76 %

-

Ja: tablet/smartphone: 5/43 = 11,63

-

Ja: tablet/smartphone: 1/17 = 5,88

% -

Ja: boek: 41/43 = 95,35 %

% -

Ja; boek: 15/17 = 88,23 %

9. Hoeveel tijd besteedt u dagelijks aan

9. Hoeveel tijd besteedt u dagelijks aan

voorlezen?

voorlezen?

-

Geen: 2/43 = 4,65 %

-

Geen: 2/17 = 11,76 %

-

Minimum 30 min: 38/4 3= 88,37 %

-

Minimum 30 min: 11/17 = 64,70 %

-

30 min. – 1u: 3/43 = 6,98 %

-

30 min – 1u: 4/17 = 23,53 %

10. Maakt u gebruik van kinderapps

10. Maakt u gebruik van kinderapps

voor tablet of smartphone?

voor tablet of smartphone?

-

26 27

Neen: 9/34 = 26,47 %

-

Neen: 4/14 =2 8,57 %

Enkel van toepassing op respondenten met een tablet. Enkel van toepassing op respondenten met tablet en/of smartphone.

258

-

Educatieve apps: 17/34 = 50 %

-

Educatieve apps: 5/14 = 35,71 %

-

Spelletjes: 23/34 = 67,65 %

-

Spelletjes: 8/14 = 57,14 %

-

Kinderboeken: 9/34 =26,47 %

-

Kinderboeken: 3/14 = 21,43 %

11. Ziet u voordelen voor de

11. Ziet u voordelen voor de

woordenschatonwikkeling voor het kind

woordenschatonwikkeling voor het kind

bij het gebruik van een

bij het gebruik van een

kinderboekenapp?

kinderboekenapp?

-

Ja: 25/43 = 58,14 %

-

Ja: 8/17 = 47,06 %

-

Neen: 18/43 = 41,86 %

-

Neen: 9/17 = 52,94 %

12. Ziet u voordelen aan

12. Ziet u voordelen aan

kinderboekenapps ten opzichte van

kinderboekenapps ten opzichte van

gedrukte boeken?

gedrukte boeken?

-

Neen: 19/43 = 44,19 %

-

Neen: 5/17 = 29,41 %

-

Interactiviteit: 21/43 = 48,84 %

-

Interactiviteit: 3/17 = 17,65 %

-

Prijs: 7/43 = 16,28 %

-

Prijs: 2/17= 11,76 %

-

Verhaal komt tot leven: 19/43 =

-

Verhaal komt tot leven: 7/17 =

44,19 % -

Handig om mee te nemen: 22/43 =

41,18 % -

5,16 % -

Andere: aangepaste lettergrootte

Handig om mee te nemen: 7/17 = 41,18 %

-

Andere: plaats (1)= 1/17 = 5,88 %

(1), plaats (1) = 2/43 = 6,67 % 13. Ziet u nadelen aan kinderboekenapps 13. Ziet u nadelen aan kinderboekenapps ten opzichte van gedrukte boeken?

ten opzichte van gedrukte boeken?

-

Neen: 13/43 = 30,23 %

-

Neen: 8/17 = 47,06 %

-

Te individueel: 4/43 = 9,30 %

-

Te individueel: 3/17 = 17,65 %

-

Eerder een spelletje: 4/43 = 9,30 %

-

Eerder een spelletje: 0/17 = 0

-

Minder gezellig: 19/43 = 44,19 %

-

Minder gezellig: 7/17 = 41,18 %

-

Andere: prijs (1), slecht voor ogen

-

Andere: slecht voor ogen (1) =

(2), interactiviteit (1), geen eigen

1/17= 5,88 %

klemtoon bij voorlezen (3), te klein scherm (1) = 8/43= 18,60 %

259