Eerste Deel
S. VESTDIJK
MUITERIJ T E G E N HET E T M A A L
I
MUITERIJ T E G E N H E T E T M A A L D E E L I:
PROZA
MUITERIJ TEGEN HET ETMAAL DOOR
S. VESTDIJK
DEEL
I
PROZA
M.CM.XLI A . A . M . STOLS - ' S - G R A V E N H A G E
VOORWOORD Muiterij tegen het Etmaal bevat e e n k e u z e u i t c r i t i e k e n e n k r o n i e k e n , v o o r het meerendeel verschenen i n de N . R . C . Daarmee w i l niet gezegd z i j n , d a t deze b o e k b e s p r e k i n g e n e n b e s c h o u w i n g e n , d i e i n groote t r e k k e n ongewijzigd w o r d e n h e r d r u k t , a a n de eischen v a n het d a g b l a d z i j n aangepast. I n t e g e n d e e l , d e a u t e u r is z i c h z i j n j o u r n a l i s t i e k e l e e m t e n a l t i j d p i j n l i j k b e w u s t geweest. M a a r d a a r d e m e n s c h e l i j k e n a t u u r z o o is i n g e r i c h t , d a t m e n o p z i j n eigen t e k o r t d o o r g a a n s h e t meest p r a t gaat, k o o s h i j e e n t i t e l , d i e a a n e e n eenigszins a n d e r e v e r h o u d i n g z o u k u n n e n d o e n d e n k e n . M e n late z i c h e c h t e r geen z a n d i n d e o o g e n s t r o o i e n : w a n n e e r d e a u t e u r o o i t a l tegen h e t „ e t m a a l " ( d . i . d e e i s c h e n v a n d e k r a n t ) m u i t t e , d a n geschiedde d a t t o c h o p de meest nederige e n o n m e r k b a r e wijze. Muiterij tegen het Etmaal w o r d t i n t w e e d e e l e n u i t g e g e v e n . H e t eerste d e e l bevat o p s t e l l e n o v e r r o m a n s e n n o v e l l e n , h e t t w e e d e o v e r poëzie- e n e s s a y b u n d e l s .
1 Muiterij
E E N P A V A N E ALS M E D E M I N N A A R
1
Dematerialisatie: tot d i t begrip z o u m e n de k e n m e r k e n v a n V a n S c h e n d e l ' s k u n s t , v a n z i j n vroegste w e r k t o t o p h e d e n , t e r u g k u n n e n b r e n g e n . W a n t z o n d e r o o i t d e w e r k e l i j k h e i d te o n t v l u c h t e n , v e r houdt v a n Schendel zich toch uitgesproken anti-naturalistisch tot h a a r ; n o o i t v i n d t m e n i n z i j n r o m a n s gegevens rechtstreeks a a n d e realiteit o n t l e e n d , steeds v i n d t m e n e e n eigen w e r e l d , o n s t o f f e l i j k , o p zijn hoogst zijdelings, o f „symbolisch", b e t r o k k e n o p de w e r e l d zooals w i j a l l e n d i e k e n n e n . V a n S c h e n d e l is, m e e r n o g d a n s c h e p p e r , o f a l t h a n s gaat z i j n s c h e p p i n g s v e r m o g e n h i e r goeddeels i n o p , d e hérschepper eener w e r k e l i j k h e i d , die i n d e n smeltkroes zijner r o m a n c i e r s v e r b e e l d i n g o n t d a a n w o r d t v a n haar h a r d e k a n t e n , h a a r toev a l l i g h e d e n e n o n b e r e k e n b a a r h e d e n , k o r t o m v a n alles w a t t o t d e n m a t e r i e e l e n , t i j d - r u i m t e l i j k e n chaos b e h o o r t , d i e geen a n d e r e o r d e kent d a n die v a n de „ d o o d e " natuurwet. O m d i t d o e l te b e r e i k e n heeft V a n S c h e n d e l a c h t e r e e n v o l g e n s d r i e m e t h o d e n g e v o l g d : d e r o m a n t i s c h e vervaging i n de h i s t o r i s c h e r o m a n s e n n o v e l l e n , d e v e r s t r a k k i n g e n k l a s s i e k e versobering i n d e „ C a l v i n i s t i s c h e " r o m a n s (reeds m e r k b a a r i n H e t F r e g a t s c h i p Johanna Maria), t e r w i j l t e n s l o t t e i n D e Wereld een Dansfeest e e n s o o r t synthese b e p r o e f d is v a n d e b e i d e vroegere m e t h o d e n , m e t als toegevoegd n i e u w e l e m e n t het r e l a t i v i s m e o f p e r s p e c t i v i s m e v a n e e n r o n d d w a l e n d c a m e r a o o g , dat d e g e b e u r t e n i s s e n reeksgewijs vastlegt b i j m o n d e v a n e e n t w i n t i g t a l v e r t e l l e r s : gefingeerde o o g g e t u i g e n . H e t l e v e n v a n d e b e i d e h o o f d p e r s o n e n , D a n i e l W a l e w i j n , later g e n a a m d d e M o r a l i s , naar z i j n moeder die v a n Spaansche afkomst i s , e n M a r i o n R i n g e l i n c k , ber o e p s d a n s e r e s v a n goede f a m i l i e , t r e k t „ f i l m i s c h " a a n o n s geestesoog v o o r b i j , i n c h r o n o l o g i s c h e v o l g o r d e ; h e t p o ë t i s c h e waas v a n E e n Zwerver Verliefd w e r d h i e r t o t e e n zeer exact l i c h t b r e k e n d l e n z e n stelsel, w a a r v a n h e t resultaat z o o w e l w a z i g als h e l d e r k a n z i j n , scheef o f r e c h t , k l e i n o f g r o o t , m a a r d a t m e t d e vroegere r e s u l t a t e n steeds g e m e e n heeft, d a t d e materieele w e r k e l i j k h e i d e r d o o r o p e e n a f s t a n d w o r d t g e h o u d e n . H e t k o m t m i j v o o r , d a t m e t deze d r i e g r o n d m e t h o d e n , hoezeer o o k v o o r v e r d e r e variatie e n r e p r i s e i n a a n m e r k i n g k o m e n d , V a n Schendel's algemeen technische mogelijkheden ( e n niet alleen de zijne) noodzakelijkerwijs zijn uitgeput. Immers, o m e e n v o o r w e r p , e e n steen, a n t i - n a t u r a l i s t i s c h , d . i . a a n d e realiteit o n t h e v e n , u i t te b e e l d e n s t a a n o n s slechts d r i e m i d d e l e n ter b e s c h i k k i n g : v e r v a g i n g d e r c o n t o u r e n , h e t strenge s t i l e e r e n , e n d e snelle afwissel i n g v a n a l o f n i e t m e t d e n n a t u u r l i j k e n s t e e n v o r m gegeven f r a g m e n 1
Arthur van Schendel, De Wereld een Dansfeest, 1938.
4
M U I T E R I J
T E G E N
H E T
E T M A A L
t e n o f a s p e c t e n . W a a r s c h i j n l i j k is h e t o v e r b o d i g e r o p te w i j z e n , d a t V a n Schendel, hoe „ m o d e r n " zijn procédé i n wezen o o k moge zijn, nergens a a n e e n i g z i n l e d i g m o d e m o d e r n i s m e geofferd heeft. T o t i n d e n t o o n b l e e f h i j z i c h z e l f ; e n h e t is e e n d e r grootste c h a r m e s v a n dit prachtige verhaal, e n een v a n de redenen w a a r o m i k het m è t H e t Fregatschip h e t h o o g s t stel i n z i j n oeuvre, dat m e n steeds V a n S c h e n d e l ' s s t e m b l i j f t h o o r e n , o o k als e e n n i e u w e „ s p r e k e r " w o r d t i n g e l e i d , t e r w i j l i e d e r relaas, o n m e r k b a a r v a a k , d o o r m i d d e l v a n d e fijnste, de geestigste w e n d i n g e n , z i c h t o c h t e l k e n s w e e r o n d e r s c h e i d e n laat v a n w a t e r a a n v o o r a f g i n g . S t e l l i g p l e i t h e t v o o r e e n o n g e w o n e b e w e e g l i j k h e i d v a n geest, d a t V a n Schendel, na de H o l l a n d s c h e romans, w a a r i n hij i n een procédé d r e i g d e vast te l o o p e n , e n w a a r v a n d e laatst v e r s c h e n e n e d o o r h u n c o n s e q u e n t e r e c h t l i j n i g h e i d m e e r v a n d e n lezer v e r g d e n d a n w e l bel o o n d w e r d d o o r h e t g r a n d i o z e e x p o s é eener d o o d e l i j k verstarde w e r e l d b e s c h o u w i n g , d e n w e g t e r u g v o n d naar d e n l i c h t e n toets v a n z i j n j e u g d , v e r r i j k t d o o r de l e v e n s w i j s h e i d v a n d e n r i j p e n l e e f t i j d . G e e n r e c h t l i j n i g h e i d m e e r , m a a r e e n gracieuze zigzag-beweging, v a n d e n eenen verteller o p d e n a n d e r e n , meestal afwisselend een m a n e n e e n v r o u w , z o o d a t o o k r o m a n t e c h n i s c h de „ d a n s " v e r b e e l d s c h i j n t i n d i t v e r h a a l o v e r d a n s e r s , d i e m e n d o o r h e t b o e k ziet fladderen als onvatbare nachtvlinders, d o o r schijnwerpers achtervolgd. G e e n o m z i c h t i g h e i d m e e r i n d e n s t i j l , e e n s t i j l d i e d o o r religieuze c o m p l e x e n b e z o c h t e t u i n d e r s e n k r u i d e n i e r s d e e d v o o r t s t a p p e n als o p b e e n e n v a n glas, g e e n o v e r z i c h t e l i j k e o p z e t e e n e r v a n te v o r e n g e p o n e e r d e e r f z o n d e , n o o d l o t o f p r e d e s t i n a t i e ; m a a r e e n m e n s c h e l i j k raadsel, e e n „ m i s v e r s t a n d " , d a t z i c h n a u w e l i j k s t o t v e r w o o r d i n g l e e n t , laat staan tot begripsvorming, theologisch o f anderszins. H e t nadeel immers v a n d e „ C a l v i n i s t i s c h e " r o m a n s , d i e e v e n i n d r u k w e k k e n d w a r e n als m e n s c h e l i j k i r r i t e e r e n d , w a s , d a t de e r i n t o t u i t i n g k o m e n d e p r o b l e m a t i e k nergens o p g e h e v e n w e r d i n h e t b e s p i e g e l e n d e d e n k e n , t e r w i j l dit i n beginsel toch mogelijk moest zijn. V a n d a a r een ondraaglijke d r u k , d i e , m e t a p h y s i s c h , t o t n o o d l o t w e r d v e r h e v e n , z o n d e r d a t er o o i t s p r a k e w a s v a n iets a n d e r s d a n e e n n o o d l o t t i g e d o m h e i d , d i e veel dichter bij het animistische waansysteem v a n sommige w i l d e n s t o n d d a n b i j d e fijngevoelige i n t e l l i g e n t i e v a n D a n i e l e n M a r i o n u i t dezen n i e u w e n r o m a n . N i e m a n d k a n zich aan het v e r m o e d e n ontt r e k k e n , d a t h e t l o t v a n F l o r i s u i t E e n Hollandsch Drama u i t s l u i t e n d het gevolg is v a n m e n s c h e l i j k e b e k r o m p e n h e i d , e n niet v a n e e n erfz o n d e , d i e als n o o d l o t t i g e k r a c h t pas w e r k z a a m v e r m a g te w o r d e n i n d e n m o n d , o f i n d e n b l i k , i n h e t b o o z e o o g e n het b e d u i m e l d e g r o o t b o e k v a n d e n p a e d a g o o g W e r e n d o n k . D e lezer p r o t e s t e e r t v o o r t -
E E N
dat
I immers l a r e n als probleterwijl |:aaglijke dat er Jeid, d i e wilden
P A V A N E
A L S
M E D E M I N N A A R
5
d u r e n d tegen W e r e n d o n k , m e t w o e d e n d e i r o n i e , e n d e meest o n klassieke invectieven, getemperd d o o r een soort ethnologische verb a z i n g , d a t zooiets o p aarde m o g e l i j k i s , — m a a r h i j protesteert nergens tegen h e t n o o d l o t , d a t o p z i j n h o o g s t a a n n e m e l i j k is als d e t e r m i n a t i e d o o r v o l k e n zede, n i e t als o n a f w e n d b a a r f a t u m . I n deze r o m a n s , i n d e n een meer d a n i n d e n ander, w o r d t keer o p keer een demonstratie geleverd v a n de onvereenigbaarheid v a n d e n rigoureuzen zedelijken n o r m m e t de menschelijke ziel, de menschelijke w a a r d i g h e i d . D e Wereld een Dansfeest e v e n w e l d e m o n s t r e e r t d e o n v e r e e n i g b a a r h e i d v a n t w e e m e n s c h e l i j k e z i e l e n ; w a t v o o r d e eene h e l f t abstract w a s g e b l e v e n , is i n d i t b o e k geheel c o n c r e e t e n l e v e n d gew o r d e n , e n daarmee k o m t overeen een grootere spontaneïteit, e e n l i c h t e r e w e r e l d , e e n t i n t e l e n d e sfeer, d i e d o o r haar w e e m o e d o n t r o e r e n k a n , daar w a a r d e C a l v i n i s t i s c h e r o m a n s , naar h u n a a r d , a l l e e n m a a r b e k l e m d e n . O f a n d e r s gezegd: V a n S c h e n d e l ' s p r o b l e m a t i e k w e r d v a n ethisch-religieus t o t erotisch-aesthetisch. H i e r m e e h a d h i j , z i j n s p e c i a a l d i c h t e r l i j k t a l e n t i n a a n m e r k i n g g e n o m e n , alles te w i n n e n e n slechts w e i n i g te v e r l i e z e n . H e t raadsel w a a r o v e r i k s p r a k , h e t m i s v e r s t a n d , k o m t n e e r o p h e t volgende. D a n i e l e n M a r i o n , b e i d e n v o o r d e n dans bij uitstek begaafd, s c h i j n e n n i e t a l l e e n als d a n s e r , m a a r o o k als m e n s c h v o o r e l k a a r b e s t e m d te z i j n . R e e d s v r o e g ziet i e d e r e e n i n h e n „ e e n p a a r " , b o v e n d i e n w o r d t d e lezer d o o r a l m e e r vertellers i n d e n w a a n geb r a c h t , d a t zij i n d e r d a a d v a n e l k a a r h o u d e n , — eerst i n H e t verhaal van de jeugdvriendin, tegen h e t s l o t , w o r d t t w i j f e l h i e r a a n u i t g e s p r o k e n . T o c h is er iets d a t h e n , reeds v r o e g , v a n e l k a a r v e r w i j d e r d h o u d t , h o e w e l geen v a n b e i d e n z i j n o f haar i d e a a l i n e e n a n d e r belichaamd vindt. Tenslotte, door bemiddeling v a n vrienden, w o r d e n J n o g tezamen gebracht, zij t r o u w e n , trachten i n L o n d e n m e t d e n d a n s i n h u n o n d e r h o u d te v o o r z i e n , m a a r gaan a l s p o e d i g d o o r gebrek e n z i e k t e te g r o n d e . D i t geheele relaas, m e t alle u i t w e i d i n g e n e n o m w e g e n , w a a r t o e e e n g r o o t a a n t a l b i j f i g u r e n — gedeeltelijk d e „ v e r t e l l e r s " — d e n a u t e u r n o o p t , i s , d a n k zij d e gevolgde t e c h n i e k , v o l k o m e n overtuigend. O v e r D a n i e l e n M a r i o n k a n V a n Schendel zich terloops e n met een schijnbare b e m i n n e l i j k e oppervlakkigheid u i t l a t e n , o m d a t h i j n i e t m e t z i j n neus b o v e n o p h e n z i t , o m d a t h i j er „ z i j n m e n s c h e n v o o r h e e f t " . D i t v e r k l a a r t o o k d e i n g e h o u d e n o n t r o e r i n g , z o n d e r eenige s e n t i m e n t a l i t e i t , d i e v o o r a l naar h e t s l o t t o e m e r k b a a r w o r d t : h e t a a n d o e n l i j k e geval (het d a n s p a a r , v o o r h e t g e l u k i n d e w i e g gelegd, d a t , s t r a a t a r m g e w o r d e n , a a n d e t e r i n g s t e r f t ! L a B o h è m e ! M i m i ! T r a n e n ! ) w o r d t ons niet opgediend i n substantie, m a a r als „ g e u r " i n h e t v r i j l a c o n i e k e Verhaal van de werkster, d i e Z1
6
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
w e l iets, m a a r l a n g n i e t alles v a n h e t geval b e g r i j p t . T r o u w e n s , o o k de beter ingelichte v r i e n d e n e n v r i e n d i n n e n , w a a r v a n het b o e k w e m e l t , b e g r i j p e n slecht, w a a r o m h e t t u s s c h e n d e t w e e d a n s e r s m o e s t m i s l o o p e n . E r is s p r a k e v a n e e n v e r s c h i l i n r h y t h m e , i n o p v a t t i n g v a n „ m a t e n " , — m a a r aangezien m e n h i e r n i e t a a n e e n v u l g a i r e r u z i e over choreografische p r o b l e m e n d e n k e n mag, brengt d i t o n s niet veel verder. I n d e n m o n d v a n de „jeugdvriendin" of van de „andere d a m e " k u n n e n deze a a n d u i d i n g e n n o g w e l opgevat w o r d e n als e e n v e r d r a a i d e u i t s p r a a k , e e n m i s v e r s t a n d v a n h u n k a n t ; w a t V a n S c h e n d e l zelf b e treft ligt h e t v o o r d e h a n d , d a t h i e r m e e iets „ b e d o e l d " i s , e e n n i e t a l te l e t t e r l i j k e , j a zelfs s t e r k o v e r d r a c h t e l i j k e , „ s y m b o l i s c h e " o m s c h r i j v i n g v a n iets d a t z i c h n i e t z o o g e m a k k e l i j k o n d e r w o o r d e n b r e n g e n laat. Z o e k t m e n h e t b o e k g e d u l d i g d o o r , — b . v . reeds i n h e t eerste h o o f d s t u k , H e t verhaal van den makelaar, w a a r i n h e t H a l e w i j n l i e d o p d u i k t , — d a n v i n d t m e n tenslotte t o c h w e l w a t de auteur met dit „verschil i n r h y t h m e " bedoeld k a n hebben, dat twee m e n s c h e n , e n zooals w e a a n s t o n d s z u l l e n z i e n , o o k n o g t w e e a n d e r e m e n s c h e n , v a n elkaar v e r w i j d e r d h o u d t . E r zijn andere v e r k l a r i n g e n mogelijk, m a a r deze v a t m . i . h e t best d e f e i t e n s a m e n . W e n s c h t m e n z i c h e e n i n z i c h t te v e r s c h a f f e n i n d e h a r t s g e h e i m e n v a n D a n i e l e n M a r i o n , d a n d i e n t m e n u i t te gaan v a n h e t z i c h allengs v e r d u i d e l i j k e n d e feit, dat z i j n i e t z o o z e e r v e r l i e f d z i j n o p e l k a a r als w e l o p d e n d a n s , e n , w a t v a n kapitaal belang i s , niet zoozeer o p d e n dans o f het d a n s e n i n h e t a l g e m e e n als w e l o p é é n zeer b e p a a l d e n d a n s , e e n S p a a n s c h e p a v a n e , d i e , iets te s n e l gespeeld, o p e e n m e n u e t l i j k t , e n m e t h e t z o e k e n w a a r n a a r e e n g o e d gedeelte v a n h e t b o e k heengaat. D e p a v a n e vertegenwoordigt een jeugdherinnering v o o r b e i d e n ; maar o o k ander e n w o r d e n d o o r d e m e l o d i e meegesleept; h o e d i t z i j , v o o r D a n i e l e n M a r i o n w o r d t deze d a n s t o t iets fataals d a t , j u i s t d o o r d a t h e t niet a l g e m e e n i s , m a a r iets zeer b i j z o n d e r s e n c o n c r e e t s , geassocieerd k o n w o r d e n m e t d e b i j z o n d e r e gestalte v a n d e j e u g d v r i e n d i n , v a n d e n j e u g d v r i e n d . D a n s e n j e u g d l i e f d e z i j n h i e r w e d e r z i j d s gefixeerd, als d e w o r t e l s v a n t w e e v l a k naast e l k a a r g r o e i e n d e p l a n t e n , w a a r v a n m e n d e e e n n i e t u i t t r e k k e n k a n z o n d e r d e a n d e r te s c h a d e n . M a a r het i n d i v i d u groeit o p , e n aldra w o r d t de k l o o f merkbaar, d i e M u z e e n geliefde v a n e l k a a r s c h e i d t : d e laatste b e a n t w o o r d t n i e t m e e r a a n het i d e a a l , d a t d e eerste m e t haar l a t e r n a m a g i c a o v e r h e m o f haar h e e n w i e r p ; e n deze d i s h a r m o n i e k a n h e n niet a n d e r s t o t b e w u s t z i j n k o m e n d a n i n d e taal v a n d e n d a n s , d i e v a n alles d e o o r z a a k w a s . D a n i e l e n M a r i o n stóren elkaar tijdens het d a n s e n , zij v o e l e n h u n w e d e r z i j d s c h o p t r e d e n als i n b r e u k , als b e d r e i g i n g v a n d e n slechts i n d i v i d u e e l te e r v a r e n d r o o m ; k r a s gezegd: d e p a v a n e — d e m e l o d i e
E E N
P A V A N E
A L S
M E D E M I N N A A R
7
e r v a n — is als e e n j a l o e r s c h e m e d e m i n n a a r o f m e d e m i n n a r e s , d i e h e n v a n e l k a a r t r a c h t te s c h e i d e n , t e r w i j l zij t o c h steeds w e e r e e n mysterieuze aantrekkingskracht o p elkaar z u l l e n uitoefenen, o m d a t i n h u n d i e p s t e h e r i n n e r i n g deze d a n s nergens a n d e r s bestaat d a n voor Daniel i n M a r i o n en voor M a r i o n i n Daniel. D e z e b e s p i e g e l i n g e n z i j n n o g i n t w e e r i c h t i n g e n v e r d e r u i t te b r e i d e n , m a a r d a a r m e e o v e r s c h r i j d t m e n e i g e n l i j k reeds d e g r e n z e n v a n d i t b o e k , dat m e e r t o t r ê v e r i e u i t l o k t d a n t o t p h i l o s o f i e . E r o t i e k e n b e o e f e n i n g d e r k u n s t , hoezeer o o k o p e l k a a r a a n g e w e z e n , s l u i t e n e l k a a r t e r z e l f d e r t i j d u i t : d i t is d e „ m o r a a l " v a n De Wereld een D a n s feest, e e n m o r a a l , d i e m e n p r e c i s e e r e n k a n d o o r h e t a c c e n t te leggen o p het e e n o f o p het a n d e r , d u s d o o r b e u r t e l i n g s vast te s t e l l e n , dat d e M u z e , n a i j v e r i g o p h a a r eigen s c h i j n g e s t a l t e n , deze t e n s l o t t e steeds w e e t te o v e r w i n n e n e n te v e r n i e t i g e n , e n , t e n t w e e d e , dat m e n n o o i t v e r l i e f d w o r d t o p e e n v r o u w , m a a r dat m e n éérst v e r l i e f d i s , — d o o r m u z i e k , d o o r e e n d a n s , e e n d r o o m , — e n i n d i e n toes t a n d tegen e e n t o e v a l l i g a a n w e z i g e v r o u w a a n l o o p t . B i j n a heeft het d e n schijn, alsof V a n S c h e n d e l meer aan de tweede interpretatie gedacht heeft d a n a a n de eerste, getuige h e t o p t r e d e n v a n e e n z e k e r e n R e y n a l d , d i e i n z i j n j e u g d e v e n e e n s v e r l i e f d is geweest o p M a r i o n e n d i e i n het n a w o o r d , dat v o o r z i j n r e k e n i n g k o m t , o v e r d i e z e l f d e r h y t h m i s c h e v e r s c h i l l e n r e p t , o f s c h o o n h i j geen d a n s e r i s . D e r h y t h m i s c h e v e r s c h i l l e n w o r d e n n u w e l h e e l d u i d e l i j k „ s y m b o l i s c h " , haast a l te a l g e m e e n s y m b o l i s c h . D a a r staat t e g e n o v e r , dat deze „ m e l a n c h o l i c u s " d e z w a k s t e figuur is v a n het heele b o e k , e e n o v e r b o d i g e herhaling v a n D a n i e l , een medeminnaar, een „ d e r d e " , die hier niet o p z i j n plaats i s , o m d a t d e p a v a n e e n g e e n a n d e r e d e „ d e r d e " is t u s s c h e n D a n i e l e n M a r i o n ! H e t s l o t w o o r d , het m o o i s t e m i s s c h i e n w a t V a n S c h e n d e l o o i t schreef (laatste a l i n e a ! ) , z o u m e n n i e t graag w i l l e n m i s s e n , m a a r w e l l i c h t h a d het b e t e r o p g e d r a g e n k u n n e n w o r d e n aan een ander personnage d a n aan dezen b l o n d e n d r o o m e r , d i e n m e n reeds h a l f v e r g e t e n w a s . R e y n a l d is vaag, n i e t als d e b e i d e p r o t a g o nisten, w i e r vaagheid o p beweeglijkheid berust e n vluchtigheid uit h o o f d e v a n het „ d a n s f e e s t " , m a a r als iets w a a r i n d e auteur is b l i j v e n s t e k e n . R e y n a l d is vaag, h i j h a d n o g vager m o e t e n z i j n ! W a n t w a t is h i j a n d e r s d a n e e n s t e m , e e n alter ego v a n d e n a u t e u r , d i e n o g iets te v e r t e l l e n h a d o v e r het paar, n a d e n t r a g i s c h e n o n d e r g a n g i n L o n d e n , met die b i j n a ondraaglijke danspassen en buigingen i n een te k l e i n e k a m e r ? R e y n a l d m a g z i c h v a n deze taak b e h o o r l i j k h e b b e n gekweten, i n een andere, m i n d e r doorzichtige v e r m o m m i n g , had de a u t e u r het h e m v e r b e t e r d . D i t is het eenige b e z w a a r , dat i k tegen V a n S c h e n d e l ' s s c h e p p i n g z o u w e t e n te f o r m u l e e r e n .
V O O R N A A M H E I D E N H A A R GRENZEN
1
D e w a a r d e v a n h e t oeuvre v a n A r t h u r v a n S c h e n d e l , e n i n z e k e r e n z i n o o k z i j n b l i j v e n d succes als s c h r i j v e r , b e r u s t o p e e n houding, — e e n h o u d i n g , d i e z i c h n i e t g e m a k k e l i j k laat o m s c h r i j v e n , laat staan a n a l y s e e r e n . V o o r n a a m h e i d , e e n t e r m d i e als u i t g a n g s p u n t g e s c h i k t l i j k t , bezit als m e n s c h e l i j k e eigenschap t r o u w e n s d i e z e l f d e ontoegankelijkheid, d i e zich hier verraadt i n de m o e i l i j k h e d e n eener d e f i n i t i e . V e r g i s i k m i j niet, d a n is deze t e r m i n v e r b a n d m e t V a n S c h e n d e l ' s w e r k h e t eerst gebezigd d o o r T e r B r a a k , e n i k g e l o o f n i e t , d a t m e n e e n betere z o u k u n n e n v i n d e n . M a a r w a t is v o o r n a a m h e i d ? V o o r n a a m h e i d laat z i c h h e t best negatief b e n a d e r e n : d e v o o r n a m e is n i e t t r i v i a a l , n i e t l u i d , n i e t o p d r i n g e r i g , n i e t g r i l l i g , h i j s c h u w t alle effectbejag; m a a r daarnaast is h i j t o c h o o k w e e r te v o o r n a a m v o o r h e t c u l t i v e e r e n v a n d u i d e l i j k e d e u g d e n als g o e d h e i d , z i e l e a d e l , e e r l i j k h e i d , w a a r h e i d s l i e f d e , e n w a t dies m e e r z i j . M e n m o e t z i c h v o o r s t e l l e n , d a t d e v o o r n a m e m e n s c h a l deze d e u g d e n , e n e n k e l e o n d e u g d e n e r b i j , w e l b e z i t , m a a r d a t h i j ze, i n z i j n l e v e n o f i n z i j n w e r k o f i n b e i d e , n i e t z o o g r i f a a n h e t w o o r d laat, d a t h i j ze i n p e t t o h o u d t i n d e sfeer d e r geestelijke mogelijkheden, d u s „ i n p o t e n t i e " , z o n d e r ze te „ a c t u a l i s e e r e n " , te v e r w e r k e l i j k e n . D i t is n i e t hetzelfde als z e l f b e d w a n g , w a n t h e t b e r u s t o p e e n i n s t i n c t ; zelfbed w a n g i s , a l w e e r , e e n gerealiseerde o f geactualiseerde d e u g d , d i e d e n asceet voegt, n i e t , i n eerste i n s t a n t i e , d e n aristocraat. S i n d s N i e t z s c h e z i e n w i j i n deze v o o r n a m e t e r u g h o u d i n g , i n d i t natuurlijke v e r m o g e n , z o n d e r „ d w a n g " , o m z i j n reacties te k u n n e n u i t s t e l l e n , z i j n k r a c h t r e s e r v o i r s o n g e b r u i k t te l a t e n , z i j n geestelijke „ k r i n g s p i e r e n g e s l o t e n te h o u d e n " , z o o a l s N i e t z s c h e z i c h u i t d r u k t , h e t o v e r t u i g e n d s t k e n merk v a n d e n hoogeren mensch, d . i . de mensch, die de dierlijke o n m i d d e l l i j k h e i d h e t verst achter z i c h gelaten heeft, — z o n d e r d a a r o m n o g , d i t m o e t er m e t n a d r u k b i j v e r m e l d w o r d e n , h e t d i e r i n z i c h z e l f te h e b b e n verdrongen. A n d e r s d a n d e k l e i n - b u r g e r , heeft d e v o o r n a m e m e n s c h , d e aristocraat, v o o r t d u r e n d d e m o g e l i j k h e i d i n z i c h o m ó ó k d i e r l i j k te z i j n , i n d i e n d i t g e w e n s c h t i s , e n h i j z e l f is d e eenige d i e o v e r deze w e n s c h e l i j k h e i d beslist, d e b e v r e d i g i n g z i j n e r i n s t i n c t e n r e g e l e n d naar d e w e t t e n z i j n e r n a t u u r . G o e t h e is h i e r v a n h e t i l l u s t e r e v o o r b e e l d . E n met Goethe mag A r t h u r v a n Schendel d a n w e i n i g gemeen hebben, — z o o o n t b r e e k t G o e t h e ' s wijsgeerig-theoretische k a n t geheel b i j h e m , — b i j b e i d e n v i n d t m e n t o c h d a t k a r d i n a l e k e n m e r k e e n e r sterk o n t w i k k e l d e potentialiteit, die aan de v o o r n a a m h e i d t e n grondslag ligt: het o n v e r z w a k t p r o d u c t i e v e r m o g e n t o t o p h o o g e n l e e f t i j d . 1
Arthur van Schendel, De Zomerreis, 1938.
V O O R N A A M H E I D
E N
H A A R
G R E N Z E N
9
W a n n e e r m e n de qualiteiten v a n V a n Schendel's romans i n w o o r d e n m o e t weergeven, k o m t m e n i n groote verlegenheid. D e z e r o m a n s z i j n v o o r n a a m , e n als z o o d a n i g i n h o o g e m a t e i m p o n e e r e n d ; o p z o e k n a a r geactualiseerde d e u g d e n , — fantasie, b e e l d e n d v e r m o g e n , p s y c h o l o g i s c h i n z i c h t , h u m o r , — stuit m e n steeds w e e r o p negatieve o m s c h r i j v i n g e n , e n zelfs v a n d e n b e w o n d e r e n s w a a r d i g e n s t i j l laat z i c h w e i n i g a n d e r s zeggen d a n d a t h e t r h y t h m e e r v a n niet s t o o r t , d e b e e l d s p r a a k niet o p z i c h t i g is e n d e s y n t a x i s noch g r i l l i g e n a f w i s s e l e n d noch b i j z o n d e r m o n o t o o n . D e c h a r m e v a n d i t w e r k is o n d e f i n i e e r baar, o m d a t zij o p m o g e l i j k h e d e n b e r u s t , d i e als e e n suggestieve sfeer o v e r h e t b o e k b l i j v e n z w e v e n z o n d e r er o p g r i j p b a r e w i j z e i n d o o r te d r i n g e n . D i t b e t e e k e n t niet, dat V a n S c h e n d e l z i j n b e d o e l i n g e n slecht z o u h e b b e n gerealiseerd, w a n t deze t e r u g h o u d i n g is j u i s t z i j n b e d o e l i n g , hij z o u niet anders k u n n e n , hij z o u o o k niet anders w i l l e n . M e n v i n d t , t r o u w e n s , deze zelfde t e r u g h o u d i n g i n d e k e u z e v a n personages d i e steeds e e n zekere potentieele m e n s c h e l i j k h e i d v e r t e g e n w o o r d i g e n : n a t u r e n d i e z i c h n i e t u i t e n , z i c h n i e t g e v e n (tenzij d a n d a t ze a l h u n g e l d w e g g e v e n , o m v e r d e r v a n h e t g e v e n af te z i j n ) , d i e e e n d i e p v e r b o r g e n i d e a a l najagen, w a a r v a n d e v e r w e z e n l i j k i n g h e n n i e t eens bijzonder gelukkig m a k e n z o u , die stil h u n plicht d o e n e n deugdzaam z i j n d o o r h u n d e u g d e n onaangetast, e n d u s e i g e n l i j k o n g e b r u i k t e n b u i t e n alle b e p r o e v i n g te l a t e n . I n deze r o m a n s k o m t m e n i n c o n t a c t — d e u i t d r u k k i n g is te grof, w a n t o p d i r e c t e w i j z e k o m t m e n j u i s t nergens i n c o n t a c t — m e t e e n z i c h n i m m e r w i j z i g e n d e p s y c h i s c h e gel a d e n h e i d , d i e i n d r u k w e k k e n d is o f ergernis w e k k e n d , a l naar gelang w i j i n staat z i j n d e z e n h o o g e n graad v a n v o o r n a a m h e i d te v e r d r a g e n ; er z i j n , v a n d e n k a n t v a n d e n lezer, slechts t w e e reacties m o g e l i j k : knielen, o f m e t m o d d e r gooien e n scheldwoorden gillen; maar dat Vjn precies d e reacties d i e a r i s t o c r a t e n v a n o u d s h e r p l e g e n u i t te l o k k e n . H e t is h o o g s t m e r k w a a r d i g h o e d e o n t l a d i n g , v u l g o : o n t k n o o p i n g , b i j V a n S c h e n d e l steeds a a n h e t „ n o o d l o t " w o r d t o v e r gelaten, h e t b l i n d e t o e v a l : e e n m a n heeft e i n d e l i j k z i j n s c h i p e n v a l t u i t d e n m a s t ; e e n h u i s w o r d t i n b r a n d g e s t o k e n ; er l i g t ergens i n een schuur een b i j l klaar. D a t beteekent: de o n v o o r n a a m h e i d , d i e i n het w e r k e l i j k e l e v e n , zooals w i j allen w e t e n , tenslotte niet heelemaal o n t b r e e k t e n d u s o o k i n e e n r o m a n t o t h a a r r e c h t d i e n t te k o m e n , w o r d t v e r w e z e n naar b u i t e n m e n s c h e l i j k e r e g i o n e n i n d e n v o r m v a n een l i c h t e l i j k m e l o d r a m a t i s c h s l o t , d a t d e v o o r n a a m h e i d d e r h o o f d p e r s o n e n onaangetast laat. H i e r is h e t n o o d l o t n i e t e e n h o o g e r e i n stantie, n e e n , h e t staat o p é é n l i j n m e t e e n a r i s t o c r a t i s c h e d a m e d i e z i c h g e n o o d z a a k t ziet e e n n i e t a l te vieze b r o m v l i e g d o o d te s l a a n . U i t d i t alles v o l g t , dat h e t w e l s l a g e n v a n V a n S c h e n d e l ' s g e s c h r i f t e n z
10
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
staat o f v a l t m e t d e d w i n g e n d e a a n w e z i g h e i d v a n e e n m o n u m e n t a a l t h e m a . T e r u g h o u d i n g , p o t e n t i a l i t e i t , v o o r n a a m h e i d , k e n n e n slechts d e groote a f m e t i n g , q u a n t i t a t i e f o f q u a l i t a t i e f , d . w . z . d e a f m e t i n g v a n het menschelijke leven i n al zijn onbegrensdheid, o f de afmeting v a n d e n e i n d e l o o z e n , z i j h e t o o k slechts i n f r a g m e n t e n t o t o n s k o m e n d e n d r o o m ( d i t laatste b . v . i n Nachtgedaanten). D w i n g t m e n i e m a n d als V a n S c h e n d e l t o t h e t b e h a n d e l e n v a n c o n c r e t e o n d e r w e r p e n i n het kader v a n een bepaalde genrekunst, die m e n met d e n n a a m „literair k l e i n g o e d " k a n b e s t e m p e l e n , d a n k o m t er iets eigenaardigs te v o o r s c h i j n , iets als k i n d e r s p e e l g o e d i n s t r e n g e n R e n a i s s a n c e s t i j l , z o n d e r e e n i g p a r o d i s t i s c h o o g m e r k w e l te v e r s t a a n . D e k o r t e s t u k k e n , i n De Zomerreis v e r z a m e l d , v e r t e g e n w o o r d i g e n o m z o o te zeggen V a n S c h e n d e l ' s „ j o u r n a l i s t i e k " w e r k ; zij z i j n v o o r d e k r a n t g e s c h r e v e n , w a a r s c h i j n l i j k i n zeer v e r l o r e n , zij h e t o o k n i e t o n b e w a a k t e o o g e n b l i k k e n ; V a n S c h e n d e l is n o o i t „ o n b e w a a k t " . J o u r n a l i s t i e k is h i e r e e n g r o o t w o o r d , m a a r t o c h zeer b r u i k b a a r o m d e b e g r e n s d h e i d v a n d e n v o o r n a m e n m e n s c h te d e m o n s t r e e r e n ; i n z o o v e r r e h e b b e n deze s t u k k e n , d i e V a n S c h e n d e l n i e t o p z i j n sterkst t o o n e n , met journalistiek o p zijn m i n s t veel gemeen. Journalistiek i m m e r s is i n w e z e n o n v o o r n a a m , hetgeen n i e t zeggen w i l , d a t d e journalist zich v o o r t d u r e n d i n trivialiteiten wentelt, maar alleen, dat d e j o u r n a l i s t i e k z i c h n i e t verdraagt m e t e e n t e r u g h o u d i n g , d i e geestel i j k e m o g e l i j k h e d e n o n g e a c t u a l i s e e r d laat. A c t u a l i s e e r e n - a c t u e e l : d i t is m é é r d a n e e n w o o r d s p e l i n g ! W a a r V a n S c h e n d e l ' s aesthetische vormgeving — bij h e m de getrouwe weerspiegeling v a n zijn menschz i j n — o p e e n v o u d , g e l i j k m a t i g h e i d , o n v e r s t o o r b a a r h e i d , veralgem e e n i n g e n n o r m a t i v i t e i t , j a , haast z o u m e n zeggen: n o r m a l i s e e r i n g , is gericht, daar is d e j o u r n a l i s t a a n g e w e z e n o p d e n o m g a n g m e t h e t b i j z o n d e r e , a f w i j k e n d e , s t o r e n d e , o n s a m e n h a n g e n d e , gedetailleerde: met een i n het o o g springende feitelijkheid. M e t mogelijkheden k a n h i j z i c h n i e t afgeven, z i j n g e b i e d is d e o n m i d d e l l i j k e realiteit, w a a r alles „ k l a a r " l i g t . M o g e l i j k h e d e n z i j n n i e t te „ v e r s l a a n " e n d e p o t e n tieele s p a n n i n g v a n d e n j o u r n a l i s t b e r e k e n t m e n o v e r h e t a l g e m e e n n i e t naar d e n t i j d s d u u r v a n e e n geheel l e v e n , m a a r v a n é é n o f t w e e dagen. R e e d s d o o r d a t m e n i g s t u k u i t De Zomerreis z i c h m e t h e t v e r l e d e n b e z i g h o u d t , gaat i n d i t geval d e j o u r n a l i s t i e k e v e r g e l i j k i n g m a n k . M a a r d a a r o m b o e t d e v e r g e l i j k i n g n o g niets v a n haar l e e r z a a m h e i d i n . O n g e t w i j f e l d laat z i c h deze b e d a c h t z a m e reportage v a n e e n z e k e r a a r t s v a d e r l i j k e n d o o r aesthetische b e h o e f t e n g e l e i d sight-seeing m e t profijt lezen. M a a r waar onze „journalistieke" belangstelling v o o r feitelijkheden e n h u n verklaring w o r d t gewekt, d . i . waar w i j de vrij-
V O O R N A A M H E I D
E N
H A A R
G R E N Z E N
11
h e i d n e m e n o n v o o r n a a m te reageeren, d a a r laat V a n S c h e n d e l o n s i n d e n steek. Z i e h e t s t u k o v e r s p o o k h u i z e n , w a a r i n w i j o n s o n mogelijk k u n n e n laten afschepen met d e n archaïseerenden k w i n k slag, dat m e n h e t g e l o o f a a n z u l k e h u i z e n „ z e l f s " v i n d t „ b i j l i e d e n d i e ter s c h o o l z i j n g e w e e s t " , o f d o o r d e v e r b l u f f e n d e s l o t t i r a d e : „ W i e d e v e r k l a r i n g e r v a n w i l w e t e n k a n nergens a n d e r s z o e k e n d a n i n de w e r k e l i j k h e i d o f i n de v e r b e e l d i n g " . D a a r m e e begint een n i e u w h o o f d s t u k , maar het blijft ongeschreven, e n o p uiterst o n v o o r n a m e w i j z e m o m p e l e n w i j iets o v e r e e n k l u i t j e i n het r i e t . D a a r b i j z i j n d e diverse spookverhalen prachtig naverteld, en waarschijnlijk moet m e n e n mentaliteit b e w o n d e r e n die zich inzake s p o k e n met s p r o k e n t e v r e d e n stelt, d e a n n a l e n v a n d e Society for Psychical Research o n g e o p e n d laat e n d e m e d i u m i e k e v e r k l a r i n g s h y p o t h e s e n i n h e t d u i s t e r der wetenschappelijke vulgariteit. V o o r m i j b l i j f t V a n S c h e n d e l ' s D e Zomerreis het genietbaarst w a a r hij ö f r o n d w e g i n f o r m a t i e f is, öf waar de o m t r e k k e n v a n een m e d i tatief gerichte „literaire c r i t i e k " te h e r k e n n e n z i j n ( i n h e t m o o i e Midsummernight's Dream). V o o r h e t overige v i n d t m e n h i e r e e n scheef s p i e g e l b e e l d v a n d e n g r o o t e n s c h r i j v e r , e n e e n n i e t al te b o e i e n d s p i e g e l b e e l d . V a n S c h e n d e l is n i e t speelsch e n w i s p e l t u r i g , e n v o o r a l : n i e t f e l e n s c h e r p r e a l i s t i s c h genoeg v o o r d e b e s p i e g e l e n d e n o t i t i e e n h e t z a k e l i j k e v e r s l a g , zooals H u x l e y b . v . , w i e n s essay's ó o k „ a e s t h e t i s c h " verzorgd z i j n , maar die, waar hij een e n k e l e n keer niet „reden e e r t " , o p zeer b e k o o r l i j k e w i j z e z i j n c a p r i c i e u z e fantasie o p z i j n e r u d i t i e k a n l o s l a t e n . H e t b e g r i p „ l o s l a t e n " bestaat n i e t b i j V a n S c h e n d e l . H e t is e e n a a n r a n d i n g v a n d e v o o r b e e l d i g e p o t e n t i a l i t e i t , d i e niets loslaat e n alles v a s t h o u d t , v a n d e v o o r b e e l d i g e v o o r n a a m h e i d die zich niet blootgeeft. A a n d e n anderen k a n t doet m e n i n z o o ' n b o e k gTaag a f s t a n d v a n het „ i n t e r e s s a n t e " , w a n n e e r d e r o m a n s v a n d e n s c h r i j v e r i n k w e s t i e j u i s t „ i n t e r e s s a n t " z i j n o p d e tegenovergestelde m a n i e r . E e n V a n S c h e n d e l m e t é e n k o r r e l l e v e n d i g h e i d m e e r h a d E e n Hollandsch Drama n i e t g e s c h r e v e n . e
1
D i t artikel, waarvan ik de strekking ongewijzigd handhaaf, geeft niettemin van grove ondankbaarheid blijk, hetgeen ik helaas niet weten kon toen ik het schreef. V a n Schendel's bespreking, in De Zomerreis, van Gosse's boek The Pirate's Who's Who, bracht mij namelijk op het spoor van het bestaan der 18-e eeuwsche vrouwelijke piraten Mary Read en A n n e Bonney, en daarmee indirect tot de conceptie van den roman Rumeiland. 1
DICHTER IN PROZA
1
H e t is o p m e r k e l i j k , d a t t o t b e s c h o u w i n g e n o v e r d e v e r h o u d i n g t u s s c h e n p r o z a e n poëzie e v e n v a a k het w e r k v a n n i e t - d i c h t e r s a a n l e i d i n g geeft als dat v a n d e b e o e f e n a a r s v a n p r o z a e n poëzie b e i d e , n o o i t echter, of zelden, het w e r k v a n zuivere poëten. M o g e l i j k k a n d i t verklaard w o r d e n d o o r de grootere u i t b r e i d i n g , o f z o o m e n w i l : d u b b e l z i n n i g h e i d v a n het begrip „poëzie". „Poëzie", m i n o f meer overdrachtelijk gebruikt i n d e n z i n v a n poëtische l e v e n s h o u d i n g o f poëtisch accent, — e n a f o r t i o r i i n d i e n v a n „geestelijke s c h e p p i n g " ( p o i e s i s ) , z o o a l s P a u l Valéry dat doet, — projecteert zich wèl o p het stijlbegrip proza, „ p r o z a " d a a r e n t e g e n n i e t o f n a u w e l i j k s o p h e t s t i j l b e g r i p poëzie. V o o r l o o p i g , e n zeer z e k e r w a n n e e r m e n d e h i s t o r i e laat s p r e k e n , , bestaat h e t p o ë t i s c h p r o z a ( r h y t h m i s c h p r o z a , h e t p r o z a g e d i c h t , o f zelfs a l l e e n m a a r d e d i c h t e r l i j k e o n t b o e z e m i n g , d e s n o o d s i n h a k k e l e n d p r o z a ) p a r d r o i t d e n a i s s a n c e , d e prozaïsche poëzie o p z i j n h o o g s t p a r d r o i t d e c o n q u ê t e , als v e n i j n i g r e a c t i e - v e r s c h i j n s e l , als satyre. T r o t s d e b i j b e t e e k e n i s v a n „ p r o z a " als „ p r o z a v a n h e t l e v e n " ( b . v . kopjes wasschen) zal vastgehouden moeten w o r d e n aan de dubbele beteekenis v a n „ p o ë z i e " e n de enkelvoudige beteekenis v a n „ p r o z a " , hetgeen o v e r e e n e e u w n a t u u r l i j k gehaal a n d e r s k a n z i j n . N i e t s w i j z i g t z i c h z o o g r o n d i g als d e k u n s t t h e o r e t i s c h e t e r m i n o l o g i e . A r t h u r v a n S c h e n d e l , d i e n o o i t , tenzij m i s s c h i e n b i j w i j z e v a n j e u g d z o n d e , v e r z e n schreef, is n i e t t e m i n e e n d i c h t e r , — w a a r b i j w i j n i e t eens b e h o e v e n te d e n k e n a a n d e D u i t s c h e b i j b e t e e k e n i s : c o m p o n i s t e n als t o o n d i c h t e r s e n iedere g r o o t e geest als „ D i c h t e r " z o n d e r m e e r . V a n S c h e n d e l ' s levenshouding w a s steeds d i c h t e r l i j k , — d i c h t e r l i j k i n o v e r d r a c h t e l i j k e n z i n ; zij w a s d i t i n d e M i d d e l e e u w s c h e v e r b e e l d i n g e n e n h e t w e r k d a t z i c h d a a r b i j a a n s l o o t , zij w a s h e t iets m i n d e r onmiskenbaar i n de Calvinistische romans, — waarop d a n e c h t e r z o o w e l d e v e r h a l e n v a n d e n „ d o m m e n j o n g e n " als v o o r a l d i t Nachtgedaanten d e weegschaal w e e r i n d e a n d e r e r i c h t i n g d e d e n d o o r s l a a n . T r o u w e n s , o o k f o r m e e l v i n d t m e n i n d e z e n laatsten b u n d e l o v e r g a n g s v o r m e n : W a c h t e r l i e d is o p e n t o p e e n „ p r o z a g e d i c h t " i n i e d e r e n z i n d i e n m e n er m a a r a a n h e c h t e n w i l ; zelfs j a m b e n zijn aanwezig, soms met een enkele „trippelmaat" ertusschen, e n alles v e r l o o p t r u i s c h e n d e n gedragen, b l o e m r i j k e n m e t b e t r e k k e lijk w e i n i g „ i n h o u d " . V o o r de aardigheid w i l i k hier d e n verzenschrijver V a n Schendel introduceeren met behulp v a n een k l e i n e n kunstgreep: 1
Arthur van Schendel, Nachtgedaanten, 1938.
D I C H T E R
I N
P R O Z A
13
D e wachters waakten op den trans. De wind woei nat van over zee En schudde 't dorre hout, Maar week soms af en wachtte stil Het ruischen uit het zuiden. De lucht had soms een smaak van sneeuw En soms een zweem van bloemen . . . etc. M i j l e e k deze h y p e r - l y r i s c h e o n t b o e z e m i n g , d i e naar echte g e d i c h t e n (niet alleen typografisch), e n v o o r a l kortere, doet verlangen, een d e r m i n s t geslaagde staaltjes v a n V a n S c h e n d e l ' s speciale poëzie, o m d a t deze poëzie, als stijl- e n l e v e n s p r i n c i p e , w a a r l i j k w e l w a t d i e p e r gaat d a n het ietwat o n t z e n u w e n d e geprevel, waartoe m e n o o k N a c h t m u z i e k e n i n m i n d e r e mate D e Grijze Wilg m o e t r e k e n e n . H e t z i j n rhapsodische oefeningen, w a a r i n de v o r m e n d e kunstenaar zichzelf tijdelijk o p d e n achtergrond schuift. Poëtisch zijn zij eigenlijk alleen k r a c h t e n s d e v e r g e l i j k i n g : poëzie is gelijk v o r m l o o s h e i d , is gelijk vaagh e i d . G e l u k k i g r e v a n c h e e r t V a n S c h e n d e l z i c h i n d e n e g e n resteerende n u m m e r s , v o o r a l i n h e t p r a c h t i g e M e n u e t , v o l k o m e n ; h i e r is h i j e e n Poëet die v o r m t , een poëet die gedaanten oproept, scherp o m l i j n d b i j a l l e s c h i j n b a r e w i l l e k e u r v a n r o m a n t i s c h d r o o m l e v e n , — geen p o ë e t d i e m o e d w i l l i g sluiers w e r p t o v e r w a t u i t z i c h z e l f a l v o l d o e n d e omsluierd is. Z e l d e n w o r d t m e n i n d e g e l e g e n h e i d gesteld z u l k e e n d i e p e n b l i k te s l a a n i n h e t d i c h t e r l i j k e z i e l s g e b i e d , d a t v ó ó r iedere s p l i t s i n g i n poëzie- e n p r o z a s t i j l l i g t , als i n d e z e n b u n d e l . E n d i t o n d a n k s d e u i t g e s p r o k e n v o o r l i e f d e b i j d e n a u t e u r v o o r aesthetische p e r i p h r a s e n , n h e t d a a r m e e gegeven gevaar, d a t d e p r i m a i r e i m p u l s e n d e z u i v e r e a a n s c h o u w e l i j k h e i d o v e r w o e k e r d w o r d e n . H e t meest b e k o o r t V a n S c h e n d e l daar w a a r deze i m p u l s z o o sterk i s , d a t h i j tevens d e p e r i phrase bezielt; i n zulke gevallen k a n m e n d a n o o k de uitspraak wagen, dat d e d i c h t e r l i j k e evocaties ( b i j v . M e n u e t e n D e witte Vrouw) n i e t a l l e e n a u t h e n t i e k e r , reëeler, m a a r o o k aesthetisch b e t e r geslaagd z i j n , aesthetisch s c h e r p te o n d e r s c h e i d e n v a n a e s t h e t i s e e r e n d ! I n deze feeërieke v e r b e e l d i n g e n t r a c h t V a n S c h e n d e l d e n d r o o m e n h e t v e r l a n g e n te b o e t s e e r e n i n h u n eigen ijle m a t e r i e . D i t v e r l a n g e n b e v r e d i g t z i c h n i e t m e e r m e t „ s u r r o g a t e n " , — hetgeen m e n w e l eens als d e taak d e r p o ë t i s c h e v e r b e e l d i n g heeft b e s c h o u w d , — m a a r als h e t w a r e m e t z i c h z e l f . O f wijsgeerig u i t g e d r u k t : h e t subject o b j e c t i v e e r t z i c h als subject, v o o r z o o v e r d i t m o g e l i j k i s ; h e t b u i g t t o t z i c h z e l f t e r u g langs e e n o m w e g v a n h a l f - s y m b o l i s c h e v r o u w e n g e s t a l t e n , m u z i k a l e i n t e r l u d i ë n , i n nevels s c h u i l gaande allegorieën, d i e geen a n d e r d o e l e
14
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
h e b b e n d a n n a e e n e n k e l e v i n g e r w i j z i n g t e r u g te k e e r e n t o t h e t o n g e v o r m d e ( w a t n i e t hetzelfde is als v o r m l o o z e ! ) z i e l s g e b i e d , w a a r u i t ze, v ó ó r alle v e r w o o r d i n g , h u n o o r s p r o n g n a m e n . D a t d e m u z i e k e e n g r o o t e r o l i n deze v e r h a l e n speelt ( M e n u e t , D e Liedjesman, De vier Muzikanten, e.a.), b e r u s t stellig n i e t o p h e t t o e v a l . „ I n d e r M u s i k geniessen d i e L e i d e n s c h a f t e n s i c h s e l b s t " , v o l g e n s S c h o p e n h a u e r ; d i t b e t e e k e n t , d a t d e m u z i e k dichter b i j h e t subject, b i j d e „ z i e l " , staat d a n de meer objectiveerende k u n s t e n . V a n Schendel's visioenen l i j k e n een getrouwe weerspiegeling v a n d i t half-geobjectiveerde, d o c h s n e l , s c h a a m a c h t i g s n e l z i c h w e e r s u b j e c t i v e e r e n d e d r o o m v e r l a n g e n , d a t a l l e e n o n d e r zekere v o o r w a a r d e n d e z i e l v e r l a t e n k a n o m , zij h e t i n v e r m o m m i n g , i n d e w e r e l d o p te treden. A l s i n een sprookje w o r d t het één kans gegund, e n d a n niet m e e r ! V a n deze z e l d z a a m h e i d , deze tergende v l u c h t i g h e i d getuigt D e Zanger zonder Stem, „ v a n w i e n m e n w i s t , d a t h i j m o o i z i n g e n k o n o f s c h o o n m e n h e m m a a r é é n k e e r h a d g e h o o r d " , e n d i e i n h e t dagel i j k s c h e l e v e n m e e r b e k e n d is als d e m a n m e t e e n s p r a a k g e b r e k . E n w a n n e e r d e z e l d z a a m h e i d e n v l u c h t i g h e i d e e n o o g e n b l i k w o r d e n afgelost d o o r e e n r i j k e o v e r d a a d , z o o a l s i n D e blauwe Regens, e e n w a t p r a e - R a f f a e l i t i s c h u i t g e v a l l e n allegorie, d a n verspeelt m e n z i j n k a n s o p g e l u k d o o r d a t m e n geen k e u z e w e e t te d o e n . H e t slagen v a n d e r g e l i j k e v e r b e e l d i n g e n als k u n s t w e r k h a n g t a f v a n d e n tact o m z i c h t u s s c h e n h e t o b j e c t i e v e e n h e t subjectieve i n , o f d o o r , te k u n n e n b e w e g e n : z o n d e r vast te l o o p e n i n d e a l te d u i d e l i j k e taal d e r k l e u r i g e allegorie ( b i j V a n S c h e n d e l z i j n d e v r o u w e n gestalten w e l eens w a t h e e l erg e e n „ f e e s t v o o r d e o o g e n " ) , m a a r o o k z o n d e r o n d e r te gaan i n o r a c u l e u s g e p r e v e l . H e t k u n s t m i d d e l v a n d e verzwijging is h i e r b i j a a n g e w e z e n ; e n i n d e r d a a d m e r k t m e n o p , dat d e o n g e m e e n sterke sfeer v a n D e witte Vrouw eerder te d a n k e n is a a n d e n onuitgesproken angst v a n d e t w e e d i e n s t m e i d e n , d i e d r i e maal achtereen a a n de behekste k a m e r k o m e n a a n k l o p p e n , d a n a a n d e u i t l a t i n g e n v a n h e t s p o o k zelf, d i e w e l o n w e r k e l i j k z i j n , m a a r n i e t o n w e r k e l i j k als h e t angstaanjagende e n d e m o n i s c h e d a t h i e r v e r e i s c h t w a s . M e n z o u zeggen: iets te b e s p i e g e l e n d v o o r e e n s p o o k , e n als b e s p i e g e l i n g te o p z e t t e l i j k v e r w a r d , a l w o r d t d o o r deze u i t l a t i n g e n z o n d e r t w i j f e l d e t o t a a l i n d r u k o n d e r s t e u n d v a n d e tragiek der menschelijke eenzaamheid, d i e n de schrijver beoogde. V o l k o m e n geslaagd als s y n t h e s e v a n b e e l d p r o j e c t i e e n g e h e i m z i n n i g e t e r u g h o u d i n g is h e t m e e r g e n o e m d e M e n u e t , w e l l i c h t o m d a t h i e r h e t aangrijp e n d e o e r t y p e v a n d e d a n s e m a c a b r e i n d e bres k o n s p r i n g e n . D a a r naast h e r k e n t m e n iets, z o o n i e t v a n d e sfeer d a n t o c h v a n d e n o p z e t v a n d e n r o m a n D e Wereld een Dansfeest, dezelfde „verliefdheid o p
D I C H T E R
)nuit iek De sik dit iat an tben te iet
af n, iinar el n n ie n ir ;r c, ik
15
P R O Z A
d e n d a n s " , dezelfde raadselachtige b e t r e k k i n g e n t u s s c h e n d a n s e n n o o d l o t , a l l e e n m i n d e r geïndividualiseerd, m e e r s y m b o l i s c h . V o o r d e n d o o d als h e t s n e l l e o p b r a n d e n v a n l e v e n is w e l l i c h t geen j u i s t e r e n a a n g r i j p e n d e r , o o k l i t e r a i r b e t e r te b e n u t t e n s y m b o o l te v e r z i n n e n d a n de dans, w a a r i n zooveel heterogene elementen s a m e n k o m e n : E r o s e n T h a n a t h o s , n o o d l o t e n v e r v o e r i n g , maat e n r h y t h m e , l i c h a a m e n z i e l . D a a r o m is V a n S c h e n d e l ' s M e n u e t , b e h a l v e e e n p r a c h t i g s t u k p r o z a , t e v e n s e e n o n v e r g a n k e l i j k e p l a a t s b e p a l i n g v a n e e n d e r meest gevoelige k n o o p p u n t e n i n d e m e n s c h e l i j k e p s y c h e , *
PAEDAGOGISCHE HORTICULTUUR
De
>n ;eIn if. at is
I N
1
D e kunst van A r t h u r v a n Schendel zou m e n k u n n e n omschrijven l s e e n e p i e k , d i e o p d r a m a t i s c h e v e r w i k k e l i n g e n is a a n g e w e z e n . H i e r u i t v l o e i e n z o o w e l d e d e u g d e n als d e g e b r e k e n v o o r t v a n z i j n w e r k . N a t u u r l i j k m o e t m e n z i c h steeds v o o r o o g e n h o u d e n , d a t w a n n e e r i e m a n d als V a n S c h e n d e l faalt, d i t a l t i j d n o g m e t v l a g e n W i m p e l g e s c h i e d t ; m a a r er z i j n i n z i j n oeuvre t o c h eenige p l a a t s e n a a n te w i j z e n ( o n d e r d e M i d d e l e e u w s c h e r o m a n s Merona b . v . ) , w a a r d e h a r t s t o c h t l o o z e k a l m t e v a n z i j n personages, d e n e u t r a l e e f f e n h e i d v a n z i j n s t i j l , v o o r z i j n lezers w a t te v e e l w o r d e n , o f te w e i n i g , l i e v e r gezegd. I n deze b o e k e n s c h i j n e n zelfs d e g e b e u r t e n i s s e n , s c h i j n t zelfs d e t i j d s t i l te staan e n i n b e z o n k e n r u s t te m e d i t e e r e n , z o o d a t er i n s o m m i g e uiterste g e v a l l e n n i e t eens m e e r v a n e p i e k s p r a k e i s , d o c h eenvoudig v a n een gecondenseerd levensbeeld, zonder v o o r v a l l e n v a n n o e m e n s w a a r d b e l a n g . E n h o e w e l V a n S c h e n d e l i n z i j n latere b o e k e n ^ b i j u i t s t e k o n d r a m a t i s c h e statiek ( w a a r i n d e personages geen » P ° t a g o n i s t e n " zijn, maar „Statisten", o m een D u i t s c h e u i t d r u k k i n g g e b r u i k e n ) v e e l a l heeft w e t e n te c o n t r a p u n t e e r e n m e t e e n d r a m a tiek, d i e v a n zijn eigenlijke w e z e n het nuttige c o m p l e m e n t uitmaakt, b l i j f t h e m t o c h steeds h e t gevaar b e d r e i g e n , eenerzijds v a n h e t v e r z i n k e n i n passielooze b e s c h o u w e l i j k h e i d , w a a r v a n m e n a l l e e n n o g ^ i s t o c r a t i s c h e v o o r n a a m h e i d e n b e z o n k e n h e i d waardeert, — o n geveer z o o a l s m e n G o e t h e b e w o n d e r t : m e t d e h a n d v o o r d e n m o n d v a a k , — a n d e r z i j d s v a n e e n mislukking v a n h e t c o n t r a p u n t : e p i e k e n d r a m a t i e k p a s s e n d a n n i e t m e e r o p e l k a a r , e n d e d r a m a t i e k gaat s t o r e n d w e r k e n , z o o a l s d a t naar m i j n m e e n i n g i n d e n h i e r te b e s p r e k e n r o m a n h e t geval i s .
a
e z e r
t e
e
ar
1
Arthur van Schendel, De zeven Tuinen,
1939.
16
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
Toevallig (of niet toevallig) laten V a n Schendel's contemporaine romans zich globaal rangschikken volgens paren, w a a r i n afwisselend epiek e n „houding", e n dramatiek e n , , b e w e g i n g " d e overhand hebben. I n d i t laatste genre is s p r a k e v a n e e n c o n f l i c t ; d e h o o f d p e r s o n e n z i j n i n d e n v o l s t e n z i n des w o o r d s p r o t a g o n i s t e n , e n m e e s t a l a n t a g o n i s t e n , z i j z i j n o n d e r l i n g v e r s c h i l l e n d v a n k a r a k t e r , e n deze k a r a k t e r s b o t s e n o p elkaar. E e n z o o g e m o u v e m e n t e e r d b o e k als H e t Fregatschip Johanna Maria ziet zelfs e e n mensch e n e e n schip t e g e n o v e r e l k a a r gesteld. M a a r d a n k o m t D e Waterman, e n d e b e w e g i n g v e r s t i l t i n e e n k a b b e l e n e n g l i j d e n , e e n e e n t o n i g e queeste z o n d e r d o e l , o f d i e haar d o e l i n z i c h zelf draagt. D e „ w a t e r m a n " gaat n i e t t e n o n d e r a a n e e n tegenstander, maar aan een h o n d j e , dat i n het water valt: aan het allerkleinste o n d e r d e „ S t a t i s t e n " , d e figuranten u i t d e n r o m a n ! T o c h is D e Waterman e e n g r a n d i o o s b o e k ; e n pas i n h e t v o l g e n d e r o m a n p a a r o n t h u l t z i c h e e n zekere o n g e l i j k w a a r d i g h e i d . G e e n m e n s c h z a l D e rijke Man o p é é n h o o g t e w i l l e n s t e l l e n m e t E e n Hollandsch Drama, e n d i t zeer duidelijk d o o r het o n t b r e k e n v a n het tegenstandersmotief, dat i n W e r e n d o n k e n F l o r i s o p zulk een beklemmende wijze vleesch g e w o r d e n i s . O v e r d r e v e n gezegd: d e „ r i j k e m a n " geeft alles w e g faute d e c o m b a t t a n t s , o m d a t er n i e m a n d i s d i e h e m t e g e n h o u d t . D i t geeft iets o n w e z e n l i j k s a a n z u l k e b o e k e n , w a n t i n h e t w e r k e l i j k e l e v e n z i j n er steeds m e n s c h e n , o f d i n g e n , d i e o n s t e g e n h o u d e n . D e „ r i j k e m a n " w o r d t hoogstens tegengewerkt, en becommentarieerd. D e grauwe Vogels v a l t b u i t e n d i t s c h e m a (daar is h e t o o k e e n s c h e m a v o o r ) ; w e h e b b e n h i e r te d o e n m e t e e n „ d r a m a t i s c h e " r o m a n , d i e , g e m e t e n a a n V a n S c h e n d e l ' s m o g e l i j k h e d e n , m . i . niet geslaagd i s ; e e n v e r m o e d e l i j k e v e r k l a r i n g h i e r v a n te g e v e n z o u m i j te v e r v o e r e n . M a a r i n h e t d a a r o p v o l g e n d e paar is d e t e g e n s t e l l i n g w e e r m a n i f e s t : D e Wereld een Dansfeest is e e n „ d r a m a " , e p i s c h g e t e m p e r d , D e zeven Tuinen, d a t n u v o o r o n s ligt, is e e n „ e p o s " , h o o g s t e n s m e t d r a m a tische figuraties, o f figuranten. I n d e n eersten r o m a n staan d e „tegens t a n d e r s " b o r s t a a n b o r s t , — l e t t e r l i j k zelfs, w a n t zij d a n s e n , o f p r o b e e r e n te d a n s e n , — i n d e n laatsten m o e t m e n d e tegenstanders i n d e b o s s c h e n m e t e e n l a m p j e gaan z o e k e n , e n als m e n ze g e v o n d e n m e e n t te h e b b e n , z i j n ze a l l a n g w e e r o p d e v l u c h t v o o r e l k a a r . E n er m o g e n d a n i n d e n d a n s r o m a n geen m o o r d d a d i g e s c h o t e n v a l l e n , z o o a l s o p het b u i t e n B l a n k e n d a a l o n d e r d e n legendarischen eik, de r o o k dezer s c h o t e n v e r m e n g t z i c h z ó ó f e i l l o o s m e t d e d a m p d i e u i t d e t u i n e n opstijgt, d a t m e n z i c h d e s g e w e n s c h t o n m i d d e l l i j k w i l l a t e n w i j s m a k e n , dat h e t d r a m a i n b e e l d i n g is geweest, i n b e e l d i n g v a n d e n lezer, o f v a n d e t u i n i e r s , o f v a n d e t u i n e n zelve . . . D a t D e zeven Tuinen b e s c h o u w d k a n w o r d e n als e e n „ e p i s c h "
P A E D A G O G I S C H E
[n i n .zij op inna laar en zichider, inste tater' kuit VAan | zeer dat lesch weg Dit •even [rijke liuwe we leten verlaar De leven amagenI props i n fiden i n er poals rook fnen een, , of
I;
H O R T I C U L T U U R
17
p e n d a n t v a n h e t „ d r a m a t i s c h e " D e Wereld een Dansfeest, h a n g t v o o r namelijk samen met de overeenkomst i n techniek. Zooals m e n zich h e r i n n e r e n zal, w e r d e n de peripetieën v a n het danspaar D a n i e l e n M a r i o n v e r h a a l d d o o r e e n „ k o o r " v a n d e meest u i t e e n l o o p e n d e p e r sonnages, die zelf niet o f nauwelijks aan d e „ h a n d e l i n g " d e e l n a m e n . A l s t e c h n i e k h a d deze v e r h a a l t r a n t e e n „ e p i s c h " t i n t j e , o n g e t w i j f e l d , m a a r d i t s o o r t „ e p i e k " d i e n d e slechts, i k z e i h e t reeds, o m h e t d r a m a te t e m p e r e n , e n h e t d r a m a w a s w a a r l i j k k r a c h t i g g e n o e g o m o p d e beslissende m o m e n t e n d o o r d e opgelegde t i n t h e e n te s c h e m e r e n . I n D e zeven Tuinen d a a r e n t e g e n n e e m t d i t k o o r , — d e d i v e r s e t u i n lieden e n boschwachters, de „kluizenaar" Fideel, i n mindere mate de o u d e r s e n o o m s e n tantes v a n h e t „ j o n g e g o e d " , d a t r o n d d a r t e l t i n de „zeven t u i n e n " , d.z. de zeven afsplitsingen v a n het o o r s p r o n kelijke groote b u i t e n B l a n k e n d a a l , e n b e w o o n d d o o r zeven verschill e n d e f a m i l i e s , slechts t e n deele m e t e l k a a r v e r m a a g s c h a p t , — n e e m t d i t k o o r , zeg i k , o p s t a a n d e n v o e t d e allures a a n v a n „ h o o f d p e r s o n e n " , — h o o f d p e r s o n e n , die e v e n w e l niet handelen, d o c h verhalen, o f zelfs d a t n i e t eens. H e t „ v e r h a a l " is h i e r n a m e l i j k v r i j w e l geheel v e r v a n g e n d o o r d e paedagogische c o m m e n t a a r . M e t n o b e l e h a r d n e k k i g h e i d w i j d e n deze l a n d e l i j k e w i j s g e e r e n , d i e a l l e n h e t goede w i l l e n , v o o r d e o p d e z e v e n ( o f zes) b u i t e n s o p g r o e i e n d e k i n d e r e n niet m i n d e r d a n v o o r de a a n h u n zorgen t o e v e r t r o u w d e gewassen, z i c h a a n e e n taak, d i e m e n n i e t beter k a n a a n d u i d e n d a n m e t d e n t e r m P l a n t a a r d i g e spionnage. Z i j v o l g e n d e k i n d e r e n , l a t e r d e j o n g e l u i ; Ü v e r g e l i j k e n d i t o n t l u i k e n d e m e n s c h e l i j k e l e v e n b i j iedere v o o r k o m e n d e g e l e g e n h e i d m e t b o o m e n e n p l a n t e n , s o m s m e t eenigszins • . o c c u l t e " b i j b e d o e l i n g e n , zooals d e „ k l u i z e n a a r " F i d e e l ; zij s p i e d e n , e n w i s s e l e n m e t e l k a a r v a n g e d a c h t e n o v e r w a t z i j z a g e n ; zij m e e n e n s o m s iets v a n l i e f d e te b e s p e u r e n o n d e r h e t j o n g e v o l k , e n t r e k k e n zich d a n kiesch e n b e v r e e m d terug; e n tenslotte rapporteeren z i j , zeer i n h e t vage, h u n b e v i n d i n g e n , w a n n e e r d e o u d e r s , o o m s e n tantes d a a r n a a r v r a g e n . M e n m o e t z i c h a l evenzeer v e r w o n d e r e n o v e r z u l k e e n n i m m e r a f l a t e n d e n o b s e r v a t i e d r a n g als o v e r h e t v e r m o g e n dezer t u i n - e n b o s c h b e w o n e r s o m d e j o n g e l u i u i t e l k a a r te h o u d e n , iets w a a r d e lezer a l l e e n i n slaagt t e n a a n z i e n v a n R e i n i e r , J a c o b , L i v i a e n K l a r a , d i e o n d e r d e „ f i g u r a n t e n " iets m é é r o p h o o f d p e r s o n e n l i j k e n d a n d e rest. R e i n i e r e n J a c o b z i j n t w e e b r o e r s , g e c o m p o n e e r d a l a K a ï n e n A b e l , L i v i a is d e t w i s t a p p e l , K l a r a is d e d o c h t e r v a n t u i n baas D e K r o o n , d i e v e r l i e f d s c h i j n t o p J a c o b , b e v r i e n d is m e t L i v i a , e n i n d e b o s s c h e n te v i n d e n is tegen d a t h e t m i s l o o p t e n R e i n i e r z i j n b r o e r , L i v i a e n z i c h z e l f d o o d s c h i e t . O v e r i g e n s is d e taak dezer l o m p e beschermgeesten m i n o f meer gespecialiseerd: D e K r o o n h o u d t Z
2 Muiterij
18
M U I T E R
I]
T E G E N
H E T
E T M A A L
R e i n i e r i n het oog, Fideel waakt over Jacob, Bastiaan volgt K l a r a e n P l a t e n zorgt e r v o o r , d a t L i v i a haar b u i t e n n i e t verlaat. W a a r m e n z i c h v e r d e r o v e r v e r w o n d e r e n m o e t is d i t : dat z u l k e e n e e u w i g d u r e n d e c o n t r o l e b i j deze s t u d e n t e n e n reeds u i t g a a n d e j o n g e meisjes n i e t m e e r k w a a d b l o e d zet. A l l e e n b i j R e i n i e r , h e t z w a r t e schaap, is iets v a n k o r z e l i g e reactie m e r k b a a r ; m a a r d e s c h a n d d a d e n v a n R e i n i e r z i j n zóó talrijk (plagen; n a m e n i n b o o m e n s n i j d e n , i n de oogen d e r rustieke preceptoren een bijzondere gruwel; wegloopen; brandsticht e n ) , d a t het a l haast n i e t m e e r o p v a l t , w a n n e e r h i j o o k n o g o p d e b o s c h b a z e n gaat schieten. N i e t t e m i n m o e t i k b e k e n n e n e e n z u c h t v a n v e r l i c h t i n g te h e b b e n geslaakt, t o e n R e i n i e r d i t e i n d e l i j k d e e d . B u i t e n d i e n is d i t s c h i e t e n c o m p o s i t o r i s c h i n t e r e s s a n t , o m d a t er v o o r h e t eerst iets o p d u i k t v a n e e n w e r k e l i j k , d . w . z . o p a n t i t h e s e n b e r u s t e n d drama i n d i t epos v a n t u i n i e r s . N i e t d e s c h o t e n o n d e r d e n e i k v e r tegenwoordigen het eigenlijke drama, w a n t de driehoek R e i n i e r - L i v i a J a c o b is c o n v e n t i o n e e l , e n b o e i t o n s m a a r m a t i g . E e n d r a m a speelt z i c h n u e e n m a a l af t u s s c h e n „ h o o f d p e r s o n e n " , — e n d e „ h o o f d p e r s o n e n " zijn hier D e K r o o n e n F i d e e l c u m suis, t e r w i j l R e i n i e r er e e n h a d k u n n e n w o r d e n . Reinier, schietend op de landelijke spionnen, is Floris rebelleerend tegen de Calvinistische dwanggedacht, verpersoonlijkt in Werendonk. D i t z o u h e t h o o f d m o t i e f , h e t k n o o p p u n t v a n d e n r o m a n z i j n , i n d i e n deze r o m a n e e n „ H o l l a n d s c h D r a m a " w a s i n plaats v a n e e n „ H o l l a n d s c h E p o s " . De zeven Tuinen s c h i j n t i n h e t a l g e m e e n geen goede p e r s te h e b b e n g e h a d , m . i . gedeeltelijk t e n o n r e c h t e . L a t e n w e e l k a a r w e l v e r s t a a n : deze r o m a n is n i e t te v e r g e l i j k e n m e t d e n d a n s r o m a n , d i e e r a a n v o o r a f g i n g . M a a r d i t d a n o o k a l l e e n o m d a t m e n v a n e e n r o m a n eerder d r a m a t i s c h e s p a n n i n g eischt d a n e p i s c h e b r e e d h e i d ; e n h e t is n o g m a a r d e vraag, o f m e n d i t a l t i j d e n o n d e r alle o m s t a n d i g h e d e n e i s c h e n m a g . E n w a n n e e r m e n daar d a n t e g e n o v e r stelt, d a t d i t b o e k z ó ó u i t e r m a t e k e n m e r k e n d is v o o r V a n S c h e n d e l ' s m e d i t a t i e v e n a t u u r , dat m e n er z i c h o v e r v e r b a z e n m o e t , d a t h i j h e t n i e t eerder schreef, d a n spreekt het vanzelf, dat m e n m e t zijn waardebepalingen v o o r z i c h t i g m o e t z i j n e n geen m é r i t e s m o e t gaan z o e k e n d i e d e s c h r i j v e r , i n d i t b o e k a l t h a n s , n i e t heeft w i l l e n n a s t r e v e n . H e t eenige w a t m e n V a n S c h e n d e l z o u k u n n e n v e r w i j t e n i s , d a t h i j datgene w a t h i j n i e t heeft w i l l e n n a s t r e v e n t ó c h heeft nagestreefd! I k b e d o e l d i t : i n aanleg is De zeven Tuinen e e n „ e p o s " v a n b u i t e n s , b o o m e n , b l o e m e n , beekjes, t u i n i e r s e n b o s c h b a z e n , e e n „ e p o s " , d a t h e t zeer g o e d zonder d r a m a t i s c h e t o e g i f t e n h a d k u n n e n s t e l l e n , e n d a t er z e k e r b i j gew o n n e n h a d , i n d i e n , n u j a , l a t e n w e h e t m a a r r o n d u i t zeggen: i n d i e n er w a t m i n d e r i n w e r d g e s c h o t e n . H e t p a r a l l e l i s m e t u s s c h e n p l a n t e n -
P A E D A G O G I S C H E
H O R T I C U L T U U R
19
rijk e n o n g e d i f f e r e n t i e e r d e j e u g d g r o e p , w a a r i n d e t i j d l a n g z a a m a a n zijn splitsingen e n verwoestingen aanricht, was zuiverder tot zijn recht g e k o m e n , w a n n e e r o o k R e i n i e r , Jacob e n L i v i a neergedrukt w a r e n tot o p het b e m i n n e l i j k e e n o n b e d u i d e n d e , maar daardoor j u i s t sfeerrijke n i v e a u v a n d e o v e r i g e j o n g e l u i . D a n w a s h e t e e n consequent e p o s g e w o r d e n ; V a n S c h e n d e l ' s v o r m k r a c h t h a d z i c h o n b e l e m m e r d k u n n e n m e t e n m e t d e vage m o n o t o n i e v a n het alledaagsche l e v e n , w a a r i n d e paedagogie, e n z e k e r d e paedagogische h o r t i c u l t u u r , a l e v e n m i n als het s c h i e t e n , z u l k e e n b e l a n g r i j k e r o l speelt als d i t b o e k z o u d o e n v e r o n d e r s t e l l e n . H e t h o o g e w o o r d m o e t e r u i t : m e n ergert z i c h a a n D e K r o o n e n F i d e e l , m e n b e g r i j p t n i e t w a t h e n b e z i e l t , e n m e n is b l i j w a n n e e r er o p h e n g e s c h o t e n w o r d t . N i e t omdat het „eigenlijke" drama d a n n o g gauw even l o s k o m t , maar o m d a t h u n b e m o e i z u c h t geen g r e n z e n k e n t . K r a c h t e n s s o m m i g e z i j n e r a s p e c t e n is D e zeven Tuinen e e n r o m a n , d i e o m e e n p a r o d i e r o e p t . M e n z o u v a n d e gegevens e e n k o m i s c h e n r o m a n k u n n e n m a k e n , hetzij i n d e n t r a n t v a n B o c c a c c i o , hetzij v a n D o s t o j e w s k i ( H e t Landgoed StepantschikovS). G e l u k k i g z i j n h e t s l e c h t s deze a s p e c t e n , e n n i e t h e t w e z e n v a n d e n r o m a n , d i e b e u r t e l i n g s o n z e ergernis e n o n z e l a c h l u s t o p w e k k e n . N i e t o m d e m e n s c h e l i j k e v e r w i k k e l i n g e n i n d e eerste plaats leze m e n dit b o e k , maar o m het stuk H o l l a n d s c h e natuur, dat e r i n uitgebeeld l i g t , o m d e m e e s t e r l i j k v o l g e h o u d e n sfeer v a n o u d e b u i t e n s , e n o m h e t fijne besef v a n w o r d e n e n v e r g a a n , steeds getoetst a a n h e t p l a n t aardige, e n i n m i n d e r e m a t e a a n h e t d i e r l i j k e l e v e n i n d e z e v e n t u i n e n . T r o u w e n s , zoolang de menschelijke conflicten n o g niet i n schoten u i t g e k r i s t a l l i s e e r d z i j n ( m e n vergeve m i j d e n a t u u r k u n d i g e o n m o g e l i j k h e i d dezer v e r g e l i j k i n g ) , s c h r i j f t V a n S c h e n d e l p o i g n a n t e b l a d j d e n ó ó k over de wederwaardigheden zijner figuren o f figuranten. M a a r de eik, de beuk, het water e n de hemel w i n n e n het v a n d e n m e n s c h o p alle a n d e r e p l a a t s e n , hetgeen V a n S c h e n d e l zelf, w e l l i c h t z o n d e r h e t te w i l l e n , toegeeft daar w a a r h i j d e n m e n s c h laat v o o r b i j g a a n , m a a r d e b o o m e n laat b l i j v e n . I n d e a r c a d i s c h - C a l v i n i s t i s c h e sfeer, sterk a r c h a ï s e e r e n d , t o t i n d e n d i a l o o g t o e , s c h i j n t h e t n a t u u r bewustzijn vertaald v a n een P o o t o f J a n L u i k e n ; maar de scherpe o b s e r v a t i e v a n p l a n t e n s e i z o e n v e r r a a d t e e n m o d e r n e r geest. „ D e w i n d b e w o o g alleen de t a k k e n v a n de kale p o p u l i e r e n , maar de andere b o o m e n stonden roerloos met h u n t a k k e n i n het zonlicht v a n d e n F e b r u a r i - m o r g e n . " Z o o l u i d t d e eerste z i n v a n e e n b o e k , w a a r i n m e n d e p o ë t i s c h e h o r t i c u l t u u r prefereert b o v e n d e paedagogische, e n w a a r v a n d e p o ë z i e g e v o e d w o r d t d o o r e e n e v e n i n n i g e als exacte v e r t r o u w d h e i d met het beschrevene. Z1
IRONISCH M A T R I A R C H A A T
1
R o o d Paleis is i n o n z e l e t t e r e n h e t eerste b o e k , w a a r i n d e p r o s t i t u t i e als gegeven z o o v o l l e d i g , m e e d o o g e n l o o s e n s y s t e m a t i s c h w o r d t u i t g e b u i t als i n b u i t e n - l i t e r a i r e s f e r e n slechts d e slachtoffers v a n dit beroep. B o e k e n over prostitutie, w a a r i n , zooals hier, een bord e e l d e c o r e n h o o f d t h e m a levert, z i j n te t e l l e n , o o k i n d e b u i t e n l a n d s c h e l i t e r a t u u r ; d a t i k m i j o p h e t o o g e n b l i k slechts t w e e n o v e l l e n herinner ( v a n D e Maupassant e n W e r f e l ) , k a n erop wijzen, dat d i t m o t i e f i n d e r d a a d slechts u i t w e r k i n g v e r d i e n t o p k l e i n e s c h a a l ; h e t is te u i t z o n d e r l i j k e n tegelijk te b a n a a l , te b e p e r k t o o k ; — als r o m a n s t o f bevat h e t d e k i e m i n z i c h v a n d e g o e d k o o p s t e c o n f l i c t e n . M e n s c h r i j f t o o k geen r o m a n o v e r l u i z e n . D a t F . B o r d e w i j k er d e s o n d a n k s i n geslaagd is o v e r e e n b o r d e e l , zij h e t o o k e e n v o l k o m e n gefantaseerd b o r d e e l , e e n b o e k te s c h r i j v e n , dat i n s o m m i g e o p z i c h t e n d e n r o m a n B i n t n o g o v e r t r e f t , is te d a n k e n a a n h e t feit, d a t h i j d o o r e e n b r e e d e n e v e n v i s i e o p t i j d e n r u i m t e r o n d o m d i t „ r o o d e p a l e i s " alle b a n a l e aspecten heeft w e t e n te v e r m i j d e n . V e r m i j d e n i n d i e m a t e zelfs, d a t h e t „ p a l e i s " , hoezeer o o k h o o f d m o t i e f v a n h e t b e g i n t o t h e t e i n d e , t o t s y m b o o l w o r d t v o o r iets a n d e r s : e e n f u n c t i e d i e i n het b o e k zelf, i n d e o v e r p e i n z i n g e n v a n d e h o o f d p e r s o o n H e n r i L e r o y , v o l d o e n d e i n h e t l i c h t w o r d t gesteld o m alle d e d u c t i e s m i j n e r z i j d s o v e r b o d i g te m a k e n . R o o d Paleis s y m b o l i s e e r t e e n e e u w , b e t e r : d e n o n d e r g a n g v a n e e n e e u w , — n . l . het 19e e e u w s c h e fin d e siècle, w e l k s v e r l e n g s t u k t o t a a n d e n w e r e l d o o r l o g w i j a l l e n , m i n o f m e e r , „ i n h e t b l o e d " d r a g e n . D i t fin d e siècle, m e t z i j n t w i j f e l e n valsche schaamte, z i j n d e c a d e n t e z e l f o b servatie, z e l f g e n o e g z a a m h e i d , i n t e l l e c t u a l i s m e , p a r a d o x e n , serres e n i v o r e n t o r e n s , is h e t e i g e n l i j k e o n d e r w e r p v a n B o r d e w i j k ' s r o m a n ; h i j zegt h i e r o v e r u i t s t e k e n d e d i n g e n , r o e p t b e e l d e n o p v a n o n v e r getelijk pafferige b u r g e r l i j k h e i d ( v g l . d e serie o u d e r w e t s c h e p o r t r e t t e n o p p a g . 2 5 0 ! ) ; m a a r h o o f d z a a k is e n b l i j f t t o c h de r o l d i e h e t r o o d e b o r d e e l i n d i t geheele c o m p l e x te v e r v u l l e n k r i j g t : de r o l v a n n a r c o t i c u m , — m a a r v o o r a l o o k d e r o l v a n n u t t i g e aaskever, d i e h e t reeds i n o n t b i n d i n g v e r k e e r e n d l i j k o p r u i m t . D e v r o u w als „draagster v a n d e n n i e u w e n t i j d , " — een v a n de stellingen die m e n u i t het boek z o u k u n n e n d i s t i l l e e r e n , — d o e t i n d i t v e r b a n d n a t u u r l i j k allereerst i r o n i s c h aan. Daarnaast evenwel, — v o o r a l i n de cameleontische figuur v a n d e b o r d e e l m o e d e r m e v r o u w D o o m , d i e m e t o n m i s k e n b a r e s y m p a t h i e b e s c h r e v e n i s , — w i j s t e r v e e l o p , d a t B o r d e w i j k zelfs deze v r o u w e n i n d e r d a a d a a n v a a r d t als serieuze verdedigsters v a n z i j n 1
F. Bordewijk, Rood Paleis,
1936.
I R O N I S C H
M A T R I A R C H A A T
21
s t e l l i n g . D e „ h e e r e n " z i j n z i e k , s l a p , w i l l o o s , t e n o n d e r g a n g ged o e m d , — w e l a a n , laat o n s d e h e e r e n t e n grave sleepen o p de aangenaamste e n v o o r alle partijen m i n s t p i j n l i j k e wijze, z o o schijnt hier het k o o r te k l i n k e n v a n e e n o f a n d e r o n z i c h t b a a r m a t r i a r c h a a t , m e t een zakenblik o p collectieve instincten e n het onbewust werkzame oergeweten v a n de „ M ü t t e r " . D a t v o o r m e v r o u w D o o m en d e n g e l d s c h o k k e n d e n „grootvader" u i t B u s s u m R o o d Paleis i n de eerste plaats e e n „ z a a k j e " i s , d o e t h i e r a a n niets af. H a a r d e s t r u c t i e v e n e i g i n g e n , z i c h u i t e n d i n p y r o m a n i e , daargelaten, treedt zij i m m e r s als „ s y m b o o l " v o o r n a m e l i j k o p i n h e t b r e i n v a n H e n r i L e r o y , d i e , i m m u u n v o o r d e v e r l e i d i n g e n , haar é t a b l i s s e m e n t b e z o e k t o m z i c h a a n e e n s o o r t m o e d e r l i j k e w a r m t e te k o e s t e r e n , e n a a n d e l o y a l i t e i t v a n i e m a n d d i e h i j o n g e t w i j f e l d ziet als e e n „ k a r a k t e r " : z a k e l i j k , n i e t verweekelijkt, mannelijker d a n de m a n n e n . E e n v a n d e g r o n d e n w a a r o p i k a a n R o o d Paleis d e v o o r k e u r geef b o v e n B o r d e w i j k ' s vroeger w e r k ligt i n de bijzonder virtuooze wijze w a a r o p h i e r v a n d e i r o n i e g e b r u i k is gemaakt. M e e r d a n i n B i n t , dat haast te v e e l m o r a l i s e e r d e , is h i e r i e d e r b e e l d , iedere figuur, iedere s t e l l i n g v o o r z i e n v a n z i j n e i g e n tegengif, z o o zelfs d a t m e n i n d i t s u b tiele s p e l v a a k i n h e t o n g e w i s s e b l i j f t v e r k e e r e n o v e r s c h r i j v e r ' s w e z e n l i j k e b e d o e l i n g e n , hetgeen i n t u s s c h e n e e n d e r grootste c h a r m e s u i t m a a k t v a n h e t b o e k . D e h u m o r is h i e r d i e p v e r b o r g e n , m a a r reëel e n o n w e e r s t a a n b a a r a a n w e z i g , e n i k zie er d a n o o k a l l e e n v a n af h i e r v a n e e n „ h u m o r i s t i s c h e n r o m a n " te s p r e k e n , o m d a t m e n i n H o l l a n d d e n h u m o r v e e l a l u i t s l u i t e n d g e l d e n laat als iets o n p l e c h t i g s w a a r b i j m e n z i c h d e n b u i k v a s t h o u d t , P i c k w i c k b . v . o f D e S i n c l a i r . D e ger a f f i n e e r d e i r o n i e , d i e a a n d e i n r i c h t i n g v a n m e v r o u w D o o m is b e steed, stelt d e n s c h r i j v e r i n staat d e p r o s t i t u t i e s y m b o l i s c h te i d e a l i s e e r e n ( z i e b o v e n ) , te p o ë t i s e e r e n zelfs, e n t e g e l i j k e r t i j d te b e c r i t i seeren z o n d e r opgeblazenheid o f maatschappelijke zorgen. Keetje D o o m is tegelijk e e n „ f l i n k m e n s c h " e n e e n fantastische c a r i c a t u u r i n d e n geest v a n M r s . B e l l a u i t J o y c e ' s Ulysses. Z i j treedt o p als d e hoogepriesteres v a n e e n d u i v e l s r i t u s , e n w o r d t tevens m e e d o o g e n l o o s d o o r l i c h t i n haar t a l r i j k e s c h i j n g e s t a l t e n , d i e geen o o g e n b l i k t w i j f e l o v e r l a t e n a a n B o r d e w i j k ' s i r o n i s c h e i n t e n t i e . E n z o o is h e t m e t alle i n w o n e r s v a n h e t b o r d e e l , e n m e t h e t b o r d e e l zelf. D e u i t e r m a t e griezelige r a t t e n k e l d e r , o p h e t o o g e e n h a b i e l e P o e i m i t a t i e , v i n d t z i j n tegengif i n h e t gedrochtje F r é , d a t d e n k e l d e r a a n o n w i l l i g e meisjes t o o n t b i j w i j z e v a n d i s c i p l i n a i r e n maatregel. O p z i j n b e u r t v i n d t d e foetusachtige F r é z i j n tegengif i n z i j n v e r l a n g e n l a t e r i n e e n h o f j e te w o n e n e n w i t t e d u i v e n te h o u d e n . D e w i t t e d u i v e n w o r d e n gecontrapunteerd d o o r het roet i n d e n schoorsteen,
22
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
w a a r b o v e n z i j u i t v l i e g e n , z o o a l s h e t „ r o o d " v a n h e t paleis d o o r d e n g r o e n e n h u i d u i t s l a g v a n d e n p o r t i e r ! E e n w o e s t e orgie, w a a r v a n d e beschrijving o n s overigens w o r d t o n t h o u d e n , w o r d t a d a b s u r d u m gevoerd d o o r een Japanner, d i e n m e n u i t overmaat v a n vreugde i n d e n b u i k trapt. H e t is o n d o e n l i j k o m i n k l e i n b e s t e k e e n d e n k b e e l d te g e v e n v a n d e n r i j k d o m v a n d i t fantastische e n t o c h z o o reëele b o e k . J u i s t d o o r d e z e n r i j k d o m — i k w i j s n o g o p d e p r a c h t i g e evocatie v a n h e t o u d e A m s t e r d a m , h e t b e z o e k a a n het gasthuis ( p . 132 e.v.), d e o r i g i n e e l e t h e o l o g i s c h e b e s p i e g e l i n g o p p . 162 e . v . , d e v e r m a k e l i j k e b e s c h r i j v i n g v a n het Marseillaansche bordeel i n zijn tegenstelling tot R o o d Paleis, d e fantastische i m p r o v i s a t i e s v a n H e n r i L e r o y — stel i n h e t h o o g e r d a n B i n t . B i n t m a g e e n geslotener i n d r u k m a k e n , h e t gegeven d a t e r a a n t e n g r o n d s l a g l a g w a s o o k precies z o o v e e l g e m a k k e l i j k e r als d e s c h o o l g e m a k k e l i j k e r is d a n h e t l e v e n , — h e t l e v e n i n z u l k e e n d u b b e l z i n n i g m i l i e u . R o o d Paleis is samengestelder, v e r w a r d e r , e n i k g e l o o f b e l a n g r i j k e r ; e e n e n k e l z w a k h o o f d s t u k ( z o o a l s D e Loxodroom) w i j zigt niets a a n d e z e n e i n d i n d r u k . M i s s c h i e n is B i n t w e l iets beter, p r e ciezer g e s c h r e v e n . T o c h m a g m e n zeggen, d a t B o r d e w i j k z i j n o r i g i n e e l e n „ v e r t i c a l e n " s t i j l , d i e n laatsten c h r o o m i j z e r e n u i t l o o p e r v a n ' 8 0 , o n v e r z w a k t h a n d h a a f t , e n h e t k a n z e k e r geen k w a a d b i j e e n g r o e i v a n h e t o n d e r w e r p d e s t i j l s c h r o e f w a t m i n d e r vast a a n te d r a a i e n .
* ZAKELIJKHEID O F TAALFANTASIE
1
I n 't Ongure Huissens h e b b e n w e e e n v e r k l e i n d e n v e r p a u p e r d Bint v o o r ons. D e leerlingen v a n de „heiklasse" zijn hier geworden tot „het wezen H o r i s o n V e r d a a n " , tot „klein Herbertje", e n nog z o o e n k e l e a c h t e r b u u r t t y p e n , d i e helaas a n o n y m g e b l e v e n z i j n . D o o r d i t w e r e l d j e w a n d e l t als „ k o n i n g " d e b o e f m e t d e zachte, w i t t e h a n d e n , genaamd L a . H a d de H.B.S.-directeur B i n t „een b r i l v a n b l o e d " , L a heeft e e n r o o d e s n o r m e t p u n t e n . H e t alter ego v a n d e w e r k s t e r , d i e B i n t tot z i j n d o e l gebruikt, v i n d t m e n terug i n L a ' s vroegere v r o u w , d i e z i j n o v e r h e m d e n k o s t e l o o s w a s c h t . H e t z o n d e r l i n g afgesloten a c h t e r b u u r t j e „ H u i s s e n s " , g e t e e k e n d m e t c a r i c a t u r a l e l i j n e n , heeft met de H . B . S . v a n B i n t niet alleen z i j n betrekkelijke isolatie gemeen, maar o o k de eruptieve wijze, waarop t o c h n o g e e n contact met de F. Bordewijk, 't Ongure Huissens, (uit De Wingerdrank, afzonderlijk verschenen). 1
Z A K E L I J K H E I D
O F
T A A L F A N T A S I E
23
b u i t e n w e r e l d t o t s t a n d k o m t : d e b r a n d e n d e a p o c a l y p t i s c h beschrev e n begrafenis ( m e n d e n k t e v e n a a n d i e b e p a a l d e passage u i t D e r Golem v a n G u s t a v M e y r i n k , i n w e l k e n r o m a n , m e r k w a a r d i g genoeg, o o k het amnesiemotief v o o r k o m t ) zijn een repliek o p schoolreizen e n d o o r d e n directeur B i n t gesanctioneerde schoolgevechten. E n zooals B i n t t e n s l o t t e g e t e m d w o r d t d o o r d e n z e l f m o o r d v a n e e n l e e r l i n g , z o o is h e t d e d o o d v a n k l e i n H e r b e r t j e , v o o r w i e n h i j b o o t j e s v a n g e s t o l e n b a n k b i l j e t t e n o p v u i l w a s c h w a t e r laat v a r e n , d i e teedere s n a r e n a a n r o e r t i n L a ' s g e m o e d . V e r d e r gaat d e o v e r e e n k o m s t n i e t : B i n t ' s f u n d a m e n t e e l - s y m b o l i s c h e b e t e e k e n i s o n t b r e e k t evenzeer b i j L a als d e r o l v a n m e d e t e m m e r o f m e d e k o n i n g b i j d e n p h i l o l o o g D a l , d i e z i j n v e r b l i j f i n H u i s s e n s a a n t i j d e l i j k geheugenverlies d a n k t . H i j is slechts e e n l i c h t e l i j k u i t h e t l o o d geslagen t o e s c h o u w e r , i n w i e n s b e staan e n p s y c h o l o g i s c h e l o t g e v a l l e n w e e v e n m i n g e l o o v e n als i n de r e a l i teit v a n H u i s s e n s . D o c h h e t z o u d w a a s h e i d z i j n , m a a t s t a v e n a a n d e realiteit o n t l e e n d o p d i t l i t e r a i r e genre te w i l l e n t o e p a s s e n : deze n o v e l l e is e v e n m i n e e n „ r e a l i s t i s c h e " b e s c h r i j v i n g o f e e n sociale a a n k l a c h t ( o n d a n k s d e r o o d e r o u w v l a g g e n ) als B i n t e e n p a m f l e t v o o r p a e d a g o g e n w a s , e n m e n v i n d t datgene w a a r i n d e n o v e l l e b i j d e n r o m a n t e n a c h t e r staat d a n o o k n i e t i n e e n w a a r s c h i j n lijkheidsverschil, maar i n een verschil i n dynamische spanning, i n e e n uitschakeling v a n d e h o o f d p e r s o o n , daar w a a r h e t b o e i e n d e v a n B i n t juist berustte o p het intense medeleven m e t d e n volledig ingeschakelden l e e r a a r - t e m m e r e n z i j n „ e r o p o f e r o n d e r . " M a a r t e n s l o t t e w i l d i t Huissens o o k n i e t m é é r z i j n d a n e e n n o v e l l e , e n , w a s d r . D a l e e n d y n a m i s c h sterkere f i g u u r g e w o r d e n , d a n h a d d e n w e naar e e n r o m a n v e r l a n g d . O n d e r het g e z i c h t s p u n t v a n deze beperk i n g ( w e l l i c h t m a g i k h i e r e v e n a a n e e n v r o e g e r d o o r m i j aangestipte theorie herinneren, die het kenmerkende v a n de novelle i n het ding z o e k t : d e k n o c k - o u t geslagen D a l is h i e r i n d e r d a a d „ d i n g h a f t " ) m o e t deze n o v e l l e d a n o o k als geslaagd b e s c h o u w d w o r d e n . W a t d e n s t i j l b e t r e f t , e e n b i j B o r d e w i j k sterk o p d e n v o o r g r o n d t r e d e n d e n welhaast beslissend element, z o u i k n o g enkele opmerk i n g e n w i l l e n m a k e n naar a a n l e i d i n g v a n e e n i n g e b u r g e r d m i s v e r s t a n d . M e n heeft d e z e n s t i j l i n v e r b a n d gebracht b e u r t e l i n g s m e t „nieuwe z a k e l i j k h e i d " e n met Taciteïsche gedrongenheid. I n werk e l i j k h e i d heeft B o r d e w i j k ' s s t i j l m e t h e t eerste niets g e m e e n , e n m e t het tweede hoogstens enkele uiterlijke k e n m e r k e n . B o r d e w i j k ' s stijl b e r u s t o p e e n o v e r w o e k e r e n d e e n t e g e l i j k e r t i j d a a n b a n d e n gelegde taaifantasie: h o u d t m e n d i t p r i n c i p i e e l e p u n t vast, d a n ziet 1
Hierop heeft ook Binnendijk nog eens gewezen i n zijn essay over Bordewijk, Romantiek en Barok, gebundeld i n Zin en Tegenzin (1939). 1
24
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
m e n i n , dat het m a a r b e t e r i s , E g o n E r w i n K i s c h ( o n d a n k s d e k o r t e z i n n e t j e s ) e n T a c i t u s ( o n d a n k s de e l l i p s e n ) te l a t e n v a l l e n . Z i j d e lingsche bewijzen h i e r v o o r v i n d t m e n niet alleen i n B o r d e w i j k ' s b a r o k eruptieve p e r s o o n l i j k h e i d , maar o o k i n de v e r b i n d i n g s l i j n ( d u n , m a a r s c h e r p ) m e t V a n L o o y , o f zelfs i n d e r e m i n i s c e n t i e s a a n d e n B i j b e l ( n i e t v o o r niets s p r a k i k z o o e v e n v a n „ a p o c a l y p t i s c h " ; m e n lette o p d e h e r h a l i n g e n , o p s o m m i g e a r c h a ï s e e r e n d e w e n d i n g e n , o p d e t y p o g r a f i e zelfs, o p e n k e l e p l a a t s e n , w a a r v a n d e stijl o p p e r v l a k k i g b e s c h o u w d „ T a c i t e ï s c h " k a n l i j k e n , d o c h h i e r v a n g e s c h e i d e n is d o o r hetzelfde k a r a k t e r v a n taaifantasie j u i s t , dat w e b i j B o r d e w i j k a a n t r e f f e n . E n d a n de h u m o r ! H u m o r is n o o i t z a k e l i j k . H u m o r is e e n v e r b a n d leggen t u s s c h e n z a k e n , dat d e z a k e l i j k e m e n s c h niet ziet. M e n m o e t v o o r a l n i e t m e e n e n , dat e e n w e n d i n g als „zeer w i t t e L a " i n plaats v a n „ d e zeer w i t t e L a " , o f „ z o e t e k l e i n H e r b e r t j e " i n plaats v a n „ k l e i n e " , i n g e g e v e n is d o o r het gehaaste v e r l a n g e n v a n r a z e n d e r e p o r t e r s o m e e n l i d w o o r d o f e e n letter u i t te s p a r e n . I n t e g e n d e e l zelfs, w a n t het effect w e r k t eerder v e r t r a g e n d : „zeer w i t t e L a " als b e g i n v a n e e n v o l z i n is e e n k o s t e l i j k e stijlgrap, d i e m e n v i e r , v i j f m a a l s a v o u r e e r e n d overleest, e n i n d i e n t i j d is K i s c h , o f E h r e n b u r g , a l o p d e v o l g e n d e b l a d z i j . I n t u s s c h e n is h e t de h u m o r o o k , d i e B o r d e w i j k ' s s t i j l a f b a k e n t tegen d i e n v a n V a n L o o y e n v a n d e T a c h t i g e r s i n het a l g e m e e n ; e e n t y p i s c h V a n L o o y s c h e regel als „sintelige v o gelen k l a p w i e k t e n o v e r " , k a n m e n o o k w e l b i j B o r d e w i j k o n t m o e t e n , m a a r daar heeft h i j d a n o n f e i l b a a r het h u m o r i s t i s c h a c c e n t (zij h e t o o k v e r s t o p t a c h t e r e e n m a s k e r v a n o n a a n d o e n l i j k h e i d ) dat i n V a n L o o y ' s s t i j l , i n t e g e n s t e l l i n g tot d e n i n h o u d v a n z i j n schetsen, steeds o n t b r e e k t , althans i n d i e d e s c r i p t i e v e s t u k k e n , w e l k e h i e r als vergel i j k i n g s m a t e r i a a l k u n n e n d i e n e n ; d e n geheel a f w i j k e n d g e d i s p o n e e r d e n Zebedeus laat i k b u i t e n b e s c h o u w i n g . 1
D o c h m e n moet een misvatting niet alleen bestrijden, m e n m o e t er o o k d e o n t s t a a n s w i j z e v a n a a n t o o n e n . D e o o r z a a k w a a r o m b i j B o r d e w i j k a a n n i e u w e z a k e l i j k h e i d gedacht is, is h i e r i n gelegen, d a t m e n z i c h b l i n d staart o p d e quantitatieve k e n m e r k e n , e n d e q u a l i t a tieve o v e r h e t h o o f d ziet. N e e m a l l e e n reeds d e w o o r d k e u s : deze is b i j B o r d e w i j k zeer effectief, zeer k a r a k t e r i s t i e k e n v a a k f e i l l o o s j u i s t , m a a r n o o i t z a k e l i j k i n d i e n z i n , dat zij d e n i n d r u k m a a k t v a n d e e e n i g j u i s t e , a l g e m e e n geldige o p l o s s i n g v a n e e n p r o b l e e m te z i j n . D a a r v o o r Bordewijk's stijl was (naast die van Walschap) voor mij indertijd, t.w. i n 1935, de eerste aanleiding om het „ b a r o k " als algemeen, onhistorisch stijlbegrip op de literatuur toe te passen, zooals dit later uitgewerkt is in Riïfce als barokkunstenaar (gebundeld in Lier en Lancet). D e bespreking van 't Ongure Huissens (in de N . R . C . ) bevatte nog een kleine uitweiding over het barok, die hier, als achterhaald voorstadium van het Rilke-essay, geschrapt is. 1
D U I V E L
V
A
N
Z A N D S T E E N
25
is deze s t i j l v e e l te a r t i f i c i e e l , te e r u d i e t e n b e r e k e n d , te b a r o k ; te zeer b e r u s t e n d o p h e t d o o r e l k a a r h e e n g o o i e n v a n p r o p o r t i e s , z o o a l s w e d a t o o k b i j W a l s c h a p a a n t r e f f e n . E n t e n s l o t t e gaat o o k h e t q u a n titatieve c r i t e r i u m n i e t i n z i j n v o l l e n o m v a n g o p , o m d a t — h i e r o p wees i k reeds — e e n k o r t z i n n e t j e a l e e n zeer t w i j f e l a c h t i g e a a n w i j z i n g v a n zakelijkheid w o r d t , wanneer het lezen ervan tweemaal zooveel t i j d k o s t als v a n e e n l a n g e n z i n . D e e l l i p t i s c h - p a r a d o x a l e v o l z i n ,,ze was jonger d a n L a , maar veel o u d e r " h o u d t het voorbij-ijlende o o g v a n d e n lezer d o o r d e geestigheid e r v a n evenzeer tegen als d e u i t d r u k k i n g „ e e n getier v a n g e w e l d " i n plaats v a n „ v a n b e l a n g " d i t d o e t d o o r d e o n g e w o n e v a r i a n t o p e e n staande u i t d r u k k i n g .
* DUIVEL V A N Z A N D S T E E N
1
D e t i t e l IJzeren A g a v e n l i j k t u i t e r m a t e k e n s c h e t s e n d v o o r d e m e n taliteit w a a r a a n B o r d e w i j k ' s b i z a r r e s c h e p p i n g e n o n t s p r o t e n z i j n , e n v o o r d e l i t e r a i r e m i d d e l e n w e l k e b i j h u n v e r w e r k e l i j k i n g w e r d e n toegepast. B o r d e w i j k is o n d e r d e f a n t a s t e n e e n i n s t r u m e n t a l i s t , e n o n d e r de i n s t r u m e n t a l i s t e n n o g speciaal d e m a n d i e mechanische m u z i e k s c h r i j f t , v o o r p i a n o l a b . v . , z o o a l s S t r a w i n s k i d i t gedaan s c h i j n t te h e b b e n i n e e n bepaalde periode. Z i j n fantasieën, h u n functie moge d a n zeer m e n s c h e l i j k z i j n e n s o m s o p h e t o n t r o e r e n d e a f v o o r d e n g o e d e n lezer, o n t h u l l e n z i c h , z o o d r a m e n h e n b e s c h r i j v e n e n k l a s s i f i c e e r e n w i l , als v o l k o m e n o n t m e n s c h e l i j k t ; zij v o r m e n e e n i n s t r u m e n t a r i u m v a n g r i l l e n , e e n P r o c r u s t e s b e d v o o r h e t zoogeheeten „weelderige" d e r verbeeldingskracht, e e n electrisch b e d i e n d P r o c r u s t e s b e d b o v e n d i e n , m e t exacte l i c h t s i g n a l e n v o o r h e t te b e r e i k e n effect a a n u i t r e k k i n g o f s a m e n p e r s i n g . H o e w e l h i j o n d e r o n z e m o derne fantasten i n d i t opzicht v r i j w e l u n i e k is, k o m t t o c h het karakter v a n o n z e n t i j d h e m h i e r b i j v e r t e g e m o e t ; h i j h o e f t z i c h geen d u i v e l s c h e m a c h i n e s te s c h e p p e n , z o o a l s H i e r o n y m u s B o s c h i n z i j n t i j d ; h i j blijft, o o k e n v o o r a l i n het instrumentale, de realist-met-bijzonderev i s i e , w i e n s f a n t a s m a g o r i e ë n geheel o p h e t f o r m e e l e e l e m e n t ( d e w i j z e waarop, de stijl, visionaire rangschikking, weglaten o f v e r v o r m e n d e r z a k e l i j k e gegevens) k o m e n te d r i j v e n e n d a a r o m h e t materieele e l e m e n t ( d e n i n h o u d , fantastische b e d e n k s e l s , h e t fantastische „ g e v a l " ) k u n n e n verwaarloozen. H e t voorname en onpopulaire v a n Bordewijk's k u n s t resulteert h i e r u i t . H i j staat z o o v e r m o g e l i j k a f v a n W e l l s . 1
F . Bordewijk, IJzeren Agaven (uit De Wingerdrank, afzonderlijk verschenen).
26
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
W a s i n 't Ongure Huissens n o g e e n a n e c d o t i s c h e rest als a a n l e i d i n g o f a a n l o o p s t o r e n d i n d i t essentieel-fantastische genre (de m a n d i e z i j n geheugen v e r l i e s t ) , i n IJzeren A g a v e n is B o r d e w i j k e e n stap v e r d e r gegaan, e n s c h i e p e e n evocatie, d i e m i n d e r g o e d geslaagd is als „ v e r h a a l " , m a a r b e t e r als p s y c h o l o g i s c h d o c u m e n t , o f , naar z i j n l i t e r a i r e n k a n t , als p r o z a g e d i c h t . E e n alledaagsch g e b e u r e n — e e n architect o f a a n n e m e r , k u n s t z i n n i g e n m e t a v o n t u u r l i j k e n e i g i n g e n , d i e f a i l l i e t gaat e n i n e e n a c h t e r b u u r t sterft — w o r d t a c h t e r e e n v o l g e n s d o o r z o o v e e l vergrootende o f v e r k l e i n e n d e o f c h r o m a t i s c h aberreerende l e n z e n b e k e k e n , d a t h e t resultaat n a u w e l i j k s n o g g e l d e n k a n als e e n n o r m a a l b i o g r a f i s c h relaas m e t b i j f i g u r e n e n l e v e n s c o n f l i c t e n . I n z i j n weergalooze behoefte aan concentratie — o o k hier weer merkbaar i n de s c h r i f t u u r , e e n m o z a ï e k v a n geïsoleerd staande, o v e r w e g e n d o p b i j stellingen gebouwde v o l z i n n e n — vat B o r d e w i j k de verschillende l e n s b e e l d e n b o v e n d i e n z o o v e e l m o g e l i j k s a m e n : h e t g r i l l i g geschematiseerde w o r d t n o g eens geschematiseerd e n n o g eens, m . a . w . h e t f o r m e e l e is v o o r B o r d e w i j k n o o i t f o r m e e l g e n o e g : steeds w e e r o p n i e u w w o r d e n zijn transformaties tot materie v o o r nóg verdichtender visie, v o o r nóg meedoogenloozer concentratie. D e u i t k o m s t v a n d i t „ u i t p u t t e n d " p r o c e s , d a t h i e r e n daar d e l i m i e t v a n h e t toelaatbare zelfs o v e r s c h r i j d t , is d a n v a a k e e n g r o o t e v e r e e n v o u d i g i n g , i n plaats v a n d e g e c o m p l i c e e r d h e i d d i e m e n v e r w a c h t e n z o u , e n h i e r u i t b l i j k t , d a t m e n n i e t te d o e n heeft m e t e e n z i n l e d i g k n u t s e l e n , d o c h m e t e e n w e l b e w u s t b e e l d e n , d a t langs o p t i s c h - i n s t r u m e n t a l e n w e g t o t p r e c i e s hetzelfde e i n d d o e l geraakt als e e n i n s p i r a tiever kunstbeoefening. Deze vereenvoudiging documenteert zich i n IJzeren A g a v e n o p t w e e w i j z e n : e e n v e r e e n v o u d i g i n g v a n t i j d , e e n v e r e e n v o u d i g i n g v a n r u i m t e . H e t leven w o r d t hier i n e e n bestek v a n 32 p a g i n a ' s b e u r t e l i n g s gezien als h e d e n , als v e r l e d e n , e n als t o e k o m s t , t e r w i j l d e d é c o r s v o o r deze samengeperste h a n d e l i n g z i c h f e i l l o o s r a n g s c h i k k e n r o n d o m e e n e v e n enge r u i m t e als d e s c h o o l i n B i n t o f d e a c h t e r b u u r t i n 't Ongure Huissens, z o n d e r d a t er o o k m a a r é é n v a n v e r w a a r l o o s d o f te k o r t gedaan w o r d t . D e a a n n e m e r — d e b e e l d h o u w e r — de dichter — de k e r m i s k l a n t , schijngestalten v a n e e n e n h e t z e l f d e i n d i v i d u , z i j p r o j e c t e e r e n z i c h e v e n s c h e r p r o n d o m h e t afg e b a k e n d e g r o n d v i e r k a n t v a n d i e v e r p a u p e r d e w o n i n g o n d e r d e gieti j z e r e n agaven als w a n n e e r z i j i n h u n e i g e n d i m e n s i e s m e t alle u i t v o e r i g h e i d b e s c h r e v e n w a r e n . D a t d i t p r o c é d é slagen k a n , is het geh e i m v a n d e n a u t e u r . H e t m a g i n d e l i t e r a t u u r eerder v e r t o o n d z i j n , dat i e m a n d o p straat z i j n eigen begrafenis o n t m o e t , — H a n n s H e i n z E w e r s b . v . i n e e n v a n z i j n eerste g r o t e s k e n , — m a a r t o c h n o o i t z o o d i a b o l i s c h a a n g r i j p e n d als h i e r , i n d i t v o o r l a a t s t e h o o f d s t u k , w a a r
D U I V E L
V A N
Z A N D S T E E N
27
het l i j k i n de kist v o o r d e n b l i k v a n d e n levende verpulvert e n verd w i j n t , e n de duivel, d i e zijn l e v e n bestuurt (bestuurde, besturen z a l ) , v o l e e r b i e d h e t g a p e n d e N i e t s groet, w a a r h i j geen v a t m e e r o p heeft. M e n k a n deze n o v e l l e haast v a n t w e e k a n t e n af l e z e n , v a n v o r e n naar a c h t e r e n , e n a n d e r s o m . E n z o o i s o o k d e h o o f d g e d a c h t e o m k e e r b a a r , a l naar gelang m e n stelt, d a t h i e r d e z i e l v o o r d e b u i t e n w e r e l d v i a haar eigen o b j e c t i v a t i e s naar h e t N i e t s t e r u g v l u c h t , o f d a t deze o b j e c t i v a t i e s m e t d e s p e r a t e n k u n s t e n a a r s w i l n o c h t a n s w o r d e n nages t r e e f d . D e z e laatste h o u d i n g a c c e n t u e e r t v o o r a l h e t s l o t h o o f d s t u k j e , dat een stoicijnsche ( m e n herkent B i n t ! ) levensaanvaarding uitwijst v a n d e n g e n e d i e , z i j n n o o d l o t v o o r v o e l e n d , alle r e d e n z o u h e b b e n n i e t m e e r m e e te d o e n . M a a r , „ e r m o e s t n o g g e t e e k e n d w o r d e n e n g e b e e l d h o u w d . Z i j n w i l eischte h e t , " — a l w e e t h i j , d a t d e agaven i n h u n u r n e n slechts v a n gietijzer z u l l e n z i j n . I n d i t s l o t , d a t d e e r a a n v o o r a f g a a n d e begrafenis ( d i e t r o u w e n s v e r b l e e k t naast d e o v e r e e n k o m s t i g e e p i s o d e i n 't Ongure Huissens) o v e r t r e f t , b e r e i k t B o r d e w i j k e e n s t e r k g e s u b l i m e e r d e tragiek, s y m b o l i s c h m e r k w a a r d i g d o o r d a t zijn duivel v a n zandsteen, de „ p r o m o t o r " , — de verleider d e r ziel, d i e haar o p n i e u w - t e s t a m e n t i s c h e w i j z e d e k o n i n k r i j k e n d e r aarde heeft b e s c h r e v e n , — h e t slachtoffer n o g e e n h a r t o n d e r d e n r i e m steekt. D i t i s e e n aspect v a n d e n d u i v e l , d a t w i j n o g n i e t k e n d e n . W e l l i c h t k u n n e n w i j er o n s v o o r d e e l m e e d o e n , d e z e n n i e u w e n geest, g e b o r e n u i t d i r e c t e u r B i n t e n e e n v a n d i e p o o t i g e a c h t e r b u u r t w i j v e n , v o o r w i e B o r d e w i j k de typische v o o r k e u r v a n d e n verstandelijk gekwelden verbeeldingsmensch openbaart, onder onze penaten o p te n e m e n .
* KELDERS, C E L L E N , TEMPELS E N STEGEN
1
O m h e t d o o r F . B o r d e w i j k b e o e f e n d e fantastische genre r e c h t te d o e n w e d e r v a r e n , v e r d i e n t geen b e t e r m i d d e l a a n b e v e l i n g d a n h e t te b e s c h o u w e n als h e t w e r k v a n e e n k a p s e l b o u w e r , e e n c o c o n s p i n n e r . D a a r m e e is geen o m s c h r i j v i n g g e l e v e r d v a n l i t e r a i r e f a n t a s t i e k i n h e t a l g e m e e n ; i n t e g e n d e e l , m e n z o u B o r d e w i j k ' s b o e k e n , o p deze e n t o mologische wijze b e s c h o u w d , juist i n tegenstelling w i l l e n brengen tot g e n r e s , d i e s u b specie d e r fantasie m e t h e t z i j n e te v e r g e l i j k e n z i j n . V r i j w e l alle f a n t a s t i e k v a n d e laatste e e u w , v a n g r o t e s k e t o t u t o p i e , 1
F . Bordewijk, De Wingerdrank,
1937.
28
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
hetzij p s y c h o l o g i s c h , hetzij o c c u l t i s t i s c h , hetzij s p e l e n d g e o r i ë n t e e r d , is terug te b r e n g e n t o t H o f f m a n n ' s „ E r z a h l u n g e n " , — w a r e r o m a n t i e k , i n haar o n g e b r e i d e l d h e i d , haar e x p a n s i e d r i f t , als v a n e e n w i j n glas dat, v o l g e s c h o n k e n , o v e r l o o p t . M a a r daarnaast, a f h a n k e l i j k e r v a n , e n t o c h eigen b a n e n z o e k e n d , t r e d e n , m e t P o e e n V i l l i e r s d e l ' I s l e A d a m , fantasten o p , d i e d e n w i j n d e r verbeelding gebotteld wegs l u i t e n i n h u n k e l d e r s . E e n v a n P o e ' s Tales, d a t t o e v a l l i g i n e e n w i j n k e l d e r speelt, — The Cask of Amontillado — b e h o e f t m e n slechts naast D i e Eïixire des Teufels te leggen ( w a a r i n d e w i j n d e n w a a n z i n n i g e n m o n n i k d e geheele w e r e l d d o o r j a a g t ! ) o m e e n o n d e r s c h e i d te p r o e v e n , d a t n i e t a l l e e n d e f i g u r e n e n situaties, d o c h d e n geheelen o p z e t d e r m a t e b e h e e r s c h t , d a t w i j gerechtigd z i j n t e g e n o v e r d e n r o mantischen expansiedrang d e n (zoo m e n w i l „ b a r o k k e n " ) drang tot isolatie te s t e l l e n , t e g e n o v e r h e t w e r e l d o m v a t t e n d e e n w e r e l d d o o r j a g e n d e d e strenge a f z o n d e r i n g v a n e e n k e l d e r g e w e l f . D e e x p a n s i e v e fantast ( t y p e H o f f m a n , W e l l s , o f D ö b l i n ) k i e s t h e t w e r e l d t o o n e e l v o o r z i j n t a f e r e e l e n ; d e i s o l e e r e n d e fantast ( t y p e P o e ) t r e k t m e t z i j n stok een vierkant — zooals de O u d e n h u n „ t e m p l u m " a f b a k e n d e n — e n zegt: d i t is m i j n t o o n e e l , w a t e r b u i t e n v a l t d o e t n i e t m e e . H e t lijkt m i j niet waarschijnlijk, dat de schrijver F . B o r d e w i j k n o g eens d e h i s t o r i e z a l gaan a f s t r o o p e n o m gegevens , , o p te d o e n " ; m a a r m o c h t h e m d e l u s t d a a r t o e b e k r u i p e n , d a n l i g t er i n d e v a d e r l a n d s c h e geschiedenis e e n m o t i e f v o o r h e m gereed i n d e p e r s o o n v a n d i e n G e l d e r s c h e n h e r t o g , d i e d o o r z i j n v i j a n d e n i n e e n kasteel w e r d vetgemest. A l l e e n a l o m z i j n p o s i t i e t e n o p z i c h t e v a n d e l i j n W e l l s - D ö b l i n te bepalen z o u hij eigenlijk gebruik moeten m a k e n v a n d i t motief, w a n t z o o w e l i n The Food of the Gods als i n Berge, M e e r e und Giganten w o r d e n e r e v e n e e n s m e n s c h e n vetgemest, „ g r o o t g e m e s t " ; d o c h h i e r geheele generaties v a n m e n s c h e n , c o l l e c t i e f l o s g e b r o k e n u i t d e k i e m c e l v a n h e t a n e c d o t i s c h e geval, r e u z e n , d i e o v e r d e aarde s t a m p e n e n n a u w e l i j k s n o g r u i m t e o v e r l a t e n v o o r iets a n d e r s . I n o n z e eigen l i teratuur k a n m e n tegenover B o r d e w i j k d a n n o g C o u p e r u s plaatsen. C o u p e r u s ' f a n t a s t i s c h w e r k staat i n h e t t e e k e n v a n h e t „ z w e v e n d e s c h a a k b o r d " , d a t d o o r r i d d e r s w o r d t nagejaagd; B o r d e w i j k ' s v o o r alsnog o n g e b o r e n ridders daarentegen m o e t m e n zich m e t b e t r e k k i n g t o t e e n s c h a a k b o r d v o o r s t e l l e n als s p e l e n d e tegen d e n d i k k e n G e l d e r s c h e n h e r t o g , i n d i e n s c e l ! D o o r deze b e p e r k i n g , o m k a p s e l i n g , leert m e n o o k iets v e r s t a a n v a n h e t groteske e l e m e n t , d a t b i j C o u p e r u s v r i j w e l t o t a a l o n t b r e e k t . D e g r o t e s k e ontstaat daar, w a a r d e w e r k e l i j k h e i d b e s n o e i d i s , samengeperst, v a n haar n a t u u r l i j k e u i t l o o p e r s b e r o o f d . E e n d i k k e h e r t o g i n e e n k l e i n k a m e r t j e is g r o t e s k ; d e r e u z e n v a n W e l l s e n D ö b l i n z i j n d i t n i e t , — b i j D ö b l i n z i j n ze zelfs
K E L D E R S ,
C E L L E N ,
T E M P E L S
E N
S T E G E N
29
d u i d e l i j k „ t r a g i s c h " , — o m d a t d e h u n t o e g e k e n d e r u i m t e v o l m a a k t is aangepast a a n h u n a f m e t i n g e n . H o e w e l d e v e r h a l e n , v e r z a m e l d i n d e n b u n d e l D e Wingerdrank, — e e n iets te l i e v e n a a m v o o r d i t b o e k , dat beter D e Schimmelplant o f D e K e l d e r p l a n t h a d k u n n e n h e e t e n , — d i t e l e m e n t v a n i s o l a t i e e n alles w a t e r m e e s a m e n h a n g t o p zeer o v e r t u i g e n d e w i j z e d e m o n s t r e e r e n , ontbreekt het t o c h allerminst i n B o r d e w i j k ' s r o m a n s B i n t e n Rood Paleis. M i n d e r s c h e r p w e l i s w a a r , m e e r i n o v e r e e n s t e m m i n g m e t d e r o m a n s t r u c t u u r , d i e t o c h altijd meer r u i m t e behoeft d a n d i e eener n o v e l l e , treedt d a a r e v e n e e n s h e t m o t i e f o p v a n h e t h e r m e t i s c h afgesloten, kelderachtige „heiligdom", dat zich v a n de overige w e r e l d m i n o f m e e r G h e t t o - a c h t i g ziet a f g e s n e d e n . I n deze h e i l i g d o m m e n , w a a r m e n niet gemakkelijk i n d o o r d r i n g t e n waar m e n zeker niet meer uitk o m t v o o r d a t ze m e t d e n g r o n d z i j n g e l i j k g e m a a k t , h e e r s c h e n afg o d e n — buitensporige wezens, i n dimensies, die h u n gebrek a a n natuurlijke ruimtelijkheid moeten vergoeden. E r w o r d e n brand- e n m e n s c h e n o f f e r s gebracht v o l g e n s e e n b e p a a l d e n r i t u s . H i e r d r i l t e e n H . B . S . - d i r e c t e u r e e n v e r z a m e l i n g m o n s t e r t j e s , d a a r leert d e w a a r d i n v a n een A m s t e r d a m s c h e n liefdestempel d e n habitué's m o r e s ; i n beide g e v a l l e n h e b b e n d e t o e s c h o u w e r s o f b e z o e k e r s ( e n d e lezers), z o o l a n g zij er z i c h b u i t e n k u n n e n h o u d e n , geen o o g e n b l i k h e t g e v o e l , d a t d i t alles w e r k e l i j k bestaat; e e n m a a l b i n n e n , z i j n zij r e d d e l o o s overgel e v e r d e v e n w e l , e n eerst d e l i q u i d a t i e v a n h e t é t a b l i s s e m e n t , d i t f o r t d e r saamgeperste v e r b e e l d i n g s k r a c h t ( d e d o o d v a n d e n d i r e c t e u r subs, het a f b r a n d e n v a n h e t t w i j f e l a c h t i g e p e r c e e l ) , s c h e n k t h e n a a n e e n „ n o r m a l e r " w e r k e l i j k h e i d terug. D e z e zelfvernietiging der schijnr e a l i t e i t is b i j B o r d e w i j k e e n g e w i c h t i g b i j m o t i e f , d a t o o k i n d e meeste n o v e l l e n u i t D e Wingerdrank v o o r d e n gang v a n h e t v e r h a a l r i c h t i n g g e v e n d is g e w o r d e n , — i n d e t e l k e n s t e r u g k e e r e n d e f i g u u r v a n d e „ b e g r a f e n i s " b . v . , — d a t w i l zeggen: i n laatste i n s t a n t i e is a l l e e n d e d o o d b i j m a c h t e deze i n g e k a p s e l d e l e v e n s i n e e n w i j d e r v e r b a n d o p te d o e n n e m e n ; d e geïsoleerde sterft d o o r h e t c o n t a c t m e t f r i s s c h e l u c h t ; m a a r h i j is d a n o o k v o o r g o e d v e r l o s t v a n e e n d e m o n i s c h b r o e i k a s b e s t a a n , d a t z o o w e l v a n d i r e c t e u r B i n t als v a n m e v r o u w D o o m , h o e v e e l deze t w e e i d o l e n o n d e r l i n g o o k w e e r m o g e n v e r s c h i l l e n , d e n eigenlijken l e v e n s i n h o u d uitmaakt. D i t o n v e r m i j d e l i j k afsterven v a n h e t u i t d e n t e m p e l u i t g e t r e d e n l e v e n l e v e r t i n t u s s c h e n o o k het b e w i j s v o o r d e e c h t h e i d v a n B o r d e w i j k ' s fantasie. D e geringere fantast s l u i t n i e t a l l e e n z i j n l i t e r a i r e sujetten, d o c h o o k z i c h z e l f i n z i j n b e d e n k s e l o p . H e t g e v o l g i s , d a t d e lezer h e m n i e t m e e r gelooft. V a n deze zes v e r h a l e n s p a n t d e k r o o n , naast h e t reeds b e s p r o k e n IJzeren A g a v e n , d e g r o o t e n o v e l l e Keizerrijk, w a a r i n m o g e l i j k e r w i j s
30
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
j e u g d h e r i n n e r i n g e n z i j n v e r w e r k t . H e t geïsoleerde b r o k w e r k e l i j k h e i d , h e t a f g e z o n d e r d e „ t e m p l u m " , is h i e r h e t stegennet v a n A m s t e r d a m g e w o r d e n . I n d i t v e r h a a l is A m s t e r d a m e e n e n a l steeg, — w i e d e n k t er n o g a a n D a m o f F r e d e r i k s p l e i n ? — e n de h o o g e p r i e s teres, d i e d i t c o m p l e x b e h e e r s c h t e n er d e n j o n g e n H a r m e n i n t r o d u c e e r t , i s , o n m i s k e n b a r e r e p l i e k o p m e v r o u w D o o m , het r o o d h a r i g e dienstmeisje H e i n t j e met haar z i n v o o r slenteravonturen, zooals m e n ze, i n d e r d a a d , a l l e e n i n A m s t e r d a m b e l e v e n k a n . W o r d t de stegenstad v e r l a t e n , d a n is m e n o o k a l d a d e l i j k b u i t e n o p h e t k e r k h o f . D e begrafenis v a n de s n i j z a a l r e s t e n v a n H e i n t j e ' s m i n d e r o p p a s s e n d e zuster d o e t h i e r e v e n a a n als e e n „ s i e r m o t i e f " (excusez le m o t ) , dat d a n t o c h n o g veelzeggend g e n o e g v o o r u i t l o o p t o p d e n e i g e n l i j k e n „ d o o d " i n deze g e s c h i e d e n i s : d e n d o o d v a n h e t v e r l e d e n . D e d o o d v a n A m s t e r d a m als stegenstad, —• e n de d o o d v a n h e t b e e l d v a n het a v o n t u u r l i j k e meisje, dat de n a j a r e n teruggekeerde, z w a a r m o e d i g g e w o r d e n e z i c h p l o t s e l i n g h e r i n n e r t . „ D e e p i s o d e m e t het m e i s j e h a d d i e p e r doorgekankerd d a n hij vermeende tot n u , tot dit m o m e n t . " M e n raadt h i e r e e n v e r z w e g e n b i n d i n g , d i e h e t p s y c h o l o g i s c h e g e w i c h t d e r e p i s o d e v e r k l a a r t , m a a r d i e t e v e n s , w a n n e e r w e o n s het e v e n eens i n A m s t e r d a m s p e l e n d e R o o d Paleis v o o r d e n geest r o e p e n , d e evolutiemogelijkheden belicht v a n Bordewijk's kunst. D e „bind i n g " a a n de w a a r d i n m e v r o u w D o o m is iets anders d a n de m e t z o o v e e l gratie v e r t o l k t e j e u g d l i e f d e - z o n d e r - l i e f d e , — j e u g d l i e f d e v o o r e l k a n d e r s a v o n t u u r l i j k h e i d . O m d a t i n d i t laatste geval h e t i d o o l geïndividualiseerd i s , n o g m a a r v o o r é é n m e n s c h is b e s t e m d , i n plaats v a n v o o r een t r o e p l e e r a r e n e n l e e r l i n g e n , o f v o o r de „ h e e r e n " , d i e a a n h e t „ m a l de s i è c l e " l i j d e n . Z e k e r , d o o r deze grootere i n d i v i d u a t i e w o r d t t e v e n s i n z e k e r e n z i n het o n n a t u u r l i j k geïsoleerde v e r s t e r k t . M a a r h e t is de E r o s , de geprezene, d i e h i e r i s o l e e r t , e i g e n m a c h t i g , v o o r w i e n n a t u u r l i j k h e i d s c e r t i f i c a t e n geen g e l d i g h e i d b e z i t t e n e n w i e n s b e d o e l i n g e n evenzeer v e r w e z e n l i j k t w o r d e n i n het A m s t e r damsche stegencomplex, waar k i n d e r e n ademloos d o o r h e e n h o l l e n , als i n de v a n v e r r e z i c h t b a r e , m e t r u i m t e l i j k h e i d e n b e w o o n b a a r h e i d p r o n k e n d e straten.
DUBBELZINNIGE SATURNUS
1
D a t v a d e r e n z o o n e l k a a r h a t e n is geen z e l d z a a m h e i d . D e s t r i j d t u s s c h e n t w e e o n m i d d e l l i j k o p e l k a a r v o l g e n d e generaties is zelfs e e n g e l i e f k o o s d thema der r o m a n k u n s t . D e groote R u s s e n , m e n d e n k e a a n D o s t o j e w s k y ' s Karamazoff's, l e v e r d e n het l a p i d a i r e v o o r b e e l d h i e r v a n ; e n m e n b e h o e f t z i c h slechts Les Thibault v a n R o g e r M a r t i n d u G a r d i n d e h e r i n n e r i n g te r o e p e n o m er z i c h v a n te k u n n e n o v e r t u i g e n , dat b i j d e m o d e r n e schrijvers d e k r a c h t v a n d i t t h e m a l a n g niet altijd, b . v . o n d e r i n v l o e d der psychanalyse, i n subtiliteiten vervluchtigt. T r o u w e n s , de i n v l o e d der psychanalyse, juist o p de m o d e r n e n , w o r d t t e n d e z e n o p s c h r o m e l i j k e w i j z e o v e r s c h a t . A l s o f eerst F r e u d d e n z i n v a n h e t „ O e d i p u s c o m p l e x " o n t d e k t heeft, d i e n d e o u d e G r i e k e n reeds k e n d e n ! I n d e r d a a d z o u m e n i n d e v e r l e i d i n g k u n n e n k o m e n , B o r d e w i j k ' s machtig-cyclopische deurwaarder A . B . Dreverhaven e n diens natuurlijke z o o n Jacob W i l l e m Katadreuffe, die zich t o t advocaat o p w e r k t , g r o e i e n d tegen d e v e r d r u k k i n g i n , — e n deze v e r d r u k k i n g k o m t i n h o o f d z a a k v a n z i j n v a d e r , — eerder te s i t u e e r e n i n een of ander quasi-mythologisch m i l i e u v a n monsters, T i t a n e n e n Olympiërs, de r o m a n mag d a n i n R o t t e r d a m spelen, d a n i n de nabijh e i d v a n het „ O e d i p u s c o m p l e x . " V a n e e n s c h o o l s c h e t o e p a s s i n g v a n F r e u d i a a n s c h e r e c e p t e n is i n e l k g e v a l niets te b e s p e u r e n . I n dat geval i m m e r s z o u B o r d e w i j k d e n j o n g e n K a t a d r e u f f e a l l i c h t h e b b e n v o o r z i e n v a n e e n „ m o e d e r - b i n d i n g " ; d e haat tegen d e n v a d e r z o u g e v o e d z i j n g e w o r d e n d o o r e e n alles o v e r h e e r s c h e n d e l i e f d e v o o r of medelijden met de moeder, w i e i n d e r t i j d i n d i e n s t b e t r e k k i n g g e w e l d is a a n g e d a a n . M a a r h i e r v a n is geen s p r a k e ; deze d r i e s u j e t t e n z i j n n u e e n m a a l geen m e n s c h e n v o o r „ b i n d i n g e n " , zij staan o p z i c h zelf, o m d a t zij „ k a r a k t e r " b e z i t t e n , n i e t v a n e l k a a r a f h a n k e l i j k w i l l e n zijn, d o o r gunsten n o c h d o o r verwijten. D r e v e r h a v e n w i l zijn misstap goedmaken, maar dringt verder niet aan, w a n n e e r Joba Katadreuffe u i t t r o t s n i e t a l l e e n z i j n h u w e l i j k s a a n z o e k afslaat, m a a r e l k e gift w e i g e r t . Z o n d e r e e n i g c o n f l i c t gaan m o e d e r e n z o o n u i t e l k a a r , o m d a t zij te v e e l m e t e l k a a r g e m e e n h e b b e n e n e l k a a r niets m e e r h e b b e n te zeggen. H e t b e d w o n g e n g e v o e l o n d e r deze l a c o n i e k e a f w i k k e l i n g e n raadt m e n als lezer g e m a k k e l i j k . I n t u s s c h e n is h e t e e n feit, o m n o g het a l l e r b e l a n g r i j k s t e te n o e m e n , dat d e haat e n d e a f k e e r v a n d e n s t r e v e n d e n z o o n n i e t w o r d e n o p g e w e k t d o o r d a t z i j n m o e d e r slecht b e h a n d e l d w e r d , — h i j s c h a a m t z i c h n i e t eens haar n a a m te d r a g e n , — maar d o o r d a t zijn vader, d i e n hij toevallig o p het a d v o c a t e n k a n t o o r o n t m o e t , w a a r h i j w e r k z a a m i s , sterker, m a c h t i g e r i s , o f l i j k t , d a n h i j . 1
F. Bordewijk, Karakter,
1938.
M U I T E R
32
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
I n D r e v e r h a v e n ziet K a t a d r e u f f e m e e r e e n h i n d e r p a a l e n e e n w e e r stand d a n een schuldige, op w i e n hij wraak z o u w i l l e n n e m e n . E e n m a a l z i j n v a d e r v o o r b i j g e s t r e e f d , e e n m a a l a d v o c a a t , heeft h i j o o k m e t z i j n v a d e r a f g e r e k e n d . A l rest er d a n n o g iets dat h e m te d e n k e n geeft. D a t v a d e r e n z o o n e l k a a r h a t e n , is geen z e l d z a a m h e i d , i k z e i h e t reeds. I n B o r d e w i j k ' s r o m a n z i j n v o o r deze tragische t w e e s p a l t h o o g stens w a t m e e r b e g u n s t i g e n d e v o o r w a a r d e n a a n w e z i g d a n g e w o o n l i j k : een machtsstrijd, d i e n v r i j w e l ieder onzer uit ervaring kent, w o r d t verh e v i g d d o o r de v e r v r e e m d i n g t u s s c h e n de b e i d e a n t a g o n i s t e n . M a a r dat e e n v a d e r d e n z o o n haat v o o r z i j n b e s t w i l , o m h e m v o o r u i t te h e l p e n e n sterk e n z e l f s t a n d i g te m a k e n , dat is wèl e e n z e l d z a a m h e i d ; e n o p d i t p u n t is h e t n u , dat B o r d e w i j k ' s reeds i n z o o v e e l a n d e r e o p z i c h t e n b e w o n d e r e n s w a a r d i g e s c h e p p i n g t o t e e n n i e t alledaagsche h o o g t e stijgt, e e n h o o g t e d i e d a a r d o o r b e p a a l d w o r d t , dat de v a d e r z i c h d i t d u b b e l z i n n i g effect v a n z i j n a a n v a n k e l i j k i n d e r d a a d slechts t o t haat te h e r l e i d e n t e g e n w e r k i n g g e l e i d e l i j k a a n o o k bewust w o r d t ! D e v a d e r haat d e n z o o n ; m a a r b o v e n d i e n w e e t h i j , o f leert h i j v a n l i e v e r l e d e i n z i e n , dat h i j d e n z o o n geen b e t e r e n d i e n s t k a n b e w i j z e n d a n d o o r z i c h te gedragen alsof h i j h e m niet tevens liefhad. H i j verv o l g t h e m m e t e e n z w e v e n d f a i l l i s s e m e n t , h i j b e h a n d e l t h e m als een h o n d , v e r n e d e r t h e m i n z i j n vitaalste z e l f g e v o e l . H e t staalt d e n z o o n a l l e e n m a a r , — e n d i t is i n laatste i n s t a n t i e o o k de b e d o e l i n g v a n A . B . D r e v e r h a v e n . N i e t i n eerste i n s t a n t i e ! E r k a n n i e t genoeg o p g e w e z e n w o r d e n , dat w e h i e r geenszins getuige z i j n v a n een s l i m e n i n g e w i k k e l d p a e d a g o g i s c h t r u c j e , t o t l e e r i n g v a n vaders i n h e t algem e e n ! Z o o o p p e r v l a k k i g is B o r d e w i j k n i e t . D r e v e r h a v e n haat ó ó k , d i t m o e t m e n n o o i t v e r g e t e n ; h i j w r e e k t z i c h o p d e n z o o n v o o r de afw i j z i n g v a n d e n k a n t v a n de m o e d e r . A l l e s b l i j f t t o t het laatst t o e b e p a a l d d o o r o n v o o r z i e n e , o n d e r l i n g tegenstrijdige o p w e l l i n g e n , e n i n d i e n h i e r de haat a l d i e n s t b a a r w o r d t gemaakt a a n e e n h o o g e r d o e l , d a n geschiedt d i t t o c h n i m m e r v o o r de v o l l e h o n d e r d p e r c e n t . W a n n e e r de d e u r w a a r d e r , o p K a t a d r e u f f e ' s v e r w i j t i n het laatste h o o f d s t u k , dat h i j steeds d o o r h e m is t e g e n g e w e r k t , t e n a n t w o o r d geeft: „ O f m e e g e w e r k t " , d a n geldt d i t alternatief, dat d e n z o o n w o r d t voorgelegd, voorgesmeten liever, óók v o o r hemzelf. D r e v e r h a v e n heeft t w e e d r i f t e n tegelijk b e v r e d i g d : haat e n l i e f d e . Zelfs is er n o g e e n d e r d e v e r k l a r i n g m o g e l i j k v o o r z i j n t a r t e n d gedrag: dat h i j v a n zijn z o o n d e n d o o d verwacht, denzelfden d o o d terwille waarvan hij z i c h a l o p e n l i j k e r o n d e r het v o l k v e r t o o n t dat h e m v e r f o e i t ; t w e e m a a l
1
Naar de auteur mij mededeelde, is ook hij zich van deze ommekeer pas tijdens het schrijven bewust geworden: een van de waarmerken van de „ e c h t h e i d " van dezen roman. 1
D U B B E L Z I N N I G E
S A T U R N U S
33
speelt h i j K a t a d r e u f f e e e n mes i n h a n d e n . J u i s t u i t deze d u b b e l z i n n i g h e i d , o f d r i e d u b b e l z i n n i g h e i d — het e i g e n l i j k e g r o n d g e g e v e n v a n het boek — blijkt B o r d e w i j k ' s subtiel-moderne visie op d e n mensch, al w o r d t i n Karakter d a n o o k nergens b o v e n m a t e g e p s y c h o l o g i s e e r d . D a a r v o o r is D r e v e r h a v e n , e e n s o o r t k r u i s i n g v a n d e n s t o ï c i j n s c h e n B i n t e n e e n o f m e e r v a n d e m o n s t e r l i j k s t e figuren u i t d e a n d e r e r o m a n s e n verhalen ( m e n d e n k t even aan d e n „duivel v a n z a n d s t e e n " u i t IJzeren A g a v e n , d i e tegenover d e n a a n n e m e r A m a t n e e k s e e n s o o r t gelijke, zij het o o k a n d e r s v e r d e e l d e „ v a d e r r o l " speelt), te b r u u t e n te o n g e c o m p l i c e e r d , te zeer d a a d m e n s c h , te c o m p a c t i n z i c h z e l f b e s l o t e n . H o e dit zij, w a n n e e r w i j n u o p n i e u w een keuze z o u d e n moeten d o e n t u s s c h e n p r i m i t i e v e m y t h o l o g i e als m o g e l i j k c o m p a s b i j het v e r s t a a n v a n d e z e n r o m a n e n d e n géést a l t h a n s d e r gevoelig tastende d i e p t e p s y c h o l o g i e , — niet de r e c e p t e n , e n niet d e g e m a k k e l i j k e g o o c h e l a r i j m e t d e zes o f z e v e n , . c o m p l e x e n " , — d a n z o u d e n w i j t o c h w e l e v e n aarzelen. D e g o d C h r o n o s , d o o r de R o m e i n e n Saturnus g e n o e m d , w e l k e n a a m z i c h m i s s c h i e n beter t o t d e h i e r b e d o e l d e associaties v a n m a s s a l e n weerstand e n botte dwarsdrijverij leent d a n die v a n d e n g o d v a n d e n t i j d , de g o d C h r o n o s , d i e z i j n k i n d e r e n v e r s l i n d t u i t p u r e v a d e r l i e f d e , w a n t i n h u n eigen b e l a n g , is e e n h i s t o r i s c h e o n m o g e l i j k h e i d , a l k u n n e n wij natuurlijk nooit weten wat zich een oude G r i e k , met name e e n G r i e k , d i e z i c h eenigermate m e t d e p s y c h i s c h e m e t a m o r p h o s e n d e r E l e u s i s c h e o f O r p h i s c h e m y s t e r i ë n v e r t r o u w d h a d gemaakt, gedacht heeft b i j deze g r u w e l i j k e e n s c h i j n b a a r slechts v o o r é é n u i t l e g g i n g t o e g a n k e l i j k e m y t h e . D e helsche d r i f t e n d e r T i t a n e n o v e r w i n n e n d e n er tevens eigen k r a c h t u i t p u t t e n d , z o o b o u w d e Zeus z i j n h e m e l , z i j n O l y m p u s ; m a a r i n h o e v e r r e h a d d e n d e T i t a n e n zelf h i e r w e e t v a n ? D e T i t a n A . B . D r e v e r h a v e n , d e u r w a a r d e r b i j des d u i v e l s gen a d e , expert i n d e o n m e n s c h e l i j k s t e o n t r u i m i n g e n , b e u l v a n geheele v o l k s b u u r t e n , heeft e r w e e t v a n , — d i t m o g e v o o r o n s d e h o o f d z a a k z i j n . Z o n d e r e e n p a r a l l e l o p de spits te w i l l e n d r i j v e n , d i e m i s s c h i e n t o c h m e e r v e r m a k e l i j k is d a n l e e r z a a m , stel i k h i e r t e g e n o v e r d e „ T i t a nische" onderwereld van Dreverhaven, met zijn trawanten Hamerslag e n K o l e n g r i j p e r ( e e n echt B o r d e w i j k s c h e d i a b l e r i e , deze t w e e ) , zijn terrorisme, zijn lichtschuwe praktijken, zijn intieme saturnalia m e t d r a n k e n v r o u w e n , d e l i c h t e „ O l y m p i s c h e " w e r e l d v a n het a d vocatenkantoor v a n d e n „ n o b e l e n " M r . S t r o o m k o n i n g , — Zeus, P o s e i d o n , O k e a n o s , m e n aarzelt m e t d e b e t i t e l i n g ! — d i e , evenals d e Z e u s i n w o r d i n g , K a t a d r e u f f e , z i j n o p k o m s t a a n D r e v e r h a v e n heeft te d a n k e n . M e n vergete n i e t , dat B o r d e w i j k o n s m e t z i j n v r o e g e r e b o e k e n g e w e n d heeft a a n d e r g e l i j k e z i n n e b e e l d i g e b e t r e k k i n g e n . „ R o o d P a l e i s " was niet zoo maar een huis v a n berispelijke zeden, het 3
Muiterij
34
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
s y m b o l i s e e r d e e e n e e u w , het s y m b o l i s e e r d e A m s t e r d a m . I n Karakter is d a n o n z e t w e e d e g r o o t e stad a a n d e b e u r t , m e t e v e n v e e l v e r v e get e e k e n d : de plaats, w a a r „ h e t h u w e l i j k t u s s c h e n r i v i e r e n z e e " v o l t r o k k e n w o r d t . O v e r i g e n s heeft d i t b o e k niets v a n e e n d o c u m e n t a i r e film, B o r d e w i j k b i e d t o n s m e e r e e n f a n t a s t i s c h g e s u b l i m e e r d e essentie der m e t r o p o o l d a n een plattegrond of een grappig dialect. Fantast i s c h , — w a n t dat is z i j n v i s i e g e b l e v e n , f a n t a s t i s c h e n n i e t z e l d e n v a n e e n g r i m m i g e n h u m o r . H i e r a a n w o r d t n a u w e l i j k s a f b r e u k gedaan d o o r d a t d e b a r o k k e s t i j l i n v e e l o p z i c h t e n g e k a l m e e r d is t o t e e n gelijkm a t i g e r k l a s s i c i s m e , e e n behaaglijke, t o c h t e l k e n s w e e r d o o r s t r a k aangehaalde k n o o p p u n t e n o n d e r b r o k e n e p i s c h e n v e r t e l t r a n t . D u i delijker d a n vroeger herkent m e n d e n „traditioneelen" roman-opzet i n Karakter. M a a r d i t h o e f t n o g geen n a d e e l te z i j n ; m e n k a n d e consequent volgehouden stijlexperimenten blijven b e w o n d e r e n en tevens de n o o d z a k e l i j k h e i d i n z i e n v a n een (voorbijgaande?) n o r m a l i s e e r i n g . E n d a n : B i n t e n R o o d Paleis g a v e n g e v a l l e n , — Karakter daarentegen meet z i c h met een l e v e n s l o o p , een l e v e n s l o o p v a n drie m e n s c h e n zelfs, w a a r d o o r het a l g e m e e n - m e n s c h e l i j k e — dat w a t zij g e m e e n h e b b e n — v a n z e l f m e e r o p d e n v o o r g r o n d treedt d a n h e t uitzonderlijke, e n dit m o e t zich i n d e n stijl weerspiegelen. 1
M e e n echter n i e t , dat B o r d e w i j k z i j n b i j z o n d e r k u n s t e n a a r s c h a p v e r l o o c h e n d e , o o k a l is het iets „ b r e e d e r " g e o r i ë n t e e r d . Z i j n b e e l dende kracht i n het demonische bleef o n v e r z w a k t . A l l e e n verdeelde zij z i c h o v e r e e n g r o o t e r r a a k v l a k m e t d e w e r k e l i j k h e i d . W a a r d e auteur v r o e g e r zekere figuren, d i e h e m n i e t l a g e n , u i t d e n w e g g i n g , d a a r laat h i j n u alle m o g e l i j k h e d e n t o e : d e figuur d e r o n g e l u k k i g e liefde-met-edel-zelfbedwang (tusschen Katadreuffe en j u f f r o u w T e G e o r g e ) , d e figuur v a n d e n c o m m u n i s t i s c h e n v r i e n d , o f v a n d e n r u w e n schipper die zoo t r o u w verliefd blijft op juffrouw Katadreuffe. T o e gegeven, m e n h e r i n n e r t z i c h d i t alles w e l eenigszins u i t r o m a n s , d i e z i c h t o t het w e r k v a n B o r d e w i j k v e r h o u d e n als d e B o n M a r c h é t o t V e r s a i l l e s . Z o n d e r t m e n d e n d i a l o o g u i t , d i e o p deze p l a a t s e n — o p het m e t v e e l k e n n i s v a n z a k e n b e s c h r e v e n a d v o c a t e n k a n t o o r k l i n k t h i j m e e s t a l zeer a u t h e n t i e k — h e t h u i s k a m e r r e a l i s m e n i e t a l t i j d e v e n kordaat ontvliedt, met name i n de gesprekken met J a n M a a n , d a n m o e t e n echter o o k d e m e e r c o n v e n t i o n e e l e e l e m e n t e n i n B o r d e w i j k ' s r o m a n als n i e t ongeslaagd w o r d e n b e s c h o u w d . E n w e l d o o r d e w i j z e v a n b e h a n d e l i n g , d e b e e l d i n g , het f e i l l o o s p s y c h o l o g i s c h i n s t i n c t , dat b . v . w e e t waarom het c o m m u n i s m e v a n J a n M a a n e n z i j n o p p e r Naar mij medegedeeld wordt, verscheen vroeger, d.w.z. v ó ó r Bint, reeds een voorstudie van Karakter. In dit geval zouden we dus te doen hebben met een „ c y c l i s c h e " ontwikkeling van den schrijver Bordewijk. 1
D U B B E L Z I N N I G E
S A T U R N U S
35
v l a k k i g e v e r l i e f d h e d e n , d i e nergens o p u i t l o o p e n , o n v e r b r e k e l i j k b i j e l k a a r h o o r e n , waarom d e d r o o m v a n e e n o n g e h u w d e m o e d e r z i c h u i t l e e f t i n e e n k n o t v e r k l e u r d e g r o e n e w o l , waarom d e m a c h t i g e z a k e n m a n S t r o o m k o n i n g n i e t b a r s c h k a n o p t r e d e n tegen z i j n eigen p e r s o n e e l , w a a r o m de m i s l u k t e D o n J u a n R e n t e n s t e i n z i j n v r o u w slaat, waarom d e p l e i t e r i n s t r a f z a k e n m r . G i d e o n P i a a t , d i e o v e r e e n s t r e n g b e h o e d r e p e r t o i r e v a n standaardgrapjes b e s c h i k t , h e t a a n h e t h a r t heeft. W a a r o m ? H e e f t B o r d e w i j k a l deze m e n s c h e n d a n g e k e n d , heeft h i j ze z o o n a u w l e t t e n d b e s t u d e e r d ? H e t m o c h t w a t , — m e t géén c o p i e d e r w e r k e l i j k h e i d h e b b e n w e h i e r te d o e n . V e e l e e r w o r d t d e illusie gewekt, dat de w e r k e l i j k h e i d , de w e r k e l i j k h e i d v a n R o t t e r d a m , e n de w e r k e l i j k h e i d v a n D r e v e r h a v e n e n Katadreuffe, die i n eenig e r l e i gedaante m i s s c h i e n o o k w e l eens geleefd z u l l e n h e b b e n , z i c h r i c h t e n m o e t n a a r h e t i l l u s t e r e V o o r b e e l d , dat B o r d e w i j k schreef! 1
* A P O T H E O S E DER ZAKELIJKHEID
2
D a a r deze k o r t e r o m a n ( o f g r o o t e n o v e l l e ) d e o n m i d d e l l i j k e v o o r t z e t t i n g is v a n d e n r o m a n Lijmen, e n zelfs z o n d e r v o o r a f g a a n d e l e c t u u r v a n d i t Lijmen n i e t geheel te b e g r i j p e n i s , z o u h e t a a n b e v e l i n g v e r d i e n e n b e i d e b o e k e n b i j h e r d r u k i n é é n b a n d te v e r e e n i g e n . H i e r m e e is o v e r i g e n s niets t e n nadeele gezegd v a n d e z e n „ e p i l o o g " , d i e t o c h o o k w e e r iets m e e r is d a n d a t , a l w a s h e t m a a r o m d a t er e e n geheel a n d e r e , v e r t e e d e r d e r , o o k h u m o r i s t i s c h e r t o o n i n w o r d t aangeslagen d a n i n h e t h o o f d w e r k . M a a r v o o r d e z a k e l i j k e gegevens, d e gang v a n h e t v e r h a a l , i s h e t t o c h n o o d i g d i t laatste te k e n n e n , a a n w e l k e n e i s c h d e i n l e i d i n g v a n T e r B r a a k d a n t o t zekere h o o g t e tegemoet k o m t . V a n te v o r e n w e t e n w i j d u s , d a t h e t h i e r w e d e r o m gaat o v e r het gezamenlijke o p t r e d e n v a n d e n groot-zwendelaar B o o r m a n e n In den oorspronkelijken tekst, verschenen als „ k r o n i e k " i n de N . R . C . , volgde hierop nog een korte panegyriek, i n aansluiting aan den reeds eenige malen gebruikten Olympisch-Titanischen parallel. D e panegyriek als zoodanig was van harte gemeend, de inkleeding daarentegen half ironisch bedoeld. Sommige ernstige en ervaren critici teekenden protest aan, niet omdat ze de ironie als weigekarakteriseerd en onderwijsbaar literair genre niet zouden laten gelden, maar omdat ze de ironie (of zelfironie) i n dit geval miskenden, daartoe i n staat gesteld door tijdelijke gezichtszwakte ten aanzien van de woorden „misschien toch meer vermakelijk dan leerzaam", die i n de „ k r o n i e k " duidelijk, zij het ook niet vetgedrukt te lezen waren. T e r voorkoming van verderen huisvredebreuk is de slotpassage weggelaten. Willem Elsschot, Het Been, 1938. 1
2
36
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
d i e n s secretaris o f f a c t o t u m L a a r m a n s , d e n z e l f d e n L a a r m a n s b l i j k baar, d i e i n d e t u s s c h e n Lijmen e n Het Been g e p u b l i c e e r d e r o m a n s e r i e K a a s , T s j i p e n Pensioen d e h o o f d f i g u u r w a s . U i t e r a a r d grijpt Het Been terug o p e e n vroeger stadium u i t het leven v a n L a a r m a n s ; het behandelt zijn breuk m e t B o o r m a n , n a een gemeenschappelijk a v o n t u u r m e t dezelfde m o e d e r L a u w e r e y s s e n , d i e i n Lijmen m e t h o n d e r d duizend exemplaren v a n een vrijwel waardeloos reclametijdschrift w e r d opgescheept. N a d a t h i j h e t slachtoffer, m e t e e n h o u t e n b e e n n u , o p n i e u w o n t m o e t heeft, b e g i n t d e h e r i n n e r i n g a a n deze t r a n s a c t i e B o o r m a n te v e r o n t r u s t e n ; eenerzijds is h i j t o t zachtere a a n d o e n i n g e n geneigd d o o r d e n d o o d v a n z i j n v r o u w , a n d e r z i j d s vraagt h i j z i c h af, o f d i t „ b e e n " n i e t t e n z i j n e n laste k o m t , aangezien d e s m i d s w e d u w e , z ó n d e r d e v e r p l i c h t i n g o m h e t „ w e r e l d t i j d s c h r i f t " i n t e r m i j n e n te b e t a l e n , — w a a r a a n zij z i c h m e t v e r b e t e n c o r r e c t h e i d n i m m e r heeft w i l l e n o n t t r e k k e n , o n d a n k s h e t k w i j t s c h e l d e n v a n d e n laatsten t e r m i j n , — w e l l i c h t v o o r e e n betere m e d i s c h e b e h a n d e l i n g v a n h a a r c h r o n i s c h o n t s t o k e n b e e n h a d k u n n e n z o r g e n . H i e r m e e is t e v e n s d e vraag b e a n t w o o r d , o f H e t Been m é é r is d a n e e n o v e r b o d i g e h e r h a l i n g , o f a f r o n d i n g , v a n b e p a a l d e m o t i e v e n u i t Lijmen. H e t w e r p t v o o r a l een n i e u w licht o p d e n geheimzinnigen B o o r m a n . E e n n i e u w licht o p Laarmans was niet meer n o o d i g , n a de drie voorafgaande r o m a n s , w a a r i n w e zijn gecompliceerd, tamelijk week, niet zelden de verantw o o r d e l i j k h e i d s c h u w e n d karakter hebben leeren k e n n e n ; B o o r m a n daarentegen bleef onuitgewerkt e n d a a r o m a a n v u l l i n g b e h o e v e n d . I n H e t Been d o e t deze reclameagent z i c h n i e t m e e r i n d e eerste plaats v o o r als o p l i c h t e r i n g r o o t e n s t i j l , m a a r als de zakelijke mensch; d i t w o r d t g e d e m o n s t r e e r d o n d e r o m s t a n d i g h e d e n , w a a r i n h i j geen o p l i c h t e r i s , m a a r z o o iets als e e n a r m e z o n d a a r . D e g r o o t h e i d , o f z o o m e n w i l d e c o n s e q u e n t i e v a n z i j n k a r a k t e r , bestaat h i e r i n , d a t h i j o o k als arme zondaar B o o r m a n blijft; h i j lamenteert niet, onthaalt o n s niet op het schouwspel v a n een half gehuicheld b e r o u w , h i j w i l alleen maar zijn „ s c h u l d " afbetalen, hij w i l alleen maar z o o spoedig mogelijk v a n h e t „ b e e n " w o r d e n b e v r i j d . M e n k a n d i t e e n z o n d e r l i n g e casuïst i e k a c h t e n e n v a n , , j e z u ï e t i s m e " p r e v e l e n , z o n d e r z i c h e v e n w e l te o n t v e i n z e n , d a t v o o r B o o r m a n geen a n d e r e w e g openstaat, e e n m a a l v o o r o n d e r s t e l d dat het a a n de w e d u w e Lauwereyssen toegebrachte k w a a d o p geen a n d e r e w i j z e g o e d te m a k e n is d a n d o o r haar e e n zekere s o m t e r h a n d te s t e l l e n . A l l e n w e e r s t a n d v a n h e t s l a c h t o f f e r t e n spijt, v o l g t h i j d e z e n w e g m e t o n v e r b i d d e l i j k e l o g i c a t o t h e t e i n d e t o e . S c h u l d e n b o e t e staan v o o r B o o r m a n gelijk m e t D e b e t e n C r e d i t ; e n er schuilt d a n o o k niet de minste tegenstrijdigheid i n , w a n n e e r Elsschot h e m n a de verrekening met de w e d u w e , — waarbij hij i n -
A P O T H E O S E
D E R
Z A K E L I J K H E I D
37
t u s s c h e n n o g w e l w a t m e e r v e e r e n heeft gelaten d a n a l l e e n h e t g e l d , dat zij t e n s l o t t e s c h o o r v o e t e n d a a n n e e m t ; zelfs is h i j i n e e n gesticht v a s t g e h o u d e n , o m d a t m e n h e m v o o r k r a n k z i n n i g aanzag! — o p d e n o u d e n w e g laat v o o r t g a a n : d e z o n d a a r w o r d t w e e r afgelost d o o r d e n z a k e n m a n ; maar de zakelijke m e n s c h B o o r m a n bleef zichzelf gelijk. H e t is d u i d e l i j k , dat d i t m o t i e f d e b r a n d s t o f l e v e r t v o o r d e p y r o t e c h n i s c h e effecten v a n d e n h u m o r . I n w e z e n is H e t Been e e n h u m o r eske, — e e n h u m o r e s k e m e t e e n „ d i e p e b e t e e k e n i s " , m a a r t o c h n a u w e l i j k s m e t e e n tragische k e e r z i j d e . M e n k a n deze tragiek — B o o r m a n ' s tragiek — er w e l b i j b e d e n k e n , m a a r zij staat e i g e n l i j k n i e t i n h e t b o e k , dat i n h o o f d z a a k h e t verslag behelst v a n B o o r m a n ' s p o g i n g e n o m g e l d u i t te b e t a l e n a a n i e m a n d , d i e d i t g e l d n i e t h e b b e n w i l , met de noodige dwaze complicaties, het o p t r e d e n v a n een deurw a a r d e r , e e n r e c h t s z i t t i n g , etc. etc. H e t f i j n e v a n E l s s c h o t ' s h u m o r l i g t , h i e r b i j , n i e t zoozeer i n de b o t s i n g t u s s c h e n s p o n t a n e g o e d h e i d des h a r t e n e n e e n f o r m a l i s t i s c h e , g e m e c h a n i s e e r d e s a m e n l e v i n g , d i e zich kriebelig voelt w o r d e n , w a n n e e r i e m a n d een s c h u l d w i l aflossen, d i e h i j n i e t „ h e e f t " . D e r g e l i j k e c o n f l i c t e n lagen o o k w e l t e n g r o n d slag a a n o u d e r w e t s c h - h u m o r i s t i s c h e vertelsels, w a a r i n de d e u g d h e t t e n s l o t t e w i n n e n m o e t . V e e l e e r is het c o n f l i c t t u s s c h e n s p o n t a n e ï t e i t e n m e c h a n i s a t i e — dat i n z i j n o n m i d d e l l i j k z i c h t b a r e gedaante, v o l gens B e r g s o n , i m m e r s d e h u m o r i s t i s c h e situatie b e p a a l t — i n B o o r m a n zelf te z o e k e n : i n z i j n v e r l a n g e n n a a r e e n d a a d v a n b a r m h a r t i g h e i d eenerzijds, i n de koele b e r e k e n i n g e n de k o p p i g h e i d v a n d e n echten z a k e n m a n , waarmee hij de daad t e n u i t v o e r brengt, anderzijds. A l g e m e e n g e s p r o k e n d u s : i n d e v e r z a k e l i j k i n g v a n het a f f e c t l e v e n . D e o n w e e r s t a a n b a a r k o m i s c h e , zij het i e t w a t m a c a b e r e w i j z e , w a a r o p o v e r „ h e t b e e n " gerept w o r d t , — het b e e n „ b e n e e m t B o o r m a n het z i c h t o p z i j n v r o u w " , — „ h i j v o e l d e z i c h pas o p z i j n g e l i e f k o o s d t e r r e i n , als h e t ( d . w . z . h e t b e e n ) v ó ó r o n s o p t a f e l l a g " , — „ w a n t dat b e e n m o e t e r o n d e r " (!), — staat h i e r gelijk m e t e e n o b j e c t i v e e r i n g v a n l i j d e n e n w r o e g i n g , te p i j n l i j k o m i n h u n g a n s c h e d r a a g w i j d t e te k u n n e n w o r d e n o v e r z i e n o f te k u n n e n w o r d e n a a n v a a r d ; het b e e n w o r d t t o t v o o r w e r p geïsoleerd, t o t d o o d d i n g ( w a t e e n h o u t e n b e e n t r o u w e n s o o k is), tot een prothese, die niet alleen m o e d e r Lauwereyssen tot l o o p e n i n staat stelt, m a a r tevens d e m o g e l i j k h e i d schept o m o v e r haar geval te s p r e k e n z o n d e r e m o t i o n e e l e o n b e h e e r s c h t h e i d . V o o r d e n lezer e c h t e r is het effect l a c h w e k k e n d , iets w a t h e m n i e t t o t s c h a n d e s t r e k t , w a n t deze v i s c o m i c a m i s t alle v u l g a i r e k w a a d a a r d i g h e i d , t e r w i j l zij b o v e n d i e n u i t d e d i n g e n zelf o p w e l t , n i e t d o o r d e n a u t e u r o p z e t t e l i j k e r i n is neergelegd. D i t is d e z a k e l i j k e d e u g d v a n E l s s c h o t , o p z i j n b e u r t , — e n w i l m e n , e e n goede g e w o o n t e g e t r o u w , h e m m e t z i j n
38
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
sujetten v e r e e n z e l v i g e n , d a n m o e t m e n , n a L a a r m a n s , z e k e r B o o r m a n niet vergeten. H e t is m i s s c h i e n n i e t te v e r gezocht, h e t d u o B o o r m a n - L a a r m a n s o p te v a t t e n als e e n z e l f s p l i t s i n g i n t w e e p e r s o o n l i j k h e d e n , d i e als „ v a d e r " e n „ z o o n " t e g e n o v e r e l k a a r staan. O v e r i g e n s k a n m e n d e n a u t e u r er o o k b u i t e n h o u d e n , e n h e t edele t w e e t a l b e s c h o u w e n als zelfstandige figuren, w a a r v a n d e v a d e r - z o o n - v e r h o u d i n g d o o r d e n „ z o o n " i n kwestie, d . i . Laarmans, met zooveel w o o r d e n w o r d t erkend w a a r h i j o p p a g . 104, v o l w r o e g i n g , d a t h i j z i j n m e n t o r i n d e n steek l i e t , d e z e n z i j n „ g e e s t e l i j k e n v a d e r " n o e m t . Z o n d e r deze v e r h o u d i n g o p d e spits te w i l l e n d r i j v e n , s t e l l e n w i j vast, d a t B o o r m a n , o p z i c h zelf g e n o m e n , d u s z o n d e r „ z o o n " , e e n t y p i s c h e v a d e r f i g u u r i s , e n Laarmans, o p zichzelf genomen, dus zonder „vader", het traditioneele karakter v a n d e n „ z o o n " , v a n d e n onzelfstandigen jongen mensch, v e r t o o n t . O n z a k e l i j k e vaders l o o p e n er genoeg r o n d ; d i t n e e m t n i e t w e g , d a t d e „ v a d e r " , als t y p e , g e k e n m e r k t w o r d t d o o r d e z e l f d e z a k e l i j k h e i d e n objectiviteit, d i e B o o r m a n s tegenover het burlesk-sent i m e n t e e l e geval v a n „ h e t b e e n " a a n d e n d a g legt, t e r w i j l d e z o o n , Laarmans, met zijn eindelooze familiecomplicaties, waar h i j niet b o v e n u i t w e e t te k o m e n , t y p i s c h o n z a k e l i j k reageert: a l te p e r s o o n l i j k , n i e t a l g e m e e n d e n k e n d genoeg, v e r a n d e r l i j k , o n z e k e r - i d e a l i s t i s c h e n d a n weer kleinzielig burgerlijk, i n het k o r t : een m a n zonder „ o v e r z i c h t " , z o n d e r g r o o t e l i j n , — geen z a k e n m a n . L e z e r s v a n d e r o m a n s K a a s t o t e n m e t Pensioen h e r i n n e r e n z i c h , d a t L a a r m a n s , z o n d e r e e n p a n t o f f e l h e l d te z i j n , t o c h steeds o p é é n n i v e a u s c h i j n t te staan m e t z i j n eigen k i n d e r e n , v e e l m e e r d a n m e t z i j n v r o u w ; h i j is e e n g r o o t j o n g e t j e , d a t a f w i s s e l e n d rebelleert e n d a n i g z i j n best d o e t . E e n L a a r m a n s k i j k t t o t d e m e n s c h e n o p , e e n B o o r m a n kijkt over menschen e n dingen heen. D e z e z a k e l i j k h e i d , w a a r m e d e z o o v e e l vaders h u n z o n e n i m p o n e e r e n , — v g l . Karakter v a n B o r d e w i j k ! — is u i t e r a a r d e e n l o u t e r formeel p r i n c i p e : d e i n h o u d d e r h a n d e l i n g e n i s n i e t v a n b e l a n g , m i t s ze z a k e l i j k , d . i . c o n f o r m d e n opzet e n z o n d e r o n b e h e e r s c h t h e i d , w o r d e n v e r r i c h t . Z o o l a n g e e n v a d e r d i t d o e t , z a l h i j z i j n prestige n i e t v e r s p e l e n , o o k a l is h i j e e n m i s d a d i g e r , o f a l staat h i j o p d e n r a n d v a n d e m i s d a a d , z o o a l s B o o r m a n d o o r l o o p e n d . B o o r m a n is z a k e l i j k , e n m a a k t als z o o d a n i g aanspraak o p d e n e e r b i e d v a n L a a r m a n s , o m d a t h i j als t w i j f e l a c h t i g e figuur i n de p u b l i c i t e i t s b r a n c h e d e c o n s e q u e n t i e s t r e k t u i t z i j n p o s i t i e , o m d a t h i j , i n e e n w e r e l d w a a r i n i e d e r e e n liegt e n bedriegt, n i e t a c h t e r k a n b l i j v e n . W a n n e e r i k h e t m o d e l , d e p e r f e c t i e o f d e s u b l i m e e r i n g b e n v a n d e n z w e n d e l a a r , k a n B o o r m a n zeggen, d a n k o m t d a t d o o r d a t d e h a n d e l d e s u b l i m e e r i n g is v a n d e n d i e f s t a l .
A P O T H E O S E
D E R
Z A K E L I J K H E I D
39
D a t deze eigenschap b i j h e m p r i m e e r t b o v e n h e t m a t e r i ë e l e n u t e r v a n i n h e t z a k e n l e v e n , w o r d t b e w e z e n d o o r h e t „ b e e n " , dat B o o r m a n v o o r d e fatale n o o d z a k e l i j k h e i d plaatst o m z i c h te gedragen n i e t als z a k e n m a n , m a a r als „ g o e d m e n s c h " . W a a r ó m , t e n s l o t t e , is d e v a d e r z a k e l i j k e r d a n d e z o o n ? M e n k a n h i e r v e r s c h i l l e n d e v e r k l a r i n g e n a a n v a s t k n o o p e n , d i e alle m i n o f meer rekening h o u d e n met de psychologie v a n d e n ouder w o r d e n d e n m e n s c h . O p e e n k o r t e r e n eleganter w i j z e is d i e t o e n e m e n d e verzak e l i j k i n g w e l l i c h t te v e r k l a r e n d o o r h e t d i c h t e r b i j d e n d o o d staan, o f p a r a d o x a a l u i t g e d r u k t : d o o r h e t reeds g e s t o r v e n z i j n , — e e n ges t o r v e n e w o r d t i m m e r s zélf t o t „ z a a k " . I n deze t w e e b o e k e n v a n E l s s c h o t w e r k t d e f i g u u r B o o r m a n d a n o o k v a a k als e e n s c h i m u i t h e t h i e r n a m a a l s , e n zelfs als e e n „ g o d " ( v g l . p a g . 1 1 : „ B o o r m a n heeft m i j o p g e t u i g d , B o o r m a n heeft m i j a f g e t a k e l d . D e n a a m v a n B o o r m a n zij g e l o o f d . " ) , d . w . z . als e e n abstract, sterk v e r g r o o t ideëel s c h e m a v a n d e n m e n s c h d i e steelt e n o p l i c h t , o m d a t h i j l e v e n m o e t , m a a r d i e , w a n n e e r d e t i j d daar i s , z i c h z e l f o o k w e e t te v e r l o o c h e n e n e n z i j n wandaden, zakelijk bedreven, even zakelijk weer goedmaakt. B o o r m a n is n i e t g r o o t d o o r w a t h i j d o e t , —• h i j is g r o o t d o o r d e m a n i e r w a a r ó p h i j het d o e t , h i j is g r o o t d o o r z i j n h o u d i n g .
* G E K N O T T E PROFETES
1
G e r a r d W a l s c h a p besluit zijn r o m a n met een k o r t e n epiloog: „Zoo e n n i e t a n d e r s is d e geschiedenis v a n S i b y l l e d e L a n s e r e , m a r t e l a r e s . G i j , m i j n e d o r s p g e n o o t e n , zegt dat zij h a r e straf n i e t is o n t g a a n . I k h e b haar l e v e n b e s c h r e v e n z o n d e r passie o f p o l e m i e k , naar w a a r h e i d , u i t d e e r n i s . Steenigt m i j z o o gij w i l t , i k getuigde r e c h t s c h a p e n e n v r i j " . H o e nu? S t e e n i g e n ? S i n d s w a n n e e r b e d r e i g t deze straf d e n s a m e n steller v a n m a r t y r o l o g i e ë n i n plaats v a n d e martelaars e n m a r t e l a r e s s e n zelve? W i e z o u d e z e n b e g a a f d e n V l a a m s c h e n r o m a n c i e r w i l l e n s t e e n i g e n , a l l e e n o m d a t h i j het l e v e n b e s c h r i j f t v a n e e n j o n g e v r o u w , d i e o p v e r s t a n d e l i j k e g r o n d e n het g e l o o f v e r l i e s t e n , n a a r w i j m o g e n a a n n e m e n d o o r onbewuste wroeging gedreven, bij wijze v a n „Fehll e i s t u n g " tenslotte i n het water valt e n v e r d r i n k t ? E v e n d e n k t m e n aan de waterproef, — v i a de waterproef aan d e n h e k s e n t i j d . . . O p p a g . 216 w o r d t S i b y l l e t r o u w e n s e e n h e k s g e n o e m d . E n k u n n e n s c h r i j v e n d e l i e d e n t e g e n w o o r d i g n o g gesteenigd w o r d e n , o m d a t h u n 1
Gerard Walschap, Sibylle,
1938.
40
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
genegen a a n d a c h t u i t g i n g naar e e n „ H e x e , d i e e i n e H e i l i g e w a r ? " W a t a l v r a g e n . I n t u s s c h e n is h e t d u i d e l i j k , d a t w i j d i t b o e k n i e t m e e r u i t s l u i t e n d k u n n e n b e n a d e r e n als e e n w i l l e k e u r i g e n , g o e d geschreven e n goed gecomponeerden r o m a n , maar dat zich hier een o n d e r g r o n d s c h conflict openbaart tusschen d e n schrijver e n zijn tijde n l a n d g e n o o t e n , — g e l o o f s g e n o o t e n . D i t w a s a l e e n p a a r jaar geleden merkbaar bij de publicatie v a n Walschap's vorigen r o m a n , E e n Mensch van goeden Wil, e e n b o e k , d a t m e n o p v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n l e z e n k a n , m a a r d a t t o c h w e l i n d e eerste plaats d e n i n d r u k m a a k t v a n e e n „ a m e n d e h o n o r a b l e " te z i j n n a Celibaat, d a t i n s o m m i g e c l e r i c a l e k r i n g e n o n b e g r i j p e l i j k e r w i j s z o o v e e l a a n s t o o t h a d gegeven. Z o n d e r d e n e i g i n g te b e s p e u r e n deze zaak i n e x t e n s o n o g eens o p te r a k e l e n , s t e l l e n w i j vast, d a t G e r a r d W a l s c h a p n a Celibaat p l o t s e l i n g a n d e r s is gaan s c h r i j v e n . H o e w e l h i e r e e n f a c t o r v a n n a t u u r l i j k e o n t w i k k e l i n g i n h e t s p e l geweest k a n z i j n , — d e o p d e spits g e d r e v e n s t i j l v i r t u o s i t e i t m e t n a m e m a a k t e e e n terugslag b i j v o o r b a a t a a n n e m e l i j k , — k a n n i e m a n d z i c h a a n d e gedachte o n t t r e k k e n , d a t deze t w e e r o m a n s , E e n M e n s c h van goeden Wil, e n n u d i t Sybille, z i c h v e e l m e e r b i j d e n t o o n v a n Celibaat h a d d e n a a n g e s l o t e n , z o o d e a u t e u r n i e t lastig g e v a l l e n w a s m e t b u i t e n - l i t e r a i r e d e s i d e r a t a i n d e n t r a n t v a n : „ U heeft n u o v e r d a t gedegenereerde H e e r k e n g e s c h r e v e n , Gérard, het lag o n s w a t zwaar o p de maag, o f beter: onze maag draaide e r v a n i n o n s l i j f o m , w i j m e e n d e n d a n o o k gerechtigd te z i j n u n i e t te v e r z o e k e n e v e n u i t d e n w e g te g a a n , t o e n w i j d e zaak e v a c u e e r d e n , — e n s c h r i j f t n u u eens e e n f r i s c h b o e k , j a ? " — I n t u s s c h e n bestaat er, o o k o n d e r h e t g e z i c h t s p u n t v a n deze plezierige a a n s p o r i n g , e e n b e l a n g r i j k v e r s c h i l t u s s c h e n d e t w e e g e n o e m d e r o m a n s . E e n mensch van goeden wil w a s o n m i s k e n b a a r e e n concessie, w e l l i c h t h a l f b e w u s t g e d a a n ; Sibylle d a a r e n t e g e n l i j k t veeleer e e n compromis, i n d e n z i n v a n e e n m o e i z a a m , e n o o k b e w u s t t o t s t a n d gebracht e v e n w i c h t v a n tegenstrijdige t e n d e n z e n , d u s a l l e r m i n s t e e n k a r a k t e r l o o s c o m p r o m i s . D e aloude strijd tusschen i n d i v i d u e n collectiviteit w o r d t hier niet a l l e e n in d e n r o m a n , m a a r o o k achter d e n r o m a n g e v o e r d ; w i j gev o e l e n G e r a r d W a l s c h a p b e z i e l d d o o r d e n e e r l i j k e n d r a n g zoover mogelijk te gaan i n z i j n u i t b e e l d i n g v a n h e t g e l o o f s c o n f l i c t z i j n e r h e l d i n e n v a n e e n p r i e s t e r f i g u u r als m e n e e r N o ë l ; w i j v o l g e n z i j n l i teraire s t a p p e n m e t a a n d a c h t e n s y m p a t h i e , z o n d e r o n s e c h t e r te ontveinzen, dat d i t boek, bij al zijn qualiteiten, w e l k e die v a n E e n mensch van goeden wil v e r r e o v e r t r e f f e n , t o c h n i e t i n d e s c h a d u w k a n staan v a n Celibaat e n zelfs n i e t v a n Trouwen. D i t ligt n i e t a a n e e n o f a n d e r e „ l i b e r t i n a g e " i n d i e vroegere b o e k e n o f a a n e e n v o o r k e u r v o o r het z . g . p a t h o l o g i s c h e ; e v e n m i n is h e t e e n k w e s t i e v a n „ s t i j l " , h o e w e l
G E K N O T T E
P R O F E T E S
41
i k d i t n i e u w e , n u c h t e r d e r k l a s s i c i s m e zeer beslist achterstel b i j h e t b a r o k k e m o d e r n i s m e , dat W a l s c h a p z o o v i r t u o o s b e h e e r s c h t e ; h e t is a l l e e n e n u i t s l u i t e n d h e t g e v o l g h i e r v a n , d a t G e r a r d W a l s c h a p eertijds v r i j e n o n b e k o m m e r d s c h e p p e n k o n , — zij h e t o o k t o e n reeds b e l a a g d , b . v . naar a a n l e i d i n g v a n z i j n t r i l o g i e , — d a a r w a a r h i j tegenw o o r d i g d o o r verschillende schuddende wijsvingers genoopt w o r d t e i k e n z i n d r i e m a a l o m te k e e r e n , v o o r d a t h i j h e m n e e r s c h r i j f t . D e dessous v a n deze b e d r e i g d e s c h r i j v e r s o n t w i k k e l i n g v e r d e r daargelaten, m o g e n w i j Sibylle w e l degelijk als r o m a n , d . i . als l i t e r a i r e hers c h e p p i n g v a n reëele gegevens, e e n plaats i n r u i m e n o n d e r h e t beste wat i n V l a a n d e r e n o p d i t gebied n o g mogelijk i s . O f s c h o o n de levensgeschiedenis v a n S i b y l l e d e L a n s e r e , d o c h t e r v a n e e n k o s t s c h o o l d i r e c t e u r , s t u d e n t e i n d e T h o m i s t i s c h e wijsbegeerte e n i n d e p s y c h o l o g i e , later o p v o l g s t e r v a n haar v a d e r , i n d e n g r o n d e e n c o n structie is, e e n „ r o m a n a these", die b e w i j z e n moet, dat d e m e n s c h d i e z i j n g e l o o f v e r l i e s t t e n o n d e r gaat, — d o o r gewetensk w e l l i n g , d o o r goddelijke vergelding, d o o r represaillemaatregelen v a n d e m e d e b u r g e r s : d i t laat d e a u t e u r i n h e t m i d d e n ! — heeft W a l s c h a p z i j n abstract staketsel m e t v e e l tact e n l e v e n d i g h e i d t o t e e n literair organisme d o e n uitgroeien, dat, v o o r a l w a n n e e r w i j d e n d r u k w a a r o n d e r hij werkte i n a a n m e r k i n g n e m e n , stellig o p onze waard e e r i n g a a n s p r a a k m a a k t . E r z i j n t r o u w e n s genoeg passages a a n te w i j z e n , — v e e l a l b e t r e f f e n zij b i j f i g u r e n , i k d e n k n u b . v . a a n d e escapade v a n S i b y l l e ' s m o e d e r m e t d e n u i t s t e k e n d g e t e e k e n d e n , b o n k i g nerveuzen architect, — w a a r i n de oude W a l s c h a p z i c h v o l l e d i g heeft g e h a n d h a a f d e n w a a r i n w e z i j n m a g i s c h e v e r m o g e n herk e n n e n o m m e t b e h u l p v a n enkele, schijnbaar achteloos d o o r elkaar h e e n g e s t r o o i d e gegevens e e n sfeer, e e n w e r e l d te s c h e p p e n . W e l l i c h t h a d d i t boek ons meer k u n n e n overtuigen wanneer bij W a l s c h a p niet z o o d u i d e l i j k de w i l h a d voorgezeten o m „ o b j e c t i e f " te z i j n . O b j e c t i v i t e i t is n a t u u r l i j k e e n d e u g d ; o o k i n Celibaat w a s W a l s c h a p o b j e c t i e f , — a l l e e n w a s h i j h e t d a a r z o n d e r er m o e i t e v o o r te d o e n . D e w a a r h e i d s l i e v e n d e S i b y l l e , d i e als „zuiver i n t e l l e c t " t o t renegate w o r d t e n d u s m e t w i s k u n d i g e z e k e r h e i d d o o r v e r d r o n g e n e m o t i e s i n d e n r u g m o e t w o r d e n o v e r v a l l e n , l i j k t m i j m e e r het a a n g r i j p i n g s p u n t v a n s u b t i e l tegen e l k a a r a f g e w o g e n ideëele k r a c h t e n d a n een figuur, waarbij m e n terecht k a n n a een strooptocht d o o r het werkelijke leven. Ietwat overdreven uitgedrukt: Sibylle promoveert o p 14 s t e l l i n g e n , — haar k r u i s w e g , w a n t reeds heeft d e o m m e k e e r , gedeeltelijk o n d e r i n v l o e d v a n d e n j o n g e n E n g e l s c h m a n H a r r y , b e l a n g s t e l l e n d b e z o e k e r v a n de k o s t s c h o o l v a n haar v a d e r , plaatsgeg r e p e n , — m a a r zijzelf is d e 15-e! D i t o n t d e k t m e n pas g e l e i d e l i j k - a a n ,
42
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
e n het is stellig e e n v e r d i e n s t e v a n W a l s c h a p , d e i l l u s i e v a n v l e e s c h e n b l o e d n o g z o o l a n g staande te h e b b e n k u n n e n h o u d e n . S i b y l l e ' s j e u g d ; haar o p v o e d i n g , d i e geheel i n het t e e k e n staat v a n d e v a d e r l i j k e reacties o p d e n m i s s t a p v a n d e m o e d e r , z o o d a t o o k h e t k i n d w o r d t v o o r b e s t e m d t o t h e t t e m a c o n v a r i a z i o n i „ z o n d a r e s " ; haar l e e r j a r e n b i j d e religieuses, haar v r i e n d s c h a p m e t „ K w i k s t a a r t j e " , e e n a a r d i g p e r s o n a g e v a n h e t t w e e d e p l a n ; daarnaast d e b e t r e k k i n g t o t d e o u d e r e b r o e r s , i n het b i j z o n d e r t o t d e n pater, „ C e s t " , v r i j w e l d e eenige r o n d u i t s y m p a t h i e k e v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n h e t k a t h o l i c i s m e i n d i t b o e k ; t e n s l o t t e e n k e l e , gedeeltelijk v e r m a k e l i j k e e n steeds zeer g o e d v e r t e l d e d o r s p h i s t o r i e s , o m het k e r n m o t i e f h e e n g e w e v e n : —• d i t alles a a n v a a r d t m e n als m é e r - d a n - c o n s t r u c t i e , e n o o k d e o n t k n o o p i n g v a n het b o e k , — v o o r a l wat betreft de satyrrol v a n m e n e e r N o ë l , afvallige o p h e t k a n t j e af o n d e r d e n o n g e w i l d e n i n v l o e d v a n S i b y l l e : d e n t y p i s c h e n losgeslagen p r i e s t e r , w i e n s w r o e g i n g , langs e e n l o n t v a n i n e l k a a r gedraaide i n t r i g e s , d e v o n k l e v e r t v o o r e e n e x p l o s i e , d i e d a n n o g t e r g e n d „ v e r t r a a g d " plaats v i n d t , — v e r z o e n t o n s m e t e e n w e r k w i j z e , d i e , als het w a r e „ d e d u c t i e f " , v a n het abstracte e n algemeene afdaalt naar het b i j z o n d e r e , m a a r d i e h e t b i j z o n d e r e t o c h b i j h e r h a l i n g t o t d e n r a n g v a n p r i m a i r gegeven w e e t te verheffen. T e n a a n z i e n v a n d e S i b y l l e - f i g u u r staan d e z a k e n eenigszins a n d e r s . Zelfs h e b i k s t e r k d e n i n d r u k , dat W a l s c h a p n i e t v o l l e d i g , a l t h a n s niet tot het einde toe, i n de realiteit v a n zijn schepping geloofd heeft; o . a . is d i t te m e r k e n a a n d e n p l i c h t m a t i g e n v e r h a a l t r a n t tegen h e t s l o t . E e n S i b y l l e m a g e n m o e t r a a d s e l a c h t i g z i j n , — déze S i b y l l e e c h t e r is n i e t zoozeer r a a d s e l a c h t i g als w e l o p e e n eigenaardige w i j z e g e k n o t i n haar m e n s c h e l i j k e t o t a l i t e i t , z o o d a t zij als edele k a m p i o e n e v a n v r i j g e w e t e n s o n d e r z o e k e n o n f o r m a l i s t i s c h e r e l i g i o s i t e i t als het w a r e m e t één schouder naar v o r e n d e n r i n g betreedt, t e r w i j l de andere schouder v e r s c h r o m p e l d lijkt of d o o r bepaalde intieme nevelen o m h u l d . D e z e a l l e g o r i s c h e f i g u u r l i j d t a a n o p z e t t e l i j k e a s y m m e t r i e tengevolge v a n d e o v e r w o e k e r i n g d o o r het v e r s t a n d . Z i j r e d e n e e r t m e t m a n n e l i j k e l o g i c a ; o o k h a a r z e l f b e h e e r s c h i n g is m a n n e l i j k . E n t o c h is zij geen b l a u w k o u s , zij bezit zelfs v e e l v r o u w e l i j k e c h a r m e , hetgeen z o o w e l b l i j k t i n h a a r v e r h o u d i n g t o t H a r r y als u i t d e o n g e l e g e n h e d e n v a n m i j n h e e r N o ë l . O n d e r d e r a t i o n a l i s t i s c h e b u i t e n l a a g heeft W a l s c h a p w e l l i c h t d e s p a s m o d i s c h e d e m o n i e v a n e e n v e r d r o n g e n o f zelfs v e r m i n k t gem o e d s l e v e n w i l l e n suggereeren. M a a r h i e r i n is h i j n i e t geslaagd. O n d e r i n v l o e d v a n h e t p r o g r a m m a t i s c h , l i c h t e l i j k 18-e e e u w s c h getinte r a t i o n a l i s m e — d . i . h e t r a t i o n a l i s m e , dat d e K e r k v a n o u d s h e r g e w e n d is i n haar vestzak, o f o n d e r haar s o u t a n e , te s t e k e n , e n t e r e c h t —-
G E K N O T T E
P R O F E T E S
43
l i j k t o o k de e m o t i o n e e l e k a n t d e r p e r s o o n l i j k h e i d v e r v l a k t e n g e n o r m a l i s e e r d ; er is e e n zekere m a t h e i d te b e s p e u r e n i n de u i t w e r k i n g d e r b e t r e k k i n g e n t o t H a r r y , d i e b o v e n d i e n als r o m a n f i g u u r n i e t v o l d o e n d e g e w i c h t b e z i t o m è n m i n n a a r è n v o o r h e t g e l o o f gevaarlijk r a i s o n n e u r te k u n n e n z i j n ; er is e e n t e r l o o p s c h e n u c h t e r h e i d i n de desbetreffende e p i s o d e s , d i e n i e t u i t s l u i t e n d t o e te s c h r i j v e n is a a n e e n l i t e r a i r - z a k e l i j k e n opzet o f zelfs m a a r a a n d e i m p a s s e , w a a r i n d e s c h i l d e r i n g d e r h a r t s t o c h t e n d e n a u t e u r v a n Celibaat heeft g e v o e r d ; e n het e i n d e v a n S i b y l l e , h a a r „ t o e v a l l i g e " z e l f m o o r d , is b e t e r te v e r k l a r e n u i t de t e l e u r s t e l l i n g v a n i e m a n d d i e z i j n l e v e n s w e r k n i e t heeft k u n n e n v o l b r e n g e n d a n , zooals W a l s c h a p ons w i l d o e n gelooven, u i t de l e c t u u r v a n het j o u r n a l i s t i e k relaas v a n e n k e l e L o u r d e s - w o n d e r e n . V a n t w e e ë n é é n : ö f deze i n t e l l i g e n t e v r o u w , deze g e s c h o o l d e p s y c h o l o g e , is o p d i t m o m e n t geestelijk n i e t m e e r geheel v o l w a a r d i g , hetgeen n a d e d o o r s t a n e e m o t i e s b e g r i j p e l i j k z o u z i j n , m a a r w a a r v a n i n d e n r o m a n , t.w. uit Sibylle's handelingen en v a n b i n n e n u i t b e l i c h t e reacties, w e i n i g b l i j k t , — ö f W a l s c h a p m o b i l i s e e r d e L o u r d e s o m z i c h z o o s n e l m o g e l i j k v a n S i b y l l e te k u n n e n o n t d o e n . I n b e i d e g e v a l l e n m a a k t e h i j e e n f o u t , d i e n i e m a n d , eenigszins v e r t r o u w d m e t h e t geestelijk k l i m a a t , w a a r i n deze s y m p a t h i e k e a u t e u r l e v e n moet, h e m zwaar aanrekenen zal; maar o o k : i n beide gevallen heeft h i j z i j n h e l d i n de w a p e n s u i t h a n d e n geslagen, d i e h i j h a a r z e l f verschafte. D i t m a g d a n „ o b j e c t i e f " h e e t e n , i k n o e m h e t m e e r e e n i e t w a t o m s l a c h t i g e zelfsabotage. A l s r o m a n c i e r v a n ras m o e s t W a l s c h a p z i c h w e l b i j z o n d e r o n w e n n i g v o e l e n t e g e n o v e r de taak o m i n de h e m v e r t r o u w d e n l i t e r a i r e n v o r m e e n „ i d e e ë n s t r i j d " te b e l i c h a m e n , d i e h e m d o o r d e o m s t a n d i g h e d e n o p g e d r o n g e n w a s , e n d i e alreeds d a a r o m niet v o l d o e n d e t o t z i j n r e c h t k o n k o m e n , o m d a t de a u t e u r z i c h p a r t i j stelde e n tegel i j k e r t i j d n i e t g o e d w i s t h o e v e r h i j d a a r i n gaan k o n . T o t h e t o v e r w i n n e n dezer t i j d e l i j k e m o e i l i j k h e d e n m a g m e n h e m n i e t zooiets als z e l f b e z i n n i n g o f z e l f b e v r i j d i n g t o e w e n s c h e n , w a n t d i e heeft h i j stellig nagestreefd, b i n n e n de g r e n z e n z i j n e r v e r m o g e n s . M e n m a g a l l e e n w e n s c h e n , dat h i j v o o r t a a n m e t r u s t gelaten w o r d t .
DE GELOUTERDE KRACHTMENSCH
1
O v e r z i e t m e n d e c u r v e v a n G e r a r d W a l s c h a p ' s oeuvre, d a n m e r k t m e n d a a r i n , o m s t r e e k s 1935, e e n „ k n i k " o p , d i e n a u w k e u r i g c o r r e s p o n d e e r t m e t h e t v e r s c h i j n e n v a n d e n r o m a n Celibaat e n d e m o r a l i s t i s c h e reacties d a a r o p v a n zekere z i j d e . D e z e reacties o n t b r a k e n w e l is w a a r n i e t v o o r d i e n t i j d — v g l . h e t i n t e r v i e w i n Sprekende Schrijvers v a n G . H . 's G r a v e s a n d e , w a a r u i t m e n k a n o p m a k e n , dat d e a a n v a l l e n der „zedelijkheidsapostelen", zooals de i n t e r v i e w e r zich uitd r u k t , z i c h reeds tegen d e t r i l o g i e Adelaide, Eric e n C a r i a r i c h t t e n , — m a a r eerst n a 1935 is er iets m e r k b a a r g e w o r d e n v a n e e n reactie ó p d e reacties, t . w . e e n reactie v a n d e n k a n t v a n d e n s c h r i j v e r zelf, i n z i j n w e r k . I k g e l o o f , dat W a l s c h a p z i c h m a n m o e d i g g e w e e r d heeft, v o o r z o o v e r dat i n z i j n m a c h t l a g . M a a r e e n s c h r i j v e r is n u e e n m a a l e e n gevoelige seismograaf, e n o o k w a a r h i j v o o r z i j n g o e d k u n s t e n a a r s r e c h t o p k o m t , w o r d t z i j n w e r k , zijns o n d a n k s , v a a k b e ï n v l o e d d o o r w a t m e n h e m m a a t s c h a p p e l i j k t r a c h t a a n te d o e n . E n d i t geldt w e l i n het b i j z o n d e r v o o r V l a a n d e r e n , m e t d i e v o o r d e n b u i t e n s t a a n d e r z o o m y s t e r i e u z e b a n d e n t u s s c h e n m a a t s c h a p p i j e n k u n s t e n a a r , geestelijkh e i d e n k u n s t e n a a r , etc. H e t is n i e t a a n m i j deze b a n d e n te o n t w a r r e n , — d a a r z i j n ze w e l l i c h t o o k te c o m p a c t e n te s t e v i g v o o r . V o l d o e n d e z i j , h i e r vast te s t e l l e n , dat W a l s c h a p ' s r o m a n s , n a C e l i b a a t , z o n d e r u i t z o n d e r i n g d e s p o r e n d r a g e n v a n e e n c o m p r o m i s . N a d e meesterl i j k e analyse v a n h e t „ H e e r k e n " , d i e a l g e m e e n v o o r e e n „ d é g é n é r é " k o n d o o r g a a n , m o e s t W a l s c h a p l a t e n z i e n , dat h i j h e t o o k a n d e r s k o n , e n h i j l i e t d i t z i e n . D a t h i j het o o k v o o r d i e n t i j d h a d l a t e n z i e n , i n Trouwen b . v . , s c h e e n n i e t v o l d o e n d e te z i j n . M e n v e r w a c h t , m e n eischt, m o r a l i s t i s c h e e x e m p e l s b i j v o o r t d u r i n g ; w i l d e k u n s t e n a a r daarnaast o o k n o g h e t w e r k e l i j k e l e v e n u i t b e e l d e n , w a a r t o e z i j n n a t u u r h e m n u eenmaal n o o p t , w e l n u , m e n gunt h e m dat k i n d e r l i j k e g e n o e g e n , m i t s h i j m a a r o n o p h o u d e l i j k b l i j k geeft v a n z i j n g o e d e n w i l , zijn c o n f o r m i s m e , zijn meegaandheid. W a l s c h a p , die het b e u w e r d , gaf z i j n zederechters h u n z i n , e n s c h r e e f E e n M e n s c h van goeden Wil, e e n m a t i g b o e k v e r g e l e k e n m e t w a t e r a a n v o o r a f g i n g , e e n o v e r b o d i g b o e k o o k , a l t h a n s i n dézen v o r m , d i e zelfs v o o r d e n a n a l phabeet d e n „goeden w i l " belichaamde. H i j h a d hetzelfde b o e k misschien geschreven i n een anderen v o r m , zoo m e n h e m met rust gelaten h a d . H e t k o m i s c h e ( e n tragische) v a n het heele geval is n a m e l i j k , dat m o r e e l e n o r m e n , zij h e t o o k n i e t m e t d e g r o o t e t r o m Gerard Walschap, Houtekiet, 1939. Deze bespreking werd geschreven v ó ó r de publicatie van Vaarwel dan . . . , waarin Walschap zich van de Katholieke K e r k losmaakte. 1
D E
G E L O U T E R D E
K R A C H T M E N S C H
45
t o e g e l i c h t , i n Celibaat geenszins a f w e z i g w a r e n , t e r w i j l d i t b o e k t e n o v e r v l o e d e i n geen e n k e l o p z i c h t „ a n t i - K a t h o l i e k " w a s . O o k h e t „ H e e r k e n " , als negatief m o r e e l e x e m p e l , z o o m e n w i l , ondergaat e e n p r o c e s v a n geestelijke l o u t e r i n g . D i t z o u o o k m o e i l i j k a n d e r s k u n n e n , o m d e e e n v o u d i g e r e d e n , d a t W a l s c h a p , als i e d e r w a a r a c h t i g k u n s t e n a a r , zelf a a n d e z e n a l g e m e e n e n d r a n g naar k a t h a r s i s g e h o o r z a a m t . M a a r deze k a t h a r s i s — K a t h o l i e k e n j u i s t z o u d e n d i t m o e t e n w e t e n — heeft haar „ t i j d " n o o d i g e n k a n n i e t k u n s t m a t i g w o r d e n v e r s n e l d . D e l i e d e n , d i e Een M.ensch van goeden Wil o p h u n g e w e t e n h e b b e n , e n i n z e k e r e n z i n Sybille, a l stelt h e t p r o b l e e m z i c h hier anders, z o u d e n i n de M i d d e l e e u w e n D a n t e o p de vingers h e b b e n g e t i k t , o m d a t h i j te l a n g v a n s t o f w a s i n d e H e l , e n n i e t v o l d o e n d e haast h a d o m i n het P a r a d i j s te k o m e n . O n d e r z u l k e o m s t a n d i g h e d e n gaat de l u s t i n h e t s c h r i j v e n s p o e d i g v e r l o r e n , getuige d e f a c t u u r v a n Sibylle, d i e v e r g e l e k e n m e t Trouwen e n Celibaat a a n e e n s c h o o l o p s t e l deed denken. G e l u k k i g heeft W a l s c h a p z i c h h e r s t e l d s i n d s d i e n , e n d e p r o b l e m e n , w a a r m e e m e n h e m o p s c h e e p t e , m a g h i j d a n n o g n i e t geheel v e r w e r k t h e b b e n , t e c h n i s c h e n s t i l i s t i s c h staat H o u t e k i e t w e e r geheel o p h e t p e i l v a n de t w e e z o o e v e n g e n o e m d e b o e k e n . Z o o m o g e l i j k is h e t m e e s t e r s c h a p n o g gestegen zelfs, i s d e k a r a k t e r u i t b e e l d i n g geslepener, het hanteeren der stijlmiddelen vrijer e n soevereiner g e w o r d e n , d e h u m o r f i j n e r e n o n d o o r g r o n d e l i j k e r . D a t d e geestelijke l o u t e r i n g Walschap's h o o f d m o t i e f is, w o r d t d o o r d i t kostelijk amusante b o e k i n t u s s c h e n n a d r u k k e l i j k b e v e s t i g d . W a t a l te n a d r u k k e l i j k m i s s c h i e n , w a n t d e détails v a n deze geschiedenis v a n h e t d o r p D e p s m o g e n , b i j alle listen e n lagen der literaire i n v e n t i e , e e n v o l k o m e n l e v e n s w a r e n i n d r u k m a k e n , i n d e n opzet, i n de groote l i j n e n overheerscht de i n v e n t i e d e r m a t e , d a t m e n geneigd i s , evenals t e n a a n z i e n v a n Sibylle, v a n e e n c o n s t r u c t i e te s p r e k e n . T o c h z o u d i t niet j u i s t z i j n ; eerder d a n een constructie k a n m e n J a n H o u t e k i e t , d e n stichter v a n D e p s , een „creatie" noemen ( ó ó k i n d e n gewonen lovenden z i n ) , d.w.z. een s c h e p p i n g v a n d e k u n s t e n a a r s v e r b e e l d i n g , d i e als zoodanig n i e t i n d e w e r k e l i j k h e i d v o o r k o m t , m a a r d i e t o c h i n z o o v e r r e levensvatbaarh e i d b e z i t , d a t d e a u t e u r i n staat b l i j k t te z i j n , z i j n g e l o o f i n de desb e t r e f f e n d e figuur o p d e n lezer o v e r te b r e n g e n , z o o l a n g d e laatste h e t b o e k n o g n i e t d i c h t g e s l a g e n heeft. Pas n a d e l e c t u u r k o m t d e l e z e r t o t de o n t d e k k i n g , o o k h i e r , evenals i n Sibylle, m e t e e n „ r o m a n a t h e s e " te d o e n te h e b b e n , e e n r o m a n d i e iets d e m o n s t r e e r e n w i l ; m a a r d a t is n i e t e r g , w a n t b i j Sibylle m e r k t e m e n h e t t i j d e n s d e l e c t u u r . M a n k a n h e t z o o zeggen: Sibylle, d e geschiedenis v a n d e n g e l o o f s t w i j f e l , w a s e e n theoretische c o n s t r u c t i e i n r o m a n v o r m ; H o u t e -
46
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
kiet, d e geschiedenis v a n d e l o u t e r i n g e e n e r „ a - m o r e e l e " p e r s o o n l i j k h e i d , is e e n practische c o n s t r u c t i e , e n o p e n t o p e e n r o m a n . E e n r o m a n i n g r o o t e n stijl zelfs! W a l s c h a p herneemt hier, m e t de m a gistrale m i d d e l e n d e r l i t e r a i r e p o l y p h o n i e , e e n m o t i e f , d a t h i j i n Trouwen m e e r éénlijnig u i t w e r k t e : d e g e l e i d e l i j k e d o m e s t i c a t i e v a n n a t u u r d r i f t e n , k r a c h t e n s w e l k e u i t e e n „ o v e r v a l " , zooals het p r o s spectus h e t n o e m t , — d e t e r m is w a t sterk, w a n t d e b o e r e n m e i d L i e n laat z i c h graag o v e r v a l l e n d o o r d e n z w e r v e n d e n „ Z i g e u n e r " H o u t e kiet, — o p d e n d u u r een welvarend d o r p geboren w o r d t : uiterlijk kenteeken v a n denzelfden ontwikkelingsgang, die zich psycholog i s c h weerspiegelt i n d e n „ o e r m e n s c h " e n v r o u w e n r o o v e r v a n h e t begin, veredeld i n d e n H o u t e k i e t v a n het einde, die de liefde o n t d e k t e n z i c h verwaardigt o m o n d e r de m i s i n d e n d o o r hemzelf g e b o u w d e n k e r k t o r e n te gaan z i t t e n . O p z i c h z e l f is d i t laatste n a t u u r l i j k e e n k o s t e lijk trekje, — e n het boek wemelt v a n zulke v o n d s t e n , — d i t neemt n i e t w e g , d a t m e n z i c h h e r h a a l d e l i j k , e n d i t stellig o o k ó n d e r d e l e c t u u r , afvraagt h o e m e n z i c h d e z e n „ d o n k e r e n g l a d i a t o r " als l e v e n d m e n s c h eigenlijk moet voorstellen. M e n d e n k t aan Heathcliff u i t Wuthering Heights v a n E m i l y B r o n t ë ; m a a r H o u t e k i e t is geen H e a t c h c l i f f , w a n t w r o k is h e m t e n e e n e n m a l e v r e e m d , a l pleegt h i j i n het b e g i n e n k e l e m o o r d e n . M e n d e n k t a a n P o l v a n D o m b u r g , u i t D e Verlossing v a n E l s s c h o t , — v e r g e l i j k i n g , d i e reeds s t r a n d t o p h e t feit, d a t H o u t e k i e t g a n s c h e l i j k n i e t a n t i - c l e r i c a a l i s , d o c h a l l e e n m a a r de p a s t o o r s e e n beetje b e l a c h e l i j k v i n d t : g e w o n e m a n n e n , d i e z i c h als v r o u w e n a a n s t e l l e n . M e n d e n k t a a n d e „ b l o n d e B e s t i e " v a n Nietzsche, waarvan Houtekiet d a n een donkerharige variant z o u z i j n ; m a a r o o k d a t gaat n i e t o p , w a n t b e h a l v e e e n „ b a r b a a r " is H o u t e k i e t i e m a n d m e t zeldzame b e g a a f d h e d e n v a n h o o f d e n h a r t , e e n „ r u w e d i a m a n t " , agressief als het m o e t , m a a r meestal i n i m p o n e e rende rust, e n m e t e e n groot z w a k v o o r v r o u w e n , een z w a k dat zich o p velerlei w i j z e n uit, maar dat tenslotte t o c h de h e f b o o m zal b l i j k e n te z i j n , w a a r m e e deze o n g e l i k t e b e e r ( d i e er zélf e e n b e e r o p n a h o u d t , z o o a l s e e n a n d e r e e n h o n d ) naar d e h o o g e r e r e g i o n e n des geestes w o r d t t o e g e t i l d . H o u t e k i e t als f e i l l o o s jager, als geniaal t i m m e r m a n , H o u t e k i e t als o n g e k r o o n d k o n i n g v a n D e p s , H o u t e k i e t als b e r e n t e m m e r , als w o n d e r d o k t e r , — is het n i e t w a t r i j k e l i j k veel? Z i j n z u l k e krachtfiguren i n primitieve gemeenschappen denkbaar zonder andere g e b r e k e n d a n d a t é é n e gebrek v a n H o u t e k i e t : d a t h i j geen g o e d v a n k w a a d k a n onderscheiden? W a a r l i j k , soms lijkt het w e l , alsof W a l schap i n J a n H o u t e k i e t e e n s o o r t s y m b o l i s c h e m i d d e l a a r s f i g u u r heeft w i l l e n s c h i l d e r e n , — z o n d e r eenige b l a s p h e m i s c h e b i j b e d o e l i n g o n getwijfeld . . .
D E
G E L O U T E R D E
K R A C H T M E N S C H
47
T o e g e g e v e n , alles w a t i n d i t b o e k t o t d e „ m y t h e " H o u t e k i e t k a n w o r d e n gerekend, — het idealiseeren v a n krachtpatserij, o m het maar z o o d u i d e l i j k m o g e l i j k te f o r m u l e e r e n , — z o u e e n o n b e r a d e n c r i t i c u s tegen d e z e n r o m a n k u n n e n u i t s p e l e n . O n b e r a d e n , zeg i k , w a n t als e r é é n i s , d i e h e t gevaar h e e f t o n d e r k e n d , d a t z i j n r o m a n u i t d e z e n h o e k b e d r e i g d e , d a n is h e t w e l W a l s c h a p z e l f ! E e n v a n z i j n listigste z e t t e n is d a n o o k geweest — h i j paste h e t p r o c é d é v r o e g e r reeds t o e — o m h e t v e r h a a l n i e t „ z e l f " te v e r t e l l e n , d o c h deze taak o p te d r a g e n a a n e e n „ w i j " , e e n c o l l e c t i e f , t . w . alle D e p s e r s g e z a m e n l i j k . D i t geeft n i e t alleen aanleiding tot allerlei humoristische w e n d i n g e n , zoodra H o u t e k i e t , d e „ s t a m v a d e r " , v e r o n t s c h u l d i g d o f b e w o n d e r d ( o f flauwtjes gekapitteld) moet w o r d e n , het levert o o k een afdoende v e r k l a r i n g v o o r het „idealiseeren", dat m e n d e n schrijver mogelijkerwijs i n de schoenen z o u w i l l e n schuiven. I k weet w e l , dat d i t een uitvlucht is, e n d a t W a l s c h a p h e t b o e k t e n s l o t t e t o c h „ z e l f " schreef, m a a r h e t is e e n v i r t u o s e u i t v l u c h t , e n als er iets i s o m o n s m e t H o u t e k i e t als l i teraire s c h e p p i n g te v e r z o e n e n , d a n w e l d e v e r m a k e l i j k beate b e w o n d e r i n g v a n z i j n v o l g e l i n g e n . A l s b e w i j s u i t h e t o n g e r i j m d e v o o r deze zuiverende w e r k i n g v a n de v o x p o p u l i k a n m e n laten gelden de veel geringere o v e r t u i g i n g s k r a c h t , d i e d e f i g u u r v a n I p h i g é n i e d ' H u r l u m o n t b e z i t : d e d o c h t e r v a n e e n v e r l o o p e n F r a n s c h e n graaf, d i e z i c h i n D e p s k o m t v e s t i g e n . I p h i g é n i e is n i e t o n w a a r s c h i j n l i j k als d e „groote l i e f d e " v a n J a n H o u t e k i e t , die d o o r haar d o o d gelouterd w o r d t e n h e t raadsel v a n h e t h a r t leert b e g r i j p e n , m a a r zij is o n w a a r s c h i j n l i j k als n o b e l p e r s o n a g e , m e t als eenige f o u t h a a r v e r b o d e n liefde v o o r d e n krachtmensch, v a n w i e n s canonisatie d o o r de nazaten z i j , l i t e r a i r g e s p r o k e n , u i t e r a a r d slechts i n b e s c h e i d e n m a t e p a r t i j k a n t r e k k e n . T r o u w e n s , h e e l D e p s is e e n beetje i n g e r i c h t v o l g e n s h e t één-zonde-stelsel, w a n n e e r w i j d e o n b e s u i s d e m o o r d e n v a n d e n stichter b u i t e n b e s c h o u w i n g l a t e n . D a a r deze z o n d e d e geslachtelijke omgang is, m e t veel V l a a m s c h e leut e n Hamsun-achtige d i e r l i j k h e i d b e d r e v e n , z o u m e n Houtekiet e e n „ o n z e d e l i j k b o e k " k u n n e n n o e m e n , w a r e h e t niet, d a t tegen h e t slot d e v r i j g e v o c h t e n z e d e n d u i d e l i j k w i j k e n v o o r d i v e r s e s a c r a m e n t e n , d i e i n deze m a t e r i e v a n o u d s h e r e e n r o l v a n g e w i c h t h e b b e n gespeeld. I k v e r d e n k d e n i r o n i c u s W a l schap e r v a n , d a t h i j d a n i g i n z i j n v u i s t j e heeft g e l a c h t e n , t o e n d e D e p s e r s , m e t als o v e r g a n g s s t a d i u m e e n s o o r t d u i v e l s - e p i d e m i e , a l fatsoenlijker w e r d e n onder zijn p e n . M a a r niemand zal w i l l e n ontk e n n e n , d a t z ó ó e n n i e t a n d e r s d e gang v a n z a k e n pleegt te z i j n i n k l e i n e gemeenschappen b u i t e n de w e t , d i e langzaam a a n teruggroeien naar d e w e t . E n h e t is n i e t d e geringste b e k o r i n g v a n Houtekiet, d a t m e n t o t h e t laatst t o e i n t w i j f e l b l i j f t v e r k e e r e n o f h i e r e e n i r o n i c u s
48
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
aan het w o o r d is, een moralist, o f alleen maar de kunstenaar die beschreef wat h i j i n zijn verbeelding aanschouwde. M o r a l i s t , — W a l s c h a p is d i t a l t i j d geweest. H i j w a s h e t a l l e e n o n d e r g r o n d s c h , h i j was het z o n d e r etiket. M o r a l i s t , i n d e n goeden z i n , w o r d t o p d e n d u u r iedere r o m a n s c h r i j v e r , d i e z i c h m e t e e n m e e r d a n n o r m a l e a a n d a c h t i n h e t z i e l e l e v e n v a n z i j n personages v e r d i e p t . V o o r w a a r d e v o o r d i t s o o r t p s y c h o l o g i s e e r e n o p m o r e e l e basis is i n tusschen, dat m e n niet g e d w o n g e n w o r d t zijn m o r a a l , tot dusverre s t i l z w i j g e n d a a n w e z i g v e r o n d e r s t e l d , a a n d e g r o o t e k l o k te h a n g e n . Z o o ja, d a n w o r d t m e n moralist i n de andere beteekenis, d i e v a n d i e v a n f e m e l a a r n i e t v e r m e e r v e r w i j d e r d i s . W a l s c h a p l i e p d i t gevaar, t o e n h i j h e t fatale c o m p r o m i s m e t d e m e n s c h e l i j k e b e k r o m p e n h e i d s l o o t , e n i k z o u n i e t w i l l e n b e w e r e n , d a t h i j i n Houtekiet, d a t als roman geslaagd m a g h e e t e n , d i t gevaar reeds te b o v e n g e k o m e n i s . D e laatste m o m e n t e n t u s s c h e n H o u t e k i e t e n I p h i g é n i e , o n r o e r e n d m i s s c h i e n d a n k zij e e n w i j z e d o s e e r i n g v a n u l t r a - z a k e l i j k e e n nergens l a r m o y a n t e détails, h a d d e n v o o r m i j n g e v o e l g e w o n n e n , w a n n e e r i n h o o f d s t u k X X I X , i n plaats v a n 15 m a a l , h e t w o o r d „ l i e f d e " slechts é é n m a a l , o f d e s n o o d s i n h e t geheel n i e t w a s u i t g e s p r o k e n . M e n d i e n t e r o p te w i j z e n , d a t e e n talent als d a t v a n G e r a r d W a l s c h a p z i c h n i e t z o u m o e t e n l e e n e n t o t h e t r h e t o r i s c h a f f i c h e e r e n v a n iets, d a t , v e e l fijner, onmerkbaarder e n d a a r o m v a n duurzamer w e r k i n g , i n zijn b o e k e n is neergelegd o p d e p l a a t s e n w a a r h i j vergat d a t h i j h e t e r i n m ó e s t leggen. D a t d e p s y c h i s c h e l o u t e r i n g e e n o p g a a n v a n z i n n e l i j k h e i d i n liefde veronderstelt, w i e zal het betwijfelen? D a t k o n m e n o o k u i t Celibaat l e z e n , als m e n geen z a n d - o f a n d e r e k o r r e l s i n d e o o g e n h a d . Is h e t d a a r v o o r n o o d i g I p h i g é n i e d ' H u r l u m o n t d e n a p o s t e l P a u l u s c o n c u r r e n t i e te l a t e n a a n d o e n i n h e t d o r p D e p s ? W a l s c h a p z a l o p deze v r a g e n z w i j g e n e n g l i m l a c h e n , e n h i j heeft gelijk, w a n t d i t zwijgend beroep o p onze sympathie w o r d t niet misverstaan. D e z e begaafde a u t e u r b e v i n d t z i c h ongeveer i n d e z e l f d e p o s i t i e als z i j n J a n H o u t e k i e t i n d e n t o r e n t i j d e n s d e m i s . D e n t o r e n b o u w d e hijzelf. M a a r d e t o r e n b e h o o r t t o t d e k e r k , e n h e t h a c h e l i j k d u b b e l z i n n i g e v a n deze p o s i t i e , z o o n i e t v o o r H o u t e k i e t , d a n t o c h v o o r z i j n geestelijken v a d e r , k o m t h i e r o p neer, d a t m e n er n i e t zeker v a n i s , of i n d e n toren de kerk w o r d t o v e r w o n n e n , — i n het vrije uitzicht het b e k r o m p e n d o g m a , — o f d a t d e t o r e n e e n v o o r b e r e i d i n g is t o t de k e r k . D e z e r o m a n k a n als u i t i n g v a n k e t t e r d o m e n h e t v e r w o e d s t e „ p r o t e s t a n t i s m e " w o r d e n opgevat, t e r w i j l h i j t e v e n s tendeert n a a r het meest o r t h o d o x e K a t h o l i c i s m e . M e n w e e t s o m s zelf n i e t h o e katholiek m e n w e l is. D o o r pastoor A p o s t e l i s i n z i j n bladzijden neer te zetten, d i e l a k heeft a a n d e n b i s s c h o p e n alle a n d e r e g e e s t e l i j k e n ,
D E
G E L O U T E R D E
K R A C H T M E N S C H
49
heeft W a l s c h a p niets o p g e l o s t . D e K e r k heeft w e l v r e e m d e r e s p i j z e n i n haar g e z o n d f u n c t i o n e e r e n d l i c h a a m o p g e n o m e n e n v e r t e e r d . H e t raadsel blijft.
* S A C R A M E N T E E L E BIERKELDER
1
H e t heeft A n t o o n C o o l e n d e laatste j a r e n n i e t a a n w a a r d e e r i n g o n t b r o k e n . Z e l f s v e r o v e r d e h i j c r i t i s c h e i n s t a n t i e s , d i e v o o r d i e n steeds eenigermate gereserveerd t e g e n o v e r z i j n w e r k h a d d e n gestaan; e n d e e r v a r i n g leert, d a t e e n b e k e e r i n g , zelfs e e n h a l v e b e k e e r i n g , v a n v i j a n d e n e e n d i e p e r e n i n d r u k m a a k t d a n d e voortgezette b e w o n d e r i n g v a n v r i e n d e n , die aan het einde zijn gekomen v a n h u n voorraad s u p e r l a t i e v e n . W e l , m i s s c h i e n w a s d e v e r g e l i j k i n g v a n D o r p aan de rivier e n D e D r i e Gebroeders m e t Gó'sta Berling, w a a r m e e e e n a l o m gewaardeerde regionale literatuur opeens tot Europeesche p e i l verh e v e n w e r d , o o k i e t w a t s u p e r l a t i v i s t i s c h . Z o o v e e l is z e k e r , d a t C o o l e n m e t deze t w e e r o m a n s z i c h n i e t a l l e e n e m a n c i p e e r d e v a n h e t P e e l m i l i e u , maar o o k v a n de b e p e r k i n g e n eener genrekunst. N a z i j n s u c c e s s e n w i s t deze a u t e u r z i c h te v e r n i e u w e n : d a t i s h e t grootste c o m p l i m e n t d a t m e n h e m m a k e n k a n , e n stellig is d i t o o k d e v o o r naamste o o r z a a k geweest v a n d e v e r s t e r k i n g z i j n e r r e p u t a t i e v a n z o o o n v e r w a c h t e z i j d e . Z o o stevig staat deze r e p u t a t i e n u o p haar t w e e b e e n e n , — rechts e n l i n k s , r o o m s c h e n o n - r o o m s c h , — d a t m e n b i j n a i n d e v e r l e i d i n g k o m t haar o p n i e u w c r i t i s c h te gaan o n d e r m i j n e n . . . M a a r v o o r l o o p i g k r i j g t m e n daartoe d e k a n s n i e t . H e r b e r g I n 't Misverstand is w e r k e l i j k e e n zeer goede C o o l e n , m e t a l z i j n f o u t e n e n t e k o r t k o m i n g e n , z i j n tics, zijn habitueele w i j d l o o p i g h e i d , — maar daarnaast v a n e e n s p o n t a n e ï t e i t e n e e n r u i m t e , e e n b e z o n n e n h e i d e n v e e l z i j d i g h e i d v a n c o n c e p t i e , d i e b e w o n d e r i n g a f d w i n g e n . I n d i t genre v a n d e n realistisch-romantischen b o e r e n r o m a n met hypermenschelijke, maar daarom nog allerminst moralistische strekking blijft C o o l e n e e n o n b e s t r e d e n meester. B l i j k b a a r k w a m d e z e l f b e v r i j d i n g d e r b e i d e „Gösta-Berling-romans", die i n Friesland speelden, e n w a a r i n de fantastische r o m a n t i e k h e t w o n v a n h e t r e a l i s m e , d e z e n n i e u w e n B r a b a n t s c h e n r o m a n achteraf t e n g o e d e . N i e t a l l e e n , d a t h e t v a a k h i n d e r l i j k e d i a l e c t is weggelaten, o f t o t e e n p i k a n t m i n i m u m g e r e d u c e e r d , C o o l e n heeft z i c h o o k m e e r v r i j h e i d v e r w o r v e n t e g e n o v e r z i j n sujetten: na het Friesche a v o n t u u r der verbeelding ontdekte hij d e 1
A n t o o n Coolen, Herberg in 't Misverstand,
4 Muiterij
1938.
50
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
B r a b a n t s c h e w e r k e l i j k h e i d als h e t w a r e o p n i e u w , v a n e e n r o m a n t i s c h s t a n d p u n t u i t , z o n d e r d a t e v e n w e l d e r o m a n t i e k h e t geheele v e r h a a l o v e r s t e l p t . I n w e z e n b l i j f t deze s t r e e k k u n s t t o c h e e n zeer g e t r o u w spiegelend realisme; m e n m e r k t het aan de wijze waarop C o o l e n een k e r m i s n o t e e r t , e e n glas c h a m p a g n e , e e n b o e r e n i n t é r i e u r : alles uits t e k e n d g e o b s e r v e e r d , m a a r h i j doet w e i n i g m e t z i j n observaties, m e n ziet d e w e r k e l i j k h e i d n o g eens, m e n ziet geen t w e e d e w e r k e l i j k h e i d . M a a r j u i s t d a a r o m heeft h i j d e r o m a n t i e k n o o d i g als e e n v a n b u i t e n a f w e r k z a a m p r i n c i p e , de r o m a n t i e k e n d e n h u m o r , d i e w e l is w a a r de n u c h t e r e realiteit e n d e n e r n s t des l e v e n s n i e t geheel d o o r d r i n g e n , o p zijn hoogst bij tijden v e r d r i n g e n , zoodat m e n v o o r t d u r e n d het g e v o e l h e e f t : n u gaat C o o l e n h u m o r i s t i s c h w o r d e n , n u is h i j r o m a n t i s c h , e n n u , w a a r l i j k , is d e l e v e n s e r n s t a a n d e b e u r t , m a a r d i e t o c h i n h e t e n s e m b l e zeer w e l a a n v a a r d b a a r z i j n als l a c h e n t r a a n a l a F r i t z R e u t e r , — o m n a S e l m a L a g e r l ö f e e n n a a m te n o e m e n d i e d i t recente Brabantsche mengsel v a n r o m a n t i e k e n realisme wellicht b e t e r treft. Z o o a l s steeds b i j C o o l e n , is o o k deze n i e u w e r o m a n o p v a l l e n d g o e d gecomponeerd. M e t compositie b e d o e l i k hier niet die schematische overzichtelijkheid, w e l k e volgens T h i b a u d e t niet i n d e n r o m a n , maar i n het tooneelstuk e n i n de rhetoriek thuishoort. C o o l e n ' s romans z i j n n o o i t stijf g e c o m p o n e e r d . T i j d e n s h e t l e z e n k o m t h e t o n s n i e t t o t b e w u s t z i j n , — e n h i e r i n h e r k e n t m e n pas de d e goede c o m p o s i t i e , — dat v a n é é n zeer b e p a a l d e , e n achteraf o o k a a n t o o n b a r e , c e n t r a l e c o n c e p t i e u i t is g e w e r k t : e e n c e n t r u m w a a r d e v e r s c h i l l e n d e d r a d e n b i j e l k a a r k o m e n e n w a a r ze w e e r v a n u i t g a a n . D i t c e n t r u m , d a t o n g e veer samenvalt m e t het romantische uitgangspunt, waarop i k z i n speelde, is d e h e r b e r g I n ' t Misverstand, e e n o u d g e b o u w , v o o r z i e n v a n e e n r u i m e n b i e r k e l d e r . E e n a c h t t a l stamgasten, v e r t e g e n w o o r digers v a n d e v e r s c h i l l e n d e s t a n d e n i n h e t d o r p , k o m e n er geregeld s a m e n , o m n a m i d d e r n a c h t i n d e n k e l d e r a f te d a l e n , w a a r g e d r o n k e n w o r d t e n g e r u m o e r d , — b r o o d d r o n k e n g r a p p e n , r u z i e s , bespiegelingen, zonder uitzondering volslagen zouteloos, maar d o o r C o o l e n met veel verve e n niet zonder superieure i r o n i e opgeteekend. V o o r d e v r i j g e z e l l e n u i t het d o r p , e n d i e n o g vrijgezel z o u d e n w i l l e n z i j n , is de b i e r k e l d e r d e plaats w a a r ze v e r g e t e l h e i d z o e k e n , w a a r ze h u n t r i o m f e n v i e r e n , w a a r b i j t i j d e n w i j l e zooiets als e e n c o l l e c t i e f g e w e t e n u i t h u n m i d d e n spreekt ( v g l . p a g . 274 e.v., w a a r d e h a b i t u é ' s e l k a a r ,,de w a a r h e i d z e g g e n " : e e n uiterst v e r m a k e l i j k e e p i s o d e ) , w a a r ze h u n i l l u s i e s k o e s t e r e n , v e r l i e z e n e n h e r v i n d e n , w a a r ze tegen h e t l e v e n r e b e l l e e r e n , w a a r ze v a n h e t l e v e n s c h e i d e n ( z e l f m o o r d v a n d e n n o t a r i s ) , — k o r t o m , d e b i e r k e l d e r k a n w o r d e n opgevat als e e n a l c h i -
S A C R A M E N T E E L E
B I E R K E L D E R
51
mistische retort, w a a r i n het leven, verhevigd, v e r d r o o m d , caricaturaal v e r v o r m d , z i c h afspeelt b u i t e n d e n o r m a l e b u r g e r l i j k e b e p e r k i n g e n , w a a r v a n h e t h u w e l i j k h e t k e n m e r k e n d s t a t t r i b u u t i s . D e h e r b e r g I n 't Misverstand m e t z i j n o e r o u d e m b l e e m : t w e e dragers v a n e e n b i e r v a t , d i e e l k h u n e i g e n k a n t u i t g a a n , s y m b o l i s e e r t h e t l e v e n zooals h e t n i e t geleefd kan w o r d e n , h e t i r r a t i o n e e l e , o n b u r g e r l i j k e l e v e n , d a t de u i t z o n d e r i n g t o t regel z o u w i l l e n v e r h e f f e n . D e z e b e t e e k e n i s v a n d e h e r b e r g gaat d u s n o g iets d i e p e r d a n d i e v a n e e n v e r z a m e l p l a a t s v a n f u i f n u m m e r s die niet v a n o p h o u d e n weten. M a a r o o k het h u w e l i j k , o o k de diverse echtparen, die i n d e n r o m a n h u n r o l s p e l e n , staan o p e e n o f a n d e r e w i j z e i n v e r b i n d i n g m e t d e h e r b e r g , — h i e r d e m a n , daar d e v r o u w , e n steeds a n d e r s g e v a r i e e r d , z o o d a t m e n geen o o g e n b l i k g e h i n d e r d w o r d t d o o r d e o r d e n e n d e „ i d e e " , d i e z i c h a c h t e r deze h e r s c h e p p i n g v a n h e t w e r k e l i j k e l e v e n verbergt. W a n n e e r w i j afzien v a n het h u w e l i j k v a n d e n herbergier D e R o o y m e t „ W i l d e M a r i a " , dat alleen maar i n het voorbijgaan de o n m o g e l i j k h e i d a a n t o o n t v a n d e n n o r m a l e n e c h t e l i j k e n staat b i n n e n deze m u r e n , e n h e t tragische l o t v a n h e t echtpaar R o o y a k k e r s , w a a r v a n d e m a n z i c h a a n e e n k l e i n m e i s j e v e r g r i j p t , — deze geheele e p i s o d e b e h o o r t overigens t o t h e t beste u i t h e t b o e k , — d a n z i j n h e t v o o r a l de drie echtparen Jacob, V a n d e n K u i l e n b u r g e n D e y s s e l b l o e m , waara a n C o o l e n z i j n k u n s t v a n g e v e n e n n e m e n d e m o n s t r e e r t : als h u w e l i j k z i j n deze d r i e h u w e l i j k e n n a t u u r l i j k n o r m a a l , — e e n k a t h o l i e k t w i j f e l t d a a r a a n n i e t , — m a a r t e g e l i j k e r t i j d z i j n ze t o c h o o k w e e r a b n o r m a a l , e n ze z i j n t e l k e n s , s t u k v o o r s t u k , a b n o r m a a l , v o o r z o o v e r d e fameuze h e r b e r g haar i n v l o e d d o e t g e l d e n . D e h e r b e r g k r i j g t h i e r e e n haast m a g i s c h e , j a zelfs sacramenteele b e t e e k e n i s , d e h e r b e r g v e r d e e l t g o e d e n k w a a d , t r o o s t e n b e p r o e v i n g , m e t k w i s t i g e h a n d : i n h e t eerste geval, d o o r d a t d e p o s t b o d e J a n J a c o b , e e n d o r p s c h e n e u r o p a a t h , d i e n i e t m e t z i j n v r o u w o v e r w e g k a n , er n i e t a l l e e n e e n v e i l i g a s y l v i n d t , m a a r o o k , d a n k zij h e t reeds g e n o e m d e g e z a m e n l i j k e g e w e t e n s o n d e r z o e k , d e k a n s o m t o t z e l f k e n n i s te g e r a k e n e n z i j n f o u t e n te v e r beteren; i n het tweede, doordat de v r o u w v a n V a n d e n K u i l e n b u r g i n d e h e r b e r g e e n m i s s t a p heeft begaan, w a a r v o o r zij b o e t e n m o e t m e t e e n k l i m m e n d s c h u l d b e s e f n a d e n d o o d v a n haar eerste k i n d ; t e r w i j l tenslotte de D e y s s e l b l o e m e n , die het n o r m a l e e n gezonde h u w e l i j k h e t meest n a b i j k o m e n , o n d a n k s h e t v o l k o m e n o n m o g e l i j k e s a m e n w o n e n m e t d e gedegenereerde f a m i l i e v a n d e n m a n , v a n d i t s a m e n w o n e n bevrijd w o r d e n d o o r d e n k o o p v a n een boerderij, die i n de h e r b e r g plaats v i n d t . H o e w e l h e t m o g e l i j k z o u z i j n , de l o t g e v a l l e n v a n a l deze m e n s c h e n v a n e e n a n d e r g e z i c h t s p u n t u i t s a m e n te v a t t e n , h o e w e l m e t n a m e „ h e t k i n d " i n deze h u w e l i j k e n e e n zeker n i e t m i n d e r
52
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
b e l a n g r i j k e s y m b o l i s c h e r o l speelt, — v g l . d e n z e l f m o o r d v a n h e t z o o n t j e v a n d e n p o s t b o d e , dat t o t w a n h o o p is gebracht d o o r h e t h u i s e l i j k g e k r a k e e l , — is C o o l e n er t o c h i n geslaagd o m het b e l a n g a a n n e m e l i j k te m a k e n , dat i n e e n d e r g e l i j k e b e k n o p t e g e m e e n s c h a p é e n b e p a a l d e i n s t e l l i n g , e e n b e p a a l d g e b o u w , k r i j g e n k a n . H e t is stellig geen t o e v a l , dat m e n w e i n i g o v e r d e k e r k te h o o r e n k r i j g t ; m a a r d e r o m a n t i s c h e a c c o l a d e v a n d e n k a n t v a n de h e r b e r g is i n h a a r „ k a t h o l i c i t e i t " , d . i . a l g e m e e n h e i d , geen o n w a a r d i g e v e r g o e d i n g daarvoor . . . W a t m i j o p v i e l , naast d e n b o e r t i g e n h u m o r v a n s o m m i g e situaties e n g e b e u r t e n i s s e n (het o p t r e d e n v a n d e n p a s t o o r ter g e l e g e n h e i d v a n d e R o o y ' s h u w e l i j k s c o n f l i c t , p a g . 344, is als grap o n b e t a a l b a a r , w a n n e e r C o o l e n het zelf b e d a c h t heeft, d . w . z . w a n n e e r het n i e t „ h i s t o r i s c h " is), de b e h o o r l i j k e landschaps- e n natuurbeschrijvingen (pag. 151, m e t d e v a n d i c h t b i j k l i n k e n d e , t o c h s f e e r v e r w e k k e n d e k i n d e r s t e m m e n , a n t i c i p a t i e o p het m i s d r i j f v a n R o o y a k k e r s ) e n het p i t t o r e s k e v a n s o m m i g e v e r g e l i j k i n g e n ( „ W i e d e t r o e v e n h a d smeet ze neer, alsof h i j s t u k k e n u i t d e n h e m e l r u k t e , w a a r m e e h i j alles v e r pletterde"), was v o o r a l de m e n s c h e n k e n n i s , waarmee de verschillende gevallen w o r d e n benaderd, een menschenkennis die, e n dit k o m t overeen met het dubbelzinnige v a n het herbergsymbool, o o k niet v o o r bepaalde abnormaliteiten terugschrikt. B e p a a l d „ g e z o n d " , a l t h a n s geestelijk g e z o n d , is m i s s c h i e n m a a r d e h e l f t v a n C o o l e n ' s personnages, — L o d e w i j k v a n d e n K u i l e n b u r g b.v., een ruige krachtm e r i s c h , is tevens d e z o o n v a n e e n k w a r t a a l z u i p e r e n d e v a d e r v a n een mongoloïde i d i o o t , t e r w i j l de D e y s s e l b l o e m e n collectief d e n i n d r u k m a k e n v a n e e n stel s c h i z o p h r e n e n , — e n a l w o r d e n i n e e n b o e r e n r o m a n a a n p s y c h o l o g i s c h r a f f i n e m e n t n u e e n m a a l zekere g r e n z e n gesteld, d e f i g u u r v a n d e n p o s t b o d e J a n J a c o b b . v . , d i e het o p z i j n z e n u w e n krijgt w a n n e e r zijn v r o u w smakt, die met v r o u w e n h o e d j e s e n b a d m u t s e n r o n d l o o p t b i j w i j z e v a n protest e n d i e z i j n z e l f m o o r d p l a n n e n i e d e r e e n a a n d e n n e u s hangt, is m e t z u l k e e n k e n n i s v a n z a k e n e n z o o z o n d e r v o o r i n g e n o m e n h e i d geschetst, dat m e n het i d e a l i s e e r e n , dat C o o l e n v a a k m e t z i j n s u j e t t e n bedreef, v e i l i g als o v e r w o n n e n k a n b e s c h o u w e n . N a a r s c h a t t i n g staan i n d e z e n r o m a n 100 pagina's te v e e l , e n dat w a a r l i j k n i e t a l l e e n t e n gevolge v a n het reeds o o k d o o r a n d e r e n gesignaleerde p r o c é d é v a n h e r h a l i n g e n , dat m e n z o o v a a k i n d e E n g e l s c h e l i t e r a t u u r t e g e n k o m t ( L a w r e n c e ! ) e n dat s o m s i n d e r d a a d d i e n s t k a n d o e n o m e e n k o r t d u r e n d e h a n d e l i n g ter w i l l e v a n d e s p a n n i n g v e r t r a a g d , e n t o c h n i e t „ t r a a g " , te l a t e n v e r l o o p e n ( „ H i j k r e e g het k i n d . H i j n a m het k i n d . " ) . H e t is e e n r h e t o r i s c h -
S A C R A M E N T E E L E
B I E R K E L D E R
53
p o ë t i s c h t r u c j e , w a a r v a n deze r o m a n c i e r w e l eens m i s b r u i k m a a k t , m a a r dat h i j t e n s l o t t e o o k w e e r g e m a k k e l i j k z o u k u n n e n afleeren. M i n d e r g e m a k k e l i j k z a l d i t gaan m e t d e n e i g i n g t o t b r e e d v o e r i g e bes c h r i j v i n g e n , d i e m e n , n u j a , w e l o p d e n k o o p toe n e e m t , m a a r d i e t o c h z i j n b o e k e n o n t s i e r e n . I k n o e m d e F r i t z R e u t e r . M a a r dergel i j k e l i t e r a i r e p e e t o o m s l e v e r e n geen v r i j b r i e f o m n u m a a r i n alle o p z i c h t e n te d o e n alsof deze s c h i m m e n t e g e n w o o r d i g n o g v l e e s c h e n b l o e d z o u d e n k u n n e n aanzetten. C o o l e n ' s grootste d e u g d e n , o o k de stilistische, zijn die v a n een m o d e r n schrijver. D a a r m e e strookt niet d e s c h o o l o p s t e l a c h t i g e k e r m i s ( p a g . 8 1 , 82), d i e te traag i n gang k o m t , m e t te w e i n i g k o r t gevatte e n n o o d z a k e l i j k e k a r a k t e r i s t i c a . E e n k e r m i s is e e n k e r m i s , s c h i j n t C o o l e n te zeggen, e n ge z u l t haar v ó ó r u z i e n , t o t e n m e t , — e e n stelregel, d i e a l l e e n v a n b e l a n g s c h i j n t v o o r lezers u i t t i j d e n , dat d e k e r m i s s e n u i t g e s t o r v e n z u l l e n z i j n . . . O v e r i g e n s k a n C o o l e n het best v a n z i c h z e l f l e e r e n . O p p a g . 3 1 9 — 3 2 0 staat het verslag v a n e e n m i s l u k t e o p l i c h t e r i j , dat E l s s c h o t n i e t l a c o n i e k e r h a d k u n n e n s c h r i j v e n . H i e r w a s h i j d o o r h e t v e r h a a l ged w o n g e n iets te v e r z w i j g e n v o o r d e n lezer. H e t b e h o o r t n i e t t o t d e o n m o g e l i j k h e d e n o m d i t v o o r t a a n v r i j w i l l i g te d o e n .
* H E T IK IN R O M A N E N KRONIEK
1
E . d u P e r r o n k a n m e n r e k e n e n tot de autobiografische schrijvers. A l t h a n s w a n n e e r m e n u i t s l u i t e n d het o o g gevestigd h o u d t o p z i j n b e i d e r o m a n s , E e n Voorbereiding e n H e t Land van Herkomst, w a a r v a n d e t w e e d e a l n i e t eens m e e r e e n „ r o m a n " w a s , m a a r v o l o p e e n a u t o biografie, met „veranderde n a m e n " , die m e n d a n d o o r d e n auteur gerectificeerd v i n d t i n e e n h o o g s t m e r k w a a r d i g e x e m p l a a r v a n d i t b o e k , dat, m e e n i k , i n het bezit is v a n G r e s h o f f . M e t w i t d o o r s c h o t e n , m e t n a m e n e n t o e l i c h t i n g e n a a n g e v u l d , legt d i t e x e m p l a a r getuigenis af v a n e e n o n u i t r o e i b a r e b e h o e f t e a a n „ w a a r h e i d " e n „ w e r k e l i j k h e i d " , e n v a n de geringe g e n e i g d h e i d o m gefantaseerde gegevens z o o m a a r te „ l a t e n s t a a n " . O n g e t w i j f e l d is d i t e e n v e r s c h i j n s e l , dat d e a a n d a c h t v e r d i e n t . I k z a l m i j h i e r n i e t i n l a t e n m e t het p r o b l e e m o f een prozaschrijver de w e r k e l i j k h e i d copieëren m o e t d a n w e l „hers c h e p p e n " , v a n d e v e r b e e l d i n g u i t . H e t is m i j a l t i j d v o o r g e k o m e n , dat d e meeste r o m a n c i e r s beide d o e n , i n w i s s e l e n d e v e r h o u d i n g , e n dat het e n o r m e o v e r w i c h t , dat s o m m i g e c r i t i c i a a n d e s c h e p p e n d e fantasie 1
E . du Perron, Schandaal in Holland,
1939.
54
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
toekennen, voornamelijk verklaard moet w o r d e n doordat m e n i n d e meeste g e v a l l e n n i e t m e e r w e e t w e l k e p e r s o n n a g e s u i t d e r o m a n s v a n D o s t o j e w s k i , D i c k e n s , H a r d y , B a l z a c o f F l a u b e r t naar d e n a t u u r geteekend zijn. M e n k a n veilig a a n n e m e n , dat „ m o d e l l e n " b i j n a a l t i j d b e s t a a n — tenzij h e t gaat o m s p r o o k j e s o f fantastische verh a l e n , — m a a r d a t e e n s c h r i j v e r , evenals e e n s c h i l d e r , m e t z i j n m o d e l l e n d a n o o k l e t t e r l i j k alles d o e t w a a r t o e p e r s o o n l i j k e v i s i e , c o m b i n a t i e v e r m o g e n , c a r i c a t u r a l e n e i g i n g e n e n d e speciale t e c h n i s c h e eischen v a n het verhaal h e m n o p e n . H i j zal personnages c o m b i n e e r e n , situaties v a r i e ë r e n e n z i c h z e l f v e r m e n g e n m e t a l z i j n creat u r e n . M a a r i n d e z e n h e k s e n s a b b a t h d e r fantasie is d e w e r k e l i j k heidsbasis n o g te h e r k e n n e n ; s t e r k e r : de fantasie v a n d e n k u n s t e n a a r is pas e e n w a a r d e v o l bezit, w a n n e e r zij z i c h m e t de w e r k e l i j k h e i d m e t e n k a n . W a n t h e t is n u e e n m a a l v e e l g e m a k k e l i j k e r u i t de l u c h t gegrepen p e r s o n n a g e s u i t de l u c h t gegrepen g e s p r e k k e n te l a t e n v o e r e n , d a n m e t b e h u l p v a n z i j n fantasie u i t te m a k e n w a t d i e e n d i e b e p a a l d e r o m a n f i g u u r i n d i e e n d i e b e p a a l d e situatie zeggen moet. E n o v e r deze n o o d z a k e l i j k h e i d , d i t „ m o e t e n z e g g e n " , beslist i n laatste i n s t a n t i e a l l e e n d e w e r k e l i j k h e i d b u i t e n o n s , — v o o r z o o v e r d i e d a n bestaat. W a t d i t laatste betreft, is h e t zeker geen t o e v a l , d a t i d e a l i s t i s t h p h i l o s o f i s c h g e o r i ë n t e e r d e geesten, d i e v a n n a t u r e g e n e i g d z i j n d e w e r k e l i j k h e i d als e e n d o o r h e t s u b j e c t b e p a a l d e „ v e r s c h i j n i n g " o p te v a t t e n , o o k steeds h e t sterkst g e k a n t b l i j k e n te z i j n tegen h e t g o e d r e c h t v a n d e n r o m a n c i e r o m te „ c o p i e ë r e n " e n a u t o b i o g r a f i s c h e e l e m e n t e n i n z i j n r o m a n s te v e r w e r k e n . M a a r t e n s l o t t e i s d i t geen p h i l o s o f i s c h , d o c h e e n l i t e r a i r p r o b l e e m , e n er is geen t w i j f e l a a n m o g e l i j k , d a t n i e m a n d S t e n d h a l zal a c h t e r s t e l l e n b i j F l a u b e r t , M a d a m e Bovary b i j Salammbo, David Copperfield b i j B l e a k H o u s e , alléén o m d a t i n d e eerste g e v a l l e n m é é r d e n a d r u k ligt o p het a u t o b i o g r a f i s c h e element d a n i n de tweede. E e n dergelijke a p o l o g i e v o o r realiteit e n e i g e n - e r v a r i n g als g r o n d slagen v a n d e n r o m a n is j u i s t t e n a a n z i e n v a n D u P e r r o n o p z i j n plaats, o m d a t deze auteur h e t a u t o b i o g r a f i s c h e ( i n d i t n i e u w e b o e k het b i o g r a f i s c h e ) u i t g a n g s p u n t z o o sterk o p d e spits d r i j f t , d a t m e n er a l l i c h t t o e k o m t h e m z i j n v e r t r o u w e n te o n t z e g g e n . D i t is n a t u u r l i j k d w a a s h e i d , D u P e r r o n m a g z i c h i n z i j n r o m a n s w a t a l te e e n z i j d i g h e b b e n gericht naar h e t „ w a a r g e b e u r d z i j n " , n i e m a n d is b l i n d v o o r d e g r o o t e creatieve w a a r d e j u i s t v a n d e I n d i s c h e j e u g d h e r i n n e r i n g e n u i t H e t L a n d van Herkomst, w a a r i n h i j , z i j n h e r s c h e p p e n d e fantasie d e n v r i j e n teugel l a t e n d , z i j n p r o g r a m m a n i e t o n t r o u w w o r d t , m a a r d i t p r o g r a m m a e e n o o g e n b l i k vergeet. B o v e n d i e n v e r l i e z e m e n n i e t u i t h e t o o g , d a t d e fantasie v a n d e z e n s c h r i j v e r reeds e e n g u n s t i g
H E T
I K
I N
R O M A N
E N
K R O N I E K
55
g e s i t u e e r d t o e v l u c h t s o o r d heeft g e v o n d e n i n z i j n h i e r e n d a a r zeer grillige, „ f a n t a i s i s t i s c h e " poëzie e n i n z i j n vroegere v e r h a l e n . V o o r e e n s c h r i j v e r , d i e z i c h n i e t a l l e e n a a n p r o z a , m a a r o o k a a n poëzie b e z o n d i g t , stelt h e t p r o b l e e m z i c h u i t e r a a r d geheel a n d e r s d a n v o o r e e n S t e n d h a l , e e n F l a u b e r t , e e n D i c k e n s . Z i j s c h r e v e n geen poëzie, e n h a d d e n d u s m e e r fantasie b e s c h i k b a a r v o o r h u n p r o z a . N i e t t e m i n , hoe o u d e r een kunstenaar w o r d t , h o e sterker zich de behoefte bij h e m m o e t d o e n g e v o e l e n , o m a l z i j n v e r m o g e n s i n é é n s c h e p p i n g o f reeks v a n s c h e p p i n g e n t o t synthese te b r e n g e n , e n h e t l i j k t m i j d a n o o k n i e t u i t g e s l o t e n , d a t D u P e r r o n , h a d h i j l a n g e r geleefd, n o g eens e e n r o m a n geschreven z o u h e b b e n , d i e z i c h t o t Het Land van Herkomst v e r h i e l d als L e Rouge et le N o i r t o t La Vie de Henri Brulard. I n deze m e e n i n g w o r d i k gestijfd d o o r d a t h i j i n Schandaal in Holland h e t eenz i j d i g a u t o b i o g r a f i s c h e s t a n d p u n t v e r r u i l d heeft v o o r h e t biografische, hetgeen z o n d e r t w i j f e l m e e r m o g e l i j k h e d e n b i e d t a a n d e h e r s c h e p p e n d e fantasie. I n e e n a u t o b i o g r a f i e legt m e n z i c h w e l eens w a t a l te star n e e r b i j d e f e i t e n , n i e t o m d a t h e t f e i t e n z i j n , m a a r o m d a t h e t onze f e i t e n z i j n , d i e m e n l i e v e r n i e t a a n d e o m v o r m e n d e v e r b e e l d i n g s k r a c h t o p o f f e r t , d i e m e n , o m D u P e r r o n ' s e i g e n w o o r d e n te geb r u i k e n , niet w i l „ o m l i e g e n t o t zooiets als e e n r o m a n , het geliefde a r t i k e l v a n h e t groote p u b l i e k " . H i e r b i j v a l t o p te m e r k e n , d a t er v o l k o m e n „ z u s a m m e n g e l o g e n " r o m a n s bestaan, w a a r h e t g r o o t e p u b l i e k steeds n u c h t e r v a n z a l b l i j v e n , t e r w i j l a a n d e n a n d e r e n k a n t d i t z e l f d e groote p u b l i e k a l l e r m i n s t a f k e e r i g is v a n waarheidsget r o u w e relazen met b e t r e k k i n g tot personnages (uit de „geschiedenis" b . v . ) w a a r v o o r h e t z i c h interesseert. M a a r d i t n u daargelaten: h e t is i n e l k geval d u i d e l i j k , d a t d e biografie m e e r v r i j h e i d b i e d t , w a n t m i n d e r g e r e m d w o r d t d o o r o v e r w e g i n g e n v a n piëteit, d a n d e a u t o b i o g r a f i e , e n d u s b e s c h o u w d m a g w o r d e n als e e n overgangsvorm naar d e „ s c h e p p e n d e " r o m a n v a n h e t t y p e D o s t o j e w s k i , D i c k e n s , L e Rouge et le Noir. Z o o w e r d d e m é m o i r e v o r m v a n H e t Land van Herkomst v e r l a t e n v o o r d e n k r o n i e k v o r m v a n Schandaal in Holland, h e t eerste d e e l v a n e e n geheele reeks v a n dergelijke v e r h a l e n , d i e , c h r o n o l o g i s c h o p k l i m m e n d , tezamen een „ g r o o t e " k r o n i e k h a d d e n moeten v o r m e n , g e t i t e l d D e Onzekeren. H i e r z o u d e n d e 18e e n 19e e e u w mater i a a l h e b b e n g e l e v e r d v o o r w a t o n g e t w i j f e l d als h e t a e q u i v a l e n t bes c h o u w d k a n w o r d e n v a n een „historischen r o m a n " i n grooten stijl. Schandaal in Holland, d a t z i c h z o o v e e l m o g e l i j k a a n d e w e r k e l i j k h e i d d e r a u t h e n t i e k e b r o n n e n h o u d t , w a a r i n zelfs d e g e s p r e k k e n e n a n d e r e m o n d e l i n g e u i t l a t i n g e n n i e t gefingeerd z i j n ( e e n sterk staaltje, e n i n z e k e r e n z i n g u n s t i g a f s t e k e n d tegen h e t p r o c é d é o m N a p o l e o n te l a t e n zeggen: „ M o o i w e e r v a n d a a g " o f „ L i e v e v r o u w , heeft d e k o n i n g
56
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
v a n R o m e g o e d g e s l a p e n ? " ) , is zeer z e k e r geen r o m a n , m a a r e e n ( k l e i n e ) k r o n i e k ; m a a r m e n m o e t er r e k e n i n g m e e h o u d e n , dat D u P e r r o n n o g a n d e r e n u m m e r s o p z i j n p r o g r a m m a h a d staan, e n naar w a t d e s c h r i j v e r m i j h i e r o v e r m e d e d e e l d e , l i j k t het m i j w a a r s c h i j n l i j k , dat het strenge k r o n i e k - e l e m e n t g a a n d e w e g o p d e n a c h t e r g r o n d z o u z i j n g e t r e d e n t e n gunste v a n d e , hoezeer o p d e w e r k e l i j k h e i d b e t r o k k e n r o m a n c i e r s f a n t a s i e . Schandaal in Holland kan men n o e m e n : d e biografie v a n d e gebroeders V a n H a r e n , O n n o Z w i e r e n W i l l e m ; d a a r n a w a s D i r k v a n H o g e n d o r p a a n de b e u r t ; m a a r w a n n e e r i k het g o e d b e g r e p e n h e b , z o u V a n H o g e n d o r p g e v o l g d z i j n d o o r e e n serie h a l f gefingeerde p e r s o o n l i j k h e d e n , d i e w e l l i c h t i n e e n o f a n d e r e n v o r m „ e c h t " geleefd h e b b e n , m a a r i n p r i n c i p e t o c h n i e t „ e c h t e r " d a n J u l i e n S o r e l , vorst M i s c h k i n o f „ T e s s of the d ' U r b e r villes". D a t o o k d e reeks zooals zij z i c h n u afteekent, i n d e k e u z e d e r f i g u r e n , de b e h a n d e l i n g der conflicten, een „autobiografisch" accent-heeft, v a l t niet te o n t k e n n e n ; m a a r d i t is o n v e r m i j d e l i j k b i j het t o t s t a n d k o m e n v a n iederen r o m a n ; steeds k i e s t d e s c h r i j v e r p e r s o o n l i j k h e d e n u i t , d i e h e m b e l a n g i n b o e z e m e n , w a a r m e e h i j z i c h t o t zekere h o o g t e v e r e e n z e l v i g e n k a n . Z o o z i j n d e m i n o f m e e r „ M u l t a t u l i a a n s c h e " bet r e k k i n g e n t o t N e d e r l a n d s c h - I n d i ë , v a n de V a n H a r e n ' s eenerzijds, D i r k v a n H o g e n d o r p anderzijds, v o o r D u P e r r o n ongetwijfeld een b e l a n g r i j k e f a c t o r geweest b i j de k e u z e v a n d e s t o f ; m a a r deze p e r s o o n l i j k e v o o r k e u r gaat n i e t u i t b o v e n w a t m e n w a a r n e e m t o o k b i j d e meest „ o b j e c t i e v e " s c h r i j v e r s ; e n d e b e h a n d e l i n g v a n deze stof, d e l i t e r a i r e v e r w e r k i n g , is w e l z o o objectief, n u c h t e r e n z a k e l i j k g e h o u d e n , h i e r e n daar zelfs v a n e e n i e t w a t stijve graviteit, dat m e n eenige m o e i t e heeft d e n „eigen t o o n " v a n d e n s c h r i j v e r E . d u P e r r o n te h e r k e n n e n , d i e terecht te b o e k staat als z o o s p r a n k e l e n d . E n t o c h is deze „ e i g e n t o o n " a a n w e z i g , zij het d a n o o k dat m e n h e m beluisteren moet b o v e n d e n hardnekkigen diapason uit v a n h i s t o r i s c h e i n f o r m a t i e e n erudiete v e r h a n d e l i n g o v e r het l e v e n o n z e r v o o r o u d e r s , i.e. d e „ r e g e n t e n " , v a n w i e d e V a n H a r e n ' s t w e e z u l k e opmerkelijke exemplaren w a r e n . Dichters, — m e n weet wat dit zeggen w i l , i n alle t i j d e n , d u s o o k i n d e 18e e e u w . W a a r s c h i j n l i j k w a r e n d e V a n H a r e n ' s e e n t i k j e „ a b n o r m a a l " , i n d i e n z i n , dat zij op d e n d u u r i n botsing moesten k o m e n met h u n omgeving, die v o o r o n s a l evenzeer „ a b n o r m a a l " i s , e n d a a r b i j p o t s i e r l i j k , m a a r d i e i n d i e d a g e n d a n t o c h d e n t o o n aangaf. M a a r D u P e r r o n zelf w o r d t allerm i n s t „dichterlijk", w a n n e e r hij over de V a n H a r e n ' s schrijft! I n dit b o e k heeft h i j z i c h t e r u g g e t r o k k e n achter het p a n t s e r d e r o n a a n d o e n l i j k e h i s t o r i c i t e i t ; h i j noteert, citeert, n o e m t titels, e n b e h a n d e l t d e
H E T
I K
I N
R O M A N
E N
K R O N I E K
57
d i c h t w e r k e n o p d e n z e l f d e n t o o n als e e n k e r k g a n g v a n D o e k j e o f B e t j e , t w e e v a n O n n o Z w i e r ' s d o c h t e r s , d i e i n het b e k e n d e „ s c h a n d a a l " z u l k e e n o n o v e r z i c h t e l i j k e , o o k d o o r d e n s c h r i j v e r n i e t opgeh e l d e r d e r o l h e b b e n gespeeld. D i t „ s c h a n d a a l " w o r d t g e n o t e e r d als e e n h i s t o r i s c h w a p e n f e i t , h e e l p r e c i e s , — zij het o o k o n d e r verz w i j g i n g v a n alles w a t zelfs e e n p r e u t s c h h e i d s k a m p i o e n z o u k u n n e n o n t s t e m m e n , — h e e l o n b e w o g e n , s c h i j n b a a r z o n d e r interesse zelfs. M a a r h a n g d i t p a n t s e r t i e n v e r s c h i l l e n d e schrijvers v a n e v e n g r o o t e b e g a a f d h e i d o m , e n er z a l steeds iets a n d e r s v o o r d e n dag k o m e n . D e p e r s o o n l i j k h e i d v a n d e n schrijver manifesteert z i c h i n de wijze w a a r o p h i j het p a n t s e r draagt, e n i n de v i j a n d e n d i e h i j e r i n te l i j f gaat. I k zwijg n u over d e n stijl, die t o c h w e l o n m i s k e n b a a r „ D u P e r r o n " i s . M a a r b e h a l v e de stijl is er n o g het o n d e r w e r p , e n d e v i s i e d a a r o p . W a a r s c h i j n l i j k z o u d e n negen v a n die t i e n schrijvers, aangetrokken d o o r het p s y c h o l o g i s c h e n z e d e k u n d i g b e l a n g v a n w a t a l l e e n i n d i e n tijd denkbaar was, zich o p het „schandaal" h e b b e n g e w o r p e n e n het h e b b e n u i t g e b u i t , i e d e r o p z i j n e i g e n w i j z e . I n d e 18e e e u w w a s d e i n c e s t iets „ s p e c i a a l s " , — n i e t dat het v a k e r v o o r k w a m d a n tegenw o o r d i g m i s s c h i e n , m a a r het was „ F r a n s c h " , het was i n de m o d e , m e n zat e r o p te w a c h t e n . B e s c h r i j f h o e i e m a n d als O n n o Z w i e r v a n H a r e n ertoe k o m t deze m o d e zeer i n h e t v o o r b i j g a a n te h u l d i g e n , — e n argeloos genoeg, w a n n e e r d e b r o n n e n o n s n i e t m i s l e i d e n , — e n m e n heeft d e h a n d gelegd o p e e n b o e i e n d „ r o m a n - t h e m a " . M a a r w a t d o e t D u P e r r o n ? H i j laat h e t „ s c h a n d a a l " , d . w . z . O n n o ' s d a a d ( o f O n n o ' s w o o r d , w a n t meer d a n enkele „inlichtingen" schijnen de joffers n i e t v a n d e z e n 1 8 e - e e u w s c h e n L o t te v e r d u r e n h e b b e n geh a d ) v o o r w a t d i e is, e n b e s c h r i j f t a l l e e n d e reacties v a n d e o m g e v i n g o p d e n d a a d . H e t sexueele m a g i n d e n opzet v a n d i t b o e k d a n d e n h o o f d s c h o t e l v o r m e n , i n de u i t w e r k i n g bepaalt D u P e r r o n z i c h t o t d e h o n d e n o m d e n s c h o t e l h e e n : e e n k o s t e l i j k stel o p g e b l a z e n „ w r e k e r s " , d e q u i n t e s s e n s v a n e e n c o l l e c t i e f h y p o c r i e t e „deugdz a a m h e i d " , d i e z i c h v o o r a l u i t i n het t i e n v o u d i g v e r g r o o t e n v a n d e o n d e u g d e n v a n een m i n d e r s y m p a t h i e k e n schoonvader. N i e m a n d v e r w a c h t v a n e e n s c h o o n z o o n , dat h i j n a d e r g e l i j k e o n t h u l l i n g e n z i j n s c h o o n v a d e r o m d e n hals zal v a l l e n ; m a a r d e v e r o n t w a a r d i g i n g v a n d i t edele t w e e t a l , dat zelf a l l e r m i n s t o p e e n o n b e r i s p e l i j k e n levensw a n d e l k a n bogen, maakt v o l k o m e n d e n i n d r u k v a n gehuicheld, „ g e s p e e l d " te z i j n ; d e s c h o o n z o o n s o n d e r z o e k e n d e b e s c h u l d i g i n g n i e t , v r a g e n z i c h n i e t af o f O n n o ' s d o c h t e r s w e l l i c h t o v e r d r i j v e n o f bepaalde u i t l a t i n g e n v e r k e e r d b e g r e p e n h e b b e n , m a a r s t o r m e n o p d e n b o o s d o e n e r af m e t e e n p a r a a t h e i d , d i e d o e t v e r m o e d e n , dat ze e i g e n l i j k d o l b l i j z i j n z i c h z o o k w a a d te k u n n e n m a k e n , i n v e c t i e v e n
58
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
u i t te b r a k e n e n m e t p i s t o l e n te w e r k e n , — de t y p i s c h e reacties v a n d e n h y p o c r i e t v a n het agressieve s o o r t , w a a r t e g e n d a n de v o o r z i c h tiger v e r o o r d e e l i n g v a n de o u d e r e n als e e n i n w e z e n e v e n i g n o b e l , m a a r m i n d e r r u m o e r i g r e p o u s s o i r afsteekt. E r z i j n v e e l k a n t e n a a n d i t b o e k , e n „ p e r s o o n l i j k e " k a n t e n , m a a r deze t r a n s p o s i t i e v a n e e n „ s c h a n d a a l " i n een satyre o p z e l f v o l d a a n e n o n o p r e c h t m o r a l i s m e is v o l d o e n d e o m o n s te d o e n i n z i e n , dat zelfs i n e e n n u c h t e r e k r o n i e k , d i e v a n f e i t e l i j k h e d e n a a n elkaar h a n g t , h e t I k v a n d e n schrijver, met z i j n onveranderlijke doelstellingen e n waard e b e p a l i n g e n , zeer h o o r b a a r a a n het w o o r d k a n k o m e n . I n d i t l i c h t beschouwe m e n o o k D u Perron's opvatting, — a f w i j k e n d v a n die van V a n V l o t e n , — van O n n o ' s schuld. Immers, wanneer O n n o als geheel o n s c h u l d i g w a s v o o r g e s t e l d , d a n h a d slechts e e n „ r o m a n v a n d e n l a s t e r " k u n n e n o n t s t a a n , e n n i e t e e n , w a a r i n de m o r a a l gec o n f r o n t e e r d w o r d t m e t de zedenmeesters, d i e de m o r a a l m i s b r u i k e n v o o r eigen s c h i j n h e i l i g e o f zelfzuchtige d o e l e i n d e n . D e zelfgenoegzame s p r e u k v a n de b o n t e k o e e n het v l e k j e is i n z i j n t o e p a s s i n g e n m i n d e r w e e r z i n w e k k e n d als l e u g e n d a n als v o o r o p g e z e t t e m o r a l i s t i s c h e v e r o o r d e e l i n g , d i e d a n gerust, achteraf, d o o r de f e i t e n bevestigd mag w o r d e n . . .
* E E N „DEBUUT"
1
D e n n a a m v a n dezen prozaschrijver, die bij m i j n w e t e n debuteert m e t z i j n schets, z a l m e n m o e t e n o n t h o u d e n . Z e l d e n treft m e n i n z o o k o r t bestek de b e w i j z e n a a n v o o r z u l k e e n o p m e r k e l i j k t a l e n t ; e n het is n i e t te v e e l gezegd, dat m e n deze d e s c r i p t i e v a n het t y p i s c h - H o l l a n d s c h e geval C a r e l W i l l i n g v e e l l i e v e r leest d a n z o o v e l e „ e c h t e " n o v e l l e n e n r o m a n s , d i e m i s s c h i e n ( e n d a n n o g ! ) het „ m é t i e r " eer a a n d o e n . H e t is m o g e l i j k , dat K e m p e n o g eens e e n g o e d e n r o m a n s c h r i j f t ; m a a r o o k z o n d e r dat is h i j e e n eersterangskracht, z o o e e n als m e n eens i n de v i j f o f t i e n jaar o n t d e k t . W a a r o p z i c h ' d i t o p t i m i s t i s c h e o o r d e e l g r o n d t ? C a r e l W i l l i n g is e e n zwaarlijvig e n erudiet ambtenaar, d i e n m e n hier beschreven krijgt i n zijn milieu, zijn huwelijksleven e n zijn gewoonten, w e l k e tezamen, evenals z i j n u i t e r l i j k e n gang, d o o r g a a n s w o r d e n a a n g e d u i d m e t d e n Jan Kempe, Een Hollandsen Binnenhuisje, 1937. Dat Jan Kempe een pseudoniem was voor Johan van der Woude, was mij onbekend toen ik deze bespreking schreef. 1
E E N
„ D E B U U T "
59
t e r m „ o n s m a k e l i j k " . C a r e l W i l l i n g is e e n „ a l c o o f m e n s c h " , d e i n d r u k d i e n h i j m a a k t is er e e n v a n „ g r o e z e l i g h e i d " , d . w . z . v a n p e r i f e r e , n i e t zeer b e l a n g r i j k e o f d i e p g a a n d e , m a a r v i a h e t o n b e w u s t e reageeren v a n d e n toeschouwer t o c h meedoogenloos sociaal isoleerende verv u i l i n g . M e n zal m o e t e n t o e g e v e n , d a t d i t t y p e t a m e l i j k sterk v e r b r e i d i s , m a a r , w a a r s c h i j n l i j k wegens z i j n o n b e l a n g r i j k h e i d , is h e t b i j m i j n weten n o g n o o i t t o t literatuur verwerkt. I n d i t laatste n u is J a n K e m p e geslaagd, o p e e n w i j z e d i e o n z e v o l ledige b e w o n d e r i n g v e r d i e n t , niet d o o r r o m a n c e e r i n g o f i n t r i g e , n i e t d o o r d e c o n t r a s t w e r k i n g v a n e e n tegenpartij ( i m m e r s , d e v r o u w , F i f i , i s i n haar s o o r t e v e n groezelig e n d e h u w e l i j k s b a n d e n z i j n e v e n e e n s v a n e e n o p m e r k e l i j k „ p e r i f e r e " g e a a r d h e i d , d i e iedere d i e p e r e s p a n n i n g b u i t e n s l u i t ) , d o c h e n k e l e n a l l e e n d o o r e e n u n i e k bespiedings* procédé. D a t d e s c h r i j v e r (subs, d e lezer, d e t o e s c h o u w e r , d e b e z o e k e r ) i n h e t v e r h a a l i n g r i j p t , is s i n d s Les faux Monnayeurs n i e t n i e u w ; m a a r w a t w e l n i e u w i s , dat is d a t o p deze relatie t u s s c h e n toes c h o u w e r e n o n d e r w e r p d e geheele v o r m g e v i n g d r i j f t . M e n slaat C a r e l W i l l i n g gade b i j d e gratie v a n b e z o e k e r s , d i e e l k o o g e n b l i k , v e r m o e d e n d , d a t o n d e r d e n groezeligen b u i t e n k a n t e e n v r e e s e l i j k bederf schuilt, bereid zijn de W i l l i n g s c h e villa ( e n daarmee het verh a a l ! ) i n d e n steek te l a t e n ! D o o r deze m e t h o d e w o r d t e e n s p a n n i n g bereikt, die niet v a n dramatischen aard is, maar v a n intrinsiek psychol o g i s c h e n . T o t h e t e i n d e t o e d o e t C a r e l W i l l i n g z i c h v o o r als e e n k r u i t v a t , d a t zou kunnen e x p l o d e e r e n ; v o o r t d u r e n d vraagt m e n z i c h af w a n n e e r e n o n d e r w e l k e n v o r m d a n t o c h eindelijk het demonische i n d e z e n m a n te v o o r s c h i j n z a l s p r i n g e n ; m e n d e n k t a a n e e n geh e i m e n sadist, e e n F a t t y A r b u c k l e , o f e e n v a n d i e d i k k e , s c h i j n b a a r goedaardige m a n n e n , w a a r o p C o n a n D o y l e b i j t i j d e n w i j l e g e n o o d zaakt w a s z i j n S h e r l o c k H o l m e s l o s te l a t e n , t e r w i j l m e n b o v e n d i e n weet, dat hij d o o r zijn v r o u w bedrogen w o r d t , d u s i n d e r d a a d z o u k u n n e n gaan s c h i e t e n . D o c h niets v a n d i t a l : C a r e l W i l l i n g is n i e t a l l e e n groezelig e n o n s m a k e l i j k , h i j is o o k gepatenteerd o n s c h a d e l i j k , h i j is e e n n e g a t i v u m , — h e t d e m o n i s c h e s c h u i l t i n d e v o o r w e r p e n die h e m o m r i n g e n , d e stank i n zijn villa, zijn bazarprullen, k o r t o m , i n de „sfeer". B r e e d e r g e z i e n i s deze f i g u u r niets a n d e r s d a n d e ( d o o r d e n a u t e u r w e l l i c h t als z o o d a n i g o n b e d o e l d e ) e x p o n e n t v a n e e n zeer v e r b r e i d c u l t u u r v e r s c h i j n s e l , n . l . d e v e r w a a r l o o z i n g d e r v o o r w e r p e n tengevolge v a n abstracte g e l e e r d h e i d . C a r e l W i l l i n g ' s g e s p r e k k e n z i j n z o o i n teressant ( a l haalt h i j v r i j w e l alles u i t d e b o e k e n ) : d e a u t e u r spaart geen m o e i t e o m o n s d i t b i j te b r e n g e n . D e w i j z e w a a r o p d e v o o r w e r p e n , w a a r a a n b e z i e l i n g g e w e i g e r d w o r d t , w r a a k n e m e n o p deze
60
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
s c h i e r a n i m a l e e n nergens agressieve o f zelfs m a a r o n s y m p a t h i e k e afgetrokkenheid (sommige professoren vertoonen n o g w e l andere d i n g e n o p d i t g e b i e d ! ) is h i e r u i t g e b e e l d m e t b e h u l p v a n e e n zakel i j k e f a n t a s t i e k , d i e i e d e r e n „fayzeur d e d y a b l e s " eer z o u a a n d o e n . H i e r b i j h e b i k evenzeer h e t o o g o p h e t e x p o s é v a n d e n l i j d e l i j k e n w e e r s t a n d , de superficieele v e r v u i l i n g , d e b a r r e w e z e n l o o s h e i d , w a a r m e e de w e r e l d der p h e n o m e n e n C a r e l W i l l i n g bij v o o r t d u r i n g bedreigt, als o p d a t m e r k w a a r d i g e a n g s t v i s i o e n , d a t d e n „ b e z o e k e r " o v e r v a l t . D a t K e m p e d i t v i s i o e n niet uitbuitte i n een daverende apotheose, is m i s s c h i e n n o g d e grootste v e r d i e n s t e v a n d i t k n a p p e w e r k s t u k .
* L E E U W E N JAKHALS
1
D e n i e u w e r o m a n v a n J o h a n v a n d e r W o u d e is g e b o u w d o p het „leeuw-en-jakhals"-motief, — d i t ter mogelijke vervanging v a n d e n suggestief k l i n k e n d e n , m a a r w a t h e t e r o g e e n u i t g e v a l l e n t i t e l , d i e b o v e n d i e n i n z o o v e r m i s l e i d e n d i s , d a t de B l a u w b a a r d i n k w e s t i e , de jonge A n t h o n y V e n t e r , b e w o n e r v a n een geheimzinnigen t o r e n i n e e n o n z e r „ d o o d e " havenplaatsjes a a n d e Z u i d e r z e e , w e l eenige harten breekt, maar n i e m a n d v e r m o o r d t , t e r w i j l o o k zijn v r i e n d e n tegenspeler P a r e a u m i n d e r g e v a a r l i j k e n k w a a d a a r d i g is d a n het beest w a a r d o o r hij w o r d t gesymboliseerd. „ K w a l " , dat m i n d e r m o o i k l i n k t , h a d h i e r w e l l i c h t b e t e r v o l d a a n . M a a r e e n k w a l is a l e v e n m i n e e n parasiet als e e n i n k t v i s c h , e n j u i s t o p h e t parasitaire, d a t j a k h a l z e n e n h y e n a ' s eigen i s , z o u i n d e v e r h o u d i n g P a r e a u - V e n t e r d e n a d r u k gelegd m o e t e n w o r d e n . H e t gaat h i e r o m e e n v e r h o u d i n g t u s s c h e n t w e e v r i e n d e n , d i e b e s c h r e v e n z o u k u n n e n w o r d e n als h e t tegenovergestelde v a n j a l o e z i e . D e c o n t e m p l a t i e v e , l i j d e l i j k a f w a c h t e n d e n a t u u r ( P a r e a u ) is n i e t a f g u n s t i g o p w a t d e sterkere, actievere v r i e n d ( V e n t e r ) i n l i e f d e s a a n g e l e g e n h e d e n w e e t te b e r e i k e n , — a l z a l i n laatste i n s t a n t i e afgunst n i e t o n t b r e k e n o n d e r de d i e p e r e d r i j f v e e r e n , — m a a r zorgt e r v o o r , d a t h i j v a n w a t d e a n d e r b e z i t e e n f l i n k e p o r t i e binnenkrijgt, i n m i n o f meer „vergeestelijkten" v o r m : d r o o m e n fantasie gaan t e r e n o p d e energie v a n d e n v e r o v e r a a r . H o e w e l d i t v o o r het w e r k e l i j k e l e v e n u i t e r m a t e b e l a n g r i j k e t h e m a t o t d u s v e r r e i n d e r o m a n l i t e r a t u u r m i n d e r s t e r k o p d e n v o o r g r o n d g e t r e d e n is d a n z i j n tegendeel, h e t w e l l i c h t o o k „ r o m a n t i s c h e r " j a l o e z i e - m o t i e f , b e h o e f t m e n a a n d e algemeen-literaire b e t e e k e n i s e r v a n n i e t te t w i j f e l e n , 1
Johan van der W o u d e , Blauwbaard
en Octopus,
1938.
L E E U W
E N
J A K H A L S
61
v o o r a l w a n n e e r m e n d e d r a m a t i s p e r s o n a e n i e t u i t s l u i t e n d i n het b o e k , m a a r o o k . . . o n d e r d e lezers z o e k t . D o n J u a n , d e d i c t a t o r v a n h e t h a r t , o m r i n g t z i c h m e t b e w o n d e r a a r s , o p p a p i e r ! C a s a n o v a herleeft i n z i j n lezers, m e e r n o g d a n i n z i j n lezeressen, d i e w a a r s c h i j n l i j k d e n w e r k e l i j k e n C a s a n o v a z o u d e n p r e f e r e e r e n b o v e n het d r o o m b e e l d . D i t alles is b o v e n d i e n zeer v a n o n z e n t i j d , w a n t h o e g r o o t is n i e t d e m a n n e l i j k e schare, d i e z i c h a v o n d a a n a v o n d pleegt te i d e n tificeeren met de C l a r k Gable's e n G a r y C o o p e r ' s , de l e e u w e n v a n h e t w i t t e d o e k ? O o k d i t z i j n j a k h a l z e n , a l d r a g e n zij b o o r d e n e n r o o k e n zij C a m e l s . I n B l a u w b a a r d e n O c t o p u s is d e antithese t u s s c h e n d e n D o n J u a n e n d e n m a n d i e o p d e D o n Juan-sfeer parasiteert, b u i t e n g e w o o n s c h e r p , m a a r tevens b u i t e n g e w o o n s c h e m a t i s c h gesteld, z o o d a t het b o e k iets k r i j g t v a n e e n deels b o e i e n d e , v o o r een a n d e r gedeelte n o g a l v e r m o e i e n d e u i t w e r k i n g v a n e e n w i s k u n d i g e these. D e „ a v o n t u r i e r " A n t h o n y V e n t e r v i n d t tegenover zich d e n passieven, lichtelijk i n t r i g a n t e n , sterk i n t r o s p e c t i e f aangelegden P a r e a u , d i e , al speelt h i j d e r o l v a n j a k h a l s , het meest n o g l i j k t o p e e n p o e s : e v e n f e l i n e s p i n n e n d , e n evenzeer b e r e i d o m , als het m o e t , z i j n k l a u w e n u i t te s l a a n . H i e r b i j d i e n t o p g e m e r k t te w o r d e n , dat w i j i n P a r e a u t e v e n s d e n „ s c h r i j v e r " h e b b e n te z i e n , — niet, d i t k a n i k v e r z e k e r e n , als n a t u u r getrouw conterfeitsel v a n Johan v a n der W o u d e , d o c h enkel en all e e n k r a c h t e n s z i j n f u n c t i e v a n s p i e d e n e n r e g i s t r e e r e n , d i e n u eenm a a l des s c h r i j v e r s i s . I n h e t stadje m e t d e n t o r e n , w a a r h i j d e n j e u g d v r i e n d V e n t e r o n t m o e t , k o m t P a r e a u o m s t a t i s t i e k e n a a n te leggen, — een andere u i t i n g v a n z i j n „registreerenden" aard; e n v o o r een trait d ' u n i o n tusschen Pareau en d e n schrijver pleiten d a n n o g d e d a g b o e k a c h t i g e gedeelten i n I k - v o r m . E r is geen t w i j f e l a a n m o g e l i j k : i n z i j n lagere g e d r a g i n g e n e e n u i t d e t w e e d e h a n d gen i e t e n d g n u i v e r t j e , e e n cerebraal t a f e l s c h u i m e r i n h e t e r o t i s c h e , is P a r e a u o p z i j n hoogste n i v e a u d e g e p e r s o n i f i e e r d e k u n s t e n a a r , d i e het h a n d e l i n g s l e v e n v a n a n d e r e n o m d r o o m e n m o e t o m l e v e n te k u n n e n s c h e p p e n . H e t is w a a r , w a t de r e s u l t a t e n b e t r e f t k o m t h i j n i e t v e r d e r d a n het s p i n n e n v a n o n v r u c h t b a r e i n t r i g e s , m a a r d i t is g e m a k k e l i j k te v e r k l a r e n d o o r d a t d e s c h r i j v e r h e m d e b e z i g h e i d v a n het s c h e p p e n , z i j n b e k r o n i n g e n r e c h t v a a r d i g i n g , zélf u i t h a n d e n g e n o m e n heeft. W a a r V e n t e r h a n d e l t , daar weerspiegelt P a r e a u ; o p z i j n h o o g s t h a n delt hij o m een tijdelijk tot i n d o l e n t i e v e r v a l l e n V e n t e r tot h e r n i e u w d h a n d e l e n te p r i k k e l e n , of, zooals a a n h e t slot v a n d e n r o m a n , o m w r a a k te n e m e n v o o r m i n a c h t e n d e b e j e g e n i n g . O p z i c h z e l f is deze w r a a k — het m a n c e u v r e e r e n m e t e e n d u b b e l g a n s t e r v a n d e v r o u w M a r i a , e e n v a n d e eerste bezoeksters v a n d e n f a m e u z e n t o r e n , d i e ,
62
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
n a a r P a r e a u g e l o o f t , V e n t e r i n haar m a c h t g e k r e g e n heeft i n plaats v a n h i j haar i n d e z i j n e — o o k a l w e e r t y p e e r e n d v o o r h e t „ r e f l e c t i e v e " i n P a r e a u , d i e , v e r s t o k e n v a n alle i n i t i a t i e f , o p n a b o o t s e n a a n g e w e z e n i s e n b l i j f t . D i t k a n d a n t e v e n s als v e r o n t s c h u l d i g i n g d i e n e n v o o r h e t w e l erg k u n s t m a t i g e , d a t deze e p i s o d e e i g e n i s . D a t d e a u t e u r h e t t o e v a l v o o r e e n d u b b e l g a n g s t e r laat z o r g e n , o n d e r streept n o g eens d e alter e g o - r o l v a n P a r e a u . P a r e a u is geen z e l f p o r t r e t , zooals w i j zagen, m a a r w e l e e n p r o j e c t i e v a n z e l f c r i t i e k . Z o o a l s d e a u t e u r P a r e a u n o o d i g heeft o m c r i t i e k te l e v e r e n o p d e e i g e n n e i g i n g t o t r o m a n t i s c h i d e a l i s e e r e n , z o o heeft P a r e a u d e d u b b e l g a n g s t e r v a n M a r i a n o o d i g o m t o t o n t m a s k e r i n g te k o m e n v a n h e t p r o d u c t v a n d i t i d e a l i s e e r e n : A n t h o n y V e n t e r . D e z e s c h a a k f i g u u r is w a t i n g e w i k k e l d , m a a r z o o ergens, d a n ligt i n deze v e r w i s s e l i n g e n het g e h e i m v a n e e n b o e k , d a t z i c h o p v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n l e z e n laat e n n i e t i n d e laatste plaats als satyre. Z i j n s a t y r i s c h k a r a k t e r d a n k t h e t a a n e e n c r i t i e k , w a a r d o o r n i e m a n d v a n d e m a n n e l i j k e h o o f d p e r s o n e n gespaard w o r d t ; hieraan k a n m e n toevoegen, dat het schematisch ideal i s e e r e n , w a a r a a n deze f i g u r e n i n laatste i n s t a n t i e z i j n o n t s p r o t e n , z u l k e e n c r i t i e k d a n o o k i n d e r d a a d d a n i g v a n n o o d e heeft. D i t is e e n b e l a n g r i j k p u n t v a n v e r s c h i l m e t H e t ivoren aapje v a n H e r m a n Teirlinck, een der weinige Groot-Nederlandsche romans, waarvan h e t h o o f d m o t i e f a a n d a t v a n Blauwbaard en Octopus v e r w a n t s c h i j n t (men z o u H a m p t o n Court v a n T e r Braak k u n n e n noemen, ware het n i e t , d a t daar h e t v e r e e n z e l v i g i n g s p r o c e s t u s s c h e n d e t w e e v r i e n d e n n i e t o p l i e f d e s a v o n t u r e n is gericht, d o c h m e e r h e t k a r a k t e r draagt v a n e e n „ p a e d a g o g i s c h e " v e r h o u d i n g ) . D o o r d a t b i j T e i r l i n c k d e personages v e e l m i n d e r s c h e m a t i s c h t e g e n o v e r e l k a a r staan, is er o o k m i n d e r b e h o e f t e a a n e e n satyrische c o r r e c t i e . Z e k e r , R u p e r t S ö r g e , d i e n i e t a l l e e n h a n d e l t , m a a r o o k d r o o m t , z o u z u l k e e n c o r r e c t i e best k u n n e n g e b r u i k e n , m a a r m e n ziet n i e t g o e d h o e E r n e s t V e r l a t daarv o o r k a n zorgen, die én i n d r o o m én i n handelingsleven onherroep e l i j k S ö r g e ' s vazal i s . B i j V a n d e r W o u d e daarentegen z i j n d e f u n c t i e s netjes o n d e r d e t w e e h o o f d f i g u r e n v e r d e e l d , z o o d a t zij i e d e r o p eigen g r o n d staan e n e l k a a r o p d e v i n g e r s k u n n e n t i k k e n . A l s h e t e r o p a a n k o m t , v u l l e n Pareau e n V e n t e r elkaar aan e n zijn dus gelijkwaardig. D i t k l o p t w e l n i e t precies m e t d e j a k h a l s - p s y c h o l o g i e , m a a r w i j z o u d e n d a n eerst m o e t e n w e t e n h o e l e e u w e n e n j a k h a l z e n daar zelf o v e r d e n k e n . M i s s c h i e n v o e l t e e n l e e u w z o n d e r j a k h a l s z i c h t o c h geen échte leeuw. I n h o e v e r r e is J o h a n v a n d e r W o u d e e r i n geslaagd z i j n c o n c e p t i e w a a r te m a k e n ? M e n k a n e n k e l e p u n t e n t e g e n o v e r e l k a a r s t e l l e n . O p d e c r e d i t z i j d e k o m t allereerst te staan d e u i t s t e k e n d o p g e r o e p e n
L E E U W
E N
J A K H A L S
63
sfeer, v o o r a l v a n d e n t o r e n , m e t h e t b e a n g s t i g e n d k r a k e n d e u u r w e r k , daarnaast v a n h e t geheele d o m m e l i g e stadje w a a r z i c h d e geschiedenis afspeelt. D e z e t o r e n bestaat i n d e r d a a d ; de f o t o e r v a n heeft w e l eens i n d e k r a n t e n gestaan; e n w e l l i c h t heeft V a n d e r W o u d e h e m o n s t e r f e l i j k e r gemaakt d a n zelfs d o o r e e n f o t o g e s c h i e d e n k a n ; i n i e d e r geval heeft h i j er e e n d i m e n s i e a a n toegevoegd. T o t h e t beste u i t d e n r o m a n b e h o o r e n voorts enkele gemeenschappelijke a v o n t u r e n v a n V e n t e r e n P a r e a u , w a a r b i j h e t t e m p o z i c h v e r s n e l t e n de satyrische o n d e r s t r o o m v r i j e r a a n d e n d a g k a n t r e d e n . P a r e a u , hals o v e r k o p m e e g e s l e u r d i n e e n e l e m e n t d a t h e m v o o r t d u r e n d t r e k t e n dat h e m t o c h o n h e r r o e p e l i j k v r e e m d is ( n . l . h e t h a n d e l i n g s l e v e n v a n V e n t e r ) , maakt d a n soms een onweerstaanbaar d w a z e n i n d r u k . T r o u w e n s , dat d e satyre h e t b i j n a o v e r a l i n d i t b o e k w i n t v a n d e n n o b e l e n ernst, w o r d t t e n overvloede bewezen d o o r de waarde v a n de diverse v r o u wenfiguren, o n d e r l i n g vergeleken. Stel het psychologische portret v a n L i e n K . ( d e b e w u s t e d u b b e l g a n g s t e r ) o p p a g . 194 e.v. t e g e n o v e r de vrij schimachtig gebleven M a r i a , e n m e n weet meteen, dat V a n d e r W o u d e ' s v e r m o g e n o m personages te s c h e p p e n v o o r a l s n o g i n r u i m e m a t e a f h a n k e l i j k is v a n z i j n d r a n g t o t h e k e l e n . D o o r d e w a t c a r i c a t u r a a l g e h o u d e n , m a a r als z o o d a n i g l a n g n i e t ongeslaagde „dienstmaagd", een vleermuisachtig w e z e n , dat zich aan A n t h o n y V e n t e r o p g e h a n g e n heeft ( m e n vergeve m i j h e t g r o o t e a a n t a l d i e r e n i n deze b e s p r e k i n g , e n d e d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e situaties) w o r d t deze i n d r u k b e v e s t i g d . D a t Blauwbaard en Octopus, v o o r a l w a n n e e r w e h e t o p v a t t e n als d e o v e r w e g e n d speelsch-satyrische u i t w e r k i n g v a n e e n p s y c h o l o g i s c h s c h e m a , v a n e e n te groote u i t v o e r i g h e i d b e t i c h t m o e t w o r d e n , is z o o w e l t o e te s c h r i j v e n a a n d e v e e l v u l d i g e h e r h a l i n g v a n s o m m i g e m o t i e v e n (de diverse bezoeken aan d e n t o r e n b . v . zijn o p d e n d u u r te w e i n i g gevarieerd) als a a n d e n zeer b e p a a l d e n s t i j l , w a a r i n V a n d e r W o u d e zich u i t d r u k t . N o o d z a k e l i j k schijnt d i t v e r b a n d intusschen niet, w a n t d e n o v e l l e E e n Hollandsch Binnenhuisje h o e w e l g e b o r e n u i t eenzelfde s t i j l c o n c e p t i e , is o n v e r g e l i j k e l i j k v e e l geserreerder ges c h r e v e n . H e t is e e n s t i j l , d i e zekere i r o n i s c h e o f zelfs r o n d u i t grappige effecten z o e k t te b e r e i k e n o p e e n archaïsch-zwierige, „ d e f t i g e " w i j z e , m e t b e h u l p v a n l a n g a d e m i g e p e r i p h r a s e n e n quasi-geijkte w e n d i n g e n , zooals s t u d e n t e n d a t w e l d o e n , m a a r d a n v e e l v a k k u n d i g e r , e n o o k onmerkbaarder. V o o r d e n literairen fijnproever w o r d e n hier soms b i j z o n d e r k o d d i g e lijntjes g e t r o k k e n ( d e „ w e d u w e n " b . v . , m e t w i e P a r e a u z i c h i n o b s c u r e kroegjes b e d r i n k t ) , m a a r er s c h u i l t h i e r e e n gevaar v a n p r o c é d é - v o r m i n g , e n deze h a l f p a r o d i s t i s c h e „ o n t s p o r i n g e n " z i j n o v e r h e t geheel t o c h o o k te w e i n i g t a l r i j k o m o n s te v e r -
64
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
z o e n e n m e t een schrijftrant, die, goed i n zijn soort, z i c h m o e i l i j k aans l u i t b i j e e n b i j u i t s t e k „ m o d e r n " gegeven als h e t h i e r b e h a n d e l d e . D o o r d e n e i g i n g t o t abstractie e n k a t h e d e r a c h t i g e u i t e e n z e t t i n g e n i n de psychologische analyse, een neiging d i e v o o r a l h i n d e r l i j k w o r d t , o m d a t P a r e a u ' s d r o o m e n e n f a n t a s i e ë n als z o o d a n i g a l te zeer i n h e t m i d d e n w o r d e n gelaten, w o r d t d e u i t v o e r i g h e i d h i e r e n d a a r n o g vergroot. D i t zijn d a n enkele bezwaren, die overigens w e i n i g afbreuk d o e n a a n m i j n w a a r d e e r i n g v o o r h e t b o e k als geheel. S a m e n v a t t e n d z o u m e n k u n n e n zeggen, d a t Blauwbaard en Octopus n o g te zeer ges c h r e v e n w e r d als e e n p e r s o o n l i j k e a f r e k e n i n g o m z o n d e r h o r t e n e n s t o o t e n z i j n w e g te k u n n e n v i n d e n n a a r d e o b j e c t i v a t i e i n d e n r o m a n . V e n t e r , te v e e l geïdealiseerd, o n d a n k s d e „ c r i t i e k " d i e h i j v a n v e r s c h i l l e n d e z i j d e n te v e r d u r e n heeft, P a r e a u , te zeer t e n o n d e r g a a n d i n zelfvernedering, o n d a n k s de critiek die hij uitoefent, het zijn d u i delijk zelfsplitsingen v a n d e n auteur, d r o o m b e e l d e n e n wenschp r o j e c t i e s . N a t u u r l i j k is d i t t o t zekere h o o g t e m e t i e d e r e n r o m a n het g e v a l ; m a a r h e t is t o c h w e l k e n s c h e t s e n d , d a t m e n n a a f l o o p , i n d e n e p i l o o g , niets o n g e w o o n s v i n d t i n e e n P a r e a u , d i e z i c h n a e n k e l e jaren de beschreven voorvallen nauwelijks n o g herinnert. Pareau is w e e r d e s c h r i j v e r g e w o r d e n , d i e z i c h o n g e s p l i t s t h e r n e e m t : gebéurd is er n i e t s ! E n e v e n k e n s c h e t s e n d is h e t , d a t w a t h i e r o n m i d d e l l i j k a a n voorafgaat, d e zeer suggestieve s l o t s c è n e i n d e n t o r e n , z i j n s p a n n i n g o n t l e e n t a a n d e afwezigheid v a n A n t h o n y V e n t e r , m e e r d a n a a n d e n angst v a n P a r e a u v o o r d e n afwezige, d i e t e r u g z o u k u n n e n k o m e n o m z i j n h i n d e r l i j k e n parasiet te k a s t i j d e n . O v e r i g e n s z o u h e t k i n d e r a c h t i g z i j n o m h e t c r i t e r i u m v a n „ e c h t g e b e u r d " a a n te l e g g e n ; d a a r t e g e n o v e r h o u d t geen e n k e l e r o m a n s t a n d , e n d i t is o o k niet d e b e d o e l i n g v a n e e n r o m a n . I n n e r l i j k e o v e r t u i g i n g s k r a c h t bezit Blauwbaard en Octopus stellig, niet a l l e e n i n deze s l o t s c è n e , m a a r o p v e r scheidene andere plaatsen.
* MONOTONE REVUE
1
D e tragiek d e r m o d e r n e s a m e n l e v i n g is gelegen i n haar m a s s a l i t e i t . D e m e n s c h lijdt niet zoozeer aan het l i j d e n zelf — zooals de m i d d e l e e u w e r n o g i n z e k e r e n z i n — als w e l a a n d e r e e k s v o r m i n g , d e o n g e breidelde maatschappelijke celdeeling, w a a r i n de ondergang v a n het 1
Peter van Steen, Revue der Dagen,
1938.
M O N O T O N E
R E V U E
65
„ i n d i v i d u " , h e t o n - d e e l b a r e , l i g t o p g e s l o t e n . D a a r o m is d e tragische h e l d onzer dagen niet meer de groote p e r s o o n l i j k h e i d , de heros, d o c h de a n o n y m e m e n s c h , die tot de massa behoort e n d o o r de massa w o r d t verpletterd: een „Elckerlyc", een „ J e d e r m a n n " — maar met d i t veelzeggend v e r s c h i l , dat d e échte E l c k e r l y c t o c h n o g als „ i n d i v i d u " m o e t w o r d e n b e s c h o u w d , a n o n y m a l l e e n v o o r z o o v e r h i j als e x e m p l a a r ( o f b e t e r : e x e m p e l ) geen naam d r o e g ; t e r w i j l d e t e g e n w o o r d i g e E l c k e r l y c a n o n y m is i n w e e r w i l v a n z i j n n a a m , d i e t o t e e n n u m m e r is v e r w o r d e n . H i e r i n l i g t z i j n t r a g i e k : dat h i j w e l e e n n a a m heeft e n alle r e c h t e n v a n het i n d i v i d u i n z i j n z a k , m a a r n i e t m e e r als m e n s c h k a n o p t r e d e n , zelfs n i e t als „ a l g e m e e n " , als p l a a t s v e r v a n g e n d m e n s c h . E l c k e r l y c is e e n grensgeval, w a a r i n d e eene t i j d i n d e n a n d e r e n o v e r gaat, e n er bestaat geen l e e r r i j k e r t e g e n s t e l l i n g d a n e e n v e r t o o n i n g v a n deze m i d d e l e e u w s c h e allegorie, g e v o l g d d o o r e e n m o d e r n massas p e l m e t s p r e e k k o r e n , — b i j alle s c h i j n b a r e o v e r e e n k o m s t . W i e deze hedendaagsche tragiek l i t e r a i r v e r w e r k e n w i l , k o m t v o o r groote m o e i l i j k h e d e n te staan. D e m o n o t o n i e v a n het massale verzet z i c h n u e e n m a a l tegen d e v e r b i j z o n d e r i n g s t e n d e n z , d i e a a n iedere k u n s t eigen i s ; deze m o n o t o n i e s c h i j n t o p z i j n h o o g s t b r u i k b a a r als k u n s t g r e e p o m het i n d i v i d u e e l e m e e r i n r e l i e f te b r e n g e n , z o o a l s i n Saidjah en Adinda, w a a r v a n d e o p z e t t e l i j k t e n t o o n g e s p r e i d e „ e e n t o n i g h e i d " a l l e e n m a a r t o t de tragische s p a n n i n g bijdraagt v a n het i n d i v i d u e e l e l o t . I n e e n k u n s t g e n r e e v e n w e l , dat o p adaequate w i j z e e e n massaal v e r s c h i j n s e l als b . v . d e w e r k l o o s h e i d u i t b e e l d e n w i l , draagt n i e t d e m o n o t o n i e b i j tot de tragiek, d o c h o m g e k e e r d , w a n t d e m o n o t o n i e is d e h o o f d z a a k , d i e m e t alle b e s c h i k b a r e m i d d e l e n gesuggereerd d i e n t te w o r d e n . E e n e i n d e l o o z e o p s o m m i n g , e e n o p t e l s o m v a n „ g e v a l l e n " , is h i e r b i j al evenzeer u i t d e n b o o z e als e e n a l te s t e r k i n d i v i d u a l i s e e r e n d e b e h a n d e l i n g ; i n het eerste geval geeft m e n i n plaats v a n k u n s t e e n o v e r b o d i g e h e r h a l i n g v a n d e w e r k e l i j k h e i d , i n het t w e e d e v e r v a l t m e n a l l i c h t i n het genre, dat m e n j u i s t w i l d e v e r m i j d e n ; z o o leest b . v . i e d e r e e n The 42-d Parallel v a n D o s Passos als e e n verzameling n o v e l l e n over A m e r i k a a n s c h e i n d i v i d u e n , e n niet als e e n r u i m t e l i j k „ g e w e l d i g e " evocatie v a n de A m e r i k a a n s c h e s a m e n l e v i n g , o n d a n k s de „Camera-eye", de „ N e w s R e e l " e n dergelijke i n g e l a s c h t e trucjes. H e t w a r e te b e g r i j p e n , w a n n e e r e e n b e s c h r i j v e r v a n sociale m i s s t a n d e n , v e r s t o o r d d o o r het v o o r u i t z i c h t t e n offer te v a l l e n a a n d e artistieke tegenstrijdigheid tusschen i n d i v i d u e n collectiviteit, i n de v e r l e i d i n g k w a m d e u i t b e e l d i n g te v e r v a n g e n d o o r d e a a n k l a c h t . D e m o n o t o n i e v a n het c o l l e c t i e v e , g e m e c h a n i s e e r d e e n g e s t a n d a a r d i seerde, ligt d a n i n datgene w a t h i j beschrijft, z o n d e r m e e r ; het o n o n d e r 5
Muiterij
66
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
d r u k b a a r individueele w o r d t vertegenwoordigd d o o r hemzelf, o f d o o r a a n k l a g e n d e p e r s o o n l i j k h e d e n , w a a r i n h i j z i c h z e l f heeft geproject e e r d , m e t w i e h i j „ m e e l e e f t " : z i j n haat e n r a n c u n e v e r m e n g e n z i c h m e t d e h u n n e . D i t is o n g e v e e r d e w e g d i e n P e t e r v a n S t e e n g e k o z e n heeft i n d e serie o n d e r l i n g m i n o f m e e r s a m e n h a n g e n d e n o v e l l e n Revue der Dagen. E e n e r z i j d s w i l h i j d e w e r k l o o s h e i d t o o n e n zooals zij is, als r e a l i t e i t ; a n d e r z i j d s w i l h i j d e w e r k l o o s h e i d geeselen, w i l h i j o n s b i j b r e n g e n h o e vreeselijk d e w e r k l o o s h e i d w e l i s , h o e zij d e m e n s c h e n n i e t a l l e e n t o t n u m m e r s m a a k t , d o c h o o k m e n s c h e l i j k , als „ i n d i v i d u " , d o e t degenereeren. V a n d i t laatste geeft h i j t a l l o o z e g o e d g e k o z e n v o o r b e e l d e n ( d e w e r k l o o z e e l e c t r i c i e n , d i e sigaretten steelt; h e t meisje Ellen, candidaat-prostituée; d e n a a m l o o z e h e l d v a n M o o i e pakkie, w i e n s geleidelijke o n d e r g a n g a a n d e n t o e s t a n d v a n z i j n garderobe w o r d t afgemeten); maar d i t neemt niet weg, dat de p r i n c i pieele o n v e r e e n i g b a a r h e i d v a n h e t eene p r o c é d é m e t h e t a n d e r e e e n w e d e r k e e r i g e v e r z w a k k i n g begunstigt, z o o d a t m e n d e w e r k l o o s h e i d v a a k u i t h e t o o g verliest, e n e v e n m i n m e e r g e l o o f t i n h e t l i j d e n dezer w e r k l o o z e n , als w e r k l o o z e n . E e n a n d e r e m o g e l i j k h e i d v a n b e h a n d e l i n g , d i e o o k v o o r d i t talent w e l l i c h t p e r s p e c t i e v e n o p e n t , z o u z i j n d e pathetische exclamatie te o n d e r d r u k k e n e n e n k e l e n a l l e e n d e z a k e l i j k h e i d a a n h e t w o o r d te l a t e n . M e n z o u d a n b e m e r k e n , d a t d i t geen l o u t e r aesthetische e i s c h i s , — d e z u i v e r h e i d v a n h e t genre, d e strenge k e u z e t u s s c h e n u i t b e e l d i n g e n p a m f l e t , — m a a r d a t a a n d e aesthetica w o r d t v o l d a a n j u i s t i n d e m a t e w a a r i n h e t b o e k b i j d e n lezer als a a n k l a c h t b l i j f t nawerken. E e n d u s d a n i g g e o r i ë n t e e r d s c h r i j v e r z a l d e n w e r k l o o z e t o o n e n als e x p o n e n t , als e e n k r u i s p u n t v a n a l g e m e e n w e r k z a m e k r a c h t l i j n e n , — t e r w i j l h i j a a n o n s lezers overlaat o p g r o n d v a n z i j n z a k e l i j k e gegevens u i t te m a k e n w a t d e w e r k l o o z e l i j d t . M e n vergete n i e t , dat, z o o d r a e e n m e n s c h o n s getoond w o r d t als l i j d e n d e e n o p m e d e l i j d e n aanspraak m a k e n d , h e t nummer e n d e reeks w a a r t o e h e t n u m m e r b e h o o r t , s t r i k t g e n o m e n k o m e n te v e r v a l l e n , e n daarmee h e t meest k a r a k t e r i s t i e k e k e n m e r k v a n d e w e r k l o o s h e i d als s o c i a a l v e r s c h i j n s e l , z o o d a t d e a a n k l a c h t z i c h z e l f als h e t w a r e o p h e f t . É é r s t d i e n t m e n z i j n lezers te d o o r d r i n g e n v a n d e o n g e h o o r d e d e p e r s o n a l i s a t i e i n d e m o d e r n e s a m e n l e v i n g , — w a a r v a n d e w e r k l o o s h e i d n i e t m e e r is d a n e e n facet, — d a a r n a pas k a n m e n nagaan w a t d e p e r s o o n , als m e n s c h , t e k o r t k o m t . H e t l i j d e n , als h e t meest p e r s o o n l i j k e , h e t v o l s t r e k t i n d i v i d u e e l e e n d a a r d o o r o n v e r g e l i j k e l i j k e i n o n s z i e l e l e v e n , kan niet opgeteld worden, — t e r l o o p s gezegd, e e n d e r o o r z a k e n v a n d e verb l u f f e n d snelle a f s t o m p i n g v a n h e t p u b l i e k v o o r d e „ g r u w e l e n " i n o o r l o g s r o m a n s , - f i l m s e n -verslagen. W i e h o n d e r d p e r s o n e n ziet
M O N O T O N E
R E V U E
67
l i j d e n gelooft het w e l ; w a n t h i j ziet er n i e t h o n d e r d , m a a r t e l k e n s é e n ; e n d i e é e n e ziet h i j t e n s l o t t e o o k n i e t z o o g o e d m e e r . L i j d t er é e n , d a n b l i j f t h i j , als i n d i v i d u , e e n „ u i t z o n d e r i n g " , l i j d e n ze a l l e m a a l , d a n v e r v l u c h t i g t het l i j d e n . D a a r o m k r i j g t m e n b i j V a n S t e e n , d i e z i c h n o g te v e r v e r w i j d e r d h o u d t v a n bovengeschetst i d e a a l d e r doeltreff e n d e z a k e l i j k h e i d , h i e r e n daar n o g a l te zeer d e n i n d r u k , dat z i j n b e s c h r i j v i n g gechargeerd i s . D . w . z . d e realiteit is z o o w e l m i n d e r erg als erger d a n h i j ze b e s c h r i j f t , — m i n d e r erg v o o r het i n d i v i d u , w a a r v a n h i j , naar h e t m i j v o o r k o m t , d e v e r b o r g e n h u l p b r o n n e n o n d e r schat, erger als s c h a k e l i n e e n k e t e n v a n sociale n o o d z a k e l i j k h e d e n . A l s geheel g e n o m e n , e n afgezien v a n d e f o u t e n w a a r a a n i k b o v e n staande desiderata o n t l e e n d e , geeft d i t b o e k echter e e n zeer aannem e l i j k beeld v a n de w e r k l o o s h e i d . D e dialogen tusschen een „dicht e r e s " e n e e n „ c y n i c u s " , w a a r u i t d e lezer a l l e e n m a a r c o n c l u d e e r t , dat d e a u t e u r e e n w o n d e r l i j k e b e h o e f t e h a d o m te p o l e m i s e e r e n tegen d i e g e n e n d i e u i t s t o m p z i n n i g e z e l f g e n o e g z a a m h e i d a a n d e tragiek d e r w e r k l o o s h e i d t w i j f e l e n , v o r m e n het z w a k s t e gedeelte v a n e e n „ r e v u e " , w a a r i n m e n d e r g e l i j k e c o m m è r e s gerust m i s s e n k a n . I n d e a n d e r e schetsen k o m e n de i n z i n k i n g e n , u i t v l o e i s e l v a n het g e n o e m d e p r i n c i p i e e l e gebrek, m e e r e p i s o d i s c h v o o r . V o o r a l daar is v a n S t e e n geslaagd, w a a r het l i t e r a i r e p r o c é d é h e m t o t z a k e l i j k h e i d d w o n g , b . v . i n d e n niet-tendenzieus gerichten d i a l o o g der titelnovelle, die i n een A r b e i d s b e u r s speelt, — deze „ N i e u w e K e r k d e r M e n s c h h e i d " , zooals d e i r o n i c u s V a n S t e e n ze n o e m t , — e n w a a r i n e e n H e m i n g w a y a c h t i g v e r i s m e i n d e g e s p r e k k e n de suggestie v a n d e n e i n d e l o o z e n optocht v a n werkzoekers o p gelukkige wijze ondersteunt. H e t goedk o o p - s a t y r i s c h e slot ( e e n f r e u l e te p a a r d , n a g e s c h r e e u w d d o o r w e r k l o o z e n i n h e t V o n d e l p a r k , e n deze d o m v e r a c h t e n d m e t e e n b e r o e p o p „ p a " ) vergeeft m e n d e n auteur, z o n d e r z i c h te o n t v e i n z e n , dat v e r g e l e k e n b i j deze k i n d e r a c h t i g e demagogie H e y e r m a n s e e n aristocraat v a n d e n geest m o e t w o r d e n g e n o e m d . H e t is j a m m e r , w a n t d e reacties v a n d e n chef der A r b e i d s b e u r s v a n Z a n t e n zijn uitstekend geteekend. H i e r geen „ t e n d e n z " : o o k V a n Z a n t e n is i n g e s c h a k e l d i n d e w e r e l d d e r z a k e l i j k e a u t o m a t i s m e n ; h i j w o r d t n i e t zoozeer beheerscht d o o r m e d e l i j d e n (althans i n deze eerste n o v e l l e n i e t ) als d o o r g e p r i k k e l d h e i d tengevolge v a n eigen o n m a c h t . Z i j n v e r t w i j f e l d e p o g i n g e n o m d e d o o d e reeks a t o m e n é é n v o o r é é n te b e z i e l e n t o t „ b i j z o n d e r e gev a l l e n " v o r m e n e e n s c h r i j n e n d e t e g e n s t e l l i n g t o t het l a n g z a a m o n t w a k e n d i n z i c h t , dat b i j deze w e r k l o o z e n iedere „ b i j z o n d e r e " o m s t a n d i g h e i d ( b i j het o n t s l a g b . v . ) a p r i o r i i n d e reeks t h u i s h o o r t ; d e a t o m e n h e b b e n a l l e e n m a a r e l k h u n eigen k l e u r t j e , als z u u r b a l l e n , d i e o n d e r het b o n t e oppervlak allemaal even grauw zijn.
M U I T E R
68
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
D o o r h e t bittere sarcasme, — w a a r h e t z i c h n i e t o p d r i n g t als s t i j l m i d d e l geslaagd, v o o r a l i n M o o i e pakkie e n h e t z i c h d a a r b i j a a n s l u i t e n d e Tandarts, — d o o r d e o n m i s k e n b a r e b l i j k e n eener fijn geschak e e r d e m e n s c h e n k e n n i s ( v g l . p a g . 1 2 2 : d e v r o u w d i e n e t t e r gaat s p r e k e n als ze i n „ n e t t e " b u u r t e n b e d e l t ) , e n zeer z e k e r o o k d o o r e e n sociale d e e r n i s , d i e d e n s c h r i j v e r als m e n s c h eert, s l u i t d i t b o e k z i c h aan bij de drie opmerkelijke „autobiografische" romans, die Peter v a n S t e e n reeds eerder het l i c h t d e e d z i e n . G e g e v e n d e m o e i l i j k h e d e n b i j het u i t b e e l d e n v a n zooiets m o n s t e r a c h t i g s als d e w e r k l o o s h e i d , d a t m e e r d a n d e g e w o n e r o m a n c i e r s t a l e n t e n h e t v e r m o g e n vergt o m d e d o r r e w a n h o o p e e n e r e i n d e l o o z e serie m a a n k r a t e r s o p te r o e p e n , m a g m e n zeggen, d a t Revue der D a g e n t o t h e t beste b e h o o r t d a t i n H o l l a n d o v e r d i t o n d e r w e r p is g e s c h r e v e n . P e t e r v a n S t e e n heeft a l l e e n n o g m e e r a f s t a n d te n e m e n t o t z i j n sujetten. W a n n e e r d e i n dividueele ellende u i t het gereconstrueerde massaverschijnsel logisch v o l g t , b e h o e f t zij n i e t v o o r e l k a f z o n d e r l i j k geval extra te w o r d e n o n d e r s t r e e p t , e n o o k d e pathetische t o o n v e r d w i j n t d a n , z o n d e r d a t d e auteur er m o e i t e v o o r b e h o e f t te d o e n .
* PROJECTIE V A N K I N D E R A N G S T E N
1
I n plaats v a n b o l v o r m i g te z i j n , z o o a l s d e w e r e l d d e r v o l w a s s e n e n , bestaat d e k i n d e r w e r e l d u i t h o k j e s : d e k a m e r s v a n h e t o u d e r l i j k h u i s . A l s een geheimzinnige honigraatstructuur dwars d o o r het „onbew u s t e " h e e n b l i j v e n deze h o k j e s o o k later, v o o r d e n v o l w a s s e n e o f half-volwassene, v a n beteekenis: o p bepaalde k e e r p u n t e n i n het l e v e n , i n d e n d r o o m , e n o m i n zekere k u n s t u i t i n g e n v o r m te g e v e n a a n h e t v e r l a n g e n naar g e l u k o f a a n d e n angst v o o r d e n d o o d , d i e zich vermengt met d e n o u d e n kinderangst v o o r wat i n e n o n m i d d e l l i j k b u i t e n d e t o c h z o o v e r t r o u w d e k a m e r s leefde. H e t paradijs o n z e r d r o o m e n is n i e t e e n t u i n , m a a r e e n g e b o u w u i t e e n v o r i g e e e u w , d e h e l is n i e t e e n v l a m m e n d e a f g r o n d , m a a r d a t z e l f d e g e b o u w o n d e r d r e i g e n d aspect, — zooals i n d e n r o m a n v a n W . A r o n d e u s , w a a r i n het demonische „uilenhuis" r e m m e n d e „jeugdcomplexen" belichaamt, die d o o r de h o o f d p e r s o o n , een m e d i s c h student met schildersneigingen, o v e r w o n n e n w o r d e n , o f beter: ontvlucht. D a t het „ u i l e n h u i s " , e e n o u d e p a t r i c i ë r s w o n i n g i n e e n g r o o t e stad, t e n slotte a f b r a n d t , d o e t o n w e e r s t a a n b a a r d e n k e n a a n h e t slot v a n R o o d 1
W . Arondeus, Het Uilenhuis,
1938.
P R O J E C T I E
V A N
K I N D E R A N G S T E N
69
P a l e i s v a n F . B o r d e w i j k , v a n w i e n s geheele oeuvre t r o u w e n s „ h e t h u i s " g r o n d t o o n e n kernmotief vormt. O o k hier, i n de vernietiging v a n h e t slecht b e f a a m d p e r c e e l , e e n l i q u i d a t i e v a n h e t v e r l e d e n , v a n een, d i t keer meer collectief d a n i n d i v i d u e e l v e r w o r v e n „ c o m p l e x " . M a a r n o g b i j m e n i g a n d e r f a n t a s t i s c h s c h r i j v e r ( M e y r i n k , D e r Golem, H e s s e , D e r Steppenwolf, s o m m i g e passages u i t D e wonderlijke A v o n t u r e n van Zebedeus v a n V a n L o o y ) speelt h e t h u i s o f h e t afgesloten interieur, k a m e r o f zolder, een r o l v a n gewicht, e n de overgang v a n Z o l a ' s „ P a r a d o u " , naar A l a i n F o u r n i e r ' s „ C h a t e a u des S a b l o n n i è r e s " , d u s v a n t u i n naar l a n d h u i s , als s y m b o o l e n d é c o r v a n het m y s t e r i e u z e liefdesavontuur, verraadt m i s s c h i e n e e n toename i n psychologisch i n z i c h t e n e e n geleidelijke v e r f i j n i n g d e r l i t e r a i r b e e l d e n d e k r a c h t . B i j alle goede b e d o e l i n g e n is H e t Uilenhuis h e t w e r k v a n e e n d i l e t t a n t : d i t is m i s s c h i e n n o g d e w e l w i l l e n d s t e o m s c h r i j v i n g v a n z u l k e e n e n o r m e t e g e n s t r i j d i g h e i d t u s s c h e n opzet e n u i t w e r k i n g als w i j i n d i t boek w a a r n e m e n . O n d e r e e n stijlmengelmoes, dat m e t iedere k a r a k t e r i s t i e k d e n s p o t d r i j f t , — laat i k m i j e r v a n v a n a f m a k e n d o o r te zeggen, d a t A r o n d e u s ' r o m a n v a n A . R o l a n d H o l s t z o u k u n n e n z i j n , w a n n e e r m e n h e m m a a n d e n achtereen fragmenten u i t Woutertje Pieterse i n d e o o r e n h a d getoeterd, e n w a t d e n d i a l o o g betreft e n k e l e realistische r o m a n s m e t v e e l a f g e b r o k e n z i n n e n e n g e d a c h t e n p u n t j e s , — h e r k e n t m e n , zij h e t o o k m e t eenige moeite, de origineele conceptie v a n een wederkeer der jeugdjaren i n de h e r i n n e r i n g , een re-activeering v a n onderbewust werkzame c o n f l i c t e n , d i e v o o r l o o p i g gesitueerd w o r d e n e n gedeeltelijk t o t e e n o p l o s s i n g gebracht i n h e t „ u i l e n h u i s " , w a a r i n J o h a n n e s B e c k e r , d e m u i t e n d e s t u d e n t , e e n atelier h u u r t e n e e n n i e u w l e v e n d e n k t te b e g i n n e n . D a a r d i t „ u i l e n h u i s " d u i d e l i j k b e d o e l d is als e e n t r a n s f o r m a t i e v a n h e t o u d e r l i j k h u i s i n h e t c a r i c a t u r a l e , b e h o e f t h e t geen v e r w o n d e r i n g te w e k k e n , d a t er v a n d e b e o o g d e z e l f b e v r i j d i n g w e i n i g terechtkomt. Vergeten herinneringen u i t de prille jeugd, herinner i n g e n aan huiselijke scènes w e l l i c h t , projecteeren zich i n de nieuwe o m g e v i n g , e n w a t z i c h als e e n „ i v o r e n t o r e n " v a n e e n z a a m h e i d e n meditatie, een herhaling v a n het k i n d e r l i j k paradijs, h a d laten aanzien o n t h u l t z i c h als e e n p a n d e m o n i u m , w a a r b i j d e h e k s a c h t i g e m e v r o u w L a b o r d e e n haar d o o d s v i j a n d , d e d u b b e l z i n n i g e „ g e z o n d b i d d e r " meneer H o l m s , i n vrij doorzichtige symboliek, h u n onder- resp. b o v e n b u u r m a n d e n s c h r i k o p h e t l i j f jagen. H e t l i j d t geen t w i j f e l : v a n d i t gegeven w a s v e e l t e m a k e n geweest. W a a r o m is A r o n d e u s h i e r n i e t i n geslaagd? T a l e n t heeft h i j genoeg, d r a n g o m te s c h r i j v e n e v e n e e n s . N a t u u r l i j k s t e l l e n w i j allereerst vast, dat t u s s c h e n d e n g e l e e n d e n H o l s t - s t i j l e n d e o o r s p r o n k e l i j k e v i s i e ,
70
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
die aan het b o e k t e n grondslag ligt, v r i j w e l ieder contact ontbreekt H o l s t e n H o l m s passen niet bij elkaar. Z u l k een opvallende afhank e l i j k h e i d i n s t i l i s t i s c h o p z i c h t m o e t stééds e e n b e v r e d i g e n d e v o r m g e v i n g v e r i j d e l e n , m a a r i n het geval v a n A r o n d e u s k o m t er d a n n o g b i j , dat, w a a r de stijl i n w e z e n t y p i s c h s y n t h e t i s c h i s , s u b j e c t i e f bez i e l d , m e e r z i n g e n d e n b e s p i e g e l e n d d a n b e e l d e n d , de taak o m h e t l a n d s c h a p v a n de j e u g d t o t l e v e n te w e k k e n j u i s t e e n sterk o v e r w e gende a a n d a c h t v o o r het p l a s t i s c h o b j e c t i e v e détail v e r e i s c h e n z o u . V o o r d e n o p m e r k z a m e n lezer v a l t de r o m a n d a n o o k i n t w e e asp e c t e n u i t e e n : d i e passages, w a a r z i j n v i s u e e l talent — A r o n d e u s was o o r s p r o n k e l i j k schilder — o p boeiende wijze, i n eenvoudige, passende b e w o o r d i n g e n t o t u i t i n g k o m t ( v g l . b . v . de alleraardigste b e s c h r i j v i n g v a n h e t geraamte T o m b e f o o n t j e o p p a g . 18 e n 20, o f o p p a g . 199 v a n de k a t v a n m e n e e r H o l m s , d i e d o o r m e v r o u w L a b o r d e w o r d t v e r g i f t i g d ) ; daarnaast geheel a n d e r e passages, d i e helaas v e r r e i n de m e e r d e r h e i d z i j n , e n w a a r i n de b e s p i e g e l i n g het w i n t e n de p s y chologische introspectie of wat daarvoor moet doorgaan. Overbodige b l o e m r i j k h e i d , een gemaniëreerd e n w o o r d e n r i j k i m p r o v i s e e r e n o p deze p l a a t s e n , m a a k t d e n r o m a n o n g e v e e r t w e e m a a l z o o l a n g als hij h a d k u n n e n en moeten zijn. G e e n zweem v a n h u m o r o o k i n dezen s t i j l , hetgeen v o o r a l o p v a l t i n de b e s c h r i j v i n g v a n h u m o r i s t i s c h e o f als h u m o r i s t i s c h b e d o e l d e i n c i d e n t e n . D e s te m e e r k l e m t de e i s c h e e n e r r i g o u r e u z e b e k o r t i n g , o m d a t n a genoeg nergens de b i j f i g u r e n als p e r s o o n l i j k h e i d g e l o o f w a a r d i g z i j n g e w o r d e n . M e v r o u w L a b o r d e e n m e n e e r H o l m s , de m a c a b e r e plaatsvervangers v a n J o h a n n e s ' o u d e r s , z i j n p u r e b e d e n k s e l s : ö f , realistisch b e s c h o u w d , psychopathen v a n een nauwelijks bestaand soort, öf, symbolisch, grof en b o n t beschilderde marionetten v a n een opz i c h t i g e t e n d e n z . W a n t o f s c h o o n A r o n d e u s de e i g e n l i j k e t e n d e n z v a n d i t b o e k , d i e h i j pas o p de laatste p a g i n a o p e n b a a r t , „ t w e e h o n d e r d b l a d z i j d e n l a n g t e r u g h i e l d " , is het t o c h v a n d e n a a n v a n g af m e r k b a a r , dat er iets b e t o o g d m o e t w o r d e n , — b e t o o g d t e n a a n z i e n v a n d e g e e s t e s o n t w i k k e l i n g v a n J o h a n n e s B e c k e r , d i e als t u s s c h e n d i n g t u s s c h e n de autistische, o v e r s e n s i t i e v e m o e d e r e n d e n r e ë e l e n , p r a c t i s c h i d e a l i s t i s c h e n v a d e r , het u i l e n h u i s i n m o e t , o m er, als h e t k a n , zelfstandiger, v r i j e r , „ b e t e r " w e e r u i t te k o m e n . D i t is o p z i c h zelf geen b e z w a a r ; het is a l l e e n j a m m e r , dat de a u t e u r d o o r a a n z i j n n e i g i n g t o t m o r a l i s e e r e n — e n h o e smeuïg o u d e r w e t s c h s o m s — toe te g e v e n de a r t i s t i e k e q u a l i t e i t e n v a n z i j n r o m a n b e d o r v e n heeft, t e r w i j l d e b i j z o n d e r e m o r a a l , d i e a a n d i t b o e k is v a s t g e k n o o p t , o f l i e v e r w a a r a a n h e t b o e k is v a s t g e k n o o p t , d e n i n d r u k m a a k t v o l k o m e n t o e v a l l i g t o t s t a n d te z i j n g e k o m e n . „ Z o o z u l l e n de i v o r e n t o r e n s
P R O J E C T I E
V A N
K I N D E R A N G S T E N
71
v a l l e n " , — d i t heeft, a a n h e t e i n d e v a n e e n i n w e z e n a-moreele bew u s t w o r d i n g v a n k i n d e r a n g s t e n , geen a n d e r e b e t e e k e n i s d a n „ z o o zal h e t K w a a d gestraft w o r d e n " , o f „ z o o gaat alles naar d e b l i k s e m t o e " , of een soortgelijke spreuk. W . A r o n d e u s h a d zich drie maal m o e t e n b e d e n k e n v o o r h i j deze g o e d k o o p e leuze, w a a r e e n m i d d e l m a t i g essayist z i c h n o g v o o r s c h a m e n z o u , — m o e t e n b e s p i e g e l i n g e n i n r o m a n s d a n w e r k e l i j k a l t i j d a f v a l z i j n v a n w a t de essayist n i e t lust? — a c h t e r a a n e e n b i j u i t s t e k i n d i v i d u e e l e n o n t w i k k e l i n g s g a n g h i n g . E v e n a l s z i j n stijl heeft h i j o o k sociale l e u z e n e n b e s l o m m e r i n g e n b l i j k b a a r v a n a n d e r e n o v e r g e n o m e n ; m a a r deze s t i j l heeft althans h o u d i n g , o n d a n k s d e heterogene b i j m e n g s e l s , — de l e u z e n n i e t . H e t o n t b r e k e n e e n e r zelfstandige, u i t het w e z e n v a n d e n a u t e u r e n het k a r a k t e r v a n z i j n w e r k v o o r t v l o e i e n d e l e v e n s b e s c h o u w i n g is het w a t h e m i n laatste i n s t a n t i e h e t meest schade heeft gedaan, v o o r a l i n v e r b a n d met de o n m i s k e n b a r e neiging o m wat hij niet bezit u i t v r e e m d e b r o n n e n a a n te v u l l e n . H a d A r o n d e u s z i c h b e p a a l d t o t d e evocatie v a n z i j n j e u g d , zooals i n h e t 3e h o o f d s t u k , dat i e t w a t zelfv e r t e e r d e r d e n n i e t zeer i n d r i n g e n d g e s c h r e v e n m a g z i j n , m a a r dat t o c h e n k e l e goede f r a g m e n t e n b e v a t (de t o o n e e l v o o r s t e l l i n g , p a g . 93 e.v.), m e t e e n toegevoegd u i l e n h u i s , z o n d e r a l te erge k n a l e f f e c t e n , z i j n r o m a n h a d v o o r t r e f f e l i j k k u n n e n w o r d e n , zij h e t o o k v o o r n a m e l i j k als p r o e v e v a n d e s c r i p t i e v e k u n s t , — d e s c r i p t i e v a n d r o o m e n w e r k e l i j k h e i d , d o o r e l k a a r . H i j is k u n s t e n a a r genoeg o m d i t a a n te k u n n e n . M a a r n u h i j tevens e n passant d e w e r e l d heeft w i l l e n v e r b e t e r e n , d . w . z . n u h i j z o n d e r e e n i g e n o v e r g a n g de g e z w o l l e n exclam a t i e naast h e t c o n c r e t e détail heeft geplaatst, e n z i j n J o h a n n e s B e c k e r t o t e e n a l te d r u k e n a l te „ l i t e r a i r " o m k o e s t e r d „ S o r g e n k i n d des L e b e n s " m a a k t e , n u acht m e n z i j n r o m a n v o o r e e n g r o o t gedeelte m i n o f m e e r o n g e n i e t b a a r . Z o o b l i j v e n w i j d e n s c h r i j v e r A r o n d e u s b i j al z i j n o n m i s k e n b a r e b e g a a f d h e i d p r o g n o s t i s c h t o c h n o g w a n t r o u w e n . H e t is n i e t te l o o c h e n e n , dat het beste u i t z i j n r o m a n o n m i d d e l l i j k a a n d e n k i n d e r t i j d o n t l e e n d w e r d , z o n d e r d i e p g a a n d e artistieke o m v o r m i n g . D i t k a n v a n e e n groote b e k o r i n g z i j n , m a a r het geeft geen w a a r b o r g , e n z e k e r n i e t b i j e e n auteur, d i e v a n n a t u r e o p deze o m v o r m i n g i n d e r d a a d is a a n g e w e z e n . T e n s l o t t e is i e d e r k i n d e e n k u n s t e n a a r . D e v o l w a s s e n e , d i e h e t s c h e p p e n d k i n d i n z i c h o n t d e k t , w ó r d t er e e n . M a a r t o c h m a a r e e n h a l v e . E r m o e t iets b i j k o m e n : het v e r m o g e n o m d e n k i n d e r t i j d l o s te l a t e n , o p e e n a f s t a n d te z i e n , v a n e e n k o e l e r e sfeer e n e e n g r o o t e r e w i j s h e i d u i t . M e n k a n d i t z o o f o r m u l e e r e n : d e k u n s t e n a a r b e h o o r t v a d e r te w o r d e n v a n z i j n w e r k , niet a l l e e n m a a r k i n d o n d e r de kindsheidsgestalten die zijn b o e k b e v o l k e n . D a t o o k
72
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
A r o n d e u s d i t o p e e n o f a n d e r e w i j z e heeft beseft, staat v o o r m i j vast. M a a r m e t v a d e r l i j k v e r m a a n a l l e e n k o m t m e n er n i e t , n o c h m e t v o o r schriften e n oplossingen die i n het w i l d e weg uit een o f anderen „tijdg e e s t " afgelezen s c h i j n e n te z i j n . D e v l u c h t u i t „ d e n i v o r e n t o r e n " lijkt w e i n i g doeltreffend, zoolang m e n niet weet waarheen m e n vluchten w i l . Zoovelen zouden het k i n d i n zich w e l w i l l e n o n t l o o p e n , zich bevrijden v a n jeugdcomplex e n jeugdresidu. V o o r h e n allen geldt h e t w o o r d v a n N i e t z s c h e : „ F r e i n e n n s t d u d i c h . . . F r e i w o v o n ? W a s schiert das Z a r a t h u s t r a ! H e l l a b e r s o l i m i r d e i n A u g e k ü n d e n : f r e i wozu?"
* NAVRANTE RAREKIEK
1
M e n leest d e n eersten v o l z i n , w a a r m e e e e n j o n g s c h r i j v e r d e b u t e e r t : „ E e n m a n k w a m o p d e d r e m p e l v a n z i j n h u i s d e u r staan o m h e t d r a a i o r g e l beter te h o o r e n , " e n m e n vraagt z i c h af: is h i e r e e n n i e u w e V a n S c h e n d e l - e p i g o o n a a n h e t w o o r d ? D e z e l f d e aanhef, hetzelfde o n p e r s o o n l i j k e i n d e a a n d u i d i n g „ e e n m a n " , v o o r i e m a n d die B u y s m a n zal b l i j k e n te h e e t e n ! M a a r m e n leest v e r d e r , e n d e i n d r u k v e r v l u c h t i g t w e e r , d e s t i j l c o n c e p t i e b l i j k t t o c h p a s i n d e allerlaatste plaats V a n S c h e n d e l i a a n s c h te z i j n . H e t g e b r u i k v a n k o r t e , schichtige z i n n e t j e s , —- h e t b e k e n d e m o d e r n i s t i s c h e p r o c é d é , m e t b e h u l p w a a r v a n d e l i t e r a t u u r t i e n jaar g e l e d e n d e k i n e m a t o g r a a f c o n c u r r e n t i e a a n d e e d , — e n d a t n i e t a l l e e n : o o k d a t eigenaardige g e d a c h t e n r h y t h m e , d a t d o o r g l i j d e n d e o v e r g a n g e n m i d d e n i n d e n v o l z i n h u m o r i s t i s c h e effecten tracht te b e r e i k e n , e n n o g z o o e n k e l e e i g e n a a r d i g h e d e n , b r e n g e n o n s eerder o p h e t s p o o r v a n d e m i n s t V a n S c h e n d e l i a a n s c h e o n z e r v r o u welijke auteurs: Henriëtte v a n E y k . V a n Schendel blijft o p zijn hoogst a a n w e z i g i n d e gelaten elegische sfeer e n d e v o o r n a m e t e r u g h o u d i n g , m e r k b a a r n o g o n d e r d e o v e r d a a d v a n opeengestapelde détails, d i e als z o o d a n i g n a u w e l i j k s elegisch z i j n te n o e m e n . H e t z o u v a n o v e r d r e v e n g e s t r e n g h e i d g e t u i g e n C r o n e ' s d e b u u t af te d o e n als e e n k r u i s i n g v a n V a n Schendel e n de bewuste schrijfster; maar de i n v l o e d v o o r a l v a n d e laatste is t o c h w e l o n m i s k e n b a a r , e n d o o r d i t te v e r z w i j g e n b e w i j s t m e n e e n d e b u t a n t geen d i e n s t . E e n regel als „Ze s p e e l d e n K e r s t m u z i e k m e t b i b b e r t j e s v a n d e k o u e n alle meisjes r i l d e n a a n d e r a m e n " is e e n o n d e r g e s c h o v e n g e e s t e s k i n d v a n d e schrijfster v a n Gabriel, e i n d i g e n d i n V a n Schendel-cadans; „ O p de Tolsteegbrug h i n g hij over de leu1
C . C . S. Crone, Het feestelijke Leven, 1939.
N A V R A N T E
R A R E K I E K
73
n i n g m e d e l i j d e n m e t z i c h z e l f te h e b b e n " is zelfs V a n E y k - p u r , t e r w i j l de ingelaschte s p r o o k j e s a c h t i g e f a n t a s i e ë n o p pag. 28, 43, 78 e n 79 w e l bijzonder aardig zijn, maar t o c h nauwelijks origineel v a n opzet. O v e r i g e n s is het p r e t t i g , dat h e t z w a k k e geslacht, b e h a l v e i n h e t w e r k e l i j k e l e v e n , o o k eens i n v l o e d e n uitstraalt i n de l i t e r a t u u r , e n het m o e t gezegd w o r d e n , dat C r o n e , e n d a n n o g i n b e s c h e i d e n mate, a l l e e n de m e e r u i t g e l e z e n s t i j l m i d d e l e n v a n z i j n v o o r g a n g s t e r g e b r u i k t , e n nergens v e r v a l t i n g e w i l d e k o d d i g h e i d . W e l l i c h t is het a a n d e z e n i n v l o e d te w i j t e n , dat C r o n e ' s v e r h a a l m e t m e e r h u m o r , o f s c h i j n b a r e n h u m o r , is belast d a n het e i g e n l i j k w e l v e r d r a g e n k a n . W a n t i n d e n g r o n d is H e t feestelijke Leven d i e p tragisch, — de m i j m e r i n g e n v a n e e n U t r e c h t e n a a r , d i e z i j n v r o u w v e r l o o r , e n n u m e t z i j n s o u v e n i r s g e c o n f r o n t e e r d w o r d t , „ o p de d r e m p e l v a n z i j n h u i s d e u r " . „ F e e s t e l i j k " is d i t l e v e n slechts d o o r het s n e l l e t e m p o w a a r i n het w o r d t o v e r z i e n , d o o r d e n z a k e l i j k e n t o o n v a n een o p g e w e k t verslag, w a a r v a n de l u c h t i g h e i d w a t m i s p l a a t s t l i j k t , z o o l a n g m e n n i e t o p de gedachte k o m t , dat de s c h r i j v e r het v e r d r i e t v a n z i j n h o o f d f i g u u r t r a c h t te o v e r s t e m m e n o p deze w i j z e . M a a r a a n e e n d e r g e l i j k l a c o n i s m e , dat v o o r i e m a n d s l e v e n s h o u d i n g p l e i t , z i j n o p p a p i e r n u eenm a a l g r e n z e n gesteld. M o p p e n te t a p p e n a a n e e n s t e r f b e d m a g i n bep a a l d e o m s t a n d i g h e d e n v a n h e l d e n m o e d getuigen, e e n l i t e r a i r sterfb e d l i j d t er o n d e r , als m e n n i e t o p p a s t . O v e r i g e n s geldt d i t b e z w a a r m e e r het „ h o e " d a n h e t „ w a t " : iets m i n d e r H e n r i ë t t e v a n E y k , iets minder opgewektheid en springlevendheid en vervlakking, en m e n z o u z i c h e e n v e e l b e t e r o o r d e e l k u n n e n v o r m e n o v e r de v o o r t r e f f e l i j k e e n v a a k u i t e r s t n a v r a n t e observaties w a a r v a n d i t b o e k j e w e m e l t , e n d i e m e n n u als h e t w a r e l e z e n m o e t m e t e e n a n t i - V a n - E y k - s o u r d i n e . C r o n e ' s bagage is i n o r d e , m a a r h i j v e r s t u u r t ze te v e e l als i j l g o e d . W e l overtalrijk zijn die observaties! E é n aaneenschakeling v a n zint u i g l i j k h e d e n is d i t v e r h a a l , é é n s p r i n g p r o c e s s i e v a n f e i t e n e n feitjes d o o r de s t r a t e n e n o v e r de p l e i n e n v a n U t r e c h t , — e e n v e r s n i p p e r d e r a r e k i e k . V a n o n s a m e n h a n g e n d h e i d is het n i e t v r i j te p l e i t e n ; m a a r t e n s l o t t e h a n g t het er m a a r v a n af, h o e m e n z u l k e e n v e r h a a l leest: o m de „ g e s c h i e d e n i s " , — d i e h i e r h o o g s t s i m p e l is, — o f a a n d a c h t i g stils t a a n d b i j i e d e r détail dat de m o e i t e l o o n t . W o n d e r b a a r l i j k e p a r a d o x : w a t „ f i l m i s c h " leek, begunstigt g e d u l d e n z e l f b e z i n n i n g ! C r o n e weet o n s b . v . te v e r t e l l e n , dat e e n z a k d o e k , d i e n m e n o p straat te v o o r s c h i j n haalt als er s n e e u w l i g t , g r a u w l i j k t , e n dat B u y s m a n z i j n b r i l l e glazen 's m o r g e n s b i j het o p s t a a n s c h o o n m a a k t m e t het b e d d e l a k e n (de glazen z i j n w a a r s c h i j n l i j k e x t r a - v u i l , o m d a t h i j d e n v o r i g e n a v o n d d r o n k e n is geweest!). D i t z i j n a l l e r m i n s t w e r e l d s c h o k k e n d e gebeurt e n i s s e n , m a a r zij getuigen i n e l k geval v o o r de l i e f d e t o t het c o n c r e t e
74
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
e n alledaagsche b i j d e n m a n d i e ze o p m e r k t e e n te b o e k stelde. E n z o o is er m e e r . B i j z o n d e r g o e d is b . v . d e k i n d e r t i j d g e t r o f f e n , zooals d i e z i c h i n de h e r i n n e r i n g o p n i e u w verwerkelijkt, z o o w e l bij d e n m a n , H e n k B u y s m a n , w i e n s l e v e n s l o o p w o r d t v e r h a a l d , als b i j z i j n v r o u w , C l a a r t j e , — b i j deze laatste zelfs n o g m e e r , o m d a t het b e e l d e n d détaill e e r e n , m e t o p o f f e r i n g vaak v a n d e g r o o t e l i j n , m e e r e e n aangelegenh e i d is v a n d e v r o u w e l i j k e p s y c h e d a n v a n de m a n n e l i j k e ; d e v r o u w b l i j f t l a n g e r k i n d , e n o o k d e a u t e u r C r o n e heeft e e n g o e d s t u k k i n d e r l i j k h e i d i n z i c h . D e s t e m m i n g v a n het o u d e , e n o o k n i e u w e r e U t r e c h t is b e h o o r l i j k weergegeven, zij het m e t b e h u l p v a n s t r a a t n a m e n , d i e a l l e e n v o o r d e n k e n n e r dezer m e r k w a a r d i g e stad associaties o p r o e p e n , hetgeen o o k gezegd k a n w o r d e n v a n d e vele p o p u l a i r e liedjes, w a a r v a n t i t e l o f b e g i n r e g e l vaak l a t e n r a d e n naar d e w i j s . M a a r m e n k a n v a n e e n s c h r i j v e r — laat staan v a n e e n uitgever — m o e i l i j k verw a c h t e n , dat h i j n o t e n v o o r b e e l d e n i n l a s c h t (zooals i n Ulysses v a n James J o y c e ) . . . H e t b o v e n s t a a n d e , dat v e e l v r i e n d e l i j k s behelst o v e r d e n eersteling v a n C . C . S. C r o n e , weegt m i s s c h i e n n o g n i e t o p tegen d e i n v l o e d e n w a a r v a n i k h e m betichtte. M a a r met i n v l o e d e n moet m e n v o o r z i c h t i g z i j n ! H e t is zaak, n i e t a l l e e n t i j d e n s het l e z e n v a n het b o e k , m a a r o o k t i j d e n s het s a m e n s t e l l e n v a n e e n c r i t i e k , d i e i n v l o e d e n , n a ze te h e b b e n a a n g e t o o n d , w e e r v o l l e d i g u i t de g e d a c h t e n te b a n n e n : o n v e r m i j d e l i j k e v o o r w a a r d e o m r e c h t te l a t e n w e d e r v a r e n a a n d e o n vergelijkelijke, onherhaalbare persoonlijkheid, die ieder mensch, dus o o k iedere s c h r i j v e r i s . D i t p e r s o o n l i j k e , z u i v e r o o r s p r o n k e l i j k e elem e n t is b i j C r o n e i n sterke m a t e a a n w e z i g , zij het o o k m e e r o p d e n a c h t e r g r o n d a a n w e z i g d a n i n d e o p e e n v o l g i n g v a n w a t m e n leest. O p p e r v l a k k i g b e s c h o u w d , h e b b e n w e h i e r te d o e n m e t e e n o f m e e r l i t e r a i r e p r o c é d é ' s , toegepast o p e e n gereedliggend h e r i n n e r i n g s m a t e r i a a l . M e n z o u C r o n e intusschen leelijk onderschatten, wanneer m e n zich t o t d i t o o r d e e l b e p e r k t e . E n evenzeer z o u m e n h e m o n d e r s c h a t t e n d o o r te m e e n e n , dat d e w a a r d e v a n z i j n v e r h a a l u i t s l u i t e n d gelegen is i n de resultaten v a n opmerkingsgave e n puntige beschrijvingskunst, die, h o e o n d e r h o u d e n d o o k , m i n o f m e e r als d r o o g z a n d a a n e l k a a r h a n g e n . O m te d o e n i n z i e n h o e o n j u i s t d i t is, z o u m e n er o p m o e t e n w i j z e n h o e o p v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n d e z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g d i e n s t b a a r is gemaakt n i e t a l l e e n a a n e e n v o o r b i j g a a n d e situatie ( B u y s m a n ' s d r o n k e n s c h a p b . v . , w a a r i n het p r o c é d é v a n deze „ g e d a c h t e n v l u c h t " , h e t v a n d e n h a k o p d e n tak s p r i n g e n , u i t e r a a r d zeer d o e l t r e f f e n d i s ) , m a a r o o k a a n de p s y c h o l o g i s c h e u i t b e e l d i n g , d i e d e s c h r i j v e r z i c h t e n d o e l stelde. I k d e n k h i e r a a n d e m e d i t a t i e s v a n d e s t e r v e n d e v r o u w ( p a g . 78), m e t als l e i d m o t i e f d e „ v l e u g e l t j e s " v a n z o o v e e l v e r s c h i l l e n d e
N A V R A N T E
R A R E K I E K
75
d i e r e n , vogels e n i n s e c t e n , d i e i n d e n l o o p v a n het v e r h a a l d e n d o o d reeds h e b b e n a a n g e k o n d i g d , e n d i e tevens, i n d i t k a t h o l i e k e m i l i e u , v o o r u i t l o o p e n o p d e vleugels d e r e n g e l e n . „ D e d o o d w a a r s c h u w d e altijd met vleugeltjes". O f aan de aangrijpende bijzonderheden, nauw e l i j k s a a n g e d u i d , v a n d e k w a a l , w a a r a a n d e v r o u w l i j d t , — aand u i d i n g e n , v e r b l u f f e n d v a n r e a l i t e i t s z i n ( p a g . 8 5 , regel 7 — 9 ) . O f a a n het v i t t e n v a n d e n w e r k l o o s g e w o r d e n B u y s m a n o p zijn v r o u w , waari n d e gevolgde „ d r o o g z a n d " - t e c h n i e k e n d e l o s o p elkaar staande, z i n n e l o o z e u i t i n g e n v a n e e n slecht h u m e u r e l k a a r o p n a t u u r l i j k e w i j z e o n d e r s t e u n e n . D i t z i j n d a n tevens d e p l a a t s e n , w a a r C r o n e z i j n „ v o o r b e e l d " , H e n r i ë t t e v a n E y k , v o o r b i j s c h i j n t te s t r e v e n w a t betreft h e t v e r m o g e n tot synthetisch samenvatten, dwars d o o r de grillig zintuigl i j k e fantasie h e e n . W a n t e e n m e n s c h e n l e v e n is w e l u i t f e i t e n e n k a l e i d o s k o p i s c h e i n d r u k k e n o p g e b o u w d , m a a r gaat er n i e t i n o p e n is m e e r d a n de s o m dezer feiten. V e r m e l d i n g verdienen de opmerkelijke teekeningen v a n Jozef Cantré.
* VROUWELIJKE
ROMANKUNST
1
D e r o m a n k u n s t v a n J e a n n e v a n S c h a i k - W i l l i n g is e e n v r o u w e l i j k e r o m a n k u n s t b i j u i t s t e k . Z i j is d i t d o o r d e v o o r l i e f d e v o o r détails, d o o r d e f i j n g e s p o n n e n b e s c h r i j v i n g e n , e n n i e t i n d e laatste plaats d o o r d e sterk v e r b i j z o n d e r e n d e p s y c h o l o g i e , w a a r d o o r haar v e r h a l e n g e k e n m e r k t z i j n . H e t v e r m o g e n o m d e g r o o t e l i j n e n te z i e n , s y n t h e s e n t o t s t a n d te b r e n g e n , is i n geringer m a t e a a n w e z i g , e n t o t d i t relatieve gemis z i j n d a n o o k b i j n a a l haar f o u t e n t e r u g te b r e n g e n . T o t n o g t o e w a s d e „ c o m p o s i t i e " v a n haar r o m a n s n o o i t gaaf, o m d a t h e t b e g i n steeds h e t beste w a s . D e z e d a l e n d e c u r v e , samenhangend met de o n m a c h t o m synthetische spanningen tot het e i n d e t o e v o l te h o u d e n , gaf i n Uitstel vanExecutie e n zelfs n o g i n Sofie Blank a a n l e i d i n g t o t e e n f n u i k e n d q u a l i t e i t s v e r s c h i l t u s s c h e n a a n v a n g e n s l o t ; m a a r j u i s t i n d i t o p z i c h t b e t e e k e n t Nachtvorst stellig e e n v o o r u i t g a n g , daar h i e r a l l e e n s p r a k e is v a n e e n quantitatieve o n evenwichtigheid, w a a r d o o r a a n de jeugdervaringen v a n A r t h u r v a n Stuyvesant, h o e belangrijk o o k o p zichzelf e n m e t hoeveel talent o o k te b o e k gesteld, e e n o v e r m a t i g b e l a n g is t o e g e k e n d , d a t i n d e latere, b e k n o p t e r e gedeelten a l l e e n w a a r gemaakt w o r d t v o o r w i e z i c h a a n 1
Jeanne van Schaik-Willing, Nachtvorst,
1936.
76
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
sluit b i j d e theoretische, m i n o f meer psychanalytisch gekleurde i n z i c h t e n , d i e d e schrijfster a a n d u i d t i n haar p r o s p e c t u s ( g e l u k k i g n i e t i n d e n r o m a n zelf). D o o r d i t overwicht v a n een begin, waarvan het b e l a n g n o g b e w e z e n m o e t w o r d e n , k r i j g t d e geheele r o m a n iets d o g m a t i s c h : d e s t e l l i n g w i n t h e t v a n d e a d s t r u c t i e , e n daarmee d e stelligh e i d v a n d e n t w i j f e l . E n t o t e e n i g e n t w i j f e l is m e n t o c h zeker w e l gerechtigd aangaande d e o p v a t t i n g als z o u deze A r t h u r e n k e l e n a l leen d o o r zijn o p v o e d i n g d o o r twee onverstandige v r o u w e n , e n , w a t later, d o o r d e n f a u x pas v a n z i j n m o e d e r , d i e h i j d a a r d o o r leert v e r a c h t e n , v e r h i n d e r d z i j n d e b r i l l i a n t e p e r s o o n l i j k h e i d te w o r d e n w a a r t o e h e t l o t h e m h a d v o o r b e s t e m d . A r t h u r v a n S t u y v e s a n t is e e n i j d e l e e n eerzuchtige j o n g e m a n , d a a r b i j o v e r g e v o e l i g e n t o t G r ü b e l n gen e i g d , m a a r u i t niets b l i j k t , d a t z i j n aanleg b o v e n h e t m i d d e l m a t i g e uitgaat. D e „ n a c h t v o r s t , " d i e d e b l o e s e m d o o d t , treft h i e r e e n v r i j b a n a a l p r o d u c t , e n d e schrijfster heeft n i e t a a n n e m e l i j k gemaakt, d a t z i j n o n t w i k k e l i n g staat o f v a l t m e t d i t l i c h t v a a r d i g g e c o n s t r u e e r d u i t g a n g s p u n t . D e n s a m e n h a n g ziet z i j o v e r d u i d e l i j k : d e m a n d i e i n z i j n l i e f d e s k e u z e z i c h z e l f v o o r z i j n „ m o e d e r b i n d i n g " straft d o o r j u i s t d e v r o u w te k i e z e n d i e h e m e r o t i s c h a f s t o o t ; m a a r o m deze o o r z a a k e n d i t g e v o l g is — e n m . i . h o o f d z a k e l i j k d o o r d i e d i s h a r m o n i e i n q u a n t i t a t i e v e n z i n — te w e i n i g l e v e n s r u i m t e , te w e i n i g t o e v a l , te w e i n i g z i j s t r o o m e n e n v e r z w e g e n t u s s c h e n s c h a k e l s . W e l l i c h t h a n g t h e t gedeeltelijk samen met de funeste l i m i e t v a n 200 pagina's, indertijd v o o r r o m a n s v i g e e r e n d , d a t z i c h alles i n d i t b o e k z o o a b r u p t e n g e w e l d d a d i g afspeelt: d e v e r o v e r i n g v a n d e n leeraar V a n W e s t d o o r A r t h u r ' s m o e d e r geschiedt a l e v e n o n v o o r b e r e i d als d e i n v a l v a n M a r c e l i n e o p A r t h u r ' s kamer, o f de verstandhouding tusschen A r t h u r e n de cabarettière L a u r a S o k o l s k i , — o f , t e n s l o t t e , d e r e l i g i e u z e b e v l i e g i n g v a n de h o o f d p e r s o o n , d i e o n d e r m e e r d e s t e r f s c è n e a a n h e t slot b e d e r f t . H e t m a g d a n a a n n e m e l i j k z i j n , dat deze m a n n u e n d a n a a n G o d g e l o o f t , m a a r d e schrijfster legt h i e r v o o r haar o f v o o r o n s b e h o e f e e n d r i e d u b b e l d i k a c c e n t o p , hetgeen z o n d e r t w i j f e l m e d e t e r u g te b r e n g e n is t o t h e t o n t b r e k e n v a n e e n i n n e r l i j k e , u i t h e t w e r k zelf gegroeide s y n these. V a n u i t d e t r a d i t i o n e e l e v o o r s t e l l i n g s s c h a t , v a n b u i t e n af d u s , m o e s t d i t v e r g o e d w o r d e n . D e s o n d a n k s is deze vage G o d v a n A r t h u r v a n S t u y v e s a n t a l t i j d n o g te v e r k i e z e n b o v e n d e n g a v e n e c h t g e n o o t d i e Sofie Blank t o t z u l k e e n slecht e i n d e v o e r d e . . . O o k i n a n d e r e o p z i c h t e n b l i j k t , h o e z e e r d i t Nachtvorst e e n v o o r u i t g a n g b e t e e k e n t o p h e t v o r i g e b o e k . D e s t i j l is i n d r i n g e n d e r e n geserreerder g e w o r d e n ; d e d i a l o o g is nergens z w a k m e e r ( z o o a l s i n Sofie Blank n o g ) ; d e u i t i n g e n v a n d e n j o n g e n A r t h u r b . v , z i j n o v e r a l v a n e e n o n m i s k e n b a r e realiteit. B e s c h r i j v i n g e n v a n n a t u u r e n stads-
V R O U W E L I J K E
R O M A N K U N S T
77
b e e l d , m i l i e u s c h i l d e r i n g e n , d e massaregie v a n feesten, m e t n a m e d e l i c h t p a r o d i s t i s c h g e h o u d e n feeërie v a n h e t tuinfeest, h e b b e n h e t d o o r s c h i j n e n d e e n tegelijk v o o r n a a m o p a q u e v a n glazen k u n s t v o o r w e r p e n . A l e v e n v o o r n a a m is d e b e h a n d e l i n g d e r e r o t i e k , d i e toetssteen v a n w e z e n l i j k e l i t e r a i r - p s y c h o l o g i s c h e b e h e e r s c h i n g . D e schrijfster slaagt e r i n e e n reeks v a n m i s l u k t e h u w e l i j k s n a c h t e n t e n t o o n e e l e te v o e r e n als e e n k o e l e e p i e k , m i j l e n v e r v e r w i j d e r d v a n h e t draaierige g e k w i s p e l v a n z o o v e l e s c h r i j v e n d e d a m e s r o n d o m deze v e r h i t t e n d e o n d e r w e r p e n . E n d a n b e w o n d e r e n w i j , steeds w e e r , haar gedifferentieerde e n i n t e l l i g e n t v e r b e e l d e m e n s c h e n k e n n i s , d i e weet te w o e k e r e n m e t d e k u n s t v a n h e t k a r a k t e r i s t i e k e détail. B i j n a a l deze h o o f d - e n b i j f i g u r e n z i j n , i n h e t waas v a n i r o n i e e n s u p e r i e u r e t o l e r a n t i e w a a r i n z i j gezien z i j n , o n v e r g e t e l i j k , e n o o k v o l l e d i g i n h u n s o o r t , als m e n d e cliché-achtige L a u r a S o k o l s k i u i t z o n d e r t . D a a r b i j d a n d e c o n c r e t e scènes e n episodes, w a a r i n de vis c o m i c a o o k a l niet ontbreekt. D e reactie v a n M a r c e l i n e D i e k i r c h o p A r t h u r ' s d r o n k e n s c h a p b . v . , — v o o r deze v r o u w , n a haar L o n d e n s c h e e r v a r i n g e n , e e n b i j z o n d e r a p h r o d i s i a c u m , — is v a n e e n o n g e m e e n e n h u m o r , h o e w e i n i g d e s c h r i j f s t e r o o k haar s t r a k k e n , i e t w a t p r é c i e u z e n t o o n h i e r b i j laat v a r e n . (pag. 2 2 4 e . v . ) . T e n s l o t t e w i l i k n i e t v e r z w i j g e n , d a t naar m i j n m e e n i n g haar beste k a n s e n l i g g e n i n e e n g r o o t e r e n o m v a n g v a n haar r o m a n s . V e r r e w e g d e meeste v a n d e h i e r b o v e n gesignaleerde f o u t e n h a d d e n v e r m e d e n k u n n e n w o r d e n , i n d i e n zij z i c h anderhalf o f twee maal zooveel ruimte h a d gegund.
* D E M O E D E R ALS TOOVERGODIN
1
I n v e r b a n d m e t d e zoozeer i n het o o g s p r i n g e n d e o n g e l i j k m a t i g h e i d v a n haar r o m a n s , d i e v o o r a l t o e g e s c h r e v e n m o e t w o r d e n a a n e e n a l te k r a m p a c h t i g e a a n d a c h t v o o r détails, w a a r d o o r het d y n a m i s m e v a n d e n r o m a n v e r z w a k t w o r d t , z o u m e n z i c h d e vraag k u n n e n s t e l l e n , o f J e a n n e v a n S c h a i k - W i l l i n g ' s aanleg haar s o m s t o t het s c h r i j v e n v a n n o v e l l e n v o o r b e s t e m d e . H e t a n t w o o r d o p deze vraag m o e t echter l u i d e n , s c h i j n b a a r p a r a d o x a a l , dat zij o n d a n k s alles e e n g e b o r e n r o m a n c i è r e i s , e n d e r h a l v e i n d e n o v e l l e d e n v o l l e n maat v a n haar k u n n e n n i e t v e r m a g te g e v e n . I n d e n o v e l l e n u i t Uitgestelde Vlucht m o e s t e n d e b e d o e l d e détails, l o s g e m a a k t u i t e e n o f a n d e r e n d e n k b e e l d i g e n r o m a n als h e t w a r e , d o o r ijle s t e m m i n g e n s f e r i s c h w o r d e n v e r b o n d e n ; 1
Jeanne van Schaik-Willing, Uitgestelde Vlucht,
1938.
78
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
e n h e t resultaat z o u iets k u n n e n w o r d e n , d a t b e d r i e g e l i j k o p e e n n o v e l l e l e e k , zelfs o p e e n goede n o v e l l e . M a a r n u r e v a n c h e e r t z i c h d e r o m a n : d e o p z i c h z e l f v a a k sterke a t m o s f e e r zet z i c h n i e t vast i n e n r o n d o m d i n g e n , hetzij d o o r d a t d e d i n g e n n i e t p o r e u s genoeg z i j n v o o r e e n i n n e r l i j k e d o o r d r i n g i n g o p k o r t bestek, hetzij d o o r d a t zij te t a l r i j k z i j n . I n plaats v a n e e n b e w u s t z i j n s s t r o o m glijdt h i e r o n d e r b e dreven h a n d een kralensnoer voort, een veelheid v a n dingen e n dingen, kamers, huizen, landschappen, stampvol concrete v o o r w e r p e n : e e n l i t e r a i r b r i c a b r a c . H e t is d u i d e l i j k : deze schrijfster, m e t haar o v e r w e g e n d v i s u e e l g e o r i ë n t e e r d t a l e n t , heeft d e n r o m a n v o r m n o o d i g , d i e haar pas d e „ r u i m t e " verschaft v o o r haar gegevens; i n d e n o v e l l e d r i n g e n zij e l k a a r o p z i j . H o e w e l zij h e t r o m a n s c h e m a t o t d u s v e r r e n i e t geheel b e v r e d i g e n d heeft w e t e n te v u l l e n , is d e r o m a n v o o r haar in wezen m i s s c h i e n t o c h n o v e l l i s t i s c h e k u n s t d e a a n g e w e z e n o m l i j s t i n g . J e a n n e v a n S c h a i k - W i l l i n g is r o m a n c i è r e k r a c h t e n s h e t p a r a d o x a l e r e c h t niet v a n d e sterkste, m a a r v a n d e z w a k s t e . N i e t t e m i n : h e t is g o e d , dat zij deze n o v e l l e n schreef, w a n t v a n niets leert e e n k u n s t e n a a r z o o v e e l als v a n z i j n eigen z w a k h e d e n . B e r u s t e n d o p d e o v e r w o e k e r i n g d o o r é e n b e p a a l d z i e l s v e r m o g e n , m o e t e n deze z w a k h e d e n v o o r a l o o k niet opgevat w o r d e n als iets d a t v o o r „ v e r b e t e r i n g " vatbaar i s , d o c h als e e n fataliteit, d i e d e schrijfster t e n slotte n o g t e n goede k a n w e n d e n e n t o t g r o n d s l a g m a k e n , d o o r e e n l i s t i g o m z e i l e n d e r m o e i l i j k h e d e n , v a n e e n k u n s t d i e essentieel o p deze z w a k h e d e n a a n g e w e z e n i s . O m e e n v o o r b e e l d te n o e m e n : als geen a n d e r z o u J e a n n e v a n S c h a i k - W i l l i n g i n staat z i j n r o m a n f i g u r e n te c o m p o n e e r e n r o n d o m d i t z e l f d e g e b r e k j u i s t , l i t e r a i r e m o t i e v e n te o n t l e e n e n a a n deze s c h i e r a n i m i s t i s c h e o v e r m a c h t v a n h e t voorw e r p . W a a r s c h i j n l i j k heeft zij reeds v a a k e e n i n t i e m d i s p u u t g e v o e r d m e t d i t lastige, e n t o c h z o o f a s c i n e e r e n d e , d a a r b i j t y p i s c h v r o u w e l i j k e „ f e t i s c h i s m e " , dat haar d w i n g t alles o p te m e r k e n , alles te b e s c h r i j v e n , en m e t smaak e n c r i t i s c h e n z i n te b e s c h r i j v e n , hetgeen n u e e n m a a l o n e i n d i g veel meer moeite kost d a n een schilderachtig neerflodderen v a n „ i m p r e s s i e s . " M e v r o u w E l i s a b e t h R a v e , i n d e n o v e l l e A l s het oog breekt. . ., is e e n p a t i ë n t e , e e n v r o u w d i e w e e t , dat ze o n g e n e e s l i j k ziek i s , e n d i e zich b i j wijze v a n afscheid aan het leven i n e e n k o r t d u r e n d e n geluksroes s t o r t ; haar reacties k u n n e n d u s n a u w e l i j k s als „ n o r m a a l " g e l d e n , e n zeker n i e t als t y p e e r e n d v o o r d e s c h r i j f s t e r . N i e t t e m i n is d e v o l g e n d e z i n s n e d e o n t h u l l e n d : „ Z e k o n n i e t n a l a t e n e l k b l o e m e t j e m e t alle b i j z o n d e r h e d e n i n z i c h o p te n e m e n , a l m a a k t e haar dat n o g z o o k r e g e l . " M i s s c h i e n e e n a l g e m e e n v e r s c h i j n s e l b i j h e r s t e l l e n d e z i e k e n , — E l i s a b e t h R a v e is d i t , i n z o o v e r zij o p deze w a n d e l i n g haar z i e k t e tracht te v e r g e t e n , — b r e n g t deze obsessie, b i j e e n
D E
M O E D E R
A L S
T O O V E R G O D I N
79
v a n haar personages a a n d e n d a g t r e d e n d , o n s tevens o p h e t s p o o r v a n het literair-psychologische mechanisme, waar Jeanne v a n SchaikW i l l i n g b e u r t e l i n g s a a n t e n offer v a l t e n haar grootste effecten a a n w e e t te o n t w o e k e r e n . I n d i e n i n d e z e n b u n d e l e n k e l e o n g e m e e n sterke n o v e l l e n v o o r k o m e n ( i n a f n e m e n d e m a t e : D e Lusteloozen, D e Vampier, Het Aquarium, Als het Oog breekt, De Dochter van den Kunstenaar, Om één Dubbeltje: d e rest is g r o o t e n d e e l s te v e r w a a r l o o z e n , m e t n a m e Sonate e n de j e u g d z o n d e Rik's Terugkeer ( v a n 1917!), d i e n o g h e t meest o p e e n v a n O u d s h o o r n - p a r o d i e l i j k t ) , d a n heeft d e schrijfster d i t onget w i j f e l d v o o r e e n b e l a n g r i j k d e e l te d a n k e n a a n haar „ f e t i s c h i s m e " , dat n i e t a l l e e n d e visueele o v e r l a d e n h e i d v a n a l deze n o v e l l e n bepaalt, m a a r d a t o o k o p z i n r i j k e w i j z e h i e r e n daar geobjectiveerd w e r d , v a n z i c h afgeschreven w e r d , z o o a l s e e n k u n s t e n a a r d i t pleegt te d o e n m e t zijn natuurlijke t e k o r t k o m i n g e n , of, zooals i n het onderhavige geval, m e t z i j n n a t u u r l i j k teveel. E e n o v e r s t e l p t z i j n d o o r d e gegevens d e r z i c h t b a r e b u i t e n w e r e l d , e e n a a n d e k o o r t s a c h t i g registreerende z i n t u i g e n t e n p r o o i v a l l e n , — het is h e t l o t v a n d e n p r i m i t i e v e n m e n s c h ( v o o r a l i n d e t r o p e n : m e n heeft zelfs h e t geheele B o e d d h i s m e t o t e e n afweer v a n d i t s o o r t o v e r d a a d h e r l e i d ) , e n h e t is h e t l o t v a n h e t k i n d . I n d e t w e e n o v e l l e n , d i e i k i n Uitgestelde Vlucht h e t h o o g s t aansla, heeft d e schrijfster z u l k e e n k i n d g e t e e k e n d , i n D e Lusteloozen zelfs e x p l i c i t e : d e kleine L o u i s e , die v a n een dienstmeisje hoort, dat m e n i n de warmte d o o d k a n b l i j v e n d o o r te l a n g t o u w t j e te s p r i n g e n e n d i e , n a het n o o d l o t te h e b b e n uitgedaagd, t r o o s t z o e k t b i j haar m o e d e r , weet „ z o n d e r m e r k b a r e v e r v e l i n g haar d a g te v u l l e n m e t z i n t u i g e l i j k e w a a r n e m i n g e n , " — v o l g t : e e n achttal g o e d g e k o z e n v o o r b e e l d e n . H e t k i n d o n t d e k t d e w e r e l d , m a a r h e t o n t d e k t d e w e r e l d zooals e e n enthousiast reiziger z i c h d o o r e e n w e e l d e r i g o e r w o u d b a a n t : h e t weet niet v a n o p h o u d e n . D a t J e a n n e v a n S c h a i k - W i l l i n g deze L o u i s e o o k i n z a k e t o u w t j e s p r i n g e n niet v a n o p h o u d e n laat w e t e n , p l e i t v o o r haar p s y c h o l o g i s c h e s p e u r z i n ; deze p a g . 72, w a a r o p h e t k i n d , i n k o p p i g doodsverlangen, „ o p het b l i n k e n d e p a d v a n het tuintje o n v e r m o e i d o p e n n e e r d e i n t , " is v a n e e n zeldzame k r a c h t , m a a r zij z o u d i t reeds v e e l m i n d e r z i j n , w a n n e e r m e n niet w i s t wat h e t k i n d h i e r z o e k t te o n t v l u c h t e n . E e n barsche, p e d a n t e v a d e r , e e n o n s y m p a t h i e k e h u i s o n d e r w i j z e r e s , h e t bezit slechts i n c i d e n t e e l e beteekenis. O o k d e „ v l u c h t naar v o r e n " v o l d o e t niet als v e r k l a r i n g , d e v l u c h t v o o r d e n d o o d i n d e n d o o d is e e n te g e m a k k e l i j k e f o r m u l e . N e e n , w a t L o u i s e o n t v l u c h t , e n w a t i n laatste i n s t a n t i e i e d e r k i n d o n t v l u c h t v a n af e e n z e k e r e n l e e f t i j d , d a t is d e d w a n g v a n h e t z i n t u i g e l i j k e , d e massale overmacht v a n een wereld, waarvan de wetmatigheid, die d o o r v e r -
80
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
e e n v o u d i g i n g geruststelt, n o g e e n g e s l o t e n b o e k i s . E e n te v e e l a a n kleurige, scherpe e n onbegrepen i n d r u k k e n , — een k l e i n gemarteld z e n u w s t e l s e l , — geen w o n d e r , d a t h e t meisje haar h e i l z o e k t i n e e n v e r g e t e l h e i d s n a r c o s e , d i e het v a n d e m o e d e r v e r w a c h t , e n i n d i t geval n o g speciaal, o m d a t de moeder, b u i t e n e n behalve een panacee v o o r kinderlijke n o o d e n , o o k de ongescheidenheid vertegenwoordigt v a n v o o r alle l e v e n e n alle v e r b i j z o n d e r i n g . I n d e m y s t i s c h e é é n w o r d i n g m e t d e m o e d e r — d i e i n deze n o v e l l e zelf n o g e e n k i n d is e n h a r e r z i j d s hetzelfde v e r l a n g e n k o e s t e r t — v e r v a l t d e o n d e r s c h e i d i n g t u s s c h e n subject e n o b j e c t e n w o r d t d u s iedere z i n t u i g e l i j k e w a a r n e m i n g verijdeld. Louise, die d e n d o o d zoekt, v i n d t een anderen d o o d , d i e haar i n l e v e n laat, b i j d e m o e d e r . M a a r d e r o l v a n d e m o e d e r i n d e z e n is uiterst d u b b e l z i n n i g : m e n leze slechts d e t w e e d e n o v e l l e , d i e b i j n a o p hetzelfde p e i l staat als D e Lusteloozen, — D e V a m p i e r . D e m o e d e r is n i e t a l l e e n d e t o o v e r g o d i n , d i e m e t é e n z w a a i v a n haar staf d e h i n d e r l i j k e o b j e c t e n w e g t o o v e r t i n h e t N i e t s , — zij is o o k d e b o o z e t o o v e n a r e s , d i e niets beters w e e t te d o e n d a n , a l o f n i e t m e t „ p a e d a g o g i s c h e " b e d o e l i n g e n , d e o b j e c t e n t o t i n h e t b r e i d e l l o o z e te v e r m e e r d e r e n ! Z u l k e e n m o e d e r w o r d t o n s als „ v a m p i e r " g e t o o n d i n e e n als j e u g d h e r i n n e r i n g o p g e t e e k e n d v e r h a a l , d a t b u i t e n g e w o o n g o e d geslaagd m a g h e e t e n , o n d a n k s ( m a a r gedeeltelijk o o k : d a n k z i j ! ) d e z w a r e détailleering v a n r e q u i s i e t n a requisiet: stof e n l a p p e n , e n kleedjes, e n p l a n t e n , e n bibelots, waarv a n h e t h u i s , d a t d e m o e d e r o n v e i l i g m a a k t m e t haar b o o s a a r d i g e r u s t e l o o s h e i d , s t i k v o l staat. E e n o n b e w o o n b a a r h u i s v o o r e e n k i n d , — i n het slaapkamertje v a n het meisje, i n het sous-terrain, hangt b . v . e e n e n o r m e l a m p , „ z o o a l s ze i n feestzalen v a n w e i d s c h e b e h u i z i n g e n w o r d e n a a n g e t r o f f e n . " M a a r deze l a m p is v o o r h e t k i n d tevens het m i d d e l o m a a n d e v e r s t i k k e n d e sfeer te o n t k o m e n : r i n k e l t d e l a m p , 's n a c h t s , d a n v o e l t h e t z i c h i n e e n s o o r t u n i o m y s t i c a t r e d e n m e t het o n b e g r e n s d e h e e l a l b u i t e n het h u i s , d e l a m p w o r d t vaag e n d o o r z i c h t i g als e e n w o l k , e n d e p o ë t i s c h e v e r b e e l d i n g e n , d i e e r d o o r w o r d e n opgew e k t , missen d e opdringerige h a r d h e i d e n de volte v a n de zintuigelijke w a a r n e m i n g e n w a a r a a n het k i n d g e w e n d i s . T o t d a t d e m o e d e r k o m t e n d e l a m p o n t h e i l i g t d o o r er e e n d w a a s p o p p e t j e , e e n l u c h t s c h i p p e r t j e , a a n te h a n g e n . T o e g e g e v e n , d i t s l o t , h o e l o g i s c h v e r a n t w o o r d o o k , v e r s t o o r t iets v a n d e sfeer, zij h e t i n h o o f d z a a k d o o r d a t m e n d e m o e d e r o o k ziet o p t r e d e n , d i e n u v a n v a m p i e r p l o t s e l i n g afdaalt t o t e e n g i c h e l e n d e m a l l o o t . H i e r heeft d e schrijfster te zeer geaarzeld t u s s c h e n fantastische d e m o n i e e n e e n realistischer b e h a n d e l i n g . D i t n e e m t n i e t w e g , d a t i e m a n d d i e z ó ó haar o p m e r k i n g s g a v e i n d i e n s t weet te stellen niet alleen v a n de „ t e c h n i e k " der novelle, maar o o k v a n een
D E
M O E D E R
A L S
T O O V E R G O D I N
.81
o b j e c t i v e e r i n g s t e n d e n z , d i e z i c h o p deze o p m e r k i n g s g a v e zelve r i c h t e n haar b e n u t als v o r m p r i n c i p e v a n d e t e n t o o n e e l e gevoerde p e r s o n nages, t o t o n z e beste auteurs g e r e k e n d d i e n t te w o r d e n .
* JOYEUZE FANTASIE
1
H e n r i ë t t e v a n E y k b e s c h i k t o v e r v e e l fantasie, g r i l l i g h e i d , slagvaardigheid, e n een nogal onhollandschen h u m o r , die, zoo m e n w i l , a a n M e y r i n k e n o p s o m m i g e p l a a t s e n m e t d u i d e l i j k anti-burgerl i j k e s t r e k k i n g , e v e n a a n J a r r y d o e t d e n k e n . H e t a f d a l e n t o t i n huisel i j k e détails, d a t w e i n d e z e n n i e u w e n r o m a n w a a r n e m e n , h e t c o n crete e n p i c t u r a l e v a n haar v i s i e , e e n zekere o v e r d a a d i n d e b e s c h r i j v i n g s k u n s t ( o n d a n k s d e n k o r t a a n g e b o n d e n stijl), d i t alles m a g o n z e roemrijkste tradities i n de h e r i n n e r i n g r o e p e n , de conceptie v a n het geheel is t o c h eerder v e r w a n t a a n e e n t e e k e n f i l m v a n W a l t D i s n e y d a n a a n h e t f a n t a s t i s c h e w e r k v a n , laat o n s zeggen, V a n L o o y o f C o u p e r u s . M e t d e f a n t a s t i s c h e v e r h a l e n v a n C o u p e r u s heeft d i t b o e k o p z i j n hoogst een vrij o n u i t g e w e r k t gebleven, maar t o c h duidelijk bespeurbare s y m b o l i e k gemeen. E e n zonnestraal, uitgezonden o m o p aarde l i c h t e n w a r m t e te v e r s p r e i d e n , stuit o p d e e i n d e l o o z e c o m p l i caties d e r m a t e r i e , e n is g e d o e m d , evenals d e i n d e w e r e l d d e r vers c h i j n i n g e n g e v a n g e n „ z i e l " , z i j n h a r d e l e e r s c h o o l te d o o r l o o p e n i n d e gedaante v a n e e n s c h a m e l e n o n h a n d i g m a n n e t j e , d i e b e u r t e l i n g s w a t w e g heeft v a n Zebedeus o p z o e k naar „ h e t m e i s j e " e n v a n e e n aarzelende D o n Q u i c h o t e , b e g e l e i d d o o r h e t p a a r d Saartje: een mengfiguur w a a r i n m e n R o s s i n a n t k a n zien, e n o o k Sancho Panza. A l deze heterogene e n d o o r m i j o o k v r i j w i l l e k e u r i g u i t g e k o z e n reminiscenties w i j z e n erop, dat w e hier i n w e z e n m e t een origineele c o n c e p t i e te d o e n h e b b e n . I n d i t g e n r e : m o d e r n „ s p r o o k j e " , w a a r i n d e t r a d i t i o n e e l e r e q u i s i e t e n v r i j w e l geheel v e r v a n g e n z i j n d o o r elem e n t e n a a n d e hedendaagsche s a m e n l e v i n g o n t l e e n d , n e e m t h e t w e r k v a n H e n r i ë t t e v a n E i j k i n d e r d a a d e e n eigen plaats i n . H e t eenige dat m e n er tegen k a n a a n v o e r e n i s , d a t d e o n a f g e b r o k e n s t r o o m v a n grapjes d e n e i g e n l i j k e n i n h o u d te sterk o v e r w o e k e r t , m e t s c h a d e l i j k e g e v o l g e n m i n d e r v o o r d e „ s y m b o l i e k " v a n h e t geval, d i e algemeen e n vaag genoeg b l i j f t o m z u l k speelsch b i j w e r k te k u n n e n v e r d r a g e n , d a n v o o r d e e e n h e i d v a n d e n v e r t e l t r a n t . H e t associatief v e r m o g e n v a n 1
Henriëtte van Eyk, Gabriel. De geschiedenis van een mager mannetje, 1935.
6 Muiterij
82
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
d e n lezer w o r d t v a n te v e e l k a n t e n tegelijk b e s t o o k t , e n h e t v e r h a a l is o p z i c h z e l f te b o e i e n d o m d e v o o r t d u r e n d e i n m e n g i n g v a n d e geestige schrijfster n i e t te d o e n g e v o e l e n als e e n s t o o r n i s . D i t geldt i n het bijzonder v o o r de beslissende m o m e n t e n , de dramatische hoogtepunten. A l s voorbeeld het volgende. G a b r i ë l e n het p a a r d Saartje a c h t e n z i c h g e r o e p e n h u n goede w e r k e n te b e k r o n e n m e t d e v e r n i e t i g i n g v a n eenige d i p l o m a t i e k e e n m i l i t a i r e s c h a v u i t e n , d i e e e n geheel l a n d i n h e t v e r d e r f w i l l e n s t o r t e n , e e n v a n d e v r i j t a l r i j k e gedeelten m e t s o c i a a l - s a t y r i s c h e n i n s l a g . D e s c è n e speelt i n e e n t u i n h u i s i n h e t b o s c h ; d e tegenstanders o n t m o e t e n e l k a a r , h e t is er o p o f e r o n d e r . D e z o n , G a b r i e l ' s m o e d e r , d i e v a n h e t b e g i n a f a a n z i j n p e r i p e t i e ë n m e t e e n w a a k z a a m e n c r i t i s c h o o g heeft g e v o l g d , b l i j f t o p haar hoogste p u n t staan, gereed o m i n te g r i j p e n , z o o d r a d e m e n s c h l i e v e n d e taak G a b r i ë l te m a c h t i g z a l w o r d e n , e n zegt: , , I k z a l h i e r e e n v o l u u r w a c h t e n . Dan hebben we meteen maar zomertijd." — O p z i c h z e l f b e s c h o u w d is deze grap w e l a a r d i g , e n h e t was m i s s c h i e n schrijfster's b e d o e l i n g e e n i r o n i s c h t e g e n w i c h t te v e r s c h a f f e n , i n verb a n d m e t het bijbelverhaal v a n Josua, waaraan iedereen hier d e n k e n moet, maar t o c h schijnt het d o e l voorbijgeschoten, omdat de aandacht afgeleid w o r d t d o o r iets d a t m e t d e h a n d e l i n g niets m e e r te m a k e n heeft. O p a n d e r e m o m e n t e n echter is e r e e n v e e l grootere e e n h e i d b e r e i k t t u s s c h e n h a n d e l i n g e n v e r t e l t r a n t , e n d e geestigheden z i j n o o k d o o r g a a n s w e l v a n iets b e t e r a l l o o i d a n d e z o o j u i s t g e n o e m d e . H e t best is H e n r i ë t t e v a n E y k , w a n n e e r ze s c h i j n b a a r o n o p z e t t e l i j k d w a z e f o r m u l e e r i n g e n w e e t te v i n d e n , w a a r o v e r m e n h a l f e n h a l f heenleest e n w a a r v a n d e h u m o r pas achteraf als l i c h t e t r i l l i n g t o t o n s d o o r d r i n g t , b . v . daar w a a r d e z o n G a b r i ë l m e t t e r d a a d b i j s p r i n g t e n d e n „ d i p l o m a t e n " t o e r o e p t : „ D o e je o o g e n d i c h t . O f i k z a l je b l i n d m a k e n voor je heele verdere leven," — o f h e t „ h i n k e n d h o n d j e " , w a a r m e e G a b r i ë l e e n h o n d m e t e e n l a m p o o t j e v o o r t d u r e n d t o e s p r e e k t . D i t z i j n allesz i n s k o s t e l i j k e trekjes, d i e h e t p e i l a a n g e v e n w a a r o p d e geheele vert e l l i n g z o u h e b b e n gestaan, i n d i e n d e schrijfster z i c h strenger zelfbep e r k i n g h a d opgelegd. O n d e r d e passages, d i e d o o r h e t samengaan v a n h u m o r e n o n t r o e r i n g t o t h e t sterkste b e h o o r e n w a t te b e r e i k e n v a l t i n h e t V a n E y k s c h e genre, signaleer i k v o o r a l h e t slot, d e apotheose v a n d e n b e vrijder Gabriël, d i e tot „ O p p e r h o o f d m a n Z o n n e s t r a a l " gepromoveerd wordt, e n n a zijn beproevingen b e l o o n d met een visioen v a n a a r d s c h g e l u k , w a a r i n alle f i g u r a n t e n v a n h e t b o e k h u n plaats v i n d e n . G a b r i ë l b o v e n d i t i j l geteekende t a b l e a u d e l a t r o u p e u i t , d e n h e m e l b i n n e n m a r c h e e r e n d langs d e d o n d e r k o p p e n e n d e z o n n e s t e k e n ( I )
J O Y E U Z E
F A N T A S I E
83
is e e n tafereel, dat m e n n i e t g e m a k k e l i j k vergeet; d e eenigszins s c h i c h tige d y n a m i e k v a n het v o o r a f g a a n d e is er v e r e d e l d t o t e e n m a c h t i g o m h o o g s t r e v e n d e b e w e g i n g , i n h o u d e n v o r m h e b b e n elkaar g e v o n d e n .
* E E N STUDENTIKOZE G E E S T
1
M e t s t u d e n t e n e n s t u d e n t g e l i j k e n — w a n t m e n v i n d t het s t u d e n t i k o z e zelfs b i j grijsaards, — heeft de l i t e r a i r e v e r s c h i j n i n g H e n r i ë t t e v a n E y k g e m e e n , dat zij p a r o d i s t i s c h te k e e r gaat n i e t a l l e e n tegen s l e u r , c l i c h é , b e h o u d z u c h t , v e r s t a r r i n g , m a a r v o o r a l tegen d e n neerslag i n w o o r d e n v a n deze o n d e u g d e n . H a a r s t i j l is é é n v e r b a a l p r o test tegen het v e r b a l e . O n d a n k s d e sterke n e i g i n g t o t c o l l e c t i e f cerem o n i e e l v a l t deze eigenschap o o k o n d e r s t u d e n t e n o p te m e r k e n , d i e persiflages o p d e f t i g h e i d l e v e r e n o m d a t zij h u n eigen d e f t i g h e i d eerst n o g m o e t e n s c h e p p e n , d i e de „ k i l l e m a a t s c h a p p i j " h a t e n als c o n c u r r e n t e v a n h u n eigen m a a t s c h a p p i j ; e n w a a r i e m a n d n i e u w e b i n d i n g e n zoekt e n de oude w i l vernietigen, daar moet zich dit onfeilbaar w e e r s p i e g e l e n i n z i j n w o o r d g e b r u i k . Z o o ontstaat het s t u d e n t e n j a r g o n , een v a n de interessantste p h a e n o m e n e n v o o r elkeen die o p z i j n s t u d e n t e n j a r e n t e r u g b l i k t . B e u r t e l i n g s subtiel-geestig o f onzegbaar f l a u w , r a a k t het taalgebied d e r s t u d e n t e n naar de o p e e n v o l g e n d e i j s t i j d e n d e r m o d e b e z a a i d m e t d e grilligste linguïstische m o r a e n e n : w o o r d i d o l e n , i n d i v i d u e e l o n t s t a a n , c o l l e c t i e f a a n b e d e n , z o n d e r dat d a a r o m het p r o t e s t k a r a k t e r t e g e n o v e r e e n u i t g e b r e i d e r C o l l e c t i v u m , dat m e n o p m i d d e l b a r e s c h o l e n heeft l e e r e n v e r f o e i e n , v e r l o o c h e n d w o r d t . A l deze i d o l e n - v o o r - e e n - p a a r - j a a r z i j n niets a n d e r s d a n v r i j e spotvariaties o p d e o p p e r i d o l e n , w a a r v a n m e n z o o j u i s t 5 o f 6 jaar last heeft g e h a d . I n v e r r e w e g de meeste g e v a l l e n , a l bestaan er u i t z o n d e r i n g e n , h e b b e n w e d a n o o k n i e t te d o e n m e t e e n „ g e n i a l e " n i e u w v o r m i n g , zooals m e n v a n dezen leeftijd o n w i l l e k e u r i g v e r w a c h t e n z o u , m a a r m e t geringe p r o m e t h e ï s c h e d a d e n v a n r o o f , gepleegd a a n h e t o v e r g e l e v e r d taalbezit. H e t s t u d e n t e n j a r g o n is het best te o m s c h r i j v e n als e e n deftig k r o m p r a t e n of, o m g e k e e r d , als e e n b u r l e s k e stadhuis- o f v e r g a d e r i n g s s t i j l m e t l i c h t - H o m e r i s c h e c a d a n s . V o o r het overige is d i t t a a l w o n d e r o n o m s c h r i j f b a a r . M e n m o e t het h e b b e n m e e g e m a a k t ; v o o r a l het e n t h o u s i a s m e w a a r m e e b e p a a l d e grappige intonaties d o o r geheele g r o e p e n w o r d e n v a s t g e h o u d e n is o n v e r g e t e l i j k . H e l a a s r a a k t het t o c h w e l i n het vergeetboek, z o o a l s iedere m o d e . . . 1
Henriëtte van Eyk, Ais de wereld donker is . . . ,
1938.
84
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
O n d a n k s het w e z e n l i j k o n o r i g i n e e l e dezer „ t a a l " , b e h o o r t er e e n zekere o o r s p r o n k e l i j k h e i d toe o m a a n het p r i n c i p e e r v a n „ l i t e r a t u u r " te o n t w o e k e r e n , z o o a l s H e n r i ë t t e v a n E y k dat d o e t . N a t u u r l i j k is deze z i e n s w i j z e e e n z i j d i g . S l e c h t s é é n b e p a a l d e k a n t v a n haar w e r k w o r d t d o o r d e a a n d u i d i n g „ s t u d e n t i k o o s " b e s t r e k e n , m a a r dat d a n o o k z o o o n m i s k e n b a a r , dat m e n geheele b l a d z i j d e n v a n haar h a n d i n s t u d e n t e n a l m a n a k k e n z o u k u n n e n z e t t e n z o n d e r gevaar te l o o p e n , dat de m y s t i f i c a t i e o n t d e k t w e r d . D e z e b l a d z i j d e n z o u d e n o p z i j n h o o g s t als t a l e n t v o l l e u i t z o n d e r i n g , n i e t als q u a l i t a t i e f a f w i j k e n d o p v a l l e n . H e n r i ë t t e v a n E y k ' s t a a l g e b r u i k is „ s t u d e n t i k o o s " , d o o r d a t z i j , d e f t i g h e i d p a r o d i e e r e n d , v a n staande u i t d r u k k i n g e n , abstracta, e e r w a a r d i g e l i t e r a i r e c l i c h é ' s , u i t e r m a t e d w a z e t o e p a s s i n g e n o f opzettelijk „ f o u t i e v e " combinaties b e d e n k t ; de onverschilligheid, de grillige onrust, e n een onweerstaanbare joie de vivre, die m e n bij haar o p m e r k t , zijn ó o k w e l aan studenten eigen, maar t o c h alleen v o o r z o o v e r zij j o n g e m e n s c h e n z i j n ; deze e i g e n s c h a p p e n z i j n n i e t t y p i s c h s t u d e n t i k o o s . H e n r i ë t t e v a n E y k bezit e e n , s o m s v e r m o e i e n d , m a a r a l t i j d w e e r k o d d i g p r o c é d é o m d e verstarde k e r n e n i n d e taal u i t h u n s c h u i l h o e k e n o p te j a g e n : e e n h a l f g e m e c h a n i s e e r d e S i n t V i t u s d a n s v a n r e d e k u n s t i g e s t o p l a p p e n , e e n o p z i j n k o p gezette b o e k e n t a a l . E n h o e w e l m e n n i e t v e r g e t e n m a g , dat z o n d e r d e geijkte „ r h e t o r i e k " d e r overgeleverde t a a l v o r m e n deze s t i j l o n b e s t a a n b a a r z o u z i j n , t e r w i j l o o k het g e m a k k e l i j k n a b o o t s b a r e e r v a n n i e t b e p a a l d p l e i t v o o r d e a a n w e z i g h e i d v a n d e b e f a a m d e „ e e u w i g e w a a r d e n , " t o c h laat m e n z i c h graag a m u s e e r e n d o o r iets dat i n e e n b e p e r k t e b e t e e k e n i s stellig tot de taalvernieuwende, „ d y n a m i s c h e " krachten i n onze l i t e r a t u u r g e r e k e n d m o e t w o r d e n . D i t heeft het m e t het s t u d e n t e n j a r g o n g e m e e n , — m e t d i t veelzeggend v e r s c h i l , dat s t u d e n t e n d o o r gaans geen b o e k e n s c h r i j v e n i n h u n j a r g o n . E e n i g e v o o r b e e l d e n m o g e n het b o v e n s t a a n d e v e r d u i d e l i j k e n . P a g . 3 7 : „ w a a r ze k e n n i s m a a k t e m e t e e n v e r l e i d e r " ( p a r o d i e o p het g e b r u i k v a n e e n clichét e r m uit de goedkoopere „ r o m a n t i e k " ) . Pag. 25: „ vroeg het leger d o o r h e t r a a m " ( p a r o d i e o p h e t g e b r u i k v a n v e r z a m e l n a m e n ) . P a g . 10: „ niet h a d d e n k u n n e n h e b b e n g e h a d " (parodie o p „deftige" werkwoordvervoegingen). Pag. 43: „ de schoolm e e s t e r schreef b o e k e n o v e r d e b e t e e k e n i s v a n P i e t H e i n " ( p a r o d i e o p d e z w a a r w i c h t i g e h i s t o r i c i t e i t v a n personages, w a a r a a n geen v e r s t a n d i g m e n s c h e e n „ b e t e e k e n i s " z a l t o e k e n n e n ; d i t grapje is a l b i j z o n d e r geraffineerd: m e n spreekt w e l over de „ b e t e e k e n i s " v a n Erasmus, maar n u juist niet over die v a n Piet H e i n ! ) . H o e w e l deze „ K e r s t v e r t e l l i n g e n " , a f g e w i s s e l d d o o r S i n t e r k l a a s g r o t e s k e n , m e t é é n u i t z o n d e r i n g n i e t o p h e t p e i l staan v a n Gabriel,
E E N
S T U D E N T I K O Z E
G E E S T
85
t o t d u s v e r r e haar beste b o e k , h o e w e l e e n zekere o p p e r v l a k k i g e v l o t h e i d s o m s h i n d e r t , daarnaast e e n a l te v e e l v u l d i g e h e r h a l i n g v a n m o t i e v e n , althans v a n n e v e n m o t i e v e n ( b e e s t e n e n v o o r w e r p e n p r a t e n te v a a k v o l g e n s d e sanctie v a n h e t s p r o o k j e s p r o c é d é , n i e t u i t i n n e r l i j k e n o o d z a k e l i j k h e i d ) , b l i j f t er v e e l te w a a r d e e r e n o v e r , v o o r a l daar w a a r d e schrijfster z i c h b e p e r k i n g heeft w e t e n o p te leggen. M a a r o o k w a a r haar d i t g e l u k t , h e b b e n w e v e e l a l t o c h slechts te d o e n m e t e e n „ l a a g s g e w i j z e " i n s p i r a t i e , w a a r d o o r zij h e t e e n o p h e t a n d e r e stapelt: geen c o n c e n t r i s c h e , alzijdig o v e r w o g e n b o u w , d o c h e e n g u i r l a n d e v a n d o l l e i n v a l l e n . R e e d s i n d e eerste n o v e l l e , Decemberrequisieten, een sprekend voorbeeld v a n Henriëtte v a n Eyk's techniek, zijn w i j getuige v a n h e t a f r o l l e n v a n e e n s o o r t „ p r o t e s t k e t e n , " w a a r v a n d e eerste s c h a k e l b e t r e k k i n g heeft o p d e b e l a c h e l i j k e S i n t e r k l a a s c o n v e n t i e i n e e n w e r e l d d i e h e t zaliger acht te o n t v a n g e n d a n te g e v e n , t e r w i j l d e laatste, als i k h e t g o e d b e g r e p e n h e b , e e n zekere p o l i t i e k e s t r e k k i n g v e r t o o n t . D a a r t u s s c h e n i n gaat het d a n g e d u c h t s p e e l s c h t o e : er is n i e t é é n S i n t e r k l a a s , m a a r e e n leger v a n S i n t e r k l a z e n , d a t tevergeefs tracht h e t m e n s c h d o m g e l u k k i g te m a k e n ( h e t p r o t e s t v e r r u i m t z i c h h i e r t o t e e n satyre o p d e s o c i a a l - u t o p i s t i s c h e idee v a n materieële o v e r d a a d v o o r a l l e n ; w a n t d e S i n t e r k l a z e n k o m e n n o o i t i n a a n r a k i n g m e t de „ e c h t e " a r m e n ) e n dat tenslotte v e r d r e v e n w o r d t d o o r e e n c o n c u r r e e r e n d leger v a n K e r s t m a n n e t j e s , d a t o n d e r d e leus „ V r e d e o p a a r d e " o p l a a k b a r e w i j z e h e u l t m e t het w e r k e l i j k e leger. E e n e r z i j d s d u s s t r i j d tegen c o n v e n t i e e n leugenachtige l e u z e n , a n d e r z i j d s sociale e n p o l i t i e k e t e n d e n z . H e t ligt i n t u s s c h e n v o o r d e h a n d , dat d i t vermakelijke bedenksel zóóveel aan z i n e n bedoeling n i e t d r a g e n k a n ; w a t naar d e n o p z e t s t u d e n t i k o o s is ( d e v e r s c h i l l e n d e S i n t e r k l a z e n : e e n echte s t u d e n t e n i n v a l , d i e t i j d e n s h e t S i n t e r k l a a s feest o p d e k r o e g v a a k genoeg is gerealiseerd, b . v . d o o r t w e e S i n t e r k l a z e n te l a t e n b i n n e n k o m e n , d i e e l k a a r b e s t r i j d e n e n o p d e p l e c h tigste w i j z e i n d e n b a n d o e n ) l e e n t z i c h n u e e n m a a l m i n d e r g o e d v o o r „strekkingen": de student w i l de w e r e l d niet verbeteren, hij v e r d o n k e r e m a a n t haar. E n n ó g m i n d e r w i l h i j d e w e r e l d u i t b e e l d e n , — z o o als d e k u n s t e n a a r . K u n s t e n a r e s t o o n t H e n r i ë t t e v a n E y k z i c h p a s i n h e t zesde v e r h a a l , H e t Wonder, d a t m i n s t e n s e e n klasse h o o g e r staat d a n d e a n d e r e v i j f . N i e t o m d a t h e t geestig is e n g o e d g e s c h r e v e n , o f o m d a t d e s c h i m p s c h e u t e n tegen d e logge i n e r t i e ë n des l e v e n s n i e t v a n d e l u c h t z i j n . D e eenige o o r z a a k w a a r o m d i t v e r h a a l , dat e v e n a a n A n d e r s e n d o e t d e n k e n , het „ d o e t , " is gelegen i n z i j n w a a r d e als s y m b o o l . A n d e r s gezegd: er is i n d i t v e r h a a l o v e r e e n d i k k e n d i c h t e r e n e e n b o o s a a r d i g e v l a m m é é r v e r z i n n e b e e l d d a n d e schrijfster z i c h t i j d e n s het s c h r i j v e n e r v a n ,
86
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
laat staan e r v ó ó r , b e w u s t geweest k a n z i j n , t e r w i j l d i e n o v e r e e n k o m stig o o k d e lezer d e n z i n e r v a n n i e t vat a l l e z e n d e , d o c h a l m e d i t e e r e n d e o v e r het gelezene, achteraf. N a d e l e c t u u r k e e r t h e t t o t o n s t e r u g ; het w e r k t n i e t n a als h e t n a b e e l d v a n e e n v e r n u f t i g v u u r w e r k v a n i n d r u k k e n , het schept zichzelf o p n i e u w , met een onvermoed e n achtergrond, waartegen het o p n i e u w , e n betooverender, l i c h t e n gaat. E e n d i k k e d i c h t e r , — e n m e n w e e t reeds, d a t h e t iets b i j z o n d e r s w o r d e n k a n , als d e a u t e u r o p p a s t . E e n d i k k e , m a t e r i a l i s t i s c h e d i c h t e r , d i e e v e n v e e l a a n l e k k e r e t e n e n d r i n k e n d e n k t als a a n v e r z e n s c h r i j v e n , m e t e e n o u d e verzorgster, e e n p o t k a c h e l t j e e n e e n K e r s t b o o m , — e n i n h e t p o t k a c h e l t j e t o e v a l l i g e e n v l a m , d i e h e t slechte w i l , d i e b r a n d sticht v i a d e n K e r s t b o o m e n h e t h e b b e n e n h o u d e n v a n d e n d i c h t e r t o t a s c h verteert. W a t w i l m e n m e e r ? D i t is p r a c h t i g . D e geest, v e r l o o c h e n d , w o r d t t o t v e r t e r e n d e l e m e n t , zooals d e g e v a l l e n engel t o t L u c i f e r , e n r i c h t z i c h tegen h e t o m h u l s e l , d a t h e m u i t d r e e f . D a t d e d i c h t e r o n v e r b e t e r l i j k b l i j k t e n d e l o u t e r i n g n i e t accepteert, is z i j n zaak e n d e zaak v a n H e n r i ë t t e v a n E y k , d i e n o g e e n s l o t m o e s t b e d e n k e n . M a a r d a t z i j d e z e n i n v a l h a d , d i e m é é r is d a n e e n i n v a l a l l e e n , s t e m p e l t haar t o t e e n schrijfster, o p w i e r w e r k d e t e r m „ s t u d e n t i k o o s " toepasbaar i s als o r i ë n t e e r i n g s m i d d e l , d o c h z e k e r n i e t als etiket.
O M E N BIJ H E T SPROOKJE
1
H e n r i ë t t e v a n E y k is w e l eens o n z e eenige s p r o o k j e s s c h r i j f s t e r gen o e m d . M a a r o o k o p h e t g e b i e d d e r speelsch-fantastische l i t e r a t u u r z i j n n o g w e l iets f i j n e r e o n d e r s c h e i d i n g e n te t r e f f e n ; e n h o e w e l n i e m a n d e r a a n t w i j f e l t o f deze schrijfster is eenig i n haar genre, l i j k t m i j d i t genre m e t d e n t e r m „ s p r o o k j e , " e e n t e r m d i e i k zelf vroeger o o k w e l gebezigd h e b i n d i t v e r b a n d , t o c h o n v o l d o e n d e gekenschetst, tenzij m e n slechts e e n globale a a n d u i d i n g b e o o g t te g e v e n , m e t a n d e r e aanduidingen vrij verwisselbaar. M e n k a n de waarde v a n H e n riëtte v a n E y k ' s v e r b e e l d i n g e n i n t a c t l a t e n , e n n i e t t e m i n v a s t s t e l l e n , dat zij i n v r i j w e l alle o p z i c h t e n het tegendeel z i j n v a n s p r o o k j e s , zooals d i t m e t hetzelfde r e c h t gezegd k o n w o r d e n v a n d e d i e r e n v e r h a l e n v a n G u s t a v M e y r i n k . E e n d e f i n i t i e te l e v e r e n v a n h e t s p r o o k j e is niet gem a k k e l i j k , aangezien h i e r eerder s p r a k e is v a n e e n c o m p l e x v a n eigens c h a p p e n , d i e i n steeds w i s s e l e n d e v e r h o u d i n g k u n n e n o p t r e d e n , 1
Henriëtte van Eyk, Truus de Nachtmerrie,
1939.
O M
E N
BIJ
H E T
S P R O O K J E
87
d a n v a n e e n b e t r o u w b a r e , m i n o f m e e r m e c h a n i s c h toepastbare f o r m u l e . T o t d i t c o m p l e x b e h o o r t b . v . e e n t r a d i t i o n e e l e sfeer, o f zelfs h e t t r a d i t i o n e e l e m o t i e f ( f o l k l o r e , n a w e r k i n g v a n h e i d e n s c h e sagen), d i e i n t u s s c h e n a l l e r m i n s t t o t c o d e v e r s t a r d b e h o e v e n te z i j n o m z i c h als z o o d a n i g te l a t e n g e l d e n . H u n o o r s p r o n g v i n d e n zij i n d a t groote psychische reservoir v a n oerbeelden e n oertypen, dat de een „mythisch b e w u s t z i j n " noemt, een tweede „collectief onderb e w u s t z i j n " , e n d a t steeds sterke v e r w a n t s c h a p heeft g e t o o n d te b e z i t t e n m e t d e geestesstructuur v a n h e t k i n d . D i t alles n u o n t b r e e k t b i j H e n r i ë t t e v a n E y k . W a n n e e r m e n b i j haar a l eens e e n e n k e l e k e e r overgeleverde e l e m e n t e n h e r k e n t , d a n is er t o e v a l i n het s p e l , o f d e b e d o e l i n g is d u i d e l i j k p a r o d i s t i s c h . H e n r i ë t t e v a n E y k is te o r i g i n e e l o m a a n d e t r a d i t i e i n b o v e n b e d o e l d e n z i n te k u n n e n o f f e r e n , m a a r haar o r i g i n a l i t e i t k r i j g t d a a r d o o r tevens iets o p p e r v l a k k i g s : e e n s p e l v a n v e r n u f t , e e n k a l e i d o s k o o p v a n geestige zetten, z o n der d e m o n i s c h e n o n d e r s t r o o m . E n w a t de „kinderlijkheid" betreft: o f s c h o o n zij alleraardigste v e r h a l e n v o o r k i n d e r e n weet te b e d e n k e n (Michiel. De Geschiedenis van een M u g ) , b e t w i j f e l i k t o c h , o f z i j , naast e e n v e r f r i s s c h e n d e k i n d e r l i j k h e i d v a n geest, d i e k i n d e r l i j k h e i d v a n z i e l b e z i t w e l k e h e t k i n d z o u v e r m o g e n te b o e i e n , i n d i e n h e m d e v e r h a l e n u i t Truus de Nachtmerrie w e r d e n n a v e r t e l d . H i e r m e e b e n i k t o t e e n t w e e d e k e n m e r k v a n het s p r o o k j e g e n a d e r d , dat m e n i n h e t w e r k v a n H e n r i ë t t e v a n E y k m i s t . O f e i g e n l i j k is er, i n d i t o p z i c h t , i n plaats v a n e e n gemis e e n te v e e l i n het s p e l . H e t w o o r d „ s p r o o k j e " zal etymologisch w e l m e t „ s p r e k e n " samenhangen, w e l k e t a a l k u n d i g e a f k o m s t d a n n o g m e r k b a a r is i n d e o m s t a n d i g h e i d , dat m e n e e n echt s p r o o k j e steeds m e t a n d e r e w o o r d e n , o f „ m e t z i j n eigen w o o r d e n " n a v e r t e l l e n k a n , z o n d e r d a t d e w e r k i n g n o e m e n s w a a r d v e r z w a k t b e h o e f t te w o r d e n d o o r z u l k e e n m o n d e l i n g e p a r a frase. E n t y p e e r e n d v o o r H e n r i ë t t e v a n E y k is n u j u i s t d e sterk o p d e n v o o r g r o n d tredende functie v a n de „eigen w o o r d e n " v a n de schrijfster zelf, d i e n i e t a l l e e n e e n o n v e r b r e e k b a r e e e n h e i d v o r m e n met d e n i n h o u d , maar d i e dezen i n h o u d o o k i n beslissende mate d r a g e n e n zelfs b e p a l e n v a a k . H a a r fantasie is e e n fantasie v a n d e n b u i t e n k a n t , e e n w o o r d f a n t a s i e , e e n fantasie v a n s c h e r p geziene situaties e n k l e u r i g e détails, e n , z o o m e n a l v o l m o n d i g toegeven m o e t , d a t deze b u i t e n k a n t h e e l w a t u i t l o o p e r s u i t z e n d t naar „ b i n n e n " toe, d i t b i n n e n w e r k , — waaronder i k niet alleen het „verhaal" versta, m a a r o o k algemeene s t r e k k i n g , sfeer e n e m o t i o n e e l e n a w e r k i n g , — is t o c h d o o r g a a n s niet v a n d i e n a a r d , d a t het e e n z e l f s t a n d i g b e s t a a n v e r m a g te l e i d e n z o n d e r het d e k b l a d . D i t v e r s c h i j n s e l is r o o k g e r e i v e e l a l niet v r e e m d , z a l m e n zeggen. I n d e r d a a d , m a a r i k
88
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
h e b d a n o o k n o o i t b e w e e r d , d a t H e n r i ë t t e v a n E y k geen v o o r t r e f f e l i j k e m e r k e n i n d e n h a n d e l b r e n g t . A l l e e n is h e t n i e t h e t b e k e n d e merk G r i m m . W i e de verhouding v a n Henriëtte v a n Eyk's vertellingen — w i l m e n e e n etiket, m e n n o e m e ze „ g r o t e s k e a l l e g o r i e ë n " , o f „allegor i s c h e h u m o r e s k e n " , o f iets dergelijks — t o t h e t s p r o o k j e a a n e e n n a d e r o n d e r z o e k w i l o n d e r w e r p e n , z a l o p t a l l o o z e a n d e r e facetten s t u i t e n v a n e e n p r o b l e e m , dat i n k o r t b e s t e k m o e i l i j k o p b e v r e d i g e n d e w i j z e te b e h a n d e l e n i s . Z o o k o r t m o g e l i j k u i t g e d r u k t : deze schrijfster is te s c e p t i s c h e n te s a t y r i s c h aangelegd o m als s p r o o k j e s s c h r i j f s t e r te b o e k te k u n n e n staan. D a t i k p e r s o o n l i j k haar w e r k l i e v e r lees d a n m e n i g e c h t s p r o o k j e , d o e t a a n deze c o n s t a t e e r i n g niets af. H o e w e l het d w a a s h e i d z o u z i j n deze v e r h a l e n „ i n t e l l e c t u a l i s t i s c h " te n o e m e n , — a l z i j n ze i n t e l l i g e n t , — s c h i j n e n zij t o c h o n t s p r o t e n a a n h e t speelsche b r e i n v a n i e m a n d d i e i n laatste i n s t a n t i e e e n i n t e l l e c t u a l i s t e is, e n d i e d a a r o m o o k m o e i l i j k i n haar eigen s c h e p p i n g e n g e l o o v e n k a n . H a a r v e r h a l e n z i j n steeds e e n reactie, zij z i j n geen a u t o n o m e creaties i n d i e n z i n , dat zij h a d d e n k u n n e n o n t s t a a n z o n d e r d e n w e e r s t a n d eener gemechaniseerde s a m e n l e v i n g . D e i n s p i r a t i e , d e a a n d r i f t o m te s c h r i j v e n , is h i e r b i j n a a l t i j d s o c i a a l - c r i t i s c h o f h u m a n i t a i r u t o p i s t i s c h gericht, haar h u m o r i s t i s c h e effecten d a n k t zij a a n déraillem e n t e n , aan het steken v a n spaken i n het vliegwiel der ontzielde m a a t s c h a p p i j ; o o k haar t a a l g e b r u i k t r o u w e n s o n t l e e n t z i j n grootste charme a a n d i t karakter v a n déraillement. A l s uitgangspunt m a g d i t e e n zekere b e p e r k t h e i d v e r r a d e n , j u i s t i n deze b e p e r k t h e i d ligt t o c h o o k w e e r e e n g o e d d e e l v a n haar k r a c h t . E e n g r o o t e r e v e e l z i j d i g h e i d , e e n v e r r u i m i n g v a n b l i k , e e n e n t a m e e r e n v a n n i e u w e genres: h e t z o u haar k u n s t slechts k u n n e n s c h a d e n , e n stellig a f b r e u k d o e n a a n d e v a a k u i t s t e k e n d gerealiseerde l i t e r a i r e b e d o e l i n g e n , d i e b i j i e m a n d v a n haar aanleg eerder a a n g e w e z e n z i j n o p h e t k l e i n e d a n o p h e t g r o o t e ; e n reeds h e t nietige s p r o o k j e b l i j k t , d a n k zij b e p a a l d e collectieft r a d i t i o n e e l e e l e m e n t e n , te „ g r o o t " v o o r haar. A a n d e n a n d e r e n k a n t m o e t m e n z i c h afvragen, o f d e hedendaagsche m e n s c h , als l i t e r a i r e n c r i t i s c h - d e n k e n d w e z e n , n o g w e l s p r o o k j e s s c h r i j v e n k a n . B e a n t w o o r d t m e n deze vraag o n t k e n n e n d , d a n w i j z i g t z i c h h e t aspect v a n o n s p r o b l e e m n a t u u r l i j k geheel e n a l . R e e d s A n d e r s e n v e r w i j d e r t z i c h v r i j v e r v a n h e t type s p r o o k j e , zooals dat o n s d o o r G r i m m e n P e r r a u l t , e n d a n n o g n i e t eens geheel z u i v e r , nagelaten w e r d ; reeds A n d e r s e n is v o o r h e t s p r o o k j e v a a k te „ l i t e r a i r " . Z i j n w i j m o d e r n e n d a n z o o gedegenereerd, d a t w i j t o t h e t m y t h i s c h e b e w u s t z i j n geen toegang m e e r h e b b e n ? E e n gevaarlijke g e v o l g t r e k k i n g ! M e n k a n h e t g e l u k k i g o o k a n d e r s z i e n , n a m e l i j k d o o r te s t e l l e n , e e n e r z i j d s ,
O M
E N
BIJ
H E T
S P R O O K J E
89
dat h e t m y t h i s c h e b e w u s t z i j n , a f g e s c h e i d e n v a n d e m é r i t e s d e r g e n e n d i e deze b r o n o p n i e u w z o u d e n w i l l e n a a n b o r e n , i n z i c h z e l f e e n z e k e r e n o o d z a k e l i j k e v e r z w a k k i n g o n d e r g i n g ; a n d e r d e e l s , dat e e n d e r g e l i j k b e w u s t z i j n , o o k i n z i j n hoogste p o t e n t i e e n grootste z u i v e r h e i d gedacht, tegenwoordig andere v o r m e n d a n het sprookje kiest o m zich i n te v e r w e r k e l i j k e n , b . v . i n d e poëzie. I n d e n t i j d d a t s p r o o k j e s v e r h a a l d w e r d e n , m y t h e n o n t s t o n d e n , sagen z i c h l o s m a a k t e n u i t d e d r o o m e n v a n e e n v o l k , k e n d e m e n geen poëzie, d i e m e t o n z e m o d e r n e d i c h t k u n s t o o k m a a r te v e r g e l i j k e n i s . D i t is e e n b e l a n g r i j k p u n t , d a t i k i n d e a a n d a c h t a a n b e v e e l d e r v i r t u o z e bespelers v a n h e t h u i d i g e c u l t u reele m i n d e r w a a r d i g h e i d s b e s e f . M e n m o e t w e t e n w a t m e n k a n e n w a t m e n n i e t k a n ; m a a r er is w e i n i g r e d e n o m i n b o e t g e w a d e n te gaan r o n d l o o p e n a l l e e n o m d a t m e n n i e t m e e r i n staat is d e G r i e k s c h e m y t h o l o g i e o f M o e d e r d e G a n s c o n c u r r e n t i e a a n te d o e n . T e r l o o p s w i j s i k o p e e n a r t i k e l v a n E l i z a b e t h d e R o o s , H e t Sprookje voor het Sprookje (Forum 1933, p a g . 726 e. v . ) , b i j m i j n w e t e n h e t beste w a t h i e r i n H o l l a n d over het sprookje geschreven is, e n w a a r i n eveneens vrij enge g r e n z e n getraceerd w o r d e n o m te t o o n e n w a t e e n s p r o o k j e z i j n k a n , e n w a t h e t niet i s . T r u u s de Nachtmerrie, d a t z i c h m e t e n k a n m e t G a b r i ë l , e n dat d e meeste v e r h a l e n u i t Als de Wereld donker is . . . o v e r t r e f t , bevestigt h e t b o v e n s t a a n d e d o o r l o o p e n d . W a t h i e r o n t r o e r t , s o m s , is d e f i j n e toets, d e aanslag v a n d e schrijfster, n i e t d e m u z i e k d i e zij Schreef. D e g r o n d g e d a c h t e dezer o n d e r l i n g s a m e n h a n g e n d e v e r h a l e n is e e n v e r standelijke constructie, een „stelling", die o p brilliante wijze w o r d t u i t g e w e r k t e n d o o r geestige figuraties o m s p e e l d . W a t a n d e r s te zeggen v a n een coöperatieve d r o o m i n r i c h t i n g , waar veelvraten d o o r nachtmerries heengevoerd w o r d e n , o m o n d e r leiding v a n een O p p e r d r o o m h e e r o p e e n d r a a i t o o n e e l d o o r „ n a r e d r o o m e n " te w o r d e n b e l a a g d ! H e r k e n t m e n d e n t e n d e n z ? T e g e n w o o r d i g is zelfs d e d r o o m gemechaniseerd, de nachtmerries zijn „ c o m p l e x e n " geworden, e n de „ o p p e r d r o o m h e e r " heeft het b e d r i j f geregeld! I k b e w e e r h e e l e m a a l n i e t , d a t H e n r i ë t t e v a n E y k a a n F r e u d gedacht heeft, t o e n d e satyre v o r m i n haar b e g o n a a n te n e m e n ; m a a r d e lezer d e n k t a a n F r e u d , e n z o o n i e t , d a n is h i j er t o c h v o l l e d i g v a n o v e r t u i g d , d a t deze verhalen e n k e l i n o n z e n t i j d geschreven h a d d e n k u n n e n w o r d e n , o p o n z e n t i j d b e t r o k k e n z i j n e n z i c h zeer speciaal t o t t i j d g e n o o t e n r i c h t e n ( o o k a l iets w a t a a n h e t s p r o o k j e v o l s t r e k t v r e e m d i s . ) T r u u s is d a n d e u i t z o n d e r i n g o n d e r d e n a c h t m e r r i e s , d i e p r o t e s t a a n t e e k e n t tegen d e e f f i c i e n c y v a n h e t d r o o m b e d r i j f . I n plaats v a n b e n a u w d e d r o o m e n w i l zij d e n slachtoffers d e v e r v u l l i n g v a n h u n l i e f s t e n w e n s c h deelachtig d o e n w o r d e n . N a t u u r l i j k m i s l u k t d i t ; T r u u s verstrikt zich
90
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
m e t haar protege's, o f s o m s o o k a l l e e n , i n a l l e r l e i t r a g i - k o m i s c h e a v o n t u r e n , d i e i e d e r v o o r z i c h v r i j w e l gelijk k o m e n te staan m e t e e n . . n a c h t m e r r i e . Z i j draait d u s i n e e n c i r k e l t j e r o n d , d e p h i l a n t r o p i s c h e b e d o e l i n g w o r d t a d a b s u r d u m g e v o e r d . M a a r i n e l k geval is d a n t o c h de macht d e r coöperatieve d r o o m i n r i c h t i n g geknot; e n z o o T r u u s de m e n s c h e n a l geen „ g o e d heeft g e d a a n " , d a n heeft ze h e n , e n zichzelf, t o c h i n staat gesteld o m te d r o o m e n b u i t e n h e t v o o r o p g e z e t t e s c h e m a , z o o d a t h e t s p o n t a n e l e v e n het w e e r eens g e w o n n e n heeft v a n d e t e c h n i s c h e o r g a n i s a t i e . D a t i n h e t laatste v e r h a a l d e O p p e r d r o o m h e e r een blauwtje l o o p t bij een s p o o k , v o r m t v a n een e n ander de logische b e k r o n i n g . D e h e k s e n m e e s t e r d o o r z i j n eigen satellieten gefopt, —de F r e u d i a a n o v e r m a n d d o o r d e c o m p l e x e n , d i e h i j m e t z i j n f o r m u l e s m e e n d e te b e h e e r s c h e n , — d e p s y c h a n a l y s e o n t m a s k e r d als e e n hers e n s c h i m , e n zélf „ c o m p l e x b e d i n g t ! " D a t H e n r i ë t t e v a n E y k d i t v e r n u f t i g e b e d e n k s e l geheel i n d e sfeer v a n het c o n c r e t e g e b e u r e n heeft w e t e n te h o u d e n , is haar p e r s o o n l i j k geheim. I k koester groote b e w o n d e r i n g hiervoor, z o n d e r m i j nochtans te o n t v e i n z e n , d a t i k er n a d e l e c t u u r l e t t e r l i j k naar s n a k t e w e e r eens d o o r e e n n a c h t m e r r i e b e z o c h t te w o r d e n , e n d a n liefst n i e t d o o r T r u u s , h e t a a n l o k k e l i j k e v a n d e n n a a m t e n spijt. H e t b o e k T r u u s de Nachtmerrie is n a m e l i j k alles eerder d a n angstaanjagend, e n d i t is des te o p m e r k e l i j k e r o m d a t d e schrijfster w e l degelijk d e goede i n v a l l e n heeft o m angst a a n te k u n n e n jagen b i j e e n iets a f w i j k e n d e b e h a n d e l i n g d e r gegevens ( b . v . p a g . 3 0 — 3 1 : h e t o n z i c h t b a a r w o r d e n v a n tante A n e t t e , een v a n de s p o k e n die m e t T r u u s o p een o u d e n zolder w o n e n ) . I k v e r m o e d , d a t H e n r i ë t t e v a n E y k zelf b a n g is v o o r nachtm e r r i e s , — w i e zal haar h i e r h a r d o m v a l l e n ? — e n n u d e angst te v e r v a n z i c h afschreef d a n d a t h i j n o g als angst h e r k e n b a a r i s . M e n k a n d e n k e n a a n d e s u b l i m e e r e n d e w e r k i n g d e r k u n s t , m a a r d i t is t o c h n o g w a t a n d e r s . D e angst w o r d t h i e r n i e t aesthetisch v e r e d e l d , d e angst w o r d t o n z i c h t b a a r gemaakt achter e e n o v e r m a a t v a n visueele détails, v e r s t o p t i n e e n d u i z e l i n g w e k k e n d e m a s k e r a d e , e n de s p o k e n e n d e duiveltjes staan z o o d i c h t b i j o n s , d a t ze geen b e h o o r l i j k a a n l o o p j e k u n n e n n e m e n o m o n s a a n h e t s c h r i k k e n te m a k e n . . . H i e r m e e spreek i k geen a f k e u r i n g u i t , w a n t i k k e n i n H o l l a n d n i e m a n d d i e haar deze allerluchtigste t r a n s p o s i t i e v a n h e t g r u w e l i j k e n a d o e t . W e h e b b e n h i e r v o o r o n s e e n „ p e t i t f a i t a l i s m e " d e r fantasie, d a t i n d e z e n v o r m z i j n weerga n i e t v i n d t ; e e n fijn e n b e w e g e l i j k observatieverm o g e n ; d e f e i l l o o z e t e c h n i e k v a n d e beste t e e k e n f i l m s . M a a r d e d r o o m s c h u i l t t o c h ergens a n d e r s , — i n d e b u u r t v a n het s p r o o k j e misschien...
H A M L E T IN JONGENSKIEL
1
W a n n e e r i n een r o m a n o p twee verschillende plaatsen, b i j m o n d e v a n t w e e v e r s c h i l l e n d e personages, r e m i n i s c e n t i e s a a n S h a k e s p e a r e ' s Hamlet w o r d e n o p g e h a a l d , d a n m a g m e n h i e r i n e e n a a n w i j z i n g z i e n v a n b e p a a l d e b e d o e l i n g e n b i j d e n a u t e u r . M e n z o e k t d a n naar o v e r e e n k o m s t e n tusschen r o m a n e n treurspel, — overeenkomsten, varieerend t u s s c h e n losse t o e s p e l i n g e n s o l i d e parafrase, — e n i n het o n d e r h a vige geval v i n d t m e n ze o o k : E l i z a b e t h Z e r n i k e heeft i n haar 17- o f 18-jarigen M i e l v a n R e e w i j k e e n „ m o d e r n e n H a m l e t " g e s c h a p e n , of, z o o m e n h e t resultaat b e t w i j f e l e n w i l : zij heeft t i j d e n s het s c h e p p e n v a n deze j o n g e n s f i g u u r h e r h a a l d e l i j k a a n H a m l e t gedacht. H e t r o m a n c e e r e n o f dramatiseeren v a n klassieke o f antieke literaire gegevens zit reeds e n k e l e d e c e n n i a i n d e l u c h t . B e u r t e l i n g s te v e r k l a r e n d o o r het uitgeput r a k e n der „ o n d e r w e r p e n , " v a n d e n literairen „ m e l o d i e ë n s c h a t " , z o o d a t m e n a a n g e w e z e n is o p c o n t r a p u n t i s c h e v a r i a t i e s ; o f d o o r d a t eigenaardige m e n g s e l v a n p r i m i t i v i t e i t e n raffinement dat d e n m o d e r n e n k u n s t u i t i n g e n eigen i s , e n d a t m e n o o k i n d e m i d d e l e e u w e n e n d e vroege r e n a i s s a n c e aantreft, — gecostumeerde anachronismen v a n de drie k o n i n g e n of v a n Grieksche h e l d e n , — treedt d i t v e r s c h i j n s e l v o o r n a m e l i j k a a n d e n d a g b i j d i e genen, die de literatuur w i l l e n v e r n i e u w e n , bij de experimentat o r e n . I k b e h o e f slechts te h e r i n n e r e n a a n J e a n C o c t e a u ( m e t e e n t o e g e v o e g d e n n e o - k l a s s i e k e n S t r a w i n s k y , w i e n s m u z i e k d e laatste 15 j a a r dezelfde s t r e k k i n g v e r t o o n t ) . I n d e n r o m a n Ulyssus v e r w e r k t James Joyce, half parodistisch, half bij wijze v a n stijl-experiment, de Odyssee v a n H o m e r u s . D i k w i j l s o o k z i j n h e t vager b l i j v e n d e e n i n z e k e r e n z i n o n l i t e r a i r e l e g e n d a r i s c h e figuren, d i e als m o d e l o f s t r a m i e n d i e n e n v o o r d e hedendaagsche r o m a n c i e r s - v e r b e e l d i n g : k o n i n g A r t h u r e n M e r l i n i n A Glastonbury Romance v a n J o h n C o w p e r P o w y s . H e t k a r a k t e r v a n „ m o d e l " , d a t n i e t w o r d t gecopiëerd, m a a r m e t variaties o m s p e e l d , b l i j f t i n a l deze g e v a l l e n g e h a n d h a a f d ; slechts z e l d e n gaat m e n z o o v e r , h e t p r i n c i p e v a n d e H a m l e t v e r t o o n i n g - i n s m o k i n g o p d e n r o m a n t o e te p a s s e n . H o e h e t z i j , d e t e n d e n z bestaat, e n deze t e n d e n z b e r u s t niet o p d e r e n a i s s a n c i s t i s c h e b e h o e f t e o m het c o n t e m p o r a i n e op te sieren m e t k l a s s i e k e a r a b e s k e n , m a a r j u i s t o m g e k e e r d : o m h e t k l a s s i e k e te b e n a d e r e n m e t b e h u l p v a n het m o d e r n p s y c h o l o gische i n l e v i n g s v e r m o g e n , d a t d e tragiek w e n s c h t te v e r z a k e l i j k e n e n het n o o d l o t t o t i n s t i n c t e n t e r u g te b r e n g e n . E e n p r a c h t i g m i k p u n t v o o r de invectieven v a n reactionaire kunstrechters, v o o r w i e V o n d e l w e l e e n t i j d g e n o o t is v a n A r i s t o t e l e s , m a a r J o y c e niet v a n H o m e r u s . . . 1
Elizabeth Zernike, De oudste Zoon, 1937.
92
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
M e n z o u E l i z a b e t h Z e r n i k e o n r e c h t d o e n , i n d i e n m e n haar r o m a n De oudste Zoon o o k m a a r v l u c h t i g z o u w i l l e n v e r g e l i j k e n m e t datgene w a t deze h a c h e l i j k e e x p e r i m e n t e n o n s a a n i r o n i s c h e v e r s c h u i v i n g e n e n afgronden v a n tijdsrelativisme hebben geopenbaard. Zooals zoov e l e v r o u w e n k e n t E l i z a b e t h Z e r n i k e d e i r o n i e a l l e e n v a n h o o r e n zegg e n . Z i j is i n staat e e n m o d e r n e n H a m l e t te „ g e v e n " , — zij het o o k m e e r i n h e t vage, — z o n d e r het o p e e n gegeven m o m e n t u i t te p r o e s t e n v a n d e n l a c h . M e n w e e t n i e t g o e d o f m e n d i t i n haar l o v e n o f l a k e n m o e t , — m a a r z o o v e e l is t o c h z e k e r , dat het v o o r d e n b e s p r e k e r e e n o n d e r h o u d e n d e taak m o e t z i j n d e p u n t e n v a n o v e r e e n s t e m m i n g e n v e r s c h i l n a a r v o r e n te b r e n g e n . H o o f d z a a k is n a t u u r l i j k d e p s y c h o l o g i s c h e p a r a l l e l . A l s z o o d a n i g is e e n a u t e u r o o k v o l k o m e n gerechtigd a a n H a m l e t te h e r i n n e r e n , w a n n e e r d e f i g u u r v a n d e „booze m o e d e r " zulk een doorslaggevenden i n v l o e d o p de karaktero n t w i k k e l i n g v a n d e n z o o n u i t o e f e n t als h i e r het geval i s . O v e r i g e n s w o r d t b i j deze m o e d e r alles d a d e l i j k a l o n d o o r z i c h t i g ; E l i z a b e t h Z e r n i k e h u l t z i c h i n m i s l e i d e n d e r o o k g o r d i j n e n , e n m e n heeft geen h o u v a s t o o k m a a r a a n é e n e n k e l e n m o o r d . D e m o e d e r v a n M i e l is o m te b e g i n n e n z i j n t w e e d e m o e d e r . D e a a n g e b e d e n v a d e r , e e n z a k e n m a n d i e s c h i l d e r w i l z i j n , gaat v o o r l a n g e n t i j d o p r e i s , z i c h z e l f u i t schakelend t e n gunste v a n een verder o n b e k e n d b l i j v e n d e n medem i n n a a r . G e e n b o o z e o o m d u s , — a l l e e n treft e e n d u b b e l z i n n i g e grootvaderfiguur, die v a n H a m l e t ' s o o m een e n ander meegekregen s c h i j n t te h e b b e n . D e n a u w e l i j k s t e k o r t gedane v a d e r d o e m t af e n toe o p u i t het h o o g e N o o r d e n , — evenals d e „ g e e s t " , — m a a r m e t zeer g e m o e d e l i j k e i n t e n t i e s , z o o d a t d e a a n s p o r i n g t o t w r a a k z i c h h i e r bepaalt t o t e n k e l e b e s c h e i d e n p o g i n g e n o m M i e l v a n d e v r o u w e n afk e e r i g te m a k e n . E r z i j n t w e e v r i e n d e n , d i e c o n f i d e n t i e s i n o n t v a n g s t n e m e n . H a m l e t - M i e l heeft v e r d e r o o k iets v a n Y o u n g F o r t i n b r a s : reeds i n d e n a a n v a n g v a n het b o e k w i j s t z i j n s p i j b e l e n d e v a d e r h e m als o p v o l g e r a a n i n de zaak, d i e d a n zelfs f l o r e e r e n gaat; a a r z e l e n d , e e n k e n n i g , m e d i t a t i e f e n w a n t r o u w e n d als z i j n n a a m g e n o o t , t o o n t deze H a m l e t e e n m e r k w a a r d i g e d o o r t a s t e n d h e i d z o o d r a d e o l i ë n e n de v e t t e n i n het s p e l w o r d e n gebracht, c o m p e n s a t i e v o o r d e d u e l s e n de theatrale i n t r i g e s v a n d e n D e e n s c h e n p r i n s . D e c o m p a g n o n , m e t w i e n M i e l v e e l te m a k e n heeft, e n z i j n d o c h t e r T o n y z i j n d e d u p l i c a t e n v a n P o l o n i u s e n O p h e l i a . D e eerste w o r d t n i e t v e r m o o r d , e n d e t w e e d e is e e n v r o u w v a n i n d e d e r t i g d i e a a n o n b e v r e d i g d h e i d l i j d t e n z i c h d a a r n a a r gedraagt, d o c h de o v e r e e n k o m s t t u s s c h e n haar hyster i s c h e n a a n v a l e n O p h e l i a ' s k r a n k z i n n i g h e i d is o n a f w i j s b a a r : zij v e r t o o n t het essentieele v a n d e O p h e l i a i n het t r e u r s p e l , a l z i j n de b i j o m s t a n d i g h e d e n a n d e r s . K e n s c h e t s e n d v o o r O p h e l i a is i m m e r s n i e t , d a t
zi < <
v
v
<J ; j t( a
z
a ] e ]
l e
c
i xi i -w i g <J k i b \
e
a
(
z
J-> <J v; b n u p z< „ n n g< ri n — k v j«
H A M L E T
I N
J O N G E N S K I E L
93
zij j o n g is, z i c h v e r d r i n k t e n e e n p r a a t z i e k e n v a d e r heeft, m a a r dat zij v o o r H a m l e t de d e m o n i e v a n de v r o u w o p e n b a a r t i n dézen u i t e r s t e n vorm. H e t l i g t n i e t i n m i j n b e d o e l i n g d o o r m i d d e l v a n deze analogieën, d i e t o t i n het g r o t e s k e u i t te b r e i d e n z o u d e n z i j n , t w i j f e l te z a a i e n a a n d e n e r n s t v a n E l i z a b e t h Z e r n i k e ' s b o e k . D e z e analogieën d r i n g e n z i c h nergens o p ; zij z i j n v e r s t o p t ; m a a r let m e n er o p , d a n b l i j k e n ze t o c h w e l o n m i s k e n b a a r a a n w e z i g te z i j n . M e n k a n d a n n o g een geheel anderen, omgekeerden weg inslaan en zich afvragen: w e l k licht w o r d t er o p d e n H a m l e t (als , , t i j d e l o o z e " f i g u u r ) g e w o r p e n d o o r de p s y c h o l o g i s c h e v e r h o u d i n g e n d i e d i t b o e k b e h e e r s c h e n ? I n z e k e r e n z i n is d i t een v e r r a s s e n d l i c h t , dat de h o n d e r d - e n - é é n reeds b e s t a a n d e v e r k l a r i n g e n n i e t m e t e e n n i e u w e v e r m e e r d e r t , m a a r ze gedeeltelijk o p h e f t e n v o o r e e n a n d e r gedeelte sterk v e r e e n v o u d i g t . D e oudste Zoon i s , w a n n e e r m e n naar e e n k r a c h t i g e f o r m u l e z o e k t , het b o e k v a n de vera n t w o o r d e l i j k h e i d . M i e l zorgt v o o r z i j n f a m i l i e , w a a k t o v e r z i j n zusjes, geeft z i j n v a d e r e n z i j n m o e d e r g e l d . H e t o v e r s p e l v a n de m o e d e r o n t d e k t h i j als e e n d e t e c t i v e ; e e n o u d e r l i j k e n t w i s t s m o o r t h i j i n d e n k i e m als e e n n a c h t w a k e r ; e n als e e n b i e c h t v a d e r z o u h i j w e l i n het z i e l e l e v e n v a n z i j n v r i e n d O t t o w i l l e n d o o r d r i n g e n o m de „ e e r l i j k e b e d o e l i n g e n " vast te s t e l l e n d i e deze m e t z i j n zusje heeft. M . a . w . M i e l is e e n h u i s e l i j k e p o l i t i e a g e n t . M a a r d i t is n u j u i s t o o k de sleutel ( é e n v a n de sleutels) t o t de H a m l e t - f i g u u r . I n laatste i n s t a n t i e b e m o e i t H a m l e t zich met d i n g e n die h e m niet aangaan, een stelling, die v o o r a l d a n m o e i l i j k te weerleggen z a l z i j n , i n d i e n m e n de v e r s c h i j n i n g v a n d e n „ g e e s t " o p v a t als e e n p r o d u c t v a n H a m l e t ' s eigen verb e e l d i n g s k r a c h t . E e n geest v e r t e l t H a m l e t iets o v e r z i j n v a d e r e n moeder, — onverschillig wat: een moord, een nachtelijken t w i s t , o v e r s p e l , — e n h i j g e l o o f t het e n reageert e r o p m e t e e n p a r a a t h e i d d i e het v e r m o e d e n wettigt, dat h i j reeds j a r e n l a n g o p z o o i e t s zat te w a c h t e n . H o e w e l e e n v e r k l a r i n g m e t b e h u l p v a n het z.g. „ O e d i p u s c o m p l e x " z i c h hier onweerstaanbaar moet o p d r i n g e n , zal m e n er g o e d a a n d o e n naast d i t c o m p l e x , dat w i j a l l e n i n m e e r d e r e o f m i n d e r e m a t e b e z i t t e n , e e n v e r k l a r i n g t o e te l a t e n d i e v o o r H a m l e t geldt i n het b i j z o n d e r . H a m l e t is i n w e z e n e e n i n q u i s i t e u r , een super i e u r e s p i o n . D a a r o m is h i j n o g n i e t v e r o o r d e e l d , m a a r m e n v e r t r o u w t n u z i j n metaphysische bespiegelingen opeens veel m i n d e r , hij w o r d t — e n d i t is e e n g o e d d i n g — o p e e n s v e e l m i n d e r „ i n t e r e s s a n t " . B r e n g t e e n b o e k o n s t o t n a d e n k e n , d a n v e r g e t e n w i j de t e k o r t k o m i n g e n v a n d e n a u t e u r . E l i z a b e t h Z e r n i k e t o o n t z i c h een fijngev o e l i g r o m a n c i è r e , z o o l a n g het er o m gaat de o v e r w e g i n g e n v a n haar j e u g d i g e h o o f d p e r s o o n o p d e n v o e t te v o l g e n . D a a r o m h e e n e v e n w e l
M U I T E R
94
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
is alles z o o vaag e n o n u i t g e s p r o k e n , b l i j f t e r z o o v e e l o n u i t g e w e r k t i n d e z e n r o m a n , — h e t g e e n m e t „ijle s f e e r " goedgepraat pleegt te w o r d e n , — d a t i k d e gedachte n i e t v a n m i j k a n afzetten, d a t d i t gegeven b e t e r t o t z i j n r e c h t was g e k o m e n i n e e n d a g b o e k . N u w e e t i k w e l , d a t m e n i n een jeugdroman i n d i t opzicht zijn eischen matigen moet. V o o r a l w a n n e e r deze d a n n o g gepaard gaat m e t t w i j f e l e n z e l f k w e l l i n g , is d e u i t b e e l d i n g d e r specifiek p u b e r e s k e v e r w a r d h e i d w e i n i g gebaat m e t e e n a l te d u i d e l i j k e , a l te h a r d e o m l i j n i n g v a n d e o m r i n g e n d e „ v o l w a s s e n " w e r e l d . M e n interesseert z i c h n u e e n m a a l w e i n i g v o o r d e schaal v a n h e t e i , tenzij d a n o p het m o m e n t , d a t h e t k u i k e n d e schaal s t u k p i k t . M a a r , M i e l v a n R e e w i j k m a g d a n geen p i k k e r z i j n , m e t h e m heeft d e schrijfster z o o v e e l g e m e e n a a n i n n e r l i j k e o n z e k e r h e d e n , d i e z i j v a n z i j n H a m l e t f i g u u r u i t p r o j e c t e e r d e i n haar eigen w e r k w i j z e , dat h e t b e e l d v a n vaag b e s c h i l d e r d e P a a s c h e i e r e n v o o r d e v e r s c h i l l e n d e medespelers n a u w e l i j k s m i s p l a a t s t s c h i j n t .
D E V L U C H T E N D E SPROOKJESDICHTER P . H . R i t t e r heeft D e n e m a r k e n b e z o c h t , h e t A n d e r s e n - m u s e u m i n O d e n s e , d e h e u v e l s v a n F u n e n , e n heeft t o e n v a n z i j n o u d e b e w o n d e r i n g v o o r d e n d i c h t e r g e t u i g d d o o r d i e n s Sprookje van mijn Leven n a te v e r t e l l e n , o f te b e w e r k e n . D a a r h i j z i c h v a n deze taak o p alleszins l o f f e l i j k e w i j z e g e k w e t e n heeft, i n e e n i j l e n , s o e p e l e n , m i s s c h i e n a l l e e n w a t al te p r e c i e u z e n e n o n p e r s o o n l i j k - i d e a l i s e e r e n d e n v e r h a a l t r a n t , m e t e n k e l e goede l a n d s c h a p s b e s c h r i j v i n g e n i n p a s t e l t o o n , d i e o p eigen r e i s i n d r u k k e n s c h i j n e n te b e r u s t e n , verplaatst z i c h d e c r i t i e k , w a a r t o e m e n z i c h n a eenige s t u d i e g e d r o n g e n v o e l t , g e m a k k e l i j k naar h e t o r i g i n e e l , e n k a n m e n R i t t e r er o p z i j n h o o g s t e e n v e r w i j t v a n m a k e n , dat h i j o n s i n z i j n i n l e i d i n g n i e t e v e n v o o r d e v r i j geringe b e t r o u w b a a r h e i d v a n A n d e r s e n ' s „ S p r o o k j e " g e w a a r s c h u w d heeft. H e t m a g d a n w a a r z i j n , d a t reeds n a e e n d e r g e l i j k e n t i t e l d e „ D i c h t u n g " het w i n n e n m o e t v a n d e „ W a h r h e i t " , m e n leest d i t b o e k , e n d e t a l r i j k e parafrases e n b e w e r k i n g e n e r v a n , t o c h i n h o o f d z a a k o m iets m e e r v a n A n d e r s e n te w e t e n te k o m e n e n n i e t o m a a n d e b e r o e m d e r e e k s e e n n i e u w s p r o o k j e toegevoegd te z i e n . U i t h e t b o e k v a n K a r l L a r s e n ( H . C . Andersens Leben ohne Dichtung, 1926) k a n m e n e e n a a n t a l w e t e n s w a a r d i g h e d e n p u t t e n , d i e , z o n d e r A n d e r s e n ' s k a r a k t e r e n l e v e n s b e e l d i n g r o o t e t r e k k e n te w i j 1
P. H . Ritter Jr., De Zwerver met de Tooverfluit, 1938.
D E
V L U C H T E N D E
S P R O O K J E S D I C H T E R
95
z i g e n , er t o c h w a t m e e r r e a l i t e i t i n b r e n g e n , w a a r b i j i k n u n i e t i n d e eerste plaats d e n k a a n het b e s t a a n v a n A n d e r s e n ' s halfzuster, e e n o n e c h t k i n d v a n z i j n m o e d e r , o f a a n d e latere d r a n k z u c h t v a n d i e moeder, of aan andere familiebijzonderheden, die v a n A n d e r s e n eerder zooiets als e e n „ d é g é n é r é s u p e r i e u r " m a k e n d a n e e n g e z o n d D e e n s c h v o l k s k i n d met idyllische jeugdherinneringen, maar aan z i j n v e e l v u l d i g e v e r l i e f d h e d e n m e t o n g e l u k k i g e n a f l o o p , w a a r o v e r het „ S p r o o k j e " o p é é n u i t z o n d e r i n g n a het z w i j g e n b e w a a r t . D e s c h r i j v e r zelf, d e geheele 19e e e u w , e n s o m m i g e i n s t a n t i e s i n d e 20e n o g , gev o e l d e n b l i j k b a a r b e h o e f t e o m het e e n z o o w e l als het a n d e r te c a m o u f l e e r e n ; m a a r d a a r m e e k a n n i e m a n d g e d i e n d z i j n , e n het „ A n d e r s e n o n d e r z o e k , " dat i n L a r s e n ' s t i j d n o g steeds n i e t afgesloten w a s , s t o o r t er z i c h d a n o o k n i e t a a n . H i e r is geen s p r a k e v a n b a n a l e o f „ w e t e n s c h a p p e l i j k e " n i e u w s g i e r i g h e i d , d o c h v a n echte b e l a n g s t e l l i n g i n d e psychologie v a n d e n sprookjesdichter, belangstelling o.a. v o o r het p r o b l e e m o f d i t k i n d e r l i j k e genie o o k i n e r o t i s c h e n z i n „ k i n d e r l i j k " was. W a n n e e r m e n R i t t e r ' s b e w e r k i n g leest, v o r m t z i c h het b e e l d v a n e e n A n d e r s e n , d i e n i e t a l l e e n p i j n l i j k k u i s c h w a s , — h i e r a a n is t r o u w e n s n o o i t g e t o r n d , — m a a r b e p a a l d asexueel, n i e t v o o r erotische p r i k k e l s vatbaar. V o l g e n s E d v a r d C o l l i n , d a a r e n t e g e n , d i e a l d a d e l i j k n a A n d e r s e n ' s d o o d v e r s c h i l l e n d e o n j u i s t h e d e n i n de a u t o b i o g r a f i e rechtzette, w a s h i j „ l i c h t o n t v l a m b a a r " . V a n z i j n d r i e groote liefdes k e n n e n w i j de n a m e n : R i b o r g V o i g t ( o o k b i j R i t t e r a a n g e d u i d , h o e w e l de v e r h o u d i n g v e e l m i n d e r g e d i s t a n t i e e r d w a s d a n h i j , overigens i n n a v o l g i n g v a n A n d e r s e n zelf, d o e t v o o r k o m e n ; R i b o r g , v a n w i e m e n b i j L a r s e n e e n b i j z o n d e r m o o i e d a g u e r r e o t y p e aantreft, heeft stellig g e w e t e n , dat A n d e r s e n v a n haar h i e l d , iets w a a r R i t t e r n i e t zeker v a n is, v g l . p a g . 75), L o u i s e C o l l i n , d e d o c h t e r v a n z i j n w e l d o e n e r J o n a s C o l l i n , e n d e b e k e n d e Z w e e d s c h e zangeres J e n n y L i n d . A n d e r s e n ' s d a g b o e k e n l a t e n h i e r o v e r geen t w i j f e l b e s t a a n ; dat h i j L o u i s e e n J e n n y i n z i j n „ s p r o o k j e " wegarrangeerde, is m o g e l i j k te v e r k l a r e n d o o r z i j n buitensporige ijdelheid, die overigens aan zijn persoonlijke charme w e i n i g a f b r e u k s c h i j n t te h e b b e n gedaan. M i n d e r g e m a k k e l i j k te beg r i j p e n is reeds w a a r o m z o o ' n „ s p r o o k j e " z i c h t i e n t a l l e n j a r e n h a n d haaft. H i e r a a n k a n het c l i c h é v a n d e n „ k i n d e r l i j k e n d i c h t e r " debet z i j n , o f e e n p u r i t e i n s c h e tijdgeest — zelfs i n d i t uiterst o n s c h u l d i g e g e v a l . . . N o c h t a n s z o u het v a n o p p e r v l a k k i g h e i d getuigen, w a n n e e r m e n zich bij dergelijke o p zichzelf d a n n o g vrij problematische verk l a r i n g e n neerlegde. W a n t d e A n d e r s e n - l e g e n d e , zooals d i e d o o r h e m z e l f i n de w e r e l d is gebracht, bezit w e l degelijk e e n k e r n v a n w a a r h e i d , a l was het m a a r o m d a t A n d e r s e n z i c h z e l f z o o w i l d e z i e n , e n
96
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
d u s i n zekere mate o o k z o o w a s . H e t gaat er d a n a l l e e n n o g o m , deze z i e n s w i j z e te v e r z o e n e n m e t d e f e i t e n . W e l n u , A n d e r s e n w a s k o e l e n asexueel als e e n k i n d , e n tegelijkertijd „ l i c h t o n t v l a m b a a r , " — d i t is het e i g e n l i j k e p r o b l e e m , w a a r v o o r z i j n c r i t i s c h g e l o u t e r d e b i o g r a f i e o n s plaatst. I n d e meeste o p z i c h t e n k o m t d e gepoëtiseerde A n d e r s e n u i t D e Zwerver met de Tooverfluit w e l m e t d e n w e r k e l i j k e n A n d e r s e n o v e r e e n . O v e r z i j n i j d e l h e i d e n eerzucht, z i j n o v e r d r e v e n g e v o e l i g h e i d v o o r l o f e n blaam v a n d e n k a n t v a n de Deensche kritiek, zijn „eigentüml i c h n a i v e Z u d r i n g l i c h k e i t " , zooals L a r s e n z i c h u i t d r u k t , z i j n o n b e h e e r s c h t , haastig e n w o o r d e n r i j k i m p r o v i s e e r e n d t o o n e e l s p e l e r s t e m p e r a m e n t , z i j n v r o o m h e i d e n o p t i m i s t i s c h g o d s v e r t r o u w e n ; daarnaast o v e r d e b e l a n g r i j k s t e p u n t e n u i t z i j n l e v e n s l o o p , d i e geheel b e h e e r s c h t w e r d eenerzijds d o o r d e t y p i s c h k l e i n b u r g e r l i j k e m i s k e n n i n g i n z i j n g e b o o r t e l a n d , a n d e r z i j d s d o o r e i n d e l o o z e , v a a k hals o v e r k o p o n d e r n o m e n reizen, waarop h i j m e t „ a l l e " groote m a n n e n i n E u r o p a i n a a n r a k i n g k w a m ; v o o r t s z i j n m e r k w a a r d i g , deels o p e e n gemis a a n z e l f k e n n i s , v o o r e e n a n d e r d e e l o p z i j n geringe o n a f h a n k e l i j k h e i d v a n de aesthetische m a a t s t a v e n i n D e n e m a r k e n b e r u s t e n d w a n t r o u w e n tegen z i j n s p r o o k j e s , d i e h i j a a n v a n k e l i j k b i j z i j n p o m p e u z e r e n naar het s c h i j n t v o l k o m e n w a a r d e l o o z e l e t t e r o e f e n i n g e n — r o m a n s , d r a m a ' s — t e n a c h t e r stelde, zooals Beets z i j n Camera Obscura b i j z i j n poëzie — o v e r a l deze z a k e n w o r d t m e n d o o r h e t H o l l a n d s c h e b o e k e v e n g o e d i n g e l i c h t als d o o r h e t D e e n s c h e . R i b o r g , L o u i s e , J e n n y , — waar zich desgewenscht n o g e e n Sophie O e r s t e d bijvoegt, — k r a b b e l t m e n deze n a m e n m e t p o t l o o d i n d e marge, d a n is R i t t e r ' s b e w e r k i n g a l haast e e n v o l w a a r d i g e A n d e r s e n b i o g r a f i e ! H e t l i e f d e s l e v e n v a n k u n s t e n a a r s heeft v a n o u d s h e r v e e l p e n n e n i n b e w e g i n g gebracht. V o o r z o o v e r m e n o p d i t g e b i e d n i e t i e d e r m e n s c h als o n g e l u k k i g w e n s c h t te b e s c h o u w e n , — e e n z i e n s w i j z e , d a t n i e t z o n d e r m e e r a f te w i j z e n i s , — s p r i n g t h e t specifieke k u n s t e n a a r s o n g e l u k i n z a k e h e t hart, o f o p z i j n m i n s t d e bestendige aanwezigheid v a n uitputtende conflicten, d a n o o k dermate i n het o o g , reeds b i j h e t d o o r b l a d e r e n v a n e e n w i l l e k e u r i g aantal biografieën, — i k n o e m v o o r de vuist w e g : Kleist, Keller, B y r o n , Lawrence, Beethoven, Berlioz, C h o p i n , Wagner, v a n Gogh, V a n Eeden, terwijl het zelfs b i j d e n s u c c e s v o l l e n G o e t h e a a n geen t w i j f e l o n d e r h e v i g i s , dat C h a r l o t t e v o n S t e i n v a n g r o o t e r b e l a n g v o o r z i j n i n n e r l i j k e o n t w i k k e l i n g is geweest d a n C h r i s t i a n e V u l p i u s e n d e overige G r e t c h e n s , — d a t m e n haast v a n e e n v o o r b e s t e m d h e i d m a g s p r e k e n , w a a r v a n de diepere samenhang, de o o r z a k e n e n de verdere gevolgen, d a n e c h t e r i n e e n o n d o o r d r i n g b a a r d u i s t e r b l i j v e n g e h u l d . Is m e n onge-
D E
V L U C H T E N D E
S P R O O K J E S D I C H T E R
97
l u k k i g i n d e l i e f d e , o m d a t m e n g e l u k k i g is i n het s p e l , o f o m g e k e e r d ? V e r v a n g i n deze p o p u l a i r e e n t r o o s t r i j k e s p r e u k „ s p e l " d o o r „ k u n s t " , e n m e n s t u i t o p e e n o n b e a n t w o o r d e vraag, d i e , gezien d e uiterst gecompliceerde e n daarbij v o o r ieder i n d i v i d u wisselende v e r h o u d i n g e n , o o k w e l n o o i t bevredigend b e a n t w o o r d zal wórden. M e n k a n , m i n o f m e e r b i j w i j z e v a n gezelschapsspel, v e r k l a r i n g s h y p o t h e s e n o p s t e l l e n , d i e e e n zekere „ l o g i s c h e " w a a r s c h i j n l i j k h e i d v o o r z i c h h e b b e n ; t e n slotte, als alle m o g e l i j k h e d e n z i j n u i t g e p u t , heeft m e n d e i l l u s i e , d a t er o p d e lijst w e l é e n z a l v o o r k o m e n , d i e althans v o o r é é n o n d e r d e v e l e g e v a l l e n opgaat; d e rest m o e t d e p s y c h o l o g i e o v e r l a t e n a a n h e t intuïtieve r a a d - e n , , d u i d " - v e r m o g e n , d a t n i e t z o o v e e l b e t r o u w b a a r d e r is, m a a r dat i n e l k geval geen „ w e t e n s c h a p p e l i j k e " pretenties bezit. H e t verband tusschen kunstenaarsmentaliteit e n gefnuikten Eros — d e o n g e l u k k i g e , v a a k achteraf geïdealiseerde liefdes, h e t celibaat, d e ongeregelde e n r u m o e r i g e „ v e r h o u d i n g e n , " e.t.q. — z o e k t m e n beurtelings i n de egocentriciteit v a n d e n kunstenaar, i n zijn k i n d e r l i j k h e i d ( o p d e n s a m e n h a n g t u s s c h e n k i n d e r l i j k h e i d e n genie i s t o t v e r v e l e n d w o r d e n s t o e gewezen) o f i n z i j n „ v r o u w e l i j k e " eigenschappen ( b i j d e n m a n n e l i j k e n kunstenaar). H i e r b i j valt a l dadelijk o p te m e r k e n , d a t deze z . g . „ v r o u w e l i j k e " e i g e n s c h a p p e n , zooals g r o o t e e m o t i o n a l i t e i t , o n g e r e m d h e i d , c o n c r e t e fantasie, v a n d i e v a n het k i n d b u i t e n g e w o o n m o e i l i j k te s c h e i d e n z i j n , t e r w i j l a n d e r z i j d s , omdat onder de v r o u w e n betrekkelijk weinig scheppende naturen v o o r k o m e n , toch o o k het mannelijke principe bij d e n kunstenaar sterk v e r t e g e n w o o r d i g d z i j n m o e t . I k w e e t niet o f h e t v o l g e n d e a l eens eerder v e r k o n d i g d i s ; m a a r i k b e v i n d m i j a l t i j d zeer w e l b i j d e o p v a t t i n g , d a t h e t k u n s t e n a a r s c h a p n i e t zoozeer o p dubbelgeslachtel i j k h e i d zonder meer b e r u s t , als w e l o p e e n kloof t u s s c h e n d e b e i d e p r i n c i p e s , e e n d i s h a r m o n i s c h e aanleg d u s , d i e z i c h d a n o o k o p a l l e r l e i a n d e r e g e b i e d e n u i t e n z a l . D i t is geen „ w e t e n s c h a p p e l i j k e " , laat staan b e w i j s b a r e h y p o t h e s e , m a a r e e n i n t u ï t i e f i n z i c h t , te w i n n e n b . v . uit d e bestudeering v a n een groot aantal kunstenaarsportretten, w a a r i n z i c h é n m a n n e l i j k e é n v r o u w e l i j k e t r e k k e n , beide o p d e spits gedreven, e n daardoor o n d e r l i n g m i n o f meer o n v e r b o n d e n , laten h e r k e n n e n . T r a n s p o n e e r deze v e r h o u d i n g (deze b r e u k , z o o m e n w i l , deze „ g e s p l e t e n h e i d " ) i n h e t p s y c h i s c h e , e n h e t z o u a a n n e m e l i j k gem a a k t k u n n e n w o r d e n , dat u i t d e s p l i t s i n g e e n n e i g i n g t o t i n n e r l i j k e b e v r u c h t i n g r e s u l t e e r e n m o e t , d i e , u i t e r a a r d slechts „ g e e s t e l i j k " te v o l t r e k k e n , tenslotte leidt tot het ontstaan v a n een „ k u n s t w e r k " ( r u i m e r g e n o m e n , v a n iedere geestelijke, n i e t o p o n m i d d e l l i j k n u t ger i c h t e prestatie). T e n s l o t t e z o e k t m e n h e t b o v e n b e d o e l d e v e r b a n d i n het s u b l i m e e 1 Muiterij
98
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
ringsvermogen v a n d e n k u n s t e n a a r , zij n n e i g i n g t o t v e r g e e s t e l i j k i n g d e r o p z i c h z e l f v a a k zeer s t o r m a c h t i g e e n v i t a a l gerichte e m o t i e s , w e l k e , n i e t z e l d e n gepaard g a a n d m e t l i c h a m e l i j k e z w a k t e o f z i e k e l i j k h e i d , e e n natuurlijk en h a r m o n i s c h o n t w i k k e l d liefdesleven verijdelt. Opzett e l i j k spreek i k m i j niet u i t o v e r „ o o r z a a k e n g e v o l g " i n a l deze o n d e r l i n g e b e t r e k k i n g e n . E r is e e n zéker v e r b a n d , m a a r d i t v e r b a n d k a n t w e e z i j d i g z i j n : e e n w i s s e l w e r k i n g , t w e e k a n t e n v a n dezelfde zaak. H o e d i t z i j , m e n heeft h i e r e e n lijst v a n v i e r o f v i j f m o g e l i j k h e d e n ter k e u z e , n i e t o m het k u n s t e n a a r s c h a p te „ v e r k l a r e n " , m a a r o m z i c h e e n i g i n z i c h t te v e r s c h a f f e n i n e e n s a m e n h a n g , a a n het bestaan waarvan n i e m a n d twijfelt. D e keuze b e h o e f t niet gedaan te w o r d e n i n het geval v a n H a n s C h r i s t i a n A n d e r s e n ! O m de e e n v o u d i g e r e d e n , dat l e t t e r l i j k alles w a t h i e r b o v e n bij wijze v a n veronderstelling w e r d opgesomd, bij h e m i n w e r k e l i j k h e i d a a n te t o o n e n is, o p g r o n d v a n gegevens, d i e , z o o m e n ze niet b i j R i t t e r v i n d t , z e k e r w e l i n het b o e k v a n L a r s e n staan. M a a r d a a r b i j z a l m e n t o c h d e n n a d r u k d i e n e n te leggen o p A n d e r s e n ' s k i n d e r l i j k h e i d , niet o m d a t d i t v a n de b o v e n b e d o e l d e e i g e n s c h a p p e n . de „ o n s c h u l d i g s t e " is, o o k n i e t o m d a t h i j z i j n s p r o o k j e s „ v o o r k i n d e r e n " schreef, — als was de „ i d e e " v o o r v o l w a s s e n e n b e s t e m d , — m a a r o m d a t de geheele A n d e r s e n i n d e r d a a d d e n i n d r u k m a a k t e v a n e e n g r o o t k i n d , — een w i j s k i n d , een k w e t s b a a r k i n d , e e n uiterst begaafd k i n d , een w o n d e r k i n d . A l s een „heftiges, unartiges K i n d " k o n h i j z i c h gedragen. N a t u u r l i j k m o e t m e n d i t o o k w e e r niet o v e r d r i j v e n ; er is h i e r geen s p r a k e v a n a b n o r m a l e i n f a n t i l i t e i t , o f a c h t e r l i j k h e i d ; m e n h o e f t er z i j n p o r t r e t t e n m a a r o p n a te s l a a n , — de p r a c h t i g e , scherpbesneden Jan Klaassen-kop, die o p lateren leeftijd aan een I n d i a a n d o e t d e n k e n , m e t d i e scheefstaande, listige e n d r o o m e r i g e o o g e n , — o m te beseffen, dat m e n h i e r m e t e e n m a n te d o e n heeft, •— e e n m a n m e t e e n k i n d e r l i j k e (eerder m i s s c h i e n n o g d a n e e n v r o u w e l i j k e ) ziel a l l e e n . E n deze k i n d e r l i j k h e i d stijgt b i j h e m met de j a r e n . N a a s t de m o g e l i j k h e i d o m i n de r u i m t e te v l u c h t e n , — z i j n r e i z e n , — k e n d e h i j de v l u c h t naar b i n n e n , de v l u c h t terug, i n d e n t i j d . H i e r b i j w a r e n de s p r o o k j e s h e m e e n o n o n t b e e r l i j k h u l p m i d d e l , v o o r a l w a n n e e r w i j i n a a n m e r k i n g n e m e n , dat A n d e r s e n i n de eerste plaats v l u c h t t e v o o r de o n v e r v u l b a r e v e r l a n g e n s v a n z i j n h a r t . W a n t m e e r d a n i n eenige a n d e r e k u n s t u i t i n g r i c h t i n het s p r o o k j e de E r o s v a n d e n k u n s t e n a a r z i c h o p de geheele z i c h t b a r e w e r e l d , o n g e d i f f e r e n t i e e r d , a l l e s o m v a t t e n d , z o n d e r o n d e r s c h e i d te m a k e n , zooals dat o o k b i j het k i n d het geval is, dat slechts „ u i t v e r k o r e n e n " k e n t v o o r z o o v e r het ze n o o d i g heeft. A a n é é n u i t v e r k o r e n e geeft het k i n d z i c h niet, e n o o k A n d e r s e n v e r m o c h t z i c h n i e t te g e v e n , n o c h a a n R i b o r g , n o c h
a a l ;
v n e (
do t r e
jj de j z
. I
e c
ju t e
Q<
a
n e o r i r e i n e s t l
2e \] j< J da a
e
le
J d< d k e
n
n ] ü li d n i: S
I
D E
V L U C H T E N D E
S P R O O K J E S D I C H T E R
99
a a n L o u i s e , n o c h a a n J e n n y ; e n p r o b e e r d e h i j het t o c h , — i n e e n , . v l u c h t naar v o r e n " , e e n o v e r r o m p e l i n g v a n zichzelf, — d a n z o r g d e het n o o d l o t ( d . i . A n d e r s e n ' s p e r s o o n l i j k f a t u m , z i j n eigen o n b e w u s t e d o e l s t e l l i n g , o f e n t e l e c h i e ) er w e l v o o r , dat het m i s l u k t e . H e t desbetreffende sprookje mag d a n i n d i e n t i j d n o g niet geschreven zijn, v o o r zijn k i n d e r l i j k hart w a r e n R i b o r g , L o u i s e e n J e n n y c o n c u r r e n t e n v a n d e n s t a n d v a s t i g e n t i n n e n soldaat, e n e e n v r o u w w i l v a n alles e n iedereen concurrente zijn, alleen niet v a n een stuk speelgoed. . . O n d e r A n d e r s e n ' s s p r o o k j e s is er m e e r d a n é é n , dat z i j n v e r h o u d i n g t o t ,,de v r o u w " s y m b o l i s c h s a m e n v a t , z o n d e r dat m e n z i c h i n a l te gewaagde speculaties h o e f t te b e g e v e n . Z i j n genie b e s t o n d h i e r i n , dat deze s p r o o k j e s , b e e l d e n v a n z i j n w e z e n , v a n b e l a n g w e r d e n v o o r het w e z e n v a n i e d e r a n d e r . W a n t d e k u n s t e n a a r v e r t e g e n w o o r d i g t o n d e r de m e n s c h e n niet een afzonderlijke soort, geisoleerd v a n de rest, d o c h slechts e e n v e r s t e r k i n g , e e n v e r s c h e r p t e p r o f i l e e r i n g v a n het n o r m a l e ( i n d e n z i n v a n h e t g e m i d d e l d e ) . V a n A n d e r s e n ' s tegenstrijdige zielsgesteldheid is w e l het fijnzinnigst s y m b o o l d e K l e i n e Zeemeermin, die zich i n liefde wegschenken w i l , maar niet k a n , die alles o p o f f e r t t e r w i l l e v a n d e n u i t v e r k o r e n e , o m t e n s l o t t e t o t haar e l e m e n t t e r u g te k e e r e n , w a a r i n geen o n d e r s c h e i d e n geen u i t v e r k o r e n h e i d m e e r bestaat, w a a r i n alles baadt i n hetzelfde diffuse s c h e m e r l i c h t , dat o o k d e w e r e l d v a n het k i n d e n dat v a n d e n d i c h t e r v e r v u l t .
* VERNIETIGENDE ONPARTIJDIGHEID
1
Z o o a l s z o o v a a k b i j W e l l s v a l t o o k d i t b o e k u i t e e n i n essayistische e l e m e n t e n e n r o m a n - e l e m e n t e n i n e n g e r e n z i n . D i t tot schade v a n de „ c o m p o s i t i e " misschien, h o e w e l o n m i d d e l l i j k moet w o r d e n e r k e n d , dat v a n c o m p o s i t i e i n gefingeerde m é m o i r e s m o e i l i j k g e s p r o k e n k a n w o r d e n ; b o v e n d i e n h i n d e r e n het b e t o o g e n het v e r h a a l e l k a a r nergens, o m d a t z i j , v a n typografische w e g w i j z e r s i n d e n v o r m v a n v e r i n s p r i n g e n d e n i e u w e alinea's v o o r z i e n , d e n lezer v o l l e d i g i n staat s t e l l e n o m z i c h te o r i ë n t e e r e n , e v e n t u e e l w a t o v e r te s l a a n , e n z i c h i n het w e r k e l i j k e l e v e n te h e r v i n d e n z o o d r a H . G . ' s „ w e t e n s c h a p p e l i j k e " d e n k w e r e l d h e m e e n beetje b e g i n t te b e n a u w e n . D a a r b i j k o m t , dat het essayistische a a n d e e l v a n d e n r o m a n s o m s w a t l a n g d r a d i g , m a a r meestal t o c h zeer l e z e n s w a a r d i s . E n als m e n z i c h d a n n o g heri n n e r t , dat d e „ c o m p o s i t i e " v a n d e n r o m a n als c r i t e r i u m h o o f d z a k e l i j k 1
H . G . Wells, A Propos of Dolores,
1938.
100
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
e e n t e s t i m o n i u m is v a n b l o k k e n d o o s - a e s t h e t i e k , z o o n i e t v a n d e gem a k z u c h t v a n gehaaste r e c e n s e n t e n , d i e e e n o v e r z i c h t e l i j k s c h e m a n o o d i g h e b b e n v o o r het n a v e r t e l l e n v a n d e n i n h o u d , d a n k a n m e n volledig vrede h e b b e n met de vrijmoedige wijze waarop W e l l s hier i n b o n t e v o l g o r d e v e r s c h i l l e n d e l i t e r a i r e registers bespeelt. A Propos of Dolores is e e n h u w e l i j k s r o m a n i n m é m o i r e v o r m ; o p haar b e u r t n e e m t d e m é m o i r e h i e r e n daar d e gedaante a a n v a n h e t r e q u i s i t o i r , i n eenigszins s p e e l s c h e n v o r m , d u s z o n d e r p a t h e t i s c h e verscheurdheden. D e uitgever Stephen W i l b e c k , die de moeilijkh e d e n m e t z i j n v r o u w D o l o r e s „ v a n z i c h af t r a c h t te s c h r i j v e n , " heeft h e t t e m p e r a m e n t geërfd v a n z i j n geestelijken v a d e r W e l l s , w i e n s o p t i m i s m e e n uitgebalanceerde r e d e l i j k h e i d s p r e e k w o o r d e l i j k z i j n g e w o r d e n . W i l b e c k w o r d t o n s v o o r g e s t e l d als e e n p r a c t i s c h i d e a l i s t m e t v e e l i j v e r v o o r d e goede c u l t u r e e l e zaak e n e e n o n o v e r w i n l i j k e n e i g i n g t o t v e r k l a r e n d e n k a l m e e r e n d r a i s s o n n e e r e n , z o o d a t D o l o r e s i n z i j n arr a n g e m e n t v a n d e f e i t e n nergens te k o r t k o m t . I n t e g e n d e e l , e e n v a n d e d e u g d e n v a n d i t b o e k is o n g e t w i j f e l d d e v e r d o o r g e v o e r d e o n p a r t i j d i g h e i d v a n d e n auteur, d u s v a n z i j n h o o f d p e r s o o n , d i e steeds b e r e i d is d e keerzijde v a n d e m e d a i l l e te z i e n , — m o e i l i j k genoeg o v e r i g e n s , w a n t deze D o l o r e s i s , k o r t w e g , e e n o n m o g e l i j k w i j f , d e v e r p e r s o o n l i j k t e o n r e d e l i j k h e i d , e e n h o o g s t e n s n o g w e l a m u s a n t e helleveeg, d . w . z . a m u s a n t v o o r d e n lezer, v e e l m i n d e r reeds v o o r S t e p h e n W i l b e c k . G e e n w o n d e r , d a t h i j haar t e n s l o t t e b i j w i j z e v a n „ F e h l l e i s t u n g " vergiftigt; z o o m o g e n w e d e n n i e t geheel o p g e h e l d e r d e n z e l f m o o r d v a n D o l o r e s tengevolge v a n d e o v e r d o s e e r i n g v a n e e n s l a a p m i d d e l w e l o p v a t t e n . D a t deze m o o r d - o f - z e l f m o o r d d a n v e r d e r c r i m i n o l o g i s c h , e n zelfs p s y c h o l o g i s c h , geen r o l m e e r speelt, is z o o w e l k e n s c h e t s e n d v o o r W e l l ' s g l i m l a c h e n d e scepsis e n geringe v o o r k e u r v o o r c o n v e n t i o n e e l d r a m a t i s c h e v e r w i k k e l i n g e n als v o o r z i j n reeds gesignaleerde „ o n p a r t i j d i g h e i d " : evenals d e k a r a k t e r b e o o r d e e l i n g w o r d t o o k d e i n t e r p r e t a t i e v a n d e f e i t e n i n h e t m i d d e n gelaten, d e a u t e u r k i e s t e v e n m i n t u s s c h e n d e n m o o r d e n d e n z e l f m o o r d als t u s s c h e n S t e p h e n e n D o l o r e s . D i t laatste is n i e t geheel w a a r , o m d a t d e r e d e l i j k e s c h r i j v e r W e l l s z i c h u i t d e n a a r d d e r zaak v o o r d e r e d e l i j k h e i d m o e t v e r k l a r e n , d e r h a l v e v o o r S t e p h e n ; d a a r b i j d o e t z i c h echter h e t m e r k w a a r d i g e geval v o o r , dat d i t h u w e l i j k s c o n f l i c t , z o o d r a h e t als o n o p l o s b a a r w o r d t v o o r g e s t e l d , o n m i d d e l l i j k w o r d t o v e r g e b r a c h t naar e e n v e r a l g e m e e n e n d e , m i n o f m e e r t h e o r e t i s c h e begripssfeer; v o o r z o o v e r de antithese o n v e r z o e n l i j k i s , ligt zij n i e t t u s s c h e n S t e p h e n e n D o lores, maar tusschen het „Stephen-type" e n het „Dolores-type", t u s s c h e n r e d e e n g e w e l d , altruïsme e n egoïsme, t o e k o m s t e n verleden, W e s t e n Oost, o f hoe de antithesen waarvan W e l l s zich be-
V E R N I E T I G E N D E
O N P A R T I J D I G H E I D
101
d i e n t , v e r d e r m o g e n h e e t e n . H i e r u i t b l i j k t , t e r l o o p s dat m e n tegelijk p a r t i j d i g k a n z i j n e n o n p a r t i j d i g , e n des te v e r n i e t i g e n d e r v o o r e e n der partijen, naarmate m e n onpartijdiger is! Z o n d e r eenigen t w i j f e l vertegenwoordigt D o l o r e s , de dochter v a n een Schotschen vader e n een A r m e n i s c h e moeder, niet alleen de k e r n v a n d e „ c o m p o s i t i e " v a n d e n r o m a n , m a a r o o k de meest o p d e n v o o r g r o n d t r e d e n d e prestatie v a n d e n m e n s c h e n k e n n e r W e l l s . M e n heeft w e l eens b e w e e r d , dat W e l l s geen v r o u w e n f i g u r e n t e e k e n e n k a n , o m dat h i j ze te v e e l idealiseert. W a t h i e r v a n w a a r is waag i k niet te bes l i s s e n ; i k b e n n i e t b l i n d v o o r d e i e t w a t gemeenplaatsige b e t o o v e r i n g d i e d e b l o n d e a u t o - e n g e l a a n het slot o v e r d e n e e n z a m e n S t e p h e n uitgiet, al k o m t dit idealiseeren d a n o o k v o o r z i j n r e k e n i n g e n niet v o o r d i e v a n d e n a u t e u r ; w a t d e rest v a n d e v r o u w e l i j k e b e z e t t i n g aangaat e v e n w e l , — d e k l e i n b u r g e r l i j k e eerste v r o u w , de d o c h t e r L e t t i c e , d o o r S t e p h e n e v e n e e n s geïdealiseerd, m a a r z i c h a l s p o e d i g o n t p o p p e n d als e e n , d o o r W e l l s m e t v e r n i e t i g e n d e satyre geschetste n u l l i t e i t m e t haar s t a n d a a r d u i t d r u k k i n g „ u r m " , e n n o g z o o e n k e l e b i j f i g u r e n , — k u n n e n w i j d i t b o e k slechts l o f t o e z w a a i e n , e n D o l o r e s is v o l u i t e e n creatie. W i e is D o l o r e s ? D o l o r e s is d e i n c a r n a t i e v a n d e o n e c h t h e i d . Z i j is e e n n i e t a l te k w a a r d a a r d i g e , m a a r u i t e r s t h i n d e r l i j k e parasiet, zelfs t a n d i g genoeg i n h a a r o p t r e d e n , h e e r s c h z u c h t i g , m e t e e n k r a c h t i g e n w i l , m a a r daarnaast v o l l e d i g a a n g e w e z e n o p d e b e w o n d e r i n g v a n anderen, die tot e i k e n prijs overbluft, overschreeuwd, o v e r d o n d e r d m o e t e n w o r d e n , e n d i t m e t alle b e s c h i k b a r e m i d d e l e n , o n v e r s c h i l l i g o f deze a l d a n n i e t e e n u i t d r u k k i n g z i j n v a n haar eigen p e r s o o n l i j k h e i d . E i g e n s c h a p p e n als i j d e l h e i d e n c o m e d i a n t e n d o m d u i d e n z u l k een karakter o n v o l d o e n d e aan; m e n k a n , samenvattend, spreken van „ h y s t e r i e " ( i n d e n z i n v a n L u d w i g K l a g e s , d u s n i e t als p a t h o l o g i s c h b e g r i p ) , m a a r d a n e e n zeer actieve e n i n d e n g r o n d w e i n i g „ v r o u w e l i j k e " h y s t e r i e , d i e o n d e r b e p a a l d e o m s t a n d i g h e d e n n o g het meest aan Caesarenwaan doet d e n k e n . Deze p e r s o n e n m o e t e n v o o r t d u r e n d opzien baren, toeschouwers o m zich heen h e b b e n ; daarvoor is, bij D o l o r e s , e e n scabreuze c o n v e r s a t i e e v e n b r u i k b a a r als yoga-ademoefen i n g e n o f e e n i n g e b e e l d e k w a a l ; e n het is d a n w e e r e e n s y m p a t h i e k e t r e k i n S t e p h e n W i l b e c k , dat h i j d e n lezer n i e t i n t w i j f e l laat o m t r e n t d e t o tale a f w e z i g h e i d , i n het eerste geval, v a n w e z e n l i j k e e r o t i s c h e „ v e r d o r v e n h e i d . " I n d i t k a r a k t e r is alles g e l e e n d , h e t w o r d t a l l e e n m a a r m e t e e n o n g e h o o r d a p l o m b te pas gebracht. D o l o r e s , d i e S t e p h e n v e r o v e r d heeft d o o r o p z i j n i j d e l h e i d te s p e c u l e e r e n , o e f e n t w e l eenige c h a r m e o p h e m u i t ; m a a r ze laat h e m n i e t m e t r u s t , e n a l s p o e d i g dreigt h i j geheel „ o p g e v r e t e n " te w o r d e n d o o r deze r u m o e r i g e h a r e m d a m e m e t S c h o t -
102
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
sche z e l f v e r z e k e r d h e d e n , m e t haar b a z a r s m a a k e n i n s t i n c t v o o r h u i s e l i j k e s c è n e s . B i j d i t alles d e n k t m e n s o m s a a n The Case of M r . C r u m p v a n L u d w i g L e w i s o h n . A Propos of Dolores k a n i n d e r d a a d b e s c h o u w d w o r d e n als e e n z o n n i g e r v a r i a n t o p h e t A m e r i k a a n s c h e b o e k . H e t voornaamste verschil schuilt i n de h o u d i n g v a n d e n echtgenoot, w a a r d o o r , het ligt v o o r de h a n d , tevens de visie o p de v r o u w bepaald w o r d t . I n tegenstelling tot C r u m p w o r d t Stephen d o o r zijn wederh e l f t m e e r t o t v e r m o e i d h e i d geïnspireerd d a n t o t afkeer. I n d i t verslag v a n echtelijke oneenigheden d o m i n e e r t de humoristische n o o t z o o o n m i s k e n b a a r , — de ruzie i n het h o t e l m e t de oude, zwaar geblankette b a r o n e s , d i e d o o r D o l o r e s v o o r l e p r e u s w o r d t g e h o u d e n ! — dat w i j e i g e n l i j k geen m o m e n t a a n e e n t r a g i s c h e n a f l o o p d e n k e n ; t r o u w e n s i n w e z e n is deze a f l o o p o o k n i e t t r a g i s c h : i e m a n d d i e z o o d o o r e n d o o r o n e c h t i s , zoozeer leeft v a n grotesk e x h i b i t i o n i s m e e n gespeelde e m o ties, k a n e v e n g o e d opgevat w o r d e n als niet te bestaan, z o o d a t d o o d o f l e v e n slechts w e i n i g v e r s c h i l m a a k t . S t e p h e n W i l b e c k ' s i n v a l t i j d e n s de begrafenis, d a t d e geest v a n D o l o r e s , i n d i e n a a n w e z i g , i n d e eerste plaats z o u m o e t e n h u n k e r e n o m b i j d e p l e c h t i g h e i d te k u n n e n spreken, is i n d i t v e r b a n d veelzeggend genoeg. B e h a l v e d e sfeer v a n d e l i b e r a t i e e n o m z i c h t i g e c r i t i e k , d i e i e d e r o o g e n b l i k b e r e i d is i n zelfc r i t i e k o v e r te gaan, v e r h i n d e r t o o k h e t k a r a k t e r v a n d e h o o f d p e r s o o n het t o t s t a n d k o m e n v a n tragische a c c e n t e n . O n d a n k s deze k o e l e b e d a c h t z a a m h e i d is d i t b o e k e e n u i t n e m e n d getuigenis v a n w a t d e o u d e garde i n E u r o p a n o g w a a r d i s . W e l l s observeert k r a n i g , e n m u n t als steeds u i t d o o r z i j n f l u w e e l i g e i r o n i e . H e t is f l u w e e l w a a r m e e m e n uiterst s c h e r p e i n s t r u m e n t e n b l i n k e n d p o e t s t . N a t u u r l i j k , h i j b l i j f t e e n k i n d v a n z i j n t i j d , e e n adept d e r v o o r u i t g a n g s p h i l o s o f i e , i e m a n d d i e d e D o l o r e s - a c h t i g h e d e n dezer w e r e l d v a n n a t u r e n i e t g o e d zetten k a n ; m a a r eenerzijds is h e t t y p e v a n d e n o p t i m i s t i s c h e n r a t i o n a l i s t i n S t e p h e n W i l b e c k zelf v o l d o e n d e g e o b j e c t i v e e r d e n c r i t i s c h o n s c h a d e l i j k gemaakt o m iedere e e n z i j d i g h e i d te v e r i j d e l e n , a n d e r z i j d s z o u m e n z i c h geen v o o r n a m e r b e s t r i j d i n g k u n n e n d e n k e n d a n v a n deze v r o u w , d i e n i e t als d e a a r t s v i j a n d i n w o r d t v o o r g e s t e l d , niet als e e n d e m o n , m a a r als e e n b e k l a g e n s w a a r d i g luchtledig.
ONVRIJGEVIGE LIEFDE
1
M e n s c h e l i j k e b e t r e k k i n g e n m o g e n doorgaans al i n het teeken staan v a n „ g e v e n e n n e m e n " , v a n e e n r u i l v e r k e e r , w a a r b i j het z e l f g e v o e l n i e t te v e e l te k o r t k o m t e n d e p a r t n e r z o o w e i n i g m o g e l i j k schade l i j d t , z o o d r a d e l i e f d e i n het s p e l w o r d t gebracht, k o m t d e n a d r u k v a n zelf m e e r o p het „ g e v e n " te l i g g e n , hetzij d o o r d a t het n e m e n h i e r z o o v e e l g e m a k k e l i j k e r is d a n het g e v e n , hetzij d o o r d a t d i t laatste a l s p o e d i g zekere e x t r e m e v o r m e n a a n n e e m t , w a a r v o o r m e n , m e n s c h e l i j k e r w i j s , o p z i j n h o e d e d i e n t te z i j n . D e uiterste c o n s e q u e n t i e v a n het e r o t i s c h r u i l v e r k e e r is de d o o d . W i e z i c h a a n d e geliefde geheel geeft, sterft, meestal i n o v e r d r a c h t e l i j k e n z i n , i n d e n z i n v a n het p r i j s geven der p e r s o o n l i j k h e i d , maar t o c h o o k w e l i n w e r k e l i j k h e i d : T r i s t a n e n I s o l d e , o f R o m e o e n J u l i a , z i j n het ideale liefdespaar. A a n g e z i e n deze c o n s e q u e n t i e , — d i e o p z i j n m i n s t „ s y m b o l i s c h " m e t de v o o r t p l a n t i n g , d . i . het v e r d w i j n e n t e n b e h o e v e v a n het „ a n d e r e " , d e n „ o p v o l g e r , " s c h i j n t s a m e n te h a n g e n , — slechts z e l d e n g e t r o k k e n w o r d t , z o e k t m e n s u r r o g a t e n ; m e n m a r c h a n d e e r t b i j het g e v e n ; m e n k o o p t d e g r o o t e gift af m e t k l e i n e g e s c h e n k e n d i e d e l i e f d e m o e t e n o n d e r h o u d e n : b l o e m e n , t r o u w r i n g e n , k a n a r i e v o g e l s , veestapels; zelfs m o e t het v o o r g e k o m e n z i j n , dat e e n d o o r A m o r get r o f f e n e o p s t a a n d e n voet d e n p i j l u i t r u k t e e n d e geliefde t e n ges c h e n k e a a n b o o d , a l l e e n o m z i j n hart, w a a r d e p i j l i n zat, m a a r n i e t te v e r l i e z e n . P a i s i b e l e v r i e n d e l i j k h e d e n z i j n het, d i e m a a r h o o g s t z e l d e n d e n tragischen o n d e r g r o n d laten doorschemeren v a n wat „geven" o p het g e b i e d v a n d e n E r o s e i g e n l i j k b e t e e k e n t . E n , m i s s c h i e n , z i j n er i n de h i s t o r i e , b . v . i n d e n t i j d d e r B o r g i a ' s , d a n w e l eens b l o e m e n o f t r o u w r i n g e n g e s c h o n k e n d i e het g e v e n o f het o p g e v e n v a n het l e v e n , d . w . z . d e n d o o d , niet z i n n e b e e l d i g v o o r s t e l d e n , d o c h i n feite v e r o o r z a a k t e n , o m d a t ze v e r g i f t i g d w a r e n , e n n i e t d e n d o o d v a n d e n m a n ( o f v r o u w ) d i e gaf, d o c h v a n d e v r o u w ( o f m a n ) d i e o n t v i n g : het tegenovergestelde geval d u s , w a a r i n het s y m b o l i s c h e surrogaat p l o t s e l i n g g r i m m i g e w e r k e l i j k h e i d is g e w o r d e n v o o r d e n verkeerde. D e m a n weet wat v a n h e m w o r d t verwacht; hij gééft d u s , h i j b e g i n t te g e v e n ; m a a r h i j geeft datgene, w a a r v a n het effect d e uiterste gift z i j n e r z i j d s o v e r b o d i g m a a k t , d o o r d a t het j u i s t d e v r o u w t o t deze uiterste gift d w i n g t , m e t dat g e v o l g dat o n d e r de geheele r e k e n i n g v a n g e v e n e n n e m e n w a t d i t eene p a a r betreft m e t e e n e e n d i k k e e n n o g a l z w a r t e streep w o r d t gezet. E r b e h o o r t het h u m o r i s t i s c h v e r n u f t v a n e e n E n g e l s c h m a n t o e o m i n o n z e n eigen t i j d e e n v e r h a a l te l a t e n s p e l e n , w a a r i n e e n jongge1
Theodore Francis Powys, Goat Green or the better Gift,
1937.
104
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
h u w d e v r o u w a a n e e n v o e t b a l sterft, d i e d e g e l u k k i g e b r u i g o m haar gegeven h e e f t : geschenk d a t d e n d o o d s y m b o l i s e e r t , d o c h i n w e r k e l i j k h e i d d e n d o o d b r e n g t . H o e w e l deze v o e t b a l n i e t v e r g i f t i g d is e n z i j n fatale w e r k i n g slechts t i j d e n s e e n w e d s t r i j d , v i a e e n k l a p tegen het h o o f d e n een daarop volgende m i s k r a a m , uitoefent, h o e w e l , b o v e n d i e n , deze h u w e l i j k s g i f t eerder v o o r d e n v a d e r v a n d e b r u i d , e e n b e r o e m d v o e t b a l l e r , is b e s t e m d d a n v o o r d e b r u i d zelf, t e r w i j l er tenslotte b i j d e n gever v a n d e n b a l , M r . N u t t y , e e n w i n kelier i n sportartikelen, allerminst wraakgierige bedoelingen o f a n d e r s z i n s v o o r z a t e n , is d e „ z i n " v a n h e t v e r h a a l e r n i e t m i n d e r duidelijk o m . H e t is e e n s o o r t s a t y r i s c h s p r o o k j e , d w a a s , m a a r v e r m a k e l i j k , e n daarbij leerzaam n o g , daar het o n s stervelingen i n p r e n t , dat m e n i n d e l i e f d e m e t g e v e n n i e t v o o r z i c h t i g genoeg k a n z i j n . M r . N u t t y althans p u t deze l e e r i n g u i t z i j n d r o e v e e r v a r i n g e n ; g e v e n is k e n nelijk u i t d e n booze, z o o m e n t r o u w e n w i l , peinst h i j ; e n wanneer h i j , a a n h e t e i n d v a n het b o e k , h e r t r o u w e n gaat, geeft h i j z i j n a a n staande v r o u w d a n o o k . . . n i e t s , o f l i e v e r gezegd h e t N i e t s , d . w . z . h i j geeft haar e e n graf. H i j k o m t er o p e n l i j k e n m e t t e r d a a d v o o r u i t , dat d e l i e f d e steeds g e k o p p e l d is a a n h e t v e r l a n g e n naar d e n d o o d v a n d e n a n d e r , z o o l a n g m e n het n o g n i e t n o o d z a k e l i j k v i n d t zélf te sterven. O n d e r de bekende Powys-brothers, v a n wie J o h n C o w p e r P o w y s , d e a u t e u r v a n A Glastonbury Romance, d e geniaalste s c h i j n t te z i j n , is T . F . P o w y s stellig d e b o o s a a r d i g s t e . T . F . s c h r e e f reeds vele satyres, o . a . M r . Weston's Good Wine, d a t m e n e e n d e r „great allegories o f E n g l i s h L i t e r a t u r e " heeft g e n o e m d . H i j is n u 63 jaar, deze zwartgallige k l u i z e n a a r , m a a r d e sereniteit v a n d e n o u d e r d o m is h e m v o o r a l s n o g v r e e m d , e n h o e w e l d e o v e r d r e v e n s a r c a s m e n v a n Black Bryony i n Goat Green o n t b r e k e n , b l e e f d e g e e s t e s h o u d i n g i n w e z e n d e z e l f d e ; d i t s p r i n g t v o o r a l i n het o o g , w a n n e e r m e n d e n i n v l o e d v a n h e t j e u g d m i l l i e u o p d e n auteur (de Powys-brothers stammen u i t een domineesgezin) h e r k e n t , d a a r i n h e t o p t r e d e n v a n e e n d o m i n e e s z o o n als dief, h i e r i n d e w e e r l o o s h e i d v a n t a l r i j k e geestelijken tegen d e c h a r m e s v a n d e elfachtige J e n n y H o n e y b u n , p e r s o n i f i c a t i e v a n r u s t i e k v r o u w e l i j k e v e r l e i d i n g s k r a c h t , d i e het d o r p j e G o a t G r e e n o n v e i l i g m a a k t . D a t het „ g e v e n " i n hartsaangelegenheden inderdaad u i t d e n booze i s , w o r d t n o g eens o n d e r s t r e e p t d o o r h e t o p t r e d e n v a n e e n l a n d e lijk souteneur, J i m m y B o w e r genaamd, die Jenny H o n e y b u n i n zijn m a c h t heeft e n haar o p d e geestelijken a f s t u u r t . D e „ g i f t e n " —veelal v a n geldelijken aard — v e r d w i j n e n i n d e n zak v a n J i m m y B o w e r . H o e w e l d i t gedeelte v a n h e t v e r h a a l d o o r d e meest k o m i s c h e
O N V R I J G E V I G E
L I E F D E
105
incidenten gekenmerkt wordt, — een v a n de ongelukkige predik a n t e n b . v . , verslaafd aan hengelsport, vischt J e n n y i n een w e i l a n d o p , d e h a a k zit i n haar k l e e r e n , d e h a a k m o e t v e r w i j d e r d w o r d e n , etc. — is d e s t r e k k i n g e r v a n t o c h w e e r h o o g s t e r n s t i g : g e v e n is niet a l l e e n g e v a a r l i j k , s c h i j n t P o w y s te w i l l e n b e t o o g e n , h e t is o o k o n z i n n i g , e n i n laatste i n s t a n t i e zelfs o n m o g e l i j k , o m d a t d e g e s c h e n k e n , o o r s p r o n k e l i j k d e s y m b o l e n v a n l i e f d e e n d o o d , als zelfstandige w a a r d e v o o r w e r p e n d o o r andere personen verder verhandeld k u n n e n w o r d e n . W a t er i n G o a t G r e e n o p g r o o t e schaal gaande is, m e t J e n n y e n J i m m y als m i d d e l p u n t , is w a t m e n n o e m e n m a g v e i l e l i e f d e i n georganis e e r d e n v o r m ; d a a r b i j suggereert P o w y s , d a t h e t m e i s j e „ o n b e d o r v e n " is g e b l e v e n : e e n n e u t r a a l d o o r g a n g s s t a t i o n t u s s c h e n d e b e u r z e n d e r geestelijken, d i e e e n v o o r e e n te g r o n d e w o r d e n gericht, e n d e b e u r s v a n J i m m y B o w e r . D i e n t e n g e v o l g e b l i j f t zij d i s p o n i b e l v o o r h e t b e v r i j d e n d o p t r e d e n v a n d e n w i n k e l i e r , d i e t o e v a l l i g i n h e t bezit is geraakt v a n e e n brokje hoogere w i j s h e i d inzake geven e n ontvangen, e n die d e n schopgragen J i m m y gemakkelijk uitschakelt, niet d o o r terug te s c h o p p e n o f h e m k n o c k - o u t te s l a a n , m a a r d o o r e e n v o u d i g niet te g e v e n w a t d e a n d e r v e r w a c h t . H e t graf n a m e l i j k , v o o r J e n n y H o n e y b u n alléén b e s t e m d , v e r t e g e n w o o r d i g t geen w a a r d e v o o r a n d e r e n ; h e t is e e n s y m b o o l z o o w e l v a n g e v e n als v a n niet-geven, z o o w e l v a n d e n d o o d als v a n h e t l e v e n , w a n t M r . N u t t y e n J e n n y z u l l e n n u w e l t r o u w e n . E n M r . B o w e r v e r t r e k t naar N o r f o l k , w a a r h i j onget w i j f e l d z i j n p r a k t i j k e n v o o r t z e t t e n z a l , m e t n i e u w e meisjes, e n n i e u w e geestelijken o f d i e o p h e n l i j k e n d o o r d a t z i j z w a r t e j a s s e n d r a g e n , zooals M r . N u t t y . M e n ziet, Goat Green is e e n a a r d i g , o f z o o m e n w i l f r i v o o l b e d e n k s e l rondom e e n serieuze m o r a a l . Z i n e n i n k l e e d i n g , w e z e n e n v o r m , staan niet i n innige w i s s e l w e r k i n g m e t elkaar, d o c h zijn, m i n o f meer w i l l e k e u r i g , o p e l k a a r gepast. M e n h e r k e n t d e v e r s c h i l l e n t u s s c h e n e e n „ e c h t " sprookje e n een geconstrueerde allegorie: i n een sprookje h e e r s c h t e e n o n o m s c h r i j f b a r e sfeer, d i e z o o w e l d e g e b e u r t e n i s s e n o m h u l t als d e ( o v e r i g e n s slechts z e l d e n i n w o o r d e n u i t te d r u k k e n ) „ b e t e e k e n i s , " z o o d a t m e n , o m v a n h e t v e r h a a l naar d e b e t e e k e n i s t e k o m e n , z i c h a a n d i e sfeer, a a n d i e n e m o t i o n e e l e n m i s t , o v e r g e v e n m o e t , d i e o n s o n m e r k b a a r d r a g e n zal v a n h e t e e n naar h e t a n d e r . B i j P o w y s daarentegen k o m t de v e r b i n d i n g t o t stand d o o r m i d d e l v a n r a i l s . Z i j n v e r h a a l is v e r n u f t i g , o r i g i n e e l , — v o o r a l o r i g i n e e l als b o o s aardige q u a s i - i d y l l e , — zeer o n d e r h o u d e n d , g o e d g e s c h r e v e n , z o n d e r b r e e d s p r a k i g h e i d , m a a r h e t is v o l k o m e n s f e e r l o o s . D e „ m o r a a l " v a n G o a t Green m a g b e k l e m m e n d z i j n , d e h i s t o r i e zelve is h e t n e r g e n s . R e e d s d e e p i s o d e v a n d e n p r e d i k a n t d i e v a n z i j n a u t o naar d e k e r k
106
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
h o l t o m J e n n y H o n e y b u n n i e t te h o e v e n z i e n , e e n e p i s o d e d i e d e m o n i s c h h a d k u n n e n z i j n , is a l l e e n m a a r o n w e e r s t a a n b a a r k o m i e k , e n o o k w a t er o p v o l g t b l i j f t g e k e n m e r k t d o o r e e n m e n g s e l v a n speelschh e i d e n v a n b u i t e n af aangebrachte d i e p z i n n i g h e i d , d a t i n h e t bew u s t z i j n v a n d e n lezer nergens e e n o n v e r v a n g b a r e e e n h e i d v o r m t . H i e r m e e is Goat Green n i e t v e r o o r d e e l d ; d e g e n o e m d e b e z w a r e n g e l d e n n u e e n m a a l v o o r iedere a l l e g o r i e , e n h e t z o u v a n s l e c h t e n s m a a k getuigen e e n v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n é é n b e p a a l d l i t e r a i r genre te k a p i t t e l e n o p g r o n d v a n c r i t e r i a , o n t l e e n d a a n e e n a n d e r g e n r e . M a a r m e n w e e t n u w a t m e n i n G o a t Green z o e k e n m o e t e n w a t n i e t . A l s b e m i n n e l i j k e i n k l e e d i n g v a n d e levensles, dat h e t er i n d e l i e f d e n i e t o p a a n k o m t w a t m e n geeft, m a a r w a t m e n is e n w a t m e n v o e l t , heeft h e t z e k e r r e c h t o p o n z e w a a r d e e r i n g .
* 1ERSCHE
SHOW
1
James F a r r e l l s c h r i j f t als e e n a r c h i t e c t d i e z i j n e i g e n metselaar i s . S t e e n v o o r steen, o r d e l o o s o f i n s c h i j n b a r e m o n o t o n i e , r i j t h i j a a n e l k a a r ; p a s n a 50 p a g . o n t h u l t z i c h h e t p l a n , n a 150 laat z i c h d e b o u w overzien, tenslotte beëindigt m e n de lectuur enthousiast, e n het huis is k l a a r . H o e w e l deze w e r k w i j z e t y p e e r e n d is v o o r e l k „ r e a l i s m e " , e n zeker v o o r de „nieuwe z a k e l i j k h e i d " , waar Farrell's romans zich well i c h t h e t best o n d e r l a t e n r a n g s c h i k k e n , stijgt t o c h h e t resultaat v e r b o v e n d e r g e l i j k e b e p e r k e n d e b e n a m i n g e n u i t . Z a k e l i j k is h i e r a l l e e n d e metselaar, — z o o a l s d a t e e n metselaar betaamt, — d e a r c h i t e c t daarentegen z o u evengoed een d r o o m e r k u n n e n zijn, een groot m e n s c h e n k e n n e r , e e n sociale a a n k l a g e r . W a t d i t laatste betreft: A World I never made is e e n a c h t e r b u u r t r o m a n , zooals o o k h e t b e k e n d e Studs Lonigan d i t reeds w a s ( d e „ s l u m s " v a n C h i c a g o ) ; sociale t e n d e n z schijnt dus onvermijdelijk, v o o r a l w a n n e e r m e n i n a a n m e r k i n g neemt, dat i n A m e r i k a i e d e r r e a l i s m e , zelfs b i j d e n t o c h z o o „ w e t e n s c h a p p e l i j k e n " D r e i s e r , steeds d e n e i g i n g v e r t o o n t o m i n d e a a n k l a c h t o v e r te g a a n , o m d a t e e n m a a t s c h a p p i j z o o d y n a m i s c h , zoozeer i n w o r d i n g als d e A m e r i k a a n s c h e d e „ t e n d e n z e n " i n z i c h z e l f draagt; d e s c h r i j v e r h o e f t m a a r o p te t e e k e n e n , e n o o k z o n d e r v o o r o p g e z e t t e v e r b i t t e r i n g w o r d t h i j t o t e e n r o e p e n d e i n d e w o e s t i j n . Studs Lonigan, d a t d e n o n d e r g a n g v a n e e n j o n g e n beschreef, k o n v o l o p als t e n d e n z r o m a n g e l d e n . M a a r A World I never made, h e t m a g d a n i n hetzelfde m i l i e u 1
James T . Farrell, A World I never made, 1938.
I E R S C H E
S H O W
107
s p e l e n , is a a n m e r k e l i j k m i n d e r o f i n h e t geheel geen t e n d e n z r o m a n ; w e l l i c h t is e e n v a n d e o o r z a k e n h i e r v a n , d a t w e m e t e e n a u t o b i o grafisch gegeven te d o e n h e b b e n : d e k l e i n e D a n n y O ' N e i l l , d i e reeds i n h e t vroegere b o e k v o o r k w a m , a f k o m s t i g u i t e e n f a m i l i e v a n a r m e Iersche emigranten (de z.g. „ S h a n t y - I r i s h " ) , opgevoed i n het huis v a n z i j n g r o o t m o e d e r , hetgeen F a r r e l l i n d e g e l e g e n h e i d stelt e e n b e s c h r i j v i n g v a n t w e e m i n o f m e e r c o n t r a s t e e r e n d e h u i s g e z i n n e n als u i t g a n g s p u n t te n e m e n , is e e n z e l f p o r t r e t v a n d e n a u t e u r ; e n w i e z i c h z e l f e n z i j n j e u g d h e r i n n e r i n g e n te b o e k stelt, l e t m i n d e r o p sociale misstanden e n wenschelijkheden v a n verbetering d a n b . v . U p t o n S i n c l a i r . O v e r i g e n s hangt alles v a n d e n lezer af: v a n d e w a n t o e s t a n d e n i n h e t A m e r i k a v a n 1911 d r i n g t z i j d e l i n g s n o g w e l genoeg i n h e t verh a a l d o o r , — p o l i t i e k e c o r r u p t i e m e t n a m e , — o m er ó ó k e e n sociale a a n k l a c h t i n te k u n n e n z i e n . I n t u s s c h e n ligt h e t a c c e n t t o c h e l d e r s . A World I never made, e e n v a n d e z a k e l i j k s t e , n u c h t e r s t e tableaux d i e er i n d e w e r e l d l i t e r a t u u r b e s t a a n , i s t e v e n s e e n magistrale s t u d i e v a n d e Iersche „ h y s t e r i e " , e n d u s , z o o m e n w i l , e e n „ p s y c h o l o g i s c h e r o m a n " . E r valt e e n scherper licht o p de p e r s o o n l i j k h e d e n d a n o p de sociale s t r u c t u u r w a a r i n zij l e v e n . E e n p s y c h o l o g i s c h e r o m a n , m a a r w a t v o o r een? R e e d s u i t d e n z a k e l i j k e n o p z e t v o l g t , d a t h i e r geen s p r a k e k a n z i j n v a n z i e l k u n d i g e o n t l e d i n g e n d i e v e r d e r gaan d a n w a t d e h a n d e l e n d e personages over zichzelf bewust zouden kunnen worden. D i t is e e n b e l a n g r i j k p r i n c i p e ; n i e t a l l e e n z a l i g m a k e n d n a t u u r l i j k ; m e n k a n t i e n m a a l z o o v e e l analyse t o e l a t e n , e n t o c h e e n g o e d e n r o m a n s c h r i j v e n ; m a a r het is het p r i n c i p e v a n J a m e s F a r r e l l , e n h i j b e r e i k t er g r o o t e d i n g e n m e e . D a a r b i j heeft h i j , t e c h n i s c h g e s p r o k e n , h e t meeste h o u v a s t a a n d e n d i a l o o g , d i e d a n o o k o n g e v e e r t w e e d e r d e n v a n h e t geheele b o e k v u l t ; e n o o k d e gebeurtenissen w o r d e n veelal beschreven i n het d e n k i d i o o m v a n de p e r s o n e n zelf, e e n a l l e r e e n v o u d i g s t s o o r t , , m o n o l o g u e i n t é r i e u r " , w a a r a a n m e n d i e n z w a a r w i c h t i g e n n a a m n i e t eens z o u w i l l e n g e v e n . M a a r i n d e n d i a l o o g , deze e i n d e l o o z e g e s p r e k k e n o m niets, e i n d e l o o z e t w i s t e n e n g r o o t s c h opgezette s c è n e s , is h e t w e l i n d e eerste plaats, dat z i c h d e z a k e l i j k h e i d v a n F a r r e l l v e r r a a d t . E e n gesprek k a n m e n n o t e e r e n , m o e t h i j o p e e n b e p a a l d m o m e n t v a n z i j n l e v e n gedacht h e b b e n , — e n schrijvers als E r n e s t H e m i n g w a y d a c h t e n h e t m e t h e m m e e , — e e n h a n d e l i n g n i e t , d a a r v o o r is d e f i l m e r . W a a r d u s eenerzijds d e lange gesprekken i n d i t b o e k kenschetsend z i j n v o o r de „ l o g o r r h o e " v a n de emotioneele e n prikkelbare hoofdpersonen, die ononderb r o k e n v o o r zichzelf e n anderen comedie spelen m e t pathetisch e n t r a i n , daar is h e t k e n s c h e t s e n d v o o r James F a r r e l l , d a t h i j v a a k plotseling afbreekt, w a n n e e r o p de w o o r d e n daden zullen v o l g e n ,
108
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
z o o a l s o p p a g . 270, w a a r D a n n y ' s t a n t e P e g O ' F l a h e r t y e n z i j n m o e d e r L i z z O ' N e i l l e l k a a r te l i j f z u l l e n gaan n a e e n p r a c h t v a n e e n r u z i e c l i m a x v a n 6 b l a d z i j d e n . M a a r w e l l i c h t is d i t o o k e e n k w e s t i e v a n goeden smaak, e n w i e weet, v a n p i ë t e i t . . . . V a n e e n t o n i g h e i d w o r d t deze v e r b l u f f e n d z u i v e r e , zij het o o k eenz i j d i g v e r b a l e realiteitsweergave gered d o o r d e v e r s c h e i d e n h e i d d e r k a r a k t e r s , d i e i e d e r o p z i j n eigen m a n i e r , e n i n v e r s c h i l l e n d e m a t e , d o o r d e „ I e r s c h e h y s t e r i e " z i j n aangetast. M e t „ h y s t e r i e " is h i e r niets k w a a d s b e d o e l d ; h e t w o o r d d u i d t slechts de n e i g i n g a a n o m o p e e n m a a l a a n w e z i g e sterke e m o t i e s o p e e n n ó g „ s t e r k e r e " w i j z e te reageeren, o p dat het b e s t a a n d i e r e m o t i e s m a a r niet i n t w i j f e l g e t r o k k e n z a l w o r d e n . E n o m d a t d e gevoelens o v e r d r e v e n w o r d e n v o o r g e s t e l d , o f „ges p e e l d " , v e r v l u c h t i g e n zij t i j d e n s d e actie: o n m i d d e l l i j k n a d e meest o n w a a r s c h i j n l i j k e s c h e l d p a r t i j e n z i j n P e g O ' F l a h e r t y e n haar o n b e schaafde, felle, geheel i n e e n f a n t a s i e w e r e l d v a n h a n d t a s t e l i j k h e d e n l é v e n d e , d o c h i n d e n g r o n d goedhartige m o e d e r ( a l laat ze z i c h 's a v o n d s u i t d e k r a n t allereerst d e m o o r d e n v o o r l e z e n ) z o o gedwee als l a m m e r e n e n b e w i j z e n elkaar k l e i n e diensten. O m g e k e e r d sluit een o o r s p r o n k e l i j k afwezige e m o t i e z i c h p r o m p t a a n b i j e e n u i t i n g d i e r emotie die uit eigenbelang noodzakelijk w o r d t b e v o n d e n . W a n n e e r P e g , n a d e v e c h t p a r t i j m e t L i z z , d e k r a b o v e r haar w a n g v e r a n t w o o r d e n m o e t , b e w e e r t z i j , dat e e n k a t i n h a a r gezicht g e s p r o n g e n i s ; „ I hate c a t s ! " voegt zij er a a n t o e . N i e m a n d h o e f t er a a n te t w i j f e l e n o f deze haat is echt — o p d i t o o g e n b l i k . Z i j b e e l d t z i c h d i e n haat i n o m d e n l e u g e n des te o v e r t u i g e n d e r te k u n n e n u i t s p r e k e n ; o m a n d e r e n te k u n n e n o v e r t u i g e n m o e t zij zelf o v e r t u i g d z i j n . N o g e e n stap v e r d e r e n zij zal i n alle e e r l i j k h e i d m e e n e n , dat d e k a t i n d e r d a a d i n haar gezicht is g e s p r o n g e n ; h e t b e h o o r t b i j het p r o c é d é v a n F a r r e l l , dat h i j o n s d a a r o v e r geen z e k e r h e i d verschaft. Z o o m a k e n w i j h i e r k e n n i s m e t deze A m e r i k a a n s c h e I e r e n v a n 1911, h u n o p r e c h t - o n o p r e c h t e t r a n e n , h u n p l a n n e n d i e nergens o p uitloopen, h u n vlagen v a n ongegrond optimisme, h u n dramatisch z e l f b e k l a g , h u n sadistische b e v l i e g i n g e n , h u n b e ï n v l o e d b a a r h e i d e n o n e v e n w i c h t i g h e i d : deze eene f a m i l i e O ' F l a h e r t y , o n h e r r o e p e l i j k saamgeklit o n d a n k s p o g i n g e n t o t i n d i v i d u a l i s e e r i n g , saamgeklit i n e n d o o r d e g e m e e n s c h a p p e l i j k o n d e r g a n e emoties v a n haat e n l i e f d e v o o r e l k a a r ! D a t d i t alles d u i d e l i j k e r a a n d e n d a g z a l t r e d e n b i j de v r o u w e n d a n b i j d e m a n n e n , spreekt v a n z e l f ; d e „ s h o w " v a n affecten, d i e i k h y s t e r i e n o e m d e , v i n d t m e n i n d r i e v a r i a n t e n : i n het heroïsch-sadistische, i n het sentimenteel-theatrale e n i n het b i g o t z e l f v o l d a n e b i j m r s . O ' F l a h e r t y r e s p . b i j haar t w e e d o c h t e r s , m a r k a n t e t y p e n , z o n d e r d a a r o m reeds p a t h o l o g i s c h te z i j n ; e n h o e v e e l
I E R S C H E
S H O W
109
h e b b e n de o m s t a n d i g h e d e n niet bijgedragen tot de o n t w i k k e l i n g dezer r e m l o o s h e i d . D e m a n n e n d a a r e n t e g e n , d e p e d a n t e , w e l w i l l e n d e A l e n z i j n b r o e r N e d , e e n s c h e r p b e l i c h t e , m a a r slechts z e l d e n o p t r e d e n d e b i j f i g u u r , z i j n k a l m e r , gedragen z i c h althans w a a r d i g e r . D i t n e e m t n i e t w e g , dat m e n o o k h i e r d e „ h y s t e r i e " t o t z i j n l e e r i n g e n v e r m a a k b e s t u d e e r e n k a n : i n d e z u c h t e e n r o l v a n g e w i c h t te s p e l e n , m a a t s c h a p p e l i j k m e e r te s c h i j n e n d a n m e n i s , e n d a n d a a r n a , zeer z e k e r , o o k m e e r te w ó r d e n . A l O ' F l a h e r t y , d e reiziger i n s c h o e n e n , die, meer o n t h u l l e n d v o o r zijn karakter d a n grappig, v r i e n d e n met „graaf" e n „ h e r t o g " aanspreekt, die de b r i e v e n v a n L o r d Chesterfield i n z i j n zak heeft e n d a a r n a a r z i j n paedagogie d e n k t te regelen, w a a r v a n D a n n y w e i n i g a n d e r s m e r k t d a n w a t l u i d r u c h t i g g e s n a u w , d i e er v o o r zorgt f a t s o e n l i j k e r z i j n soep te e t e n d a n z i j n t o c h z o o c o r r e c t e b r o e r ! A l O ' F l a h e r t y , b e z e t e n d o o r v e r l a n g e n naar c u l t u u r , n e e r z i e n d o p „ l o w b r o w s ! " O o k d i t b e h o o r t t o t de „ I e r s c h e s h o w " . Z i e n w i j v a n D a n n y O ' N e i l l af, w i e n s b e l a n g i n d i t b o e k o n d a n k s d e u i t s t e k e n d e b e h a n d e l i n g n i e t o p k a n tegen dat d e r v o l w a s s e n e n , — m o g e l i j k s c h r i j f t F a r r e l l n o g e e n p a a r v e r v o l g e n ter v e r d e r e p o r t r e t t e e r i n g v a n z i c h z e l f , — d a n is het v o o r a l d e tante, P e g O ' F l a h e r t y , d i e aanspraak m a g m a k e n o p d e n n a a m v a n h o o f d p e r s o o n . O m h a a r s p i n t z i c h o o k de eenige „ i n t r i g e " i n d i t b o e k : h e t t r a d i t i o n e e l e r o m a n e l e m e n t eener p o l i t i e k e chantagegeschiedenis, g e w e v e n d o o r het v e r h a a l h a r e r gecamoufleerde p r o s t i t u t i e . J u i s t d o o r d a t deze laatste b i n n e n zekere g r e n z e n b l i j f t , w o r d t d e p s y c h o l o g i e v a n deze v r o u w , allerminst een geboren prostituee, maar die t o c h , meer d a n d o o r d e n o o d l o t t i g e o m s t a n d i g h e d e n d o o r haar k a r a k t e r e i g e n s c h a p p e n t o t de hellende l o o p b a a n v o o r b e s t e m d schijnt, scherper o m l i j n d d a n bij e e n f a i t - a c c o m p l i het geval h a d k u n n e n z i j n . W i j w e t e n n o g niet w a t er v a n P e g w o r d e n z a l , e n het is m o g e l i j k , dat F a r r e l l , m e t z i j n u i t g e s p r o k e n v o o r l i e f d e v o o r deze tante, — w i j l e z e n d i t t u s s c h e n d e z a k e l i j k s t e regels d o o r , — iets a n d e r s m e t haar v o o r h e e f t . M a a r w a t w i j w e l w e t e n is, dat alle k r a c h t e n , d i e haar d i e n w e g z o u d e n k u n n e n o p d r i n g e n , i n het breedste e n m e n s c h e l i j k s t e e x p o s é v o e l b a a r z i j n gemaakt. D a a r b i j m o e t m e n o n d e r s c h e i d e n , w a n t d i e k r a c h t e n r a n g s c h i k k e n z i c h naar h u n b e l a n g r i j k h e i d . E n m e e r d a n erotische d r a n g , geldgebrek, d r a n k z u c h t o f d e n e i g i n g o m „ f u n a n d g o o d t i m e s " als d e t i j d e l i j k e r e m e d i e v o o r alle aardsche k w a l e n te b e s c h o u w e n , is het, steeds w e e r , d e w e e r l o o s h e i d tegen de eigen emoties d i e h i e r v o o r e e n n a b i j e n o n d e r g a n g a a n s p r a k e l i j k m o e t w o r d e n gesteld; daarnaast, m o e i l i j k e r v a n te s c h e i d e n , de b i n d i n g a a n haar m o e d e r , v a n w i e P e g z i c h tevergeefs t r a c h t te b e v r i j d e n : f u n e s t m o d e l v o o r het m i s l u k k e n v a n a l haar a n d e r e goede v o o r n e m e n s . H i e r n e e m t d e I e r s c h e s h o w
110
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
w e r k e l i j k tragische v o r m e n a a n : o n d e r h e t g e k n e t t e r d e r h u i s e l i j k e s c è n e s raadt m e n d e stillere e l l e n d e v a n e e n o n t o e r e i k e n d e n w i l , d i e z i c h , g e m a k z u c h t i g , m e t „ a c t e e r e n " t e v r e d e n stelt, z o o d r a er e e n b e vrijdende h a n d e l i n g w o r d t vereischt.
* HEROÏSCH
VAKMANSCHAP
1
H i g h Wind in Jamaica, R i c h a r d H u g h e s ' eersten r o m a n , is m e n h i e r te l a n d e n o g niet v e r g e t e n . H e t w a s geen „ g r o o t w e r k " m i s s c h i e n ; m a a r h e t w a s o o r s p r o n k e l i j k w e r k , e n h e t gaf b l i j k v a n e e n geraffineerde m e n s c h e n k e n n i s e n e e n z i n v o o r h e t a v o n t u u r l i j k e , d i e m e n i n d i e m a t e slechts z e l d e n i n eikaars gezelschap aantreft, e n d i e d e beste v e r w a c h t i n g w e k t e n v o o r d e v e r d e r e o n t w i k k e l i n g v a n d e z e n j o n g e n auteur. D e psychologie r o n d o m , o f beter: b i n n e n i n het avontuur w o r d t zoo gemakkelijk oppervlakkig, of zalvend, h o l o f c l i c h é . N i e t s v a n d a t a l i n High Wind in Jamaica, w a a r i n d e h u m o tistisch-macabere v e r b r o e d e r i n g t u s s c h e n k i n d e r e n e n zeeroovers h e t v o o r d e e l bezat o n s , z o o n o o d i g , te k u n n e n g e n e z e n v a n e n k e l e v o o r o o r d e e l e n d e k i n d e r k a m e r b e t r e f f e n d e . H i e r w a s m e n getuige v a n d e o n t t r o o n i n g v a n h e t k i n d als c h e r u b i j n , v a n S h i r l e y T e m p l e i n h e t W i t t e H u i s , h e t r o k j e t u s s c h e n d e v i n g e r s . . . Ja, m i s s c h i e n w a s d i t t ó c h reeds e e n „ g r o o t e " r o m a n , a l w a s d e h e l f t v a n d e b e z e t t i n g d a n „ k l e i n " . E n n u , 9 jaar n a d a t o , is H u g h e s h e e l e m a a l „ g r o o t " g e w o r d e n , — e n m e n h o u d t z i j n h a r t vast. H o e m e n i g v e e l b e l o v e n d j o n g schrijver — i k d e n k n u aan G r a h a m Greene, n a zijn opmerkelijk d e b u u t The man within — is n i e t t e n o f f e r g e v a l l e n a a n het magazine, e n d e l e e s b a a r h e i d , e n d e n m a c h t i g e n greep, e n h e t k l o p p e n d e h a r t , e n h e t l i l l e n d e o o r . W a t k a n er t e r e c h t g e k o m e n z i j n v a n deze „ s t o r y o f h e r o i s m " , z o o a l s b i j w i j z e v a n o n v e i l i g signaal o p d e k a f t te l e z e n staat? M e n stelle z i c h gerust: In Hazard is e e n c h e f d ' o e u v r e v a n h e t b e g i n t o t het e i n d e , e e n b o e k , z o o b e h e e r s c h t e n d o o r l e e f d , v a n z u l k e e n r i j k geschakeerde fantasie, d i e z i c h d a a r b i j geen m o m e n t v a n e e n b r e e d e f e i t e l i j k e basis v e r w i j d e r t , dat h e t o n m i d d e l l i j k „ k l a s s i e k " v e r d i e n t te w o r d e n t u s s c h e n d e m e e s l e e p e n d s t e z e e v e r h a l e n , o o i t i n E n g e l a n d o f A m e r i k a g e s c h r e v e n : Arthur Gordon Pym v a n P o e , M o b y D i c k v a n M e l v i l l e , Typhoon v a n C o n r a d e n The Bird of D a w ning v a n Masefield. B u i t e n Engeland mag m e n V a n Schendel's Het 1
Richard Hughes, In Hazard,
1938.
H E R O Ï S C H
V A K M A N S C H A P
111
F r e g a t s c h a p Johanna Maria n o e m e n , als v e r g e l i j k i n g s o b j e c t . W a n t o o k b i j d e n j o n g e n E n g e l s c h e n s c h r i j v e r staat h e t s c h i p i n h e t m i d d e l p u n t , het s c h i p , d a t d e l i e f d e v a n k a p i t e i n e n b e m a n n i n g t o t z i c h t r e k t , — geen z e i l s c h i p d i t k e e r (het v e r h a a l speelt i n 1929), m a a r e e n s t o o m s c h i p , d e v r a c h t b o o t d e Archimedes, d i e i n d e C a r a ï b i s c h e zee a n d e r h a l v e w e e k l a n g d o o r e e n c y c l o o n w o r d t meegezogen e n t e n slotte v o l k o m e n o n t t a k e l d naar d e d i c h t s t b i j z i j n d e h a v e n w o r d t gesleept, w a a r b i j d e d o o r s l a p e l o o s h e i d e n angst uitgeputte l e d e n d e r b e m a n n i n g zoozeer m e t hun s c h i p v e r g r o e i d b l i j k e n te z i j n , d a t zij a a n v a n k e l i j k w e i g e r e n d e r e d d e r s a a n b o o r d te l a t e n e n gereed staan o m i e d e r e n i n d r i n g e r d e hersens i n te slaan o f i n zee te s t o o t e n . W i j volgen het ontstaan e n het verloop v a n dezen o r k a a n : een meteorologisch epos, dat i n een macabere fantasmagorie zal omslaan, zoodra de Archimedes h e t c e n t r u m d e r depressie heeft b e r e i k t , w a a r e e n v e r s t i k k e n d e a t m o s f e e r h a l f d o o d e vogels o p h e t d e k d o e t n e e r s t r i j k e n . W i j volgen de langzame, o n b a r m h a r t i g voortschrijdende v e r n i e l i n g v a n e l k o n d e r d e e l v a n d e Archimedes. W i j n e m e n k e n n i s v a n h e t l e v e n v a n d e n z e e m a n o n d e r deze o m s t a n d i g h e d e n : h o e h i j z i j n p l i c h t d o e t als „ v a k m a n " , als „ e m p l o y é " v a n d e r e e d e r i j , e n tegen z i j n e i g e n angst v e c h t als m e n s c h ; h o e h i j — zooals d e k a p i t e i n , E d w a r d e s — d o o r h e t gevaar pas geheel z i c h z e l f w o r d t e n e e n eigenaardige g e l u k s exstase smaakt o n d e r d e n d r u k d e r m a x i m a l e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d . D a a r t u s s c h e n d o o r ziet H u g h e s k a n s v a n e l k z i j n e r sujetten e e n m e e r o f m i n d e r v o l l e d i g p o r t r e t te o n t w e r p e n . A l l e r m i n s t o o k laat h i j z i c h d o o r z i j n taak als s c h r i j v e r v a n e e n „ a v o n t u r e n r o m a n " w e e r h o u d e n o m te p h i l o s o f e e r e n , te „ m o r a l i s e e r e n " zelfs, w a a r d i t te pas k o m t ; e n deze u i t w e i d i n g e n , d e p s y c h o l o g i s c h e z o o w e l als d e bespiegelende, d i e h e t o n m i s b a a r statische e l e m e n t v o r m e n i n d e z e n sterk d y n a m i s c h e n r o m a n , z i j n o p z i c h z e l f reeds v a n e e n zeer b i j z o n d e r e b e teekenis, — de levensbeschrijvingen v a n d e n Chinees A o L i n g e n v a n D i c k W a t c h e t t b . v . W a n n e e r m e n naar e e n k o r t e k a r a k t e r i s t i e k w i l z o e k e n v o o r I n Hazard, d a n v e r d i e n t d e v o l g e n d e f o r m u l e aanb e v e l i n g : e e n synthese v a n Typhoon (het a v o n t u u r ) e n The N i g g e r of the Narcissus ( d e gevarieerde p e r s o o n s b e s c h r i j v i n g ) i n m o d e r n z a k e l i j k e n t r a n t , o n d e r c o n c e n t r a t i e v a n alle gegevens o p h e t k l e i n s t e bestek. L e e r z a a m is e e n v e r g e l i j k i n g m e t C o n r a d niet d o o r d e tegenstelling z e i l s c h i p - s t o o m s c h i p , w a n t o o k i n Typhoon is e e n s t o o m s c h i p het slachtoffer. B o v e n d i e n speelt b i j H u g h e s h e t z e i l s c h i p w e l degelijk een r o l , e e n disciplinaire r o l o p d e n achtergrond: de officieren „are t r a i n e d i n s a i l " , z i j b e h a n d e l e n h u n s c h i p m e t d e zorgzame genegenh e i d d i e h e t z e i l s c h i p eischt, a l z i j n zij d a n o o k „ g e s p e c i a l i s e e r d " i n
112
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
s t u u r l i e d e n - o f - m a c h i n i s t e n . E n het v e r s c h i l i n s t i j l m a g d a n z o n d e r m e e r i n het o o g s p r i n g e n , o o k h i e r i n ligt niet het essentieele, dat d e n j o n g e r e n auteur onderscheidt v a n d e n o u d e r e n . H u g h e s ' „verticale" stijl (veel dubbele p u n t e n , k o r t e z i n n e n , spontane afwisseling der s y n t a x i s , b r u u s k e o v e r g a n g e n ) is n a t u u r l i j k iets a n d e r s d a n het r o m a n t i s c h s t i j l - i m p r e s s i o n i s m e v a n C o n r a d ; b i j d e n laatste is i e d e r e l e m e n t o m g e v e n d o o r z i j n eigen atmosfeer, d o o r e e n v e r v l o e i e n d e s t e m m i n g s a u r a , d i e d e g e b e u r t e n i s s e n o n d e r l i n g v e r b i n d t e n golfsgewijs i n e l k a a r d o e t o v e r l o o p e n , t e r w i j l H u g h e s alles n a a s t e l k a a r neerzet, v e r a n t w o o r d t o t i n h e t s c h i j n b a a r o n b e d u i d e n d s t e détail, e n , v o o r z o o v e r i k dat k o n n a g a a n , o o k „ w e t e n s c h a p p e l i j k " v e r a n t w o o r d . D i t n e e m t n i e t w e g , dat „ a t m o s f e e r " e n poëzie b i j h e m a l l e r m i n s t te k o r t k o m e n , a l z i j n zij k o e l e r e n s c h e r p e r , i r o n i s c h e r : g o l v e n als „rondgaloppeerende b o o m e n " of „krankzinnig g e w o r d e n kathed r a l e n " — de m a c h i n e k a m e r e e n v a n d i e „uitgestrekte a r c h i t e c t u r a l e r u i m t e n , d i e m e n b i n n e n treedt d o o r e e n k l e i n deurtje i n d e h o o g t e , — evenals d e h e l " . D e n k e n d a a n d e h e l , z o u C o n r a d z i j n m a c h i n e kamer waarschijnlijk met metaphorische monsters bevolkt hebben. M a a r h o e d a n o o k : r o m a n t i e k e n z a k e l i j k h e i d treft m e n b i j b e i d e n aan. Zij zijn alleen anders gemengd. V e e l e e r is het v o o r n a a m s t e v e r s c h i l t u s s c h e n C o n r a d e n H u g h e s gelegen i n e e n w e r k w i j z e , d i e , u i t g a a n d v a n het algemeene, het meed o o g e n l o o s w e t m a t i g e e n exacte v a n het l e v e n o p zee, — d e „ t e c h n i e k " e r v a n , — h e t b i j z o n d e r e pas toelaat, nadat d e lezer v a n d i t a l gemeene v o l l e d i g d o o r d r o n g e n i s . H u g h e s b e g i n t m e t het schip n e e r te zetten i n z i j n b o e k , t o t i n alle t e c h n i s c h e o n d e r d e d e n ; d a n laat h i j d e n c y c l o o n d r a a i e n ; d a a r n a k o m e n d e z e e l i e d e n a a n d e b e u r t : als „ a m b t e n a r e n " o f t e c h n i s c h e v e r l e n g s t u k k e n , w a a r v a n d a n h e e l gel e i d e l i j k , stap v o o r stap, het i n d i v i d u e e l m e n s c h e l i j k e w o r d t o n t h u l d : h u n angst, h u n h a r t s g e h e i m e n , e i g e n a a r d i g h e d e n , tics, religieuze p r e o c c u p a t i e s , e n z . V a a k z i j n de p s y c h o l o g i s c h e e n biografische toel i c h t i n g e n als t u s s c h e n haakjes ingelascht. C o n r a d daarentegen laat o n s eerst e e n k a p i t e i n z i e n , — d e n k a p i t e i n o p e e n s c h i p , — d i t s c h i p i n e e n s t o r m : d e v o l g o r d e is precies tegenovergesteld, de p s y c h o l o g i e is v a n d e n a a n v a n g af gegeven, o n v e r a n d e r l i j k , slechts v o o r v a r i a t i e vatbaar. B i j H u g h e s b l i j f t d e o p v a t t i n g d e r personages e e n t i j d l a n g v o l k o m e n o n z e k e r : w i j z i e n m e n s c h e l i j k e figuurtjes o p d i t d o o r d e t e c h n i e k bezielde i j z e r e n k a r k a s , m a a r w i e e n w a t z i j n z i j , e n h o e z u l l e n zij z i c h gedragen w a n n e e r d e n o o d a a n d e n m a n k o m t ? W e l , i n het a l g e m e e n — n i e t a l t i j d n a t u u r l i j k , a n d e r s w e r d het p r o c é d é w a t g o e d k o o p — gedragen zij z i c h t o t a a l a n d e r s d a n m e n v e r w a c h t e n z o u . E v e n a l s i n het w e r k e l i j k e l e v e n w o r d e n w i j o n o p h o u -
H E R O Ï S C H
V A K M A N S C H A P
113
d e l i j k d o o r de v e r s c h i j n s e l e n g e f o p t : de s t u u r m a n m e t het heldhaftige e n b e t r o u w b a r e u i t e r l i j k b . v . b l i j k t j u i s t d e l a f a a r d u i t het b o e k te z i j n , de j o n g e s t u u r m a n D i c k W a t c h e t t , de „ j e u n e p r e m i e r " o n d e r de b e z e t t i n g , „ s u b l i m e e r t " z i j n v e r l i e f d h e i d o p het A m e r i k a a n s c h e meisje, w e l k e i n het b e g i n v a n het v e r h a a l de meest r o m a n e s k e v e r w i k k e l i n g e n b e l o o f t , eerst i n geestdrift v o o r het a v o n t u u r e n t r o u w a a n het s c h i p , later i n e e n g e h e i m z i n n i g e g e n e g e n h e i d v o o r d e n C h i n e e s c h e n s t o k e r , d i e n h i j b i j d r e i g e n d e m u i t e r i j heeft m o e t e n arrest e e r e n . T h i b a u d e t zegt ergens, dat de E n g e l s c h e n meesters z i j n i n het „ w e g w e r k e n " v a n de e r o t i e k i n h u n a v o n t u r e n r o m a n s . M a a r i n d i t geval is er geen s p r a k e v a n w e g w e r k e n z o n d e r m e e r , d o c h v a n e e n i n n e r l i j k e o m z e t t i n g , e n de l i e f d e v o o r het s c h i p , w a a r d o o r t r o u w e n s a l deze m a n n e n i n v e r s c h i l l e n d e mate, e n steeds z o n d e r eenige sent i m e n t a l i t e i t , b e h e e r s c h t w o r d e n , b e h o o r t m e t niet m i n d e r recht t o t het g e b i e d v a n d e n E r o s — „She w a s a f i n e s h i p ! " — d a n de w e d e r waardigheden v a n een „love t e a m " . I n zulk een zakelijkheid, die z o o w e l berust o p het o n d e r d r u k k e n v a n de gevoelsexclamatie als o p het o m z e i l e n v a n het cliché, — o m z e i l e n , i n d e r d a a d : m e n b e k i j k t het cliché v a n d e n a n d e r e n k a n t ! — ligt e e n s t i l z w i j g e n d e e n o n g e w i l d e c r i t i e k v e r s c h o l e n o p het g o e d k o o p e f i l m g e n r e , w a a r i n de h e l d o o k steeds o p een h e l d m o e t l i j k e n e n liefst o p t w e e h e l d e n . D i c k W a t c h e t t b i j het d r u p p e l e n v a n de o l i e o p de g o l v e n , dat een v e e l m o e i l i j k e r e n t i j d r o o v e n d e r t e c h n i e k vergt d a n de r o m a n t i s c h e z e e b e s c h r i j v i n g , b . v . i n D e Kinderen van Kapitein Grant, o n s heeft d o e n g e l o o v e n , ziet e r u i t als een v u i l e , d r o n k e n l a n d l o o p e r , z i j n gezicht staat slap e n suf, e n h i j s t i n k t w e e r z i n w e k k e n d . D i t is i n e e n f i l m (de s t a n k n o g daargelaten) o n d e n k b a a r , — zelfs i n de betere f i l m s z o u het o n m i d d e l l i j k e e n „ v e e l b e t e e k e n e n d e " s u f h e i d w o r d e n , — evenals het gedrag v a n de d r i e l e e r l i n g e n e n d e n b e z a d i g d e n , v o l m a a k t o n t h e a t r a l e n eersten s t u u r m a n , d i e , als het gevaar a l l a n g g e w e k e n is, i n d e n eets a l o n b i j de v e r h a l e n v a n d e n k a p i t e i n v a n de r e d d e n d e s t o o m b o o t , z o n d e r b e p a a l d e a a n l e i d i n g i n t r a n e n u i t b a r s t e n . Z e t zooiets i n e e n f i l m , e n de b i o s c o p e n l o o p e n leeg. A n d e r e v o o r b e e l d e n v a n deze o n o n d e r b r o k e n s c h o m m e l i n g tusschen schijn e n wezen, v a n dit subtiele relativisme e n i l l u s i o n i s m e d e r w e r k e l i j k h e i d , w a a r d o o r I n H a z a r d b i j u i t s t e k „ m o d e r n " i s , i n de goede b e t e e k e n i s , v i n d t m e n , n u n i e t i n de p e r s o o n s b e s c h r i j v i n g , d o c h i n de i n t e r p r e t a t i e v a n de g e b e u r t e n i s s e n d o o r de p e r s o n e n . I n d e n o n g e w o o n h e v i g e n e n l a n g d u r i g e n c y c l o o n , w a a r i n geen regel d e r z e e v a a r t k u n d e m e e r geldt, z i j n k a p i t e i n e n s t u u r l u i a a n g e w e z e n o p h u n i n t u ï t i e . Z i j vergissen z i c h d a n o o k v o o r t d u r e n d b i j de maatr e g e l e n , d i e zij n e m e n , e n groote r a m p e n , w a a r d o o r h e t s c h i p ge8 Muiterij
114
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
t r o f f e n w o r d t , b l i j k e n later h u n b e h o u d te z i j n geweest: z o o het v e r lies v a n d e n s c h o o r s t e e n e n het nat w o r d e n v a n d e l a d i n g , d i e ged e e l t e l i j k u i t o u d e k r a n t e n e n t a b a k bestaat. E n t e n s l o t t e bepaalt het p r i n c i p e dezer i r r a t i o n e e l e o m k e e r i n g o o k d e n b o u w v a n d e n r o m a n : e e n r o m a n z o n d e r e i g e n l i j k slot, e n d i e a d i n f i n i t u m voortgezet z o u k u n n e n w o r d e n : i e d e r e e n z o u b . v . graag w i l l e n w e t e n w a t er v a n d e n c o m m u n i s t i s c h e n C h i n e e s A o L i n g w o r d t , die aan de autoriteiten zal w o r d e n uitgeleverd, e n of D i c k W a t c h e t t h e m n o g zal l a t e n v l u c h t e n . D . w . z . het slot is tevens e e n b e g i n , de s p a n n i n g b l i j f t t o t het e i n d e t o e g e h a n d h a a f d , e n m e n k a n d i t e p o s , dat geen „ p l o t " b e z i t e n geen „ o n t k n o o p i n g " , v o o r d e t w e e d e , e n v o o r d e d e r d e m a a l l e z e n , z o n d e r dat het er iets o p verliest. M e n h e r k e n t het p r o c é d é v a n d e n „ r o m a n f l e u v e . " M a a r te v e e l a a n e e n „ p r o c é d é " te d e n k e n z o u t o c h o n j u i s t z i j n : het is het l e v e n zelf, dat z i c h i n H u g h e s ' relaas heeft g e p r o j e c t e e r d ; het l e v e n b e p a a l d e het r h y t h m e e n d e n a f l o o p d e r g e b e u r t e n i s s e n , e n z o o d r a de s t o r m is u i t g e w o e d , herstelt z i c h o o k het „ z a k e l i j k e " v a k m a n s c h a p v a n d e n a a n v a n g , r i c h t d e bezorgde b l i k z i c h naar d e t o e k o m s t , n u c h t e r e n b e r e k e n e n d , o n d a n k s alle u i t p u t t i n g s h y s t e r i e b i j d e bet r o k k e n e n . A l l e e n b i j d e n j o n g e n D i c k W a t c h e t t , d i e „ t o t m a n is g e r i j p t " , k e e r t d e c y c l u s d e r k a r a k t e r o n t p l o o i i n g n i e t t o t het p u n t v a n u i t g a n g t e r u g , m a a r v o o r alle a n d e r e n , i n z o n d e r h e i d v o o r C a p t a i n E d w a r d e s , geldt, dat zij i n d e n l o o p v a n het v e r h a a l v a n v a k m a n t o t m e n s c h w o r d e n , m a a r d a n v a n m e n s c h w e e r t o t v a k m a n . D e z e haast i r o n i s c h e v e r s c h u i v i n g stelt d e n r o m a n t i s c h e n lezer m i s s c h i e n t e l e u r . G é é n lezer i n t u s s c h e n k a n o n g e v o e l i g b l i j v e n v o o r de d r a m a t i s c h e o n d e r h a n d e l i n g e n t u s s c h e n E d w a r d e s e n d e n k a p i t e i n v a n de sleepb o o t , e n dit niet alleen d o o r het o n b e w u s t werkzame, r o m a n t i s c h n o b e l e m o t i e f b i j d e n eersten o m geen „ v r e e m d e n " o p z i j n d o o r d e n s t r i j d g e h e i l i g d s c h i p toe te l a t e n , m a a r m e e r n o g d o o r het samengaan h i e r v a n m e t het z a k e l i j k e e n t e n s l o t t e b i t t e r w e i n i g „ h e r o ï s c h e " m o t i e f o m het b e r g l o o n z o o laag m o g e l i j k te h o u d e n e n d a a r d o o r sterk e r te staan t e g e n o v e r d e reeders, b i j h e t o n d e r z o e k naar d e o o r z a k e n v a n de r a m p . Z o o openbaart zich de h e l d e n de v a k m a n i n éenen, dat w i l zeggen z o o o p e n b a a r t z i c h d e p s y c h i s c h e w e r k e l i j k h e i d , i n haar o n o n t w a r b a a r s a m e n s p e l v a n n u c h t e r h e i d e n p a t h o s .
FELIX D A H N IN H E T NEGATIEVE
1
I n de periodieke slingering tusschen romantiek en zakelijkheid n e e m t d e h i s t o r i s c h e r o m a n e e n eigen p o s i t i e i n , — e e n b e v o o r r e c h t e p o s i t i e zelfs, i n z o o v e r r e d e s l i n g e r i n g e n h i e r het heftigst z i j n e n t o t o n s aller l e e r i n g het d u i d e l i j k s t a a n d e n dag t r e d e n . D e h i s t o r i s c h e r o m a n is i n d i t o p z i c h t te v e r g e l i j k e n m e t e e n gevoelige seismograaf, ter registratie v a n d e geologische o m w e n t e l i n g e n d i e d e n gang v a n het geestelijk l e v e n b e p a l e n . D e v e r k l a r i n g h i e r v a n is n i e t v e r te zoek e n . I m m e r s , reeds als z o o d a n i g is d e h i s t o r i s c h e r o m a n e e n s t r i j d p e r k , waar de romantische e n zakelijke tendenz met maximale onverz o e n l i j k h e i d h u n o u d e veete u i t v e c h t e n , b e p a a l d , eenerzijds d o o r e e n gereedliggend m a t e r i a a l w a a r v a n z o o n i e t d e w e t e n s c h a p p e l i j k e bet r o u w b a a r h e i d d a n t o c h d e z a k e l i j k h e i d m o e i l i j k te o n t k e n n e n z a l z i j n , a n d e r z i j d s d o o r d e n g e b i e d e n d e n e i s c h o m d i t m a t e r i a a l , dat v o o r e e n r o m a n te w e i n i g i n d i v i d u e e l e t r e k k e n bezit, te v e e l h a n d e l t o v e r c o l l e c t i v i t e i t e n e n algemeene gegevens zooals v o l k , m a a t s c h a p p i j , religie, e c o n o m i e , o o r l o g s t e c h n i e k e t c , m e t b e h u l p v a n d e fantasie a a n te v u l l e n . I n d o o r s n e e is d a a r o m e e n h i s t o r i s c h e r o m a n tegelijk z a k e l i j k e r e n r o m a n t i s c h e r d a n e e n c o n t e m p o r a i n e , e n d i t is stellig o o k een v a n de o o r z a k e n v a n de opvallende verdeeldheid o n d e r de beoordeelaars v a n d i t l i t e r a i r e genre. B e u r t e l i n g s geprezen als het „ h o o g s t e " i n d e l i t e r a t u u r o f als b a s t a a r d v o r m v e r o o r d e e l d , b l i j f t de h i s t o r i s c h e r o m a n a a n g e w e z e n o p het c o m p r o m i s ; het s l u i t e n v a n e e n c o m p r o m i s bezit t r o u w e n s dezelfde eigenschap v a n z o o w e l m o e i l i j k e r ( d u s m o r e e l w a a r d e v o l l e r ) als g e m a k k e l i j k e r te z i j n d a n e e n o n d u b b e l z i n n i g e r gedragslijn o f l e v e n s h o u d i n g ! W a a r s c h i j n l i j k h e b b e n b e i d e p a r t i j e n g e l i j k , al naar gelang m e n als maatstaf n e e m t het gestelde d o e l o f d e v e r w e z e n l i j k i n g e r v a n , zooals d i e i n d e b e s t a a n d e h i s t o r i s c h e r o m a n s v o o r o n s ligt. N i e m a n d z a l w i l l e n o n t k e n n e n , dat C o u p e r u s ' contemporaine romans zijn historische verbeeldingen overtreffen. M a a r aan d e n anderen k a n t zal o o k n i e m a n d w i l l e n b e s t r i j d e n , dat i n het laatste genre C o u p e r u s e e n v e e l m o e i l i j k e r taak o p z i c h n a m , o m d a t m e n eerst d o o r d e n b r i l d e r c o m m e n t a t o r e n ( d e „ b r o n n e n " ) h e e n g e k e k e n m o e t h e b b e n a l v o r e n s het m a t e r i a a l te k u n n e n r e c o n s t r u e e r e n , dat i n het hedendaagsche l e v e n v o o r het g r i j p e n l i g t . M a a r n e e n , zegt de tegenstander v a n het h i s t o r i s c h e genre, deze taak is j u i s t v e e l g e m a k k e l i j k e r , o m d a t j u i s t d e b r i l v o o r het grijp e n ligt e n d e n a u t e u r v a n d e n p l i c h t o n t s l a a t o m zelf te k i j k e n ! Z o o blijft de beoordeeling v a n de waarde v a n d e n historischen r o m a n een z u i v e r w i l l e k e u r i g e a a n g e l e g e n h e i d , e n m i s s c h i e n t o c h m e e r iets v o o r 1
8*
Robert Graves, Count Belisarius,
Muiterij
1938.
116
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
opticiens d a n v o o r literatuurcritici, die liever de n u eenmaal bestaande c o n c r e t e v e r s c h i j n i n g e n a n a l y s e e r e n d a n dat zij t w i s t e n o v e r h e t r e c h t v a n b e s t a a n v a n e e n genre, d a t s i n d s W a l t e r S c o t t u i t d e m o d e r n e E u r o p e e s c h e l e t t e r k u n d e m o e i l i j k m e e r w e g te d e n k e n i s . D e h i e r te b e s p r e k e n „ r o m a n " , o f b e t e r : k r o n i e k v a n R o b e r t G r a v e s , d e n a u t e u r v a n I Claudius e n Claudius the God, v e r t e g e n w o o r d i g t w a a r s c h i j n l i j k h e t uiterste p u n t a a n d e n z a k e l i j k e n k a n t , d a t i n d e g e n o e m d e s l i n g e r i n g b e r e i k t k a n w o r d e n ; n o g e e n stap v e r d e r e n m e n heeft d e l i t e r a t u u r v e r l a t e n , e n b e v i n d t z i c h m i d d e n i n d e geschieds c h r i j v i n g als „ w e t e n s c h a p . " D e k r o n i e k b e h a n d e l t h e t l e v e n v a n Belisarius, d e n veldheer v a n d e n Byzantijnschen keizer Justinianus, e n is o . a . g e v u l d m e t h e t verslag v a n vele k r i j g s e x p l o t e n , w . o . d e s t r i j d tegen d e O o s t - G o t h e n i n Italië, d i e o o k F e l i x D a h n i n E i n Kampf um R o m heeft g e r o m a n c e e r d , — geromanceerd i n d e r d a a d , m e t alle k u n s t grepen d e r r o m a n t i e k : o v e r s p a n n i n g v a n het heroïsch levensgevoel, e n o r m e f i g u r e n , n o b e l e e n z i e d e n d e h a r t s t o c h t e n , e n w a t dies m e e r z i j . H o e w e l G r a v e s o n s geen o o g e n b l i k i n t w i j f e l laat o v e r d e n h e l d e n m o e d v a n zijn hoofdfiguur, — diens Christelijke plichtsbetrachting o n t v a n g t overigens e e n veel s t e r k e r a c c e n t , — is z i j n b o e k t o c h pas i n d e laatste plaats h e r o ï s c h te n o e m e n . H e t is v o o r a l n u c h t e r , E n gelsch n u c h t e r o f T a c i t e ï s c h n u c h t e r , a l naar m e n h e t n e m e n w i l . A l s z o o d a n i g is h e t d e scherpst d e n k b a r e reactie o p F e l i x D a h n , o p h e t r o m a n c e e r e n e n d e v r i j e h i s t o r i s c h e fantasie. E v e n a l s i n d e C l a u d i u s r o m a n s w e r d h i e r g e b r u i k gemaakt v a n h e t k u n s t m i d d e l o m d e subjectiviteit v a n d e n auteur (waaraan de romantische conceptie onverb r e k e l i j k g e b o n d e n i s ) te v e r v a n g e n d o o r d e s u b j e c t i v i t e i t v a n e e n t i j d g e n o o t , d i e v e r o n d e r s t e l d w o r d t d e k r o n i e k g e s c h r e v e n te h e b b e n : daar keizer C l a u d i u s , hier een e u n u c h v a n Belisarius' echtgenoote A n t o n i n a , e e n fictief personage. M a a r d a a r m e e heeft G r a v e s d a n o o k tevens m e t alle f i c t i v i t e i t a f g e r e k e n d : z o o d r a w e d e z e n e u n u c h E u g e n i u s a a n v a a r d e n , e n G r a v e s zelf als i j v e r i g e n gulzig d r i n k e r v a n h i s t o r i s c h e b r o n n e n , d a n is het d e p u r e a u t h e n t i c i t e i t , w a a r o p deze l i t e r a i r e o f semi-literaire h i s t o r i o g r a f i e o n s vergast. Z ó ó o n g e v e e r „ i s h e t g e b e u r d " . D a t m e n de historie tóch n o o i t anders reconstrueeren k a n d a n d o o r d e n b r i l v a n e e n t i j d g e n o o t , e e n ooggetuige, w i e n s s u b j e c t i v i t e i t d e o b j e c t i e v e w e r k e l i j k h e i d h e t d i c h t s t b e n a d e r t , is d e w e r k h y p o t h e s e w a a r v a n h i e r w o r d t uitgegaan. M a a r e e n w e r k h y p o t h e s e is n i e t hetzelfde als e e n c r i t i s c h e maatstaf. W a n n e e r d e strategische r a p p o r t e n v a n E u g e n i u s d e n e u n u c h , w a a r a a n h e t h a l v e b o e k is g e w i j d , o n s n u eens l u i d o p d o e n g a p e n , w a t dan? M o e t e n w i j het a a n e e n o u d - k o l o n e l ter r e c e n s i e sturen? P e r s o o n l i j k h e b i k h i e r tegen geen b e z w a a r , m a a r h e t is d a n t o c h d u i d e l i j k , d a t o o k d e zake-
F E L I X
D A H N
IN
H E T
N E G A T I E V E
117
l i j k h e i d haar n a d e e l e n heeft, e n dat z o o w e l F e l i x D a h n als R o b e r t G r a v e s , zij het o o k o m t o t a a l v e r s c h i l l e n d e r e d e n e n , onleesbaar kunnen worden. D e z e n a d e e l e n h a n g e n v o o r a l d a a r m e e s a m e n , dat d e z a k e l i j k e h i s t o r i o g r a f i e , zooals i k dat reeds a a n d u i d d e , o p het c o l l e c t i e v e is a a n g e w e z e n e n k r a c h t e n s haar w e z e n het i n d i v i d u e e l e m i n o f m e e r moet verwaarloozen. I n den romantischen historischen r o m a n d a a r e n t e g e n , d i e i n o n z e n t i j d o v e r w e g e n d p s y c h o l o g i s c h is georiënt e e r d , gaat m e n u i t v a n de i n d i v i d u a l i t e i t (de „ g r o o t e m a n " , e e n L o d e w i j k X I , e e n H e n d r i k I V ) , e n b e n a d e r t o o k d e n c o l l e c t i e v e n acht e r g r o n d i n d i v i d u a l i s e e r e n d , als het k a n : m e t b e h u l p v a n massaal realistische s c h i l d e r i n g e n , t y p i s c h e détails e n e e n o v e r v l o e d v a n m i n o f m e e r o m l i j n d e b i j f i g u r e n ; het gevaar v a n o v e r l a d i n g e n v a n o n d o o r z i c h t i g h e i d i n d e c o m p o s i t i e m o e t m e n daarbij o p d e n k o o p toe n e m e n . D e z a k e l i j k e a u t e u r v o l g t e e n o m g e k e e r d e w e r k w i j z e : h i j gaat u i t v a n het algemeene, e n w e r k t naar het b i j z o n d e r e , i n d i v i d u e e l e t ó e : d o o r v e r e e n v o u d i g i n g v a n z i j n m a t e r i a a l ziet h i j k a n s k l e i n e i n d i v i d u e e l e trekjes i n te l a s s c h e n , d i e het h i s t o r i s c h e t o t a a l b e e l d n i e t s c h a d e n e n langs suggestieven w e g e e n zéker c o n t a c t w a a r b o r g e n m e t de b i j z o n d e r e m e n s c h e l i j k h e i d , d i e i n de b r o n n e n v e e l a l o n t b r e e k t e n w a a r n a a r m e n d u s m o e t r a d e n . N u is r a d e n g e e n o n p l e z i e r i g e b e z i g h e i d , m a a r v a n e e n r o m a n o v e r h i s t o r i s c h e f i g u r e n , w a a r v o o r m e n z i c h al l e z e n d e is gaan i n t e r e s s e e r e n , v e r l a n g t m e n t o c h iets m e e r d a n e e n ,,gentle h i n t " . D e d r i e h o e k s v e r h o u d i n g b . v . t u s s c h e n B e l i s a r i u s , A n t o n i n a en d e n charmanten jongen Thraciër Theodosius, Belisarius' a a n g e n o m e n z o o n , is h i e r z o o s o b e r e n z a k e l i j k b e h a n d e l d , — b o v e n d i e n l o o p t Theodosius tenslotte uit d e n driehoek weg d o o r g e w o o n d o o d te gaan, — dat m e n n a d e l e c t u u r l e t t e r l i j k s n a k t naar e n k e l e romantische, desnoods melodramatische scènes i n d e n trant v a n A l f r e d N e u m a n n , zooals d i e r o n d o m d r i e h o e k s v e r h o u d i n g e n v a n o u d s g e c o m p o n e e r d p l e g e n te w o r d e n . B e l i s a r i u s e n d e a n d e r e h o o f d f i g u r e n u i t d i t b o e k z i j n , i n o v e r e e n s t e m m i n g m e t deze w i j z e v a n b e h a n d e l i n g , geen l e v e n d e m e n s c h e n , m a a r t y p e n , e n de b i j f i g u r e n z i j n a l n i e t v e e l m e e r d a n n a m e n . D e z w a k h e d e n v a n het z a k e l i j k e , h i s t o r i s c h a u t h e n t i e k e k r o n i e k g e n r e b e r u s t e n v o o r a l h i e r o p , dat d i t a l te s c h e m a t i s c h e p r o c é d é n i e t te h e r l e i d e n is t o t e e n p r i n c i p e w e r k z a a m b i j d e n auteur, dat d a n v e r d e r c o n s e q u e n t w o r d t d o o r g e v o e r d , m a a r e e n v o u d i g t o t het a l o f niet a a n w e z i g z i j n v a n i n d i v i d u e e l e t r e k k e n , p s y c h o l o g i s c h e gegevens i n d e b r o n n e n . D e C l a u d i u s - r o mans z i j n o n e i n d i g veel interessanter d a n dit Belisariusboek. M a a r d i t is n i e t d e s c h u l d v a n G r a v e s , d i e slechts b e s c h r e e f w a t h i j i n d e b i b l i o t h e k e n te w e t e n k o n k o m e n . H e t is d e s c h u l d v a n P r o c o p i u s
118
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
v a n Caesarea, B e l i s a r i u s ' biograaf, d i e z o o v e e l m i n d e r i n t e r e s s a n t m a teriaal l e v e r d e d a n T a c i t u s e n S u e t o n i u s . E n i n laatste i n s t a n t i e is h e t d e s c h u l d v a n B e l i s a r i u s zelf, o m d a t d e u g d z a a m h e i d , h e l d e n m o e d e n een onuitputtelijk geduld i n het s l i k k e n v a n beleedigingen v a n d e n kant v a n Keizer Justinianus ons n u eenmaal m i n d e r belangwekkend v o o r k o m e n u i t algemeen menschelijk o o g p u n t d a n de w a n d a d e n , intriges e n persoonlijke eigenaardigheden der Caesaren, waarover Claudius een boekje opendoet. M e t d a t a l k a n Count Belisarius w e l degelijk o p eenige v e r d i e n s t e n b o g e n , a l o n t d e k t m e n deze eerder w a n n e e r m e n b e d e n k t h o e het t o t s t a n d g e k o m e n is d a n w a n n e e r m e n het leest. V o o r n a m e i n g e t o g e n h e i d b i j h e t v e r w e r k e n v a n e e n e n o r m f e i t e n m a t e r i a a l is e e n d e u g d , m a a r a l w e e r : d e r o m a n t i s c h e z o n d e is d a n w e l l i c h t t o c h a m u s a n t e r . . . H e t eenige w a t G r a v e s ' b o e k r e d t v a n de v e r v e l i n g d e r k o r r e l e n z a n d , d i e t e z a m e n het s t r a n d v o r m e n , is e e n s c h i j n s e l v a n C o n a n D o y l e - a c h t i g e n h u m o r , w a a r m e e de o p s o m m i n g v a n f e i t e n , v e l d slagen, b e l e g e r i n g e n , a v o n t u r e n , h o f i n t r i g e s , etc. d o o r l i c h t w o r d t . D e afstand tusschen de mentaliteit v a n d e n verteller e n de onze w o r d t o v e r b r u g d d o o r e e n f i j n gedoseerde, quasi-naïeve i r o n i e ; t r o u w e n s , o o k i n a n d e r e o p z i c h t e n geeft G r a v e s b l i j k v a n e e n g r o o t e n l i t e r a i r e n tact. M e n z o u e r d a n o o k v e r k e e r d a a n d o e n deze k r o n i e k — l i t e r a i r g e s p r o k e n e e n p a s t i c h e — n i e t als „ s c h e p p e n d w e r k " te b e s c h o u w e n . S c h e p p e n d , — m a a r n i e t o n v e r v a n g b a a r . I k v o o r m i j prefereer d e r o m a n t i s c h e v e r b e e l d i n g , m e t a l haar g e b r e k e n . M a a r o m deze g e b r e k e n z o o g o e d m o g e l i j k te v e r m i j d e n is e e n b o e k als CountBelisarius e e n zeer n u t t i g e l e e r s c h o o l . W a n t o o k d e r o m a n t i c u s k a n het n i e t z o n d e r z e l f b e p e r k i n g , z a k e l i j k h e i d , tact e n h i s t o r i s c h e n w a a r h e i d s z i n s t e l l e n . B o e i e n d e t i j d s v e r s c h i j n s e l e n , zooals d e M o n o p h y s i e t e n - s t r i j d e n het c i r c u s w e z e n , v e r l e v e n d i g e n d i t n u c h t e r e e p o s , zooals ze w a a r s c h i j n l i j k o o k d e desbetreffende g e s c h i e d k u n d i g e w e r k e n v e r l e v e n d i g e n . I n d i t l i c h t b e s c h o u w d is het v o o r n a a m s t e n u t v a n C o u n t Belisarius, d a t m e n n u m a a r é é n b o e k o v e r deze z a k e n hoeft te l e z e n , i n plaats v a n t i e n o f t w i n t i g .
* VISSCHEN KUNNEN
HOOREN l *
I n e e n v a n z i j n o p s t e l l e n i n K o r t Geding heeft H . M a r s m a n K a s i m i r E d s c h m i d g e k a r a k t e r i s e e r d als e e n m o n d a i n e x p r e s s i o n i s t , e n zelfs als 1
Kasimir Edschmid, Erika,
1938.
V I S S C H E N
K U N N E N
H O O R E N !
119
een p a r v e n u . N u moge v a n het expressionisme i n d e n l o o p der jaren w e i n i g o v e r g e b l e v e n z i j n , d e rest v a n d e k a r a k t e r i s t i e k geldt n o g , o p z i j n best m e t d i t v o o r b e h o u d , dat m e n e e n b e g a a f d e n p a r v e n u geen p a r v e n u zonder meer noemt, e n dat o o k H e n r y James, P r o u s t e n C o u p e r u s m o n d a i n w a r e n . I n het bedoelde opstel, dat meer i n het b i j z o n d e r E d s c h m i d ' s r o m a n L o r d Byron b e h a n d e l t , n e e m t M a r s m a n t r o u w e n s v e e l v a n z i j n a l te s c h e r p o o r d e e l t e r u g . E n terecht, E d s c h m i d , d i e n m e n m e t P a u l M o r a u d z o u w i l l e n v e r g e l i j k e n , eerder d a n met H a n n s H e i n z E w e r s of, bij o n s , A . d e n D o o l a a r d , met w i e h i j i n t u s s c h e n d e r e i s w o e d e g e m e e n heeft, gaf steeds b l i j k v a n e e n b i j z o n d e r v e r f i j n d , zij h e t t e r z e l f d e r t i j d b i j z o n d e r b e d r e i g d t a l e n t : e e n talent v o o r het i n de v l u c h t o p v a n g e n der menschelijke o n t r o e r i n g u i t z w e r m e n v a n i n t e r n a t i o n a a l - s p o r t i e v e e n toeristisch-geografische verw i k k e l i n g e n . A n d e r s gezegd: deze p e n v o e r e n d e g l o b e t r o t t e r m o e s t z i c h eerst v e r w o e d o p gang b r e n g e n o m , o p w e g v a n d e u p p e r t e n naar d e h a p p y f e w , é v e n d i c h t e r te k u n n e n z i j n , d i c h t e r b i j d e gratie d e r m a c h i n a l e versnelling. H i j k o n d a n , w a n n e e r de ratelende beweging s t i l s t o n d e n z w e v e n g i n g , o n t s n a p p e n naar o n v e r g e t e l i j k e eenzaamheidssuggesties: d i e h o p e l o o z e e n a b s o l u t e e e n z a a m h e i d n a het z i e n v a n veel m e n s c h e n , w i e r n a w e r k i n g e n elkaar i n het b r e i n v a n d e n r u s t e l o o z e p l e g e n o p te h e f f e n , z o o d a t e e n l u c h t l e d i g ontstaat, hachel i j k e r e n b e k l e m m e n d e r d a n i n w e l k e k u n s t e n a a r s c e l o o k . H e t is h i e r n i e t d e plaats o m n a te gaan h o e v a a k h e m d i t g e l u k t i s . Z e l d e n m i s s c h i e n , — i k vestig d a a r o m a l l e e n d e a a n d a c h t o p d i e eene n o v e l l e u i t Frauen, w a a r i n d e a u t e u r , n a Z u i d - Z w e d e n als e r o t i s c h e j a c h t h o n d d o o r k r u i s t te h e b b e n , t o t m e d i t a t i e v e n i n k e e r k o m t i n d a t p r a c h t i g uitgebeelde k u s t g e b i e d m e t d e g e k l e u r d e s t e e n e n o n d e r w a t e r , e n w a a r d e v r o u w , d i e h i j gezocht heeft, p l o t s e l i n g s a m e n v a l t m e t d e eenige v r o u w d i e h i j o p z i j n reis o v e r h e t h o o f d zag: e e n p o ë t i s e e r i n g v a n d e spijt, zooals m e n er niet te d i k w i j l s t e g e n k o m t . D i t is d e echte E d s c h m i d ; e n w i j h e r k e n n e n h e m , over de jaren heen, i n een totaal verzakelijkt s c h r i j f i d i o o m , i n d i t n i e u w e b o e k E r i k a , dat n o g „ m o n d a i n " genoeg i s , e n w a a r i n d e auteur z i c h ontegenzeggelijk v a n e e n s n o b i s t i s c h e n k a n t t o o n t ( m e n lette o p d e v a l s c h e b e s c h e i d e n h e i d waarmee hij, z o o technisch toch, over zijn t r o u w e n auto spreekt!), m a a r w a a r i n i n e l k geval w e e r e e n k u s t s t r e e k m e t e i l a n d e n w o r d t o p g e r o e p e n , e e n g r e n s g e b i e d , w a a r i n d e spijt o m h e t vergeefsche v a n n a t u r e t h u i s i s , w a a r het i d e a a l d e v l u c h t k a n n e m e n v a n w a t e r o p l a n d , e n v a n l a n d o p w a t e r , e n w e e r t e r u g achter d e n o n t o e g a n k e l i j k s t e n b e r g m u u r . A l l e e n is h i e r h e t i d e a a l , d a t v e r s p e e l d w o r d t , n i e t e e n v r o u w , m a a r d e k o n i n g v a n E n g e l a n d , E d w a r d d e A c h t s t e ; e n de o n t g o o c h e l i n g treft, i n plaats jvan E d s c h m i d zelf, ^een v i j f j a r i g meisje . . .
120
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
A a n d e K r o a t i s c h e k u s t ligt e e n e i l a n d j e , e i g e n d o m v a n e e n z e k e r e n G r a o v a c , d i e i n A m e r i k a f o r t u i n heeft gemaakt, e n i n het o n d e r h o u d v a n zichzelf e n zijn o n d e r h o o r i g e n voorziet met visschen. E d s c h m i d is er te gast, z i j n a u t o a a n d e k u s t a c h t e r l a t e n d . J u i s t reist de j o n g e E n g e l s c h e k o n i n g i n deze s t r e k e n ; E d s c h m i d heeft h e m i n z i j n a u t o h e r k e n d ; later m e e n t m e n o o k z i j n j a c h t te s i g n a l e e r e n ; de r a d i o zorgt v o o r d e actueelste b e r i c h t e n . N a t u u r l i j k is d i t alles v a n het grootste b e l a n g v o o r E d s c h m i d , d i e n u e e n m a a l e e n s n o b is. N i e t s l i e v e r z o u K a s i m i r E d s c h m i d , zooals de b u r g e r l i j k e s t a n d e n s o m m i g e i n t e r n a t i o n a l e cercles h e m k e n n e n , d o e n d a n a a n b o o r d k l i m m e n e n m e t e e n b l i j m o e d i g „ H o w are y o u ? " d e n m o n a r c h de h a n d d r u k k e n . D e dichter E d s c h m i d daarentegen doet wat dichters d o o r de e e u w e n h e e n steeds m e t h u n a l te m e n s c h e l i j k e a a n d r i f t e n h e b b e n g e d a a n : t e r w i j l h i j , als d e „ i k " v a n deze n o v e l l e , v o o r E d w a r d ' s c h a r m e s o n gevoelig b l i j f t , „ p r o j e c t e e r t " h i j , zooals m e n d a n zegt, z i j n h a r t e w e n s c h i n het meisje E r i k a , dat o p het e i l a n d leeft e n d o o r G r a o v a c e n z i j n t r a w a n t e n o p d e h a n d e n gedragen w o r d t . D e rest raadt m e n : E r i k a w i l d e n k o n i n g z i e n , E d s c h m i d b e l o o f t haar naar S p l i t te b r e n g e n , d e a u t o k r i j g t e e n p a n n e , zelfs d e s k u n d i g e h u l p b l i j k t o n v o l d o e n d e , d e a u t o w o r d t w e e r teruggesleept, o p e e n telegrafisch bestelde s t o o m b o o t g e l a d e n , e n d e reiziger e n het meisje k o m e n n o g net o p t i j d i n S p l i t a a n o m het j a c h t v a n d e n k o n i n g , o n g e n a a k b a a r , i n d e n o c h t e n d n e v e l te z i e n v e r d w i j n e n . O n n o o d i g te zeggen w e l k e e n p r a c h t gegeven d i t i s . E n E d s c h m i d is t e n deele zeker geslaagd i n het w a a r m a k e n d e r geschiedenis. H e t z w a k k e p u n t was n a t u u r l i j k v a n d e n a a n v a n g af het meisje, dat E d s c h m i d zelf is, althans z i j n diepste z i e l s v e r l a n g e n , z i j n „ a n i m a " , z o o a l s C . G . J u n g het n o e m e n z o u , e n dat d e s o n d a n k s e e n z e l f s t a n d i g l e v e n m o e s t l e i d e n . A l s k l e i n e , h o o g h a r t i g e engel m e t b l o n d haar e n z w a r t e o o g e n w o r d t het o n s v o o r g e s t e l d , e e n k i n d m e t e e n e n o r m z e l f b e d w a n g , v o l h a r d i n g p a r e n d a a n het fijnst gescherpte i n s t i n c t ; daarbij wijs, zooals alleen héél k l e i n e k i n d e r e n wijs k u n n e n zijn, e n g a n s c h e l i j k n i e t o n g e n e i g d o m z i c h m e t o c c u l t e m a c h t e n i n verb i n d i n g te s t e l l e n : zij wéét, dat d e k o n i n g i n S p l i t i s , o f s c h o o n i e d e r het j a c h t i n d e b u u r t v a n het e i l a n d v o o r het z i j n e h o u d t . K o r t o m , e e n o n k i n d e r l i j k e k l e u t e r , m a a r t o t het uiterste f a s c i n e e r e n d . W i j w i l l e n a a n n e m e n , dat E d s c h m i d d i t k i n d heeft o n t m o e t o p z i j n r e i z e n , — n e e n , n i e t o n t m o e t : v ó ó r z i c h heeft gezien, t o e n h i j z i j n b o e k schreef! D a a r o p k o m t het t e n s l o t t e a a n . M a a r w a t zag hij? I n plaats v a n e e n wezentje v a n v l e e s c h e n b l o e d , w a a r i n m e n g e l o o v e n k a n , zag h i j e e n p l a k p l a a t j e , e n b e w o o g het p l a k p l a a t j e , d a n w e r d het e e n t w e e d e S h i r l e y T e m p l e . E e n nare o n t d e k k i n g . W a a r E d s c h m i d
V I S S C H E N
K U N N E N
H O O R E N !
121
S h i r l e y niet g e b r u i k e n k o n , gaf h i j E r i k a t e n s l o t t e n o g e n k e l e d i a b o l i s c h e trekjes m e e , d i e het b e e l d d e r p r i l l e S i b y l l e m o e s t e n v e r m e n s c h e l i j k e n , — o f v e r m e n s c h e l i j k e n n i e t e e n s : E r i k a k o n zelfs n u n o g e e n e n g e l b l i j v e n , w a n t , „ h e t s c h o o t m i j te b i n n e n , dat o o k d e engelen met de onvergetelijke gelaatstrekken, de engelen v a n de edelste meesters, w i e r g e z i c h t e n u i t m u z i e k g e v o r m d s c h e n e n e n i n w i e r o o g e n d e v r e d e heerschte, vaak d i e z e l f d e afwezige u i t d r u k k i n g v a n w r e e d h e i d b e z a t e n , d i e achter d e n g l i m l a c h v a n het vijfjarige k i n d o p d o e m d e " . D e z e w r e e d h e i d u i t z i c h o . a . i n het k w e l l e n v a n d i e r e n , speciaal v i s s c h e n . D . w . z . E d s c h m i d is v a n S h i r l e y b i j A l r a u n e ( v a n H a n n s H e i n z E w e r s ) t e r e c h t g e k o m e n . H e t is a l l e m a a l niet heelem a a l w a a r . H e t w r e e d e k i n d e n het v o l m a a k t engelachtige k i n d v e r d r a g e n elkaar o p z i j n h o o g s t o p p a p i e r . E n als E r i k a o p de laatste tel e u r s t e l l i n g reageert m e t z o o ' n v e r s c h r i k k e l i j k k r a c h t i g v l o e k w o o r d , dat zelfs d e geharde m a t r o z e n o p h u n b e e n e n staan te t r i l l e n , d a n heeft het b e d e n k s e l z i c h a l l a n g g e w r o k e n d o o r m é t d e n k n a l i n r o o k o p te g a a n . H e t is d u i d e l i j k w e l k e f o u t w e r d g e m a a k t : de r e m p l a c a n t e v o o r d e n auteur b i j het z o e k e n naar z i j n i d e a a l w e r d o p haar b e u r t w e e r geïdealiseerd. D i t is d u b b e l - o p . M o e t d e f i g u u r v a n E r i k a naar r e d e l i j k e m a a t s t a v e n d u s als m i s l u k t b e s c h o u w d w o r d e n , w a t e r v a n het v e r h a a l o v e r b l i j f t is zeer zeker lezensw a a r d . I n o v e r e e n s t e m m i n g m e t z i j n tactiek tegenover de h o o f d f i g u u r vertoont E d s c h m i d vooral i n zijn signalementen en landschappen de n e i g i n g t o t e e n i e t w a t b a n a a l idealiseerende m o o i s c h r i j v e r i j , — G r a o v a c b . v . verheugt z i c h i n het bezit v a n e e n g r o o t , sterk l i c h a a m , e e n k o e n e n m o n d , e e n m o o i g e b o g e n n e u s , e n v u r i g e , b i j n a g l o e i e n d e (!) o o g e n , d i e t o c h d o o r e e n zachte m e l a n c h o l i e o v e r s c h a d u w d z i j n , — een mooischrijverij die d a n telkens n o o d i g d o o r rauwe accenten o n d e r b r o k e n m o e t w o r d e n ; d i t n e e m t n i e t w e g , dat, h o o f d z a k e l i j k d a n k zij e e n reportageachtige, m a a r s u b t i e l toegepaste z a k e l i j k h e i d , z o o w e l het l e v e n o p het e i l a n d als d e m i s l u k t e a u t o t o c h t o p b o e i e n d e w i j z e w e r d e n b e s c h r e v e n . E r i k a m a g d a n e e n abstractie z i j n , het v e r h a a l is c o n c r e e t genoeg, e n bezit d a a r b i j sfeer, t o t het e i n d e toe, e n zelfs n o g i n d e n e p i l o o g , d i e o p het eerste gezicht v r i j o v e r b o d i g s c h i j n t , m a a r d i e het v o o r d e e l heeft, dat d e lezer n u eenige d i s t a n t i e t o t E r i k a n e m e n k a n . W a n n e e r E d s c h m i d d e E n g e l s c h e aviatrice, d i e h e m e e n n a a m v o o r e e n n i e u w e v l i e g m a c h i n e vraagt, d e n n a a m „ E r i k a " v o o r stelt, d a n is het v e r h a a l t o t z i j n j u i s t e p r o p o r t i e s teruggebracht e n E r i k a zelf t o t n i e t v e e l m e e r d a n d e n geur v a n e e n o n c o n t r o l e e r b a r e herinnering. T o t slot d i e n t e r o p g e w e z e n te w o r d e n , dat d e b e d o e l d e „ s f e e r " , d i e z i c h t e g e n o v e r z o o v e e l o n g u n s t i g e f a c t o r e n h a n d h a a f t , i n sterke
122
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
m a t e s a m e n h a n g t m e t w a t w i j k u n n e n n o e m e n h e t p r i n c i p e d e r gelijkgerichte bewegingen. Zooals i n sommige schilderijen ( v a n Grünew e l d b . v . ) d e o m t r e k k e n eener m e n s c h e l i j k e f i g u u r v e r s t e r k t w o r d e n d o o r congruent gevormde l i j n e n i n de onmiddellijke omgeving, — een p u n t i g uitgestoken h a n d b . v . „herhaalt z i c h " i n een b l a d v a n o v e r e e n k o m s t i g e gedaante, — z o o w o r d t o o k i n Erika d e e i g e n l i j k e tragedie, h e t m i s l o o p e n v a n d e n k o n i n g , v o o r a f g e g a a n e n b e g e l e i d d o o r g e b e u r t e n i s s e n , d i e evenzeer g e k e n m e r k t w o r d e n d o o r e e n o n t g o o c h e l i n g tengevolge v a n het i n g r i j p e n eener fatale m a c h t . E e n m o o i v o o r b e e l d h i e r v a n v i n d t m e n i n d e reis v a n G r a o v a c , d e n e n t h o u s i a s t e n v i s s c h e r , naar M o n a c o , d i e ongeveer s a m e n v a l t m e t d e n m i s l u k t e n a u t o t o c h t i n de b e r g e n . G r a o v a c , d i e reeds l a n g naar e e n v e r k l a r i n g z o e k t v o o r het grillige k o m e n e n gaan d e r v i s s c h e n r o n d o m z i j n e i l a n d , v e r n e e m t i n h e t O c e a n o g r a f i s c h M u s e u m , dat v i s s c h e n k u n n e n h o o r e n , t o t d e h o o g s t e t o n e n t o e ; d o o r p r o e v e n is d i t o n o m s t o o t e l i j k k o m e n vast te staan. H i e r d o o r r a a k t h i j a a n het p e i n z e n , z i j n z e l f v e r t r o u w e n v e r d w i j n t , er b r e e k t iets i n h e m . D e v i s s c h e n w a r e n z i j n l e v e n s d o e l , — e n n u k u n n e n ze h o o r e n , e n d u s v a n h e m w e g z w e m m e n ! W e g z w e m m e n , zooals d e g r o o t e w i t t e v i s c h , het k o n i n k l i j k e j a c h t , het i d e a a l v a n h e t vijfjarige k i n d , w e g z w e m t , a l s o f het k o n h o o r e n , u i t a e t h e r t r i l l i n g e n , w i e ernaar z o e k t . W a n t d e n d i e p s t e n z i n v a n E d s c h m i d ' s b e k o o r l i j k v e r h a a l , te d i e p haast o m i n het l i c h t v a n het b e w u s t z i j n n i e t t o t e e n p l a t v l o e r s c h e p h r a s e o l o g i e te o n t a a r d e n , v i n d t m e n i n deze w a a r h e i d , dat i e m a n d d i e k l e i n e viss c h e n k w e l t , h e t m o g e d a n e e n k i n d z i j n dat o u d e r e n n a b o o t s t , n i e t w a a r d is o m d e n g r o o t e n v i s c h te z i e n . . .
* HET N A A K T E BESTAAN
1
V e r g i s i k m i j n i e t , d a n z a l J e a n - P a u l S a r t r e b i n n e n niet a l te l a n g e n t i j d i n é é n a d e m w o r d e n g e n o e m d m e t d e allergrootste schrijvers d i e F r a n k r i j k heeft o p g e l e v e r d . R e e d s o p g r o n d v a n z i j n t w e e a f z o n d e r l i j k v e r s c h e n e n n o v e l l e n L e M u r e n La Chambre m o c h t m e n c o n cludeeren tot de aanwezigheid v a n e e n b i j z o n d e r talent, dat d a n echter a l t i j d n o g tegen d e n r o m a n n i e t o p g e w a s s e n k o n b l i j k e n te z i j n . M a a r deze vrees is n i e t b e w a a r h e i d ; h o e w e l La Nausée z i c h o p enkele p u n t e n v a n d e traditioneele r o m a n c o n c e p t i e sterk verwijdert, — h e t b o e k is als d a g b o e k g e s c h r e v e n , — raadt m e n e e n v e r m o g e n 1
Jean-Paul Sartre, La Nausée,
1938.
H E T
N A A K T E
B E S T A A N
123
o m h e t hoogste te b e r e i k e n o o k o p d i t enger o m s c h r e v e n g e b i e d ; m e e r n o g : i n d i t d a g b o e k ligt e e n r o m a n v e r s c h o l e n zooals m e n er z e l d e n e e n o n d e r d e o o g e n k r i j g t ; h e t m é m o i r e - o f n o t i t i e g e n r e is h i e r niet een uiting v a n compositorische o n m a c h t ( z o o het d i t ooit i s ) , d o c h e e n m a g i s t r a a l p r o c é d é , d a t , i n plaats v a n h e t „ m a t e r i a a l " te l e v e r e n v o o r e e n r o m a n , d e n r o m a n achter z i c h heeft gelaten. L a Nausée b e v a t d e zelfanalyse v a n e e n e e n z a a m l e v e n d h i s t o r i c u s , d i e reeds e e n v r i j b e w o g e n l e v e n achter d e n r u g heeft. W a n n e e r w i j a f z i e n v a n d e o n t m o e t i n g m e t d e v r o u w , d i e h i j v r o e g e r heeft liefgehad, e n d e s c h i l d e r i n g v a n eenige b i j f i g u r e n , w o r d t het h o o f d m o t i e f v a n d i t b o e k g e v o r m d d o o r een o n t d e k k i n g , de o n t d e k k i n g v a n het bestaan. H e t b e s t a a n , d e e x i s t e n t i e , is d e e i g e n l i j k e h o o f d p e r s o o n , d e tegenspeler v a n A n t o i n e R o q u e n t i n , d i e z i c h i n B o u v i l l e ( L e H a v r e ? — h i e r w a s Sartre e e n t i j d l a n g leeraar a a n het l y c e u m ) o p g e s l o t e n heeft o m h e t l e v e n v a n d e n 18-en e e u w s c h e n m a r k i e s d e R o l l e b o n te b e s t u d e e r e n , m a a r d i e d o o r z i j n i n n e r l i j k e e r v a r i n g e n , e e n l o u t e r i n g s p r o c e s v a n wijsgeerige o f m y s t i s c h e d r a a g w i j d t e , g e n o o p t w o r d t m e t d i t g e l e e r d e n l e v e n te b r e k e n , t e n gunste v a n h e t eenige tegenw i c h t dat h i j v e r m a g te v i n d e n tegen d e „ n a u s é e " , d e w a l g i n g , d i e h e t bestaan h e m i n b o e z e m t : de k u n s t . E e n i d e e ë n r o m a n d u s , e e n r o m a n a these? L a t e n w i j p r e c i s e e r e n . Z o n d e r eenigen twijfel z o u m e n , v o o r t b o r d u r e n d o p d e n i n h o u d v a n d i t b o e k , p s y c h o l o g i s c h e , p h i l o s o f i s c h e e n aesthetische v e r h a n d e l i n g e n k u n n e n s a m e n s t e l l e n , d i e v o o r a l deze t a k k e n v a n w e t e n s c h a p v a n b e l a n g z o u d e n z i j n . H e t b e l a n g v a n h e t b o e k zelf ligt i n t u s s c h e n elders. H o e z o u h e t a n d e r s o o k m o g e l i j k z i j n , d a t w i j h e t tevens m e t r e c h t m o g e n n o e m e n : e e n u i t e r m a t e b o e i e n d e , e e n a a n g r i j p e n d e roman! P s y c h o l o g i e , p h i l o s o f i e e n aesthetica z i j n n i e t aang r i j p e n d . Z i j k u n n e n d i t echter w o r d e n , w a n n e e r e e n m e n s c h e l i j k e s t e m z i c h v a n h e n meester m a a k t , w a n n e e r h u n p r o b l e m e n m e t o n middellijke overtuigingskracht ontspringen aan de d w i n g e n d e beh o e f t e n v a n e e n z i e l i n n o o d . V o o r Sartre e n z i j n A n t o i n e R o q u e n t i n is d e p h i l o s o f i e n i e t e e n interessante e n l o f f e l i j k e b e z i g h e i d v a n m i n of meer „humanistische" strekking, — h o e s n i j d e n d scherp w o r d t hier m e t de h u m a n i s t e n afgerekend! — d o c h een alternatief v a n d e n w a a n z i n , e e n n o o d s p r o n g v a n i e m a n d d i e t o t h e t uiterste is gebracht. O v e r d e n m e n s c h d i e z i j n eigen b e s t a a n o n t d e k t , e n daarmee h e t bestaan v a n de d i n g e n , moest i n dezen tijd geschreven w o r d e n . W a n t het „ c o g i t o ergo s u m " v a n D e s c a r t e s is geen d o g m a t i s c h e z e k e r h e i d , w a a r m e e m e n v o o r e n k e l e e e u w e n r u s t i g k a n gaan s l a p e n , h e t d i e n t d o o r iedere generatie o p n i e u w te w o r d e n b e v o c h t e n , e n z e k e r d o o r e e n generatie als d e o n z e , d i e d e v e r w o n d e r i n g o v e r het b e s t a a n v e r -
124
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
l o r e n heeft i n h e t r u m o e r v a n h e t l e v e n . L e v e n , h a n d e l e n , w e r k e n , p l i c h t e n v e r v u l l e n , j a d e n k e n , p h i l o s o f e e r e n , — e n zelfs, „ o v e r h e t b e s t a a n " p h i l o s o f e e r e n — z i j n ( o f k u n n e n z i j n , m a a r ze z i j n het meestal) e v e n v e e l m i d d e l e n o m geen a n t w o o r d te h o e v e n g e v e n o p d i e v o o r d e h a n d l i g g e n d e v r a a g : w a t is h e t b e s t a a n , h o e is het m o g e l i j k dat er iets bestaat, w a a r ó m bestaan w i j ? I e m a n d d i e deze vraag stelt, e n m e t h a r t s t o c h t stelt, w o r d t , o f is reeds, b e d r e i g d d o o r d e n e u r o s e : S a r t r e laat o n s d a a r o v e r n i e t i n t w i j f e l . M a a r zij d i e d e vraag niet s t e l l e n , d e b o u r g e o i s satisfaits, d e „ s a l a u d s " , zooals h i j ze n o e m t , e n a a n w i e n h i j e e n b i j t e n d e n e n g e v a r i e e r d e n spot besteedt, d i e o n d e r Sartre's t i j d g e n o o t e n a l l e e n d o o r L o u i s G u i l l o u x i n L e s a n g noir geë v e n a a r d w o r d t , w o r d e n m i s s c h i e n n i e t eens m e e r d o o r zielsziekte b e d r e i g d , m a a r z i j n a l z i e k , z o n d e r het zelf te w e t e n , e n , w a t erger i s , z o n d e r k a n s o p h e r s t e l , o m d a t h e r s t e l , v a n w e l k e ziekte d a n o o k , a l l e e n weggelegd is v o o r d e n g e n e d i e d e ziekte a a n v a a r d t , e n n i e t ontwijkt. H e t b e s t a a n e e n z i e k t e , e e n a f w i j k i n g , e e n a n o m a l i e : d e idee is n i e t n i e u w , zij d u i k t o p i n d e geschiedenis v a n het m e n s c h e l i j k d e n k e n v a n B o e d d h a tot Nietzsche, e n v a n de Stoïcijnen e n sommige vroegc h r i s t e l i j k e auteurs t o t H a r t m a n n e n K l a g e s . M a a r Sartre p o n e e r t d a n o o k niet zoozeer deze idee als z o o d a n i g : h i j v i n d t iets, o n t d e k t iets, d a t achteraf, b e n a d e r e n d , h e t best d o o r deze idee is w e e r te g e v e n . D i t m a a k t e e n k a p i t a a l v e r s c h i l : het v e r s c h i l t u s s c h e n e e n t h e o r i e e n e e n o n m i d d e l l i j k e ervaring, d i e o p z a k e n b e t r o k k e n i s , d i e v ó ó r o f n a d e p h i l o s o f i e a a n d e b e u r t k o m e n . G e l e i d d o o r e e n steeds v e r d e r v o o r t s c h r i j d e n d e b e w u s t w o r d i n g , stuit Sartre tenslotte — i n een t u i n , bij het aanschouwen v a n een b o o m w o r t e l — o p het oerphaenomeen, het bestaan v a n de d i n g e n , , a n s i c h " , de d i n g e n zonder naam, v a n d e v o o r w e r p e n i n h u n p r i m o r d i a l e d e m o n i e , w a a r b i j w e z e n e n v e r s c h i j n i n g s a m e n v a l l e n i n é e n beangstigende, z e l f o n t e i g e n e n d e obsessie, d i e o o k n o g slechts m e t w o o r d e n o m s c h r e v e n k a n w o r d e n , zeker, m a a r d i e d e z e n auteur d a n t o c h w o o r d e n i n d e p e n geeft, d i e m e n v a n z i j n l e v e n n i e t m e e r vergeet. H e t bestaan d e r m a t e r i e o n t h u l t z i c h h i e r als iets o b s c e e n s , als e e n „ t e v e e l " , e e n m o n s t e r a c h t i g e i n b r e u k ; e n dat niet k r a c h t e n s e e n o f a n d e r e n „ s t r i j d o m h e t b e s t a a n " , m a a r d o o r e e n s i m p e l e tegenwoordigheid, d i e n i e t a n d e r s k a n . O o k d e d i n g e n b e s t a a n m e t t e g e n z i n , zegt Sartre, „ils n'avaient pas envie d ' exister, s e u l e m e n t i l s n e p o u v a i e n t pas s' e n e m p ê c h e r , v o i l a . A l o r s i l s faisaient toutes l e u r s petites c u i s i n e s , d o u c e m e n t , sans e n t r a i n ; l a sève m o n t a i t l e n t e m e n t d a n s les vaisseaux, a c o n t r e cceur, et les r a c i n e s s ' e n f o n c a i e n t l e n t e m e n t d a n s l a terre. M a i s ils semblaient a chaque instant sur le p o i n t de tout planter l a
H E T
N A A K T E
B E S T A A N
125
et d e s ' a n é a n t i r " . D i t citaat legt getuigenis af v a n d e d i r e c t h e i d w a a r m e e h i e r e e n m e n s c h e l i j k p r o b l e e m v a n d e eerste o r d e n i e t is opgelost ( d e h e m e l b e w a r e o n s v o o r o p l o s s i n g e n ! ) , m a a r o n d e r d e o o g e n is g e z i e n . Z e l d e n w o r d t m e n i n d e g e l e g e n h e i d gesteld z u l k e e n d i e p e n b l i k te s l a a n i n d e n chaos v a n het Z i j n , h e t laatste g e h e i m achter alle d i n g e n — e e n „ E r l e b n i s " , d a t i n z i j n afgrijselijk n i h i l i s m e ( e n t o c h z o o p o s i t i e f , a l w a s het m a a r d o o r d e n ernst w a a r m e e h e t w e r d verw e r k t ) a l l e e n n o g is te v e r g e l i j k e n m e t w a t B o e d d h a eens h e r k e n d e als z i n l o o z e w o e k e r i n g v a n k a r m i s c h e b e p a a l d h e d e n . D e eerder s t o ï c i j n s c h d a n p e s s i m i s t i s c h te n o e m e n a a n v a a r d i n g v a n d e existentie, z o n d e r z i n o f n o o d z a a k , v a n p l a n t e n , s t e e n e n , b o o m w o r t e l s , mag v a n d i t b o e k d a n de hoofdgedachte u i t m a k e n , — e e n i g b e g r i p v a n d e n r i j k d o m e r v a n v e r m a g m e n z i c h pas te v o r m e n , w a n n e e r m e n nagaat h o e o o k h e t tijdsprobleem i n deze b e s p i e g e l i n g e n b e t r o k k e n i s . H i e r verlegt z i c h h e t z w a a r t e p u n t v a n d e d i n g e n naar den mensch; de dingen leven momentsgewijs, zonder herinnering, i n e e n botte aaneenschakeling v a n tegenwoordigheden, v a n „exist e n t i e s " — d e m e n s c h daarentegen bezit geheugen. W a a r Sartre tegeno v e r het b r u t e , naakte b e s t a a n l i j d e l i j k c o n s t a t e e r e n d staat, d a a r neemt hij t e n opzichte v a n de onvermijdelijke vluchtigheid e n onherh a a l b a a r h e i d v a n het l e v e n e e n actiever h o u d i n g a a n . H i j verdraagt dit niet; e n d e geheele „ r o m a n " , eenerzijds z o o m e n w i l e e n o r i g i neele v o o r t z e t t i n g v a n h e t B e r g s o n i s m e , a n d e r z i j d s h e t relaas v a n d e „liquidatie" v a n de b i n d i n g v a n A n t o i n e R o q u e n t i n aan de Engelsche a c t r i c e A n n y , d i e h i j n a j a r e n o p n i e u w o n t m o e t , b l i j k t d a n tenslotte niets a n d e r s te z i j n d a n e e n z i c h v a n d e eene c o n c r e t e situatie naar d e a n d e r e v o o r t z e t t e n d e w o r s t e l i n g o m duurzaamheid, — t e r l o o p s gezegd a l evenzeer e e n „ B o e d d h i s t i s c h " m o t i e f als h e t z o o j u i s t gen o e m d e . I n d e n m a r k i e s d e R o l l e b o n , h e t o n d e r w e r p v a n z i j n hist o r i s c h e m o n o g r a f i e , v i n d t h i j niet w a t h i j z o e k t : w a t er v a n D e R o l l e b o n o v e r i s , w a t b r i e v e n , w a t p a p i e r e n getuigenissen, is a l e v e n zeer „ e x i s t e n c e " , e n d a a r o m z o n d e r b l i j v e n d e w a a r d e ; R o q u e n t i n k a n z i c h niet eens v o o r s t e l l e n h o e h i j e r u i t zag. D e z e leemte v a n h e t voorstellingsvermogen ligt eveneens t e n grondslag a a n R o q u e n t i n ' s o n b e v r e d i g e n d e v e r h o u d i n g t o t h e t „ a v o n t u u r " . I n t w i j f e l verkeer e n d o f h i j o p z i j n r e i z e n w e l o o i t zooiets als e e n w e r k e l i j k a v o n t u u r b e l e e f d heeft, k o m t h i j t o t d e c o n c l u s i e , d a t h e t a v o n t u u r slechts b e staat i n d e h e r s c h e p p e n d e v e r b e e l d i n g , d u s v o o r z o o v e r h e t „ n a v e r t e l d " k a n w o r d e n : d e echte a v o n t u r i e r s z i j n d e goede vertellers, d e slechte — e n R o q u e n t i n b e s c h o u w t z i c h z e l f als z o o d a n i g — h e b b e n h u n a v o n t u r e n niet o n t h o u d e n . V a n de wijze waarop R o q u e n t i n ' s meer recente „ a v o n t u r e n " i n
126
M U I T E R
IJ
TE G E N
H E T
E T M A A L
B o u v i l l e e i n d i g e n , verhaalt o . a . h e t relaas v a n e e n p r o v i n c i a l e n Z o n d a g : h e t „ s e n t i m e n t d e l ' a v e n t u r e " is h i e r e e n gids naar d e b a naalste o n t m o e t i n g , o f zelfs i n h e t geheel geen o n t m o e t i n g . D a t d e a a n b l i k v a n d e z i e k e l i j k e caissière o p p a g 78 — r o o d h a r i g als hijzelf, en wellicht een s y m b o o l daarvan dat m e n i n het a v o n t u u r niet b u i t e n zichzelf k a n treden — o p de o n t m o e t i n g m e t A n n y anticipeert, w a a r m e e e v e n e e n s e e n „ a v o n t u u r " b e s l o t e n w o r d t , is e e n v o o r b e e l d v a n d e subtiele c o m p o s i t i e , d i e d i t s c h i j n b a a r o r d e l o o s g e s c h r e v e n b o e k beheerscht. S t e l l i g v o r m t deze o n t m o e t i n g t u s s c h e n t w e e m e n s c h e n , d i e o n b e w u s t i n d e v e r w a c h t i n g v e r k e e r e n , d a t zij niet veranderd zijn, d e k e r n e n tevens h e t k e e r p u n t v a n R o q u e n t i n ' s o n t w i k k e l i n g . H o e w e l o v e r deze v r o u w b e t r e k k e l i j k w e i n i g w o r d t meegedeeld, is zij als k a r a k t e r d u i d e l i j k o m l i j n d , m e t haar t y p i s c h „ r i t u a l i s t i s c h e " l e v e n s h o u d i n g , haar h e e r s c h z u c h t , h a r d h e i d e n z a k e l i j k h e i d , haar d r a n g naar „ a b s o l u t e " r o m a n t i e k , d i e z i c h eertijds i n h e t realiseeren v a n , . m o m e n t s p a r f a i t s " p l a c h t u i t te l e v e n . D o c h d i t alles is v o o r b i j ; ze leeft n o g m a a r i n h e t v e r l e d e n , d a t als z o o d a n i g n i e t te h e r h a l e n i s , a l l e e n als b e e l d , als e e n v a n d e w e r k e l i j k h e i d a f g e s n e d e n m i s e - e n s c è n e , w a a r b i j zij g e h o l p e n w o r d t d o o r haar geheugen e n s c h e r p c o n c r e e t v o o r s t e l l i n g s v e r m o g e n . D a t e e n v r o u w d e E x e r c i t i a spiritualia v a n L o y o l a als l e i d r a a d t o t h e t f i x e e r e n harer i n n e r l i j k e g e z i c h t e n g e k o z e n heeft, m a g i e t w a t naar snobisme rieken, de onderlinge verhouding v a n R o q u e n t i n e n A n n y m e t b e t r e k k i n g t o t h e t v o o r s t e l l i n g s v e r m o g e n is i n e l k geval t r e f f e n d j u i s t b e o o r d e e l d : d e m a n te abstract o m d e d i n g e n „ v o o r z i c h te z i e n " , d e v r o u w sterk v i s u e e l aangelegd, m a a r z o n d e r d e n m a n n e l i j k e n s c h e p p i n g s d r a n g . D i t geheele gesprek ( p a g . 1 7 2 — 1 9 4 ) , w a a r u i t i k h i e r slechts h e t a l l e r v o o r n a a m s t e a a n s t i p , is v o o r t r e f f e l i j k , n i e t a l l e e n als r o m a n d i a l o o g , m a a r o o k als s p o n t a n e o n t v o u w i n g v a n s t a n d p u n t e n e n levensphasen: een wederkeerige b e w u s t w o r d i n g , waarbij R o q u e n t i n tenslotte de w i n n e n d e partij is. W a n t h i j moge d a n d e v r o u w v e r l i e z e n , d i e h i j a l v e r l o r e n h a d , — e n d i t is o p z i c h z e l f reeds w i n s t ! — h i j w i n t , m e d e d o o r d i t gesprek, w a a r i n h e t s c h e p p e n h e m o n d e r d e gedaante v a n h e t v r o u w e l i j k e h é r s c h e p p e n v e r s c h i j n t , tevens het tastende v e r m o e d e n v a n w a t als eenige m o g e l i j k h e i d h e t „ b e staan" z o u k u n n e n o v e r w i n n e n : de duurzaamheid, de harde onverg a n k e l i j k e glans v a n h e t k u n s t w e r k . A a n h e t v o l l e d i g e i n z i c h t h e l p t h e m d a n e e n g r a m m o f o o n p l a a t , — e e n o u d e jazzplaat, d i e h i j vaak laat s p e l e n i n e e n c a f é , — e e n „ d i n g " o o k , m a a r z o n d e r d e z i n n e l o o s vluchtige „existentie" v a n het d i n g : e e n onvergankelijk bestaan achter het b e s t a a n , exact, streng, e e u w i g o n a a n t a s t b a a r , e n t o c h h e t m e n s c h e l i j k l i j d e n v e r z a c h t e n d . „ A p r é s e n t i l y a ce c h a n t d e s a x o p h o n e .
H E T
N A A K T E
B E S T A A N
127
E t j ' a i h o n t e . U n e glorieuse petite s o u f f r a n c e v i e n t d e n a ï t r e , u n e s o u f f r a n c e - m o d è l e . Q u a t r e notes d e s a x o p h o n e . E l l e s v o n t et v i e n n e n t , elles o n t l ' a i r d e d i r e : , , i l faut faire c o m m e n o u s , s o u f f r i r en mesure." — D e m e d i t a t i e s naar a a n l e i d i n g v a n deze g r a m m o f o o n muziek, waarmee de r o m a n eindigt, behoort tot het ontroerendste dat i k o o i t las, — al is het d a n o o k „ p h i l o s o f i e " , d . w . z . a l k a n o o k deze o n v e r g e t e l i j k e passage als „ p h i l o s o f i e " geëtiketteerd w o r d e n . . . La Nausée is e e n b e g i n , — laat o n s h o p e n v a n e e n b e l a n g r i j k ceuvre. R o q u e n t i n ' s b e s l u i t o m k u n s t e n a a r te w o r d e n , — e e n b o e k te s c h r i j v e n , e e n v e r b e e l d i n g , e e n a v o n t u u r , „ b e l l e et d u r e c o m m e d e l ' a c i e r et q u i fasse h o n t e a u x gens d e l e u r e x i s t e n c e " , — v e r w i j s t h e t w a t d e c o n c e p t i e aangaat naar e e n v r o e g s t a d i u m i n Sartre's l i t e r a i r e o n t w i k k e l i n g . I n alle a n d e r e o p z i c h t e n e v e n w e l z o u h e t d w a a s h e i d z i j n v a n e e n „veelb e l o v e n d " d e b u u t te s p r e k e n . W i j h e b b e n h i e r r o n d u i t m e t e e n m e e s t e r w e r k te d o e n , w a a r o v e r iedere i n f e r i e u r e , o p „ z w a k k e p l e k k e n " beluste c r i t i e k nauwgezet d e n m o n d heeft te h o u d e n . E e n f a n tastische, b e p a a l d o n - F r a n s c h e , h i e r e n daar „ R i l k e a a n s c h " a a n doende plastiek (vgl. de apocalyptische fantasmagorie o p pag. 200), e e n f i j n i n s t i n c t v o o r h e t g e b o r e n w o r d e n e n s t e r v e n d e r gebeurten i s s e n z e l v e , h o e w e l er i n w e r k e l i j k h e i d haast niets „ g e b e u r t " , e e n geraffineerde e n d a a r b i j m i d d e n i n h e t h a r t treffende z e l f o n t l e d i n g : dat alles, e n n o g v e e l m e e r , m a a k t d i t d r a m a v a n e e n w e r e l d b e s c h o u w i n g e n haar s u b s t i t u t i e s , d i t d r a m a v a n d e o v e r w i n n i n g v a n d e v e r b e e l d i n g o p d e realiteit, t o t e e n o n v e r g e l i j k e l i j k e v e r s c h i j n i n g i n d e m o d e r n e l i t e r a t u u r . H i s t o r i s c h gezien, is La Nausée d e integratie i n d e F r a n s c h e r o m a n k u n s t v a n d e n geest v a n A m i e l , B e r g s o n e n v a n d e n R i l k e v a n Malte Laurids Brigge, a l is h i e r v a n d i r e c t e n i n v l o e d nergens s p r a k e . V o o r h e t overige k a n d e e m i n e n t e b e t e e k e n i s e r v a n w e l l i c h t h e t best negatief o m s c h r e v e n w o r d e n . H e t is e e n b o e k v a n p a r a d o x e n r i s i c o , w a t h e t w e r k v a n P r o u s t b . v . niet i s . H e t is v a n e e n fijnbesnaarde i n t e l l i g e n t i e , d i e C é l i n e m i s t . H e t i s , b i j e e n e v e n scherpe uitbeelding v a n de Fransche bourgeoisie, zonder de verborgen sociale a a n k l a c h t e n v a n G u i l l o u x , z o n d e r h e t h e r o ï s c h c y n i s m e v a n M o n t h e r l a n t , z o n d e r d e a l te „ e i n m a l i g e " fixatie i n h e t a u t o b i o g r a fische v a n L a r b a u d . H e t is t e m p e r a m e n t v o l e n a a n g r i j p e n d , o n e i n d i g veel meer d a n G i d e o f R o g e r M a r t i n d u G a r d , — het is, tenslotte, e e n „philosofische r o m a n " , d i e t o c h z o o menschelijk is, dat het h u m a n i s m e v a n D u h a m e l er k i n d e r a c h t i g e n o n w e z e n l i j k b i j w o r d t .
*
K O U D E SATYRE
1
M e n is g e w e n d o m d e l e v e n s c r i t i e k eerder t o t h e t g e b i e d v a n h e t essay te r e k e n e n d a n v a n r o m a n o f n o v e l l e . H i e r v o o r p l e i t v e e l : n i e t a l l e e n h e t tweeslachtige d a t satyrische r o m a n s , zooals d i e v a n W e l l s , o f Brave Neu> World v a n H u x l e y , v a a k a a n k l e e f t , m a a r o o k d e a l o u d e stelregel v a n het ,,1'art p o u r l ' a r t " , d a t d e n t e n d e n z r o m a n u i t b a n t o f slechts toelaat als e e n m i n d e r w a a r d i g genre. Z o n d e r deze argum e n t e n k l a k k e l o o s t o t d e m i j n e te m a k e n , b e n i k t o c h o v e r t u i g d v a n h u n d r a a g w i j d t e ; i n d e r d a a d , er v a l t n i e t a a n te t w i j f e l e n : l e v e n s critiek e n r o m a n k u n s t zijn i n w e z e n onvereenigbaar, b o t s e n althans op elkaar; het propageerend betoogen e n het „wertfreie" beelden zijn gescheiden, of, z o o m e n w i l , o n d e r s c h e i d e n w e r k z a a m h e d e n . V o o r degenen die zich krachtens h u n natuur onweerstaanbaar tot d e h a c h e l i j k e c o m b i n a t i e v o e l e n a a n g e t r o k k e n , d o e t z i c h n u echter e e n m i d d e n w e g v o o r , d i e het c o n f l i c t als het w a r e verplaatst v a n h e t b o e k naar d e n lezer e n h e t z o o o n s c h a d e l i j k m a a k t . I k b e d o e l h i e r m e e d i t : h e t is m o g e l i j k — e n d e n o v e l l e n v a n J e a n P a u l S a r t r e b e w i j z e n d i e m o g e l i j k h e i d d o o r l o o p e n d — o m z o o te s c h r i j v e n , d a t m e n h e t resultaat o p t w e e v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n l e z e n k a n , b e u r t e l i n g s als k u n s t w e r k , als o n v o o r i n g e n o m e n u i t b e e l d i n g d e r l e v e n d e w e r k e l i j k h e i d , é n als c r i t i s c h e u i t i n g , als p o g i n g t o t c o r r e c t i e d i e r w e r k e l i j k h e i d , b e i d e a s p e c t e n z u i v e r t o t u i t i n g gebracht, z o n d e r d e s t o o r n i s v a n h e t e r o g e n e b i j m e n g s e l e n . H e t is d u i d e l i j k , v o o r w i e W e l l s e n H u x l e y k e n n e n , d a t b i j h e n deze d u b b e l e i n t e r p r e t a t i e niet opgaat; h i e r l i g g e n r o m a n e n essay naast elkaar, i n é e n v l a k ; d i t z e l f d e geldt t r o u w e n s v o o r Sartre's „ r o m a n " La N a u s e e ( o v e r i g e n s b e t e r als „ m é m o i r e " o f „ d a g b o e k " te b e s c h o u w e n , w a a r v o o r h e t p r o b l e e m z i c h n a t u u r l i j k geheel a n d e r s stelt). I n d e n o v e l l e n u i t L e Mur d a a r e n t e g e n s c h u i v e n t w e e v l a k k e n o v e r e l k a a r h e e n , w a a r v a n h e t eerste, w a a r o p c o n c r e e t l e v e n d e f i g u r e n z i j n g e b r a n d s c h i l d e r d , e e n b l i k d o o r l a a t o p d e n sat y r i s c h e n o f p a r o d i s t i s c h e n a c h t e r g r o n d . D e z e satyre m e n g t z i c h d u s n i e t i n d e w a r m e , k l e u r i g e b e w e e g l i j k h e i d v a n het e i g e n l i j k e v e r h a a l ; zij b l i j f t o p e e n a f s t a n d , o n m e r k b a a r , zij is m e t o n d e r g r o n d s c h e m i d d e l e n w e r k z a a m , — h e t is e e n „ k o u d e " satyre. D e z e v i j f n o v e l l e n z i j n h e t best te b e t r a p p e n als in wezen s a t y r i s c h , w a n n e e r m e n z i c h afvraagt h o e deze o f o v e r e e n k o m s t i g e m o t i e v e n d o o r e e n s c h r i j v e r u i t g e w e r k t z o u d e n z i j n , d i e géén satyrische b e h o e f t e n bezat. M e n k a n nagaan i n h o e v e r r e zij v a n m e e r c o n v e n t i o n e e l e l e v e n s b e e l d e n a f w i j k e n , e n z a l d a n v i n d e n , d a t deze afw i j k i n g j u i s t gedekt w o r d t d o o r het als z o o d a n i g v e r z w e g e n c r i t i s c h e 1
Jean-Paul Sartre, Le M u r , 1938.
K O U D E
S A T Y R E
129
element; maatschappelijk critiek soms, vaker een meer psychologische, z i c h u i t e n d i n h e t o n t m a s k e r e n v a n s c h i j n g e s t a l t e n v a n d e n m e n s c h , i n h e t a a n t a s t e n v a n ficties e n c o n v e n t i e s . I n z o o v e r r e s l u i t L e M u r z i c h a a n b i j La Nausée. M e n leze L e M u r , d e t i t e l n o v e l l e , m e t als o n d e r w e r p d e v e r h o u d i n g t o t d e n d o o d b i j e e n g e v o n n i s t e i n d e n S p a a n s c h e n b u r g e r o o r l o g , d i e o p h e t allerlaatst, tengevolge v a n e e n o p z i c h z e l f w e i n i g w a a r s c h i j n l i j k t o e v a l , b e g e n a d i g d w o r d t . I n deze „romantische" o n t k n o o p i n g herkent m e n aloude schema's: v a n h e l d e n , d i e n a v r e e s e l i j k e b e p r o e v i n g e n i n k e r k e r s w e e r het d a g l i c h t m o g e n a a n s c h o u w e n ( v g l . The Pit and the Pendulum v a n P o e , d a t toev a l l i g o o k i n S p a n j e speelt), v a n a v o n t u r i e r s , d i e o p het k a n t j e d e n d a n s o n t s p r i n g e n , d a n k zij é é n o f m e e r goedgunstige k n i p o o g j e s v a n het „ b l i n d e " n o o d l o t , k o r t o m het sloteffect, dat d e film o n s geleerd heeft vlugger „ d o o r te h e b b e n " d a n d e m e n s c h e n zelf. M a a r w a t d o e t Sartre? H e t sloteffect i n L e M u r is n i e t h e t g e n o e m d e p l u s e e n z u c h t v a n v e r l i c h t i n g , m a a r e e n h o o n e n d e s c h a t e r l a c h v a n d e n b i j n a gefus i l l e e r d e , d i e h e t l e v e n niet m e e r o p p r i j s stelt, d i e i n d e n n a c h t , d o o r gebracht i n h e t g r u w e l i j k e c a c h o t , z i c h o p d e n d o o d heeft v o o r b e r e i d d o o r d e w a a r d e l o o s h e i d i n te z i e n v a n e e n b e s t a a n , w a a r i n z u l k e d i n g e n k u n n e n g e b e u r e n . „ C a n'est p a s n a t u r e l d e m o u r i r " . W i e m e t dit „ o n n a t u u r l i j k e " nochtans geconfronteerd w o r d t , verliest niet z o o z e e r z i j n angst e r v o o r als w e l a l l e n s m a a k i n h e t „ n a t u u r l i j k e " : d i t is d e d i e p e r e z i n v a n deze „vreugde v a n d e n b e g e n a d i g d e " , — d e z e n s c h a t e r l a c h . O p p e r v l a k k i g b e s c h o u w d v e r t e l t Sartre o n s h i e r e e n ongemeen boeiende historie v a n „psychologisch" belang, i n een achteloos noteerenden trant, o p een t o o n v a n ietwat meewarig cynisme, die soms a a n Céline doet d e n k e n , — daaronder evenwel b o r e n wij een ongeschreven „verhandeling" aan over het leeren begrijpen v a n d e n d o o d , die i n wezen onbegrijpelijk is. D e verhandeling, zoo k a n m e n zeggen, becritiseert o f p a r o d i e e r t d e h a n d e l i n g , d o o r d a t h e t g e s c h e n k v a n het l e v e n o p h e t n i p p e r t j e , dat m e n m e t j u i c h t o n e n z o u w i l l e n b e g r o e t e n , w a a r d e l o o s b l i j k t te z i j n . H e t z o u m i j te v e r v o e r e n , deze v e r h o u d i n g v e r h a n d e l i n g - h a n d e l i n g a a n te t o o n e n o o k i n d e v i e r a n d e r e n o v e l l e n . Z o o is La Chambre, o o g e n s c h i j n l i j k e e n n a u w k e u r i g g e d e t a i l l e e r d verslag v a n e e n „ f o l i e a d e u x " , d e geschiedenis v a n e e n v r o u w , d i e haar k r a n k z i n n i g e n m a n niet w i l v e r l a t e n e n z i c h geheel i n z i j n w a a n i d e e ë n i n l e e f t , o p te v a t t e n als e e n b i j t e n d e c r i t i e k o p d e a d a b s u r d u m gevoerde h u w e l i j k s t r o u w . Intimité b e h a n d e l t iets d e r g e l i j k s , d e h u w e l i j k s t r o u w b e r u s t h i e r o p m e d e l i j d e n e n g e w o o n t e , daarnaast v o o r a l o p het g e v o e l v a n b e v e i l i g i n g tegen e r o t i s c h e a v o n t u r e n , d a t d e grillige L u l u t e r u g d r i j f t i n de a r m e n v a n e e n l i c h t e l i j k i n f a n t i e l e n e c h t g e n o o t . H e t v e r m a k e l i j k e
130
M U I T E R
IJ
T E G E N
H E T
E T M A A L
i n deze h i s t o r i e is h e t a c c e n t v a n h e t „ v e r b o d e n e " , d a t , evenals t r o u w e n s i n La Chambre, h e t te h e r v a t t e n h u w e l i j k h i e r v e r k r i j g t . D e v r i e n d i n R i r e t t e , d i e L u l u o n d e r d e n d u i m m e e n t te h e b b e n , p r o p a g e e r t h e t „ o v e r s p e l " ongeveer z o o a l s o n z e g r o o t m o e d e r s tegens t r i b b e l e n d e j o n g e meisjes naar het m a t r i m o n i u m t o e d r e v e n . W e l l i c h t k a n d i t alles, m e t z u l k e e n z e l f v e r z e k e r d h e i d e n s a v o i r faire v a n d e n k a n t v a n d e k o p p e l a a r s t e r , a l l e e n i n h e t hedendaagsche P a r i j s s p e l e n ; m a a r d e c r i t i s c h e s t r e k k i n g is i n t u s s c h e n d u i d e l i j k : e e n i n s t e l l i n g als h e t h u w e l i j k , d i e i n s o m m i g e g e v a l l e n o o k naar b u r g e r l i j k e n maatstaf haar w a a r d e verliest, k a n a a n deze w a a r d e l o o s h e i d w e e r e e n n i e u w e w a a r d e o n t l e e n e n , e n het s l i p p e r t j e is e v e n v a a k e e n b o e m a n als e e n v e r l e i d e l i j k paradijs. W a a r E r o s t r a t e , het m i n s t geslaagde s t u k , m i n d e r sterk o p d e n v o o r g r o n d t r e d e n d e satyrische b e s l o m m e r i n g e n v e r r a a d t , daar v i e r e n deze w e e r h o o g t i j i n d e laatste e n langste n o v e l l e , e i g e n l i j k e e n k o r t s a m e n g e d r o n g e n r o m a n : L'Enfance d'un Chef. H e t is o n d o e n l i j k d e n rijkdom a a n figuraties i n het l i c h t te s t e l l e n , d i e n deze fictieve j e u g d b i o g r a f i e v a n e e n t o e k o m s t i g e n „ c h e f " b i e d t , e n langs w e l ke uitermate bochtige wegen de jonge L u c i e n , o n t m o e d i g d d o o r de e i s c h e n v a n z i j n v a d e r , er t e n s l o t t e i n slaagt z i j n l e v e n e e n „ z i n " te g e v e n . D e z e n z i n , a c h t e r e e n v o l g e n s gezocht i n d e p s y c h a n a l y s e , d i e d e n o n b e d u i d e n d e n j o n g e n m a n althans v a n een „ o n d e r b e w u s t z i j n " v o o r z i e t , e n i n d e n o m g a n g m e t e e n s u r r e a l i s t i s c h e n , niet v a n b e p a a l d e aberraties a f k e e r i g e n v r i e n d , v i n d t h i j t e n s l o t t e i n d e A c t i o n Francaise. M a a r a l w e e r : d i t alles, h o e w e l b i j t e n d e r d a n w e l k p a m f l e t o o k , w o r d t niet als satyre gepresenteerd, e n L u c i e n , d i e w e l i j d e l e n o n z e k e r i s , m a a r geen v o l s l a g e n l e e g h o o f d , w e k t eerder i r o n i s c h e b e l a n g s t e l l i n g o p d a n a f k e e r . H e t is het t o p p u n t v a n z e l f b e h e e r s c h i n g , dat S a r t r e i n d i t m e e s t e r l i j k e relaas b e r e i k t ; zelfs z o u m e n k u n n e n v o l h o u d e n , d a t e e n g e e s t v e r w a n t v a n L u c i e n i n z i j n staat v a n v o l t o o i i n g h e t l e z e n k a n als e e n „ o b j e c t i e f " g e h o u d e n p l e i d o o i v o o r de ideologie d e r camelots d u r o i .
INHOUD E e n p a v a n e als m e d e m i n n a a r . V o o r n a a m h e i d e n haar g r e n z e n .
( A r t h u r van Schendel) »>
Paedagogische h o r t i c u l t u u r Ironisch, matriarchaat . . . . Z a k e l i j k h e i d o f taaifantasie? D u i v e l v a n zandsteen . . . . K e l d e r s , c e l l e n , t e m p e l s e n stegen D u b b e l z i n n i g e Saturnus . Apotheose der zakelijkheid D e gelouterde k r a c h t m e n s e n Sacramenteele bierkelder . Het Ik i n roman en kroniek
.
Projectie v a n kinderangsten
.
»» >»
(Bordewijk) tf 99 99 99
(Elsschot) (Walschap)
.
99
(Coolen) ( D u Perron) (Kempe) (Van der Woude) (Van Steen) (Arondeus) (Crone) (Van Schaik-Willing)
Vrouwelijke romankunst . D e m o e d e r als t o o v e r g o d i n
99
(Van E e n s t u d e n t i k o z e geest O m e n bij het sprookje Hamlet i n jongenskiel. D e vluchtende sprookjesdichter Vernietigende onpartijdigheid. Onvrijgevige liefde . . .
.
Heroïsch vakmanschap F e l i x D a h n i n h e t negatieve Visschen kunnen hooren!. H e t naakte bestaan . .
.
.
Eyk) 99
(Zernike) (Ritter-Andersen) (Wells) ( T . F . Powys) (Farreïl) (Hughes) (Graves) (Edschmid) (Sartre) 99
3 8 12 15 20 22 25 27 31 35 39 44 49 53 58 60 64 68 72 75 77 81 83 86 91 94 99 103 106 110 115 118 122 128
K 1728
•katlp
I
