W E R K D O C U M E N T
RUNDVEERASSEN VOOR HET BEWEIDEN VAN NATUURGEBIEDEN
door
ing. T. Hopman
juli
1982-162 Abw
'
1 .
T E R I E i - S D I E N S T
V A N
V E R K E E R
V O O R
D E
E N
W A T E R S T A A T
I J S S E L M E E R P O L D E R S
S M E D I N G H U I S - L E L Y S T A D
I . INLEIDING 2. DE GESCHIKTHEID VAN NATUURGEBIEDEN VOOR BEWEIDING
6
3. BEWEIDINGSPERIODE VAN NATUURGEBIEDEN DOOR RUNDVEE
7
3.1. 3.2.
Het h e l e j a a r door beweiden Beweiding i n h e t zomerhalfjaar
4. ALGEMENE EISEN VOOR HET I N TE SCHAREN RUNDVEE 4.1. 4.2.
Inscharen van vee door derden Voowaarden voor h e t gebruik van een e i g e n v e e s t a p e l
7 7
8
8 8
5. BUITENLANDSE RUNDVEERASSEN 5.1. Geschikte r a s s e n voor natuurbeheer 5.1.1. Schotse Hooglanders 5.1.2. Het North Devonras 5.1.3. De B e l t e d Galloway 5.2. Niet g e s c h i k t e r a s s e n voor natuurbeheer 5.2.1. Het F j s l l r a s 5.2.2. De Hereford 5.2.3. De Aberdeen Angus 5.2.4. De Limousin 5.2.5. De Charolais 6. HET NEDERLANDSE RUNDVEE 6.1. 6.2. 6.3. 6.4.
Het Fries-Hollandse veeras of FH-ras Het Maas-Rijn-IJssel veeras of MRIJ-ras He t Groninger blaarkop veeras De Lakenvelder
7. DISCUSSIE EN AANBEVELINGEN
18
8. SAMENVATTING
19
9. LITERATUUR
20
BIJLAGEN
I . Verslag van een l e z i n g over l e v e r b o t b i j rundvee 2. Het inscharen van vee en paarden op gronden met beheersbeperkingen e n natuurgebieden 3. Commentaar van d r s . P.L. Bergs trijrn, medewerker van h e t I.V.O. t e Zeist
I . INLEIDING D i t r a p p o r t i s een v e r s l a g van een onderzoek naar de meest g e s c h i k t e rundveerassen voor h e t beweiden van natuurgebieden. De s t u d i e i s hoofdz a k e l i j k e e n l i t e r a t u u r s t u d i e . A l l e rundveerassen van West-Europa z i j n bestudeerd, volgens de b e s c h r i j v i n g i n "European Breeds of C a t t l e , v o l . I", z i e l i t e r a t u u r l i j s t . Het bleek geen z i n t e hebben a l l e bestudeerde r a s s e n i n d i t r a p p o r t t e b e s c h r i j v e n . Een a a n t a l verouderde Engelse v l e e s r a s s e n l i j k t u i t e i n d e l i j k h e t meest g e s c h i k t t e z i j n voor h e t beweiden van natuurgebieden. Deze r a s s e n z i j n dan ook i n h e t k o r t beschreven. De Nederlandse rundveerassen z i j n ook beschreven, hoewel ze minder g e s c h i k t z i j n voor h e t onderhoud van n a t u u r t e r r e i n e n , tenminste a l s men ze zomer e n w i n t e r w i l l a t e n lopen. Er i s ook e e n aant a l z e e r bekende Europese rundveerassen beschreven, t e r algemene origntering.
2. DE GESCHIKTHEID VAN NATUURGEBIEDEN VOOR BEWEIDING Om de geschiktheid v a n natuurgebieden voor beweiding door rundvee t e kunnen beoordelen, z u l l e n we e e r s t de g r a s l a n d k w a l i t e i t e n moetenj kennen. . . . We beperken ons i n d i t r a p p o r t t o t d e natuurgebieden z o a l s we d i e i n de IJsselmeerpolders en h e r Lauwersmeergebied. aanwezig z i j n en vermoedel i j k nog aangelegd z u l l e n worden. A l s e e r s t e type n a t u u r t e r r e i n kunnen we de K i e v i t s l a n d e n noemen. D i t land i s t e v e r g e l i j k e n met s l e c h t grasland. ' s Winters h e e f t h e t een v e e l t e hoge grondwaterstand. Het i s goed denkbaar d a t de l e v e r b o t s l a k (Limnaea t r u n c a t u l a ) i n de K i e v i t s l a n d e n voorkomt. Door nader onderzoek zou h e t a 1 o f n i e t voorkomen van de l e v e r b o t s l a k moeten worden v a s t g e s t e l d . Het zou dan ook van belang z i j n om na r e gaan i n hoeverre de l e v e r b o t schade a a n r i c h t aan h e t ingeschaarde vee. Volgens d r . H . J . Over van h e t C . D . I . komt de l e v e r b o t gegarandeerd in n a t t e natuurgebieden voor. Volgens de 1 i t e r a t u ; r en &en proef b i j - ~ h e tP r o e f s t a t i o n voor de j~undveeh o u d e r i j kunnen l e v e r b o t t e n e e n d u i d e l i j k opbrengstderving geven, zowel i n melk- a l s v l e e s p r o d u k t i e . De opbrengstdervingen kunnen s l e c h t s door z e e r nauwkeurige v e r g e l i j k i n g e n worden v a s t g e s t e l d ( z i e b i j l a g e I ) .
A l s tweede type natuurgebied denken we aan h e t Lauwersmeergebied met i n h e t z u i d e l i j k d e e l een zavelgrond. De begroeiing b e s t a a t u i t f i j n e r e grassen(deze worden door runderen gevreten). Veel grove grassen, r i e t en d i s t e l s worden dodr runderen n i e t gevreten, tenminste zolang e r nog f i j n e r e grassen beschikbaar z i j n . I n h e t n o o r d e l i j k d e e l van h e t Lauwersmeer komen overwegend zandgronden voor. De begroeiing v a n d i t gebied i s nauwelijks g e s c h i k t om Nederlands rundvee i n leven t e houden. \
Voor h e t d e r d e type natuurgebied gaan we u i t van aannames en proberen we ons t e v e r p l a a t s e n i n h e t gebied rondom d e Oostvaardersplassen. I n h e t Oostvaardersplassengebied l i g g e n l i c h t e kleigronden. Deze gronden k r i j g e n een hoge s l o o t w a t e r s t a n d , waarvan een g e d e e l t e wordt voorzien met poelen en plassen. De v o o r g e s t e l d e slootwaterstanden worden i n zones ingedeeld, voor respectievelijkivoorjaars- en zomerslootwaterstanden variErende van 0,15/0,35 t o t 0,7/0,7 meter min maaiveld.
3.1. Het h e l e j a a r door beweiden ' s Winters, v o o r a l na een v o r s t p e r i o d e t o t ongeveer h a l f maart, g r o e i t e r geen v r e e t b a a r g r a s . I n d i e p e r i o d e i s h e t g r a s kapot gevroren e n de voedingswaarde v a n h e t m a t e r i a a l i s v r i j w e l n i h i l z i j n , g e s t e l d d a t h e t rundvee h e t z a l w i l l e n v r e t e n . Het voorgaande betekent d a t h e t vee i n de w i n t e r p e r i o d e b i j gevoerd moet warden, w i l l e n we d e d i e r e n i n normale c o n d i t i e houden. Bet i s voor een natuurbeherende i n s t a n t i e n i e t verantwoord om ondervoede d i e r e n i n beheer t e hebben, bovendien zou men dan h e t r i s i c o lopen d a t men moeilijkheden k r i j g t m e t d e dierenbescherming. Ket rundvee,waarover i n d i t r a p p o r t wordt gesproken, behoort t o t de c a t e g o r i e h u i s d i e r e n . Rundvee kan s l e c h t tegen vocht, v o o r a l is h e t noodzakelijk d a t de d i e r e n op droge gronden kunnen liggen. S t a l l i n g i s n i e t voor a l l e rundveer a s s e n noodzakelijk, hoewel ze we1 een eenvoudige b e s c h u t t i n g vragen i n d e vorm van bos ( z i e paragraaf 5.1. Geschikte r a s s e n voor natuurbeheer).
3.2.
Beweiding i n h e t zomer-halfjaar
I n geval d e natuurgebieden ' s w i n t e r s n i e t worden beweid, l o o p t h e t weideseizoen op z'n v r o e g s t van h a l f a p r i l t o t op z'n l a a t s t e i n d november. I n geval we t e maken hebben met e e n broedvogelgebied kan h e t weideseizoen van h a l f j u n i t o t u i t e r l i j k e i n d november lopen.
4. ALGEMENE EISEN VOOR HET I N TE SCHAREN RUNDVEE Het i n t e scharen v e e mag geen melkvee z i j n , omdat de k w a l i t e i t van h e t gewas t e s l e c h t i s . ( t e weinig e i w i t e n t e v e e l ruwe c e l s t o f ) . Bovendien wordt b i j gebruik van melkvee h e t n a t u u r t e r r e i n t e v e e l bezocht door mensen. Deze voorwaarde b e t e k e n t d a t i n g e v a l de beherende i n s t a n t i e een e i g e n v e e s t a p e l w i l b e z i t t e n , de v e e s t a p e l n i e t mag b e s t a a n u i t een melkveeras; h e t r a s moet dan een v l e e s r a s z i j n . Hooguit kunnen e r stammen u i t een vlees-melkras worden g e b r u i k t , d i e s t e r k t o t h e t v l e e s t y p e overhellen. Het i s ook h e e l goed denkbaar om GGn of meer r a s s e n t e k r u i s e n om een gewenste v e e s t a p e l t e ontwikkelen. I n geval d a t men n i e t met een eigen v e e s t a p e l w i l werken, kan men vols t a a n met niet-melkgevende d i e r e n i n t e scharen; men kan denken aan pinken en droogstaande koeien. Deze d i e r e n kunnen dan eigendom z i j n van p a r t i c u l i e r e veehouders. Men moet dan we1 bedenken d a t h e t vee i n d e h e r f s t i n e e n goede c o n d i t i e moet worden a f g e l e v e r d .
4.1.
lnscharen van v e e door derden
Over d i t onderdeel kunnen w e k o r t z i j n . Volgens b i j l a g e 2 moet h e t ingeschaarde vee i n d e h e r f s t een goede c o n d i t i e b e z i t t e n . I n d e natuurgebieden, z o a l s d e K i e v i t s l a n d e n , h e t z u i d e l i j k d e e l van h e t Lauwersmeergebied, kan vee met een goede c o n d i t i e worden a f g e l e v e r d ( z i e b i j l a g e 2 ) . I n g r o t e d e l e n van h e t Oostvaardersplassengebied kunnen ook pinken worden a f g e l e v e r d met een goede c o n d i t i e . W a a r s c h i j n l i j k kan met inscharingen goed aan de e i s e n v a i de natuur worden voldaan.
4.2.
Voowaarden voor h e t gebruik van een e i g e n v e e s t a p e l
B i j h e t gebruik van e e n eigen v e e s t a p e l z a l men een goed t e r zake kund i g e b e d r i j f s l e i d e r moeten hebben. Deze persoon moet ook d e bevoegdheid hebben z e l s t a n d i g b e s l i s s i n g e n t e nemen b e t r e f f e n d e verzorging, verkoop, voedervoorzieningf en eventueel s t a l l i n g . Ingeval n i e t aan deze voorwaarden wordt voldaan i s e r een z e e r g r o t e kans d a t h e t v e e b e d r i j f mislukt. Het vee moet onder c o n t r o l e b l i j v e n : a. e l k j a a r moet h e t v e e worden ingespoten tegen mond- en klauwzeer; b. e l k j a a r moet bloed worden afgenomen voor abortusbangonderzoek; c . eens p e r d r i e j a a r moet een v e e s t a p e l worden onderzocht op t.b.c. Voor de l a a t s t e behandeling moeten de d i e r e n tweemaal worden v a s t g e z e t , namelijk voor h e t i n s p u i t e n en e n i g e dagen l a t e r voor h e t c o n t r o l e r e n van d e r e a c t i e . Bovengenoemde onderzoeken kunnen w a a r s c h i j n l i j k met twee 3 d r i e keer v a s t z e t t e n per j a a r worden uitgevoerd. Het z a l d u i d e l i j k z i j n d a t d e r g e l i j k e handelingen n i e t eenvoudig z i j n b i j vee d a t n i e t d a g e l i j k s met mensen i n aanraking komt; e r z a l dus een v a n g i n r i c h t i n g moeten worden gebouwd. Men ontkomt e r n i e t aan d a t h e t vee 's w i n t e r s moet worden bijgevoerd met hooi. B i j v o r s t z u l l e n de s l o t e n of poelen moeten worden open geh a k t voor d e drinlwatervoorziening.
W i l men Nederlands rundvee houden, dan moet e r een s t a l komen. Het mag een loods z i j n , zodat d e d i e r e n kunnen k i e z e n t u s s e n binnen of b u i t e n blijven. Cinder d e z e l f d e voorwaarden, d i e gelden voor de Nederlandse rundveerassen, kan men ook d e b u i t e n l a n d s e veerassen houden d i e i n paragraaf 5.2. "Niet g e s c h i k t e r a s s e n voor natuurbeheer" worden besproken.
Gezien de extra invoerproblemen,die ontstaan bij het gebruik van buitenlandse rundveerassen,heeft het geen zin om deze dieren te gebruiken voorhetonderhoud van natuurterreinen.
5. BUITENLANDSE RUNDVEERASSEN Er' is een aantal buitenlandse rundveerassen, dat beter dan de Nederlandse rundveerassen geschikt is voor het beheer van natuurterreinen. Deze rassen zijn genoemd in paragraaf 5.1. "Geschikte rassen voor natuurbeheer". De betere geschiktheid vloeit vooral voort uit het feit dat het vleesrassen zijn die vleestypische dieren voortbrengen. Vervolgens kunnen die dieren leven van voedsel bqstaande uit weinig eiwit en energie per kg.droge stof. Het is echter niet te vewachten dat deze dieren houtachtige gewassen zullen vreten, misschien we1 de bladeren van een aantal houtachtige gewassen. De in paragraaf 5 . 1 . genoemde rassen hebben in de winterperiode zeer geringe schuilmogelijkheden nodig. Het bijvoeren in de winter zal echter voor alle rassen noodzakelijk blijven. Er kan echter worden volstaan met een voerrek in de open lucht op een betonplaat. Enfin de voedervoorziening kan verder worden uitgewerkt,als het besluit is genomen of men een veestapel wil houden. De geschiktste buitenlandse rassen zijn: 1. De Schotse Hooglander; 2. De North Devon; 3. De Belted Galloway. Deze drie rassen zijn het meest geschikt voor het beheer van natuurterreinen; zie de beschrijvingen in paragraaf 5.1. Met de Schotse Hooglanders zijn in Nederland ervaringen opgedaan. Deze dieren worden 's winters niet opgestald. . .. .. . ...
5.1. Geschikte rassen voor natuurbeheer 5.1.1.
Schotse Hooglanders -----------------
Het ras is inheems en komt voor op een aantal eilanden l a n ~ sde Schotse westkust, evenals in het heuvelachtige noorden van het land en de hooglanden van centraal Schotland. De grondsoort is grint-, leem- en veenachtig. Het klimaat is een zeeklimaat. Er is een grote variatie in de jaarlijkse neerslag van 2000 2 3000 mm in het westen tot 600 m op de oostelijke hellingen van de oostelijke bergen. Het kleine geharde vee vindt slechts in natuurlijke laagtes beschutting. We moeten hier denken aan bergwanden of iets dergelijks. Op het vaste land van Schotland worden in aanvulling op de natuurlijke beschutting eiken en berkenbomen gebruikt.
--
Voeding en verzorging ------ ---------De anne heuvelachtige gronden (grote gebieden zijn bedekt met hei en adelaarsvaren), geven geen beste weidegronden. Op de lagere gronden groeien overwegend Nardus en Molinia grassen (borstelgras en pijpestrootje). Het pijpestrootje vinden we in Nederland op vochtige heiden en blauwgraslanden. Het borstelgras vinden we op de heidevelden en in de tuinen. Het zijn beiden grassen met een zeer lage landbouwkundige waarde. In het algemeen worden de Hooglanders 's winters buiten gehouden. Bijvoeren in de winter is noodzakelijk 0.a. met hooi,stro en haver.
Rasbeschrijving --------- --Hooglanders hebben l a n g ruw h a a r met een pndervacht van k o r t h a a r i n de w i n t e r en zacht k o r t h a a r i n d e zomer. De h a a r k l e u r i s gee1 met rood of zwart. Ze hebben een brede k o r t e kop en een brede muil; ze hebben lange hoorns d i e de hoogte i n s t e k e n . Ze hebben k o r t e poten en h e t z i j n l a a t r i j p e d i e r e n . S t i e r e n van 2 j a a r hebben een gemiddelde schofthoogte van ca. 114 cm met een levend gewicht van 470 kg. Koeien van 2 j a a r hebben een gemiddelde schofthoogte van ca. 102 cm met een levend gewicht van ca. 400 kg. De Schotse Hooglander i s een v l e e s r a s . De Hooglander kan h e t h e l e j a a r b u i t e n lopen i n d i e n ze wat b e s c h u t t i n g h e e f t van bos of houtwallen. Ze h e e f t behoefte aan droge grond om droog t e liggen. Een v o c h t i g k l i maat kan ze weerstaan maar of z e z i c h op een v o c h t i g e bodem kan handhaven i s vooralsnog een vraag. Als voedsel neemt ze genoegen met eenvoudig m a t e r i a a l , d a t ovewegend u i t g r a s a c h t i g e p l a n t e n moet b e s t a a n .
------------------ ---------------- ....................
P r a k t i s c h e ervarine, met Schotse Hooglanders i n Nederland Er b e s t a a t i n Nederland de ' l s t i c h t i n g Highland-Cattle i n de l a g e landen" ( s e c r e t a r i a a t Heuvelenweg 38 t e Lochem). Deze s t i c h t i n g b e z i t 9 d i e r e n d i e z i j n ingeschaard b i j G. P o s t e l , Zwiepseweg 155 t e Zwiep b i j Lochem. I I n f e b r u a r i 1981 heb i k een bezoek gebracht aan G. P o s t e l en d e Hoogl a n d e r s bekeken. I Een ( i n 1972) geboren s t i e r i s verkocht a a n D u i t s e r s ; h i j moest nog worden afgeleverd. Er i s een jonge s t i e r waarvan h e t g e b o o r t e j a a r m i j onbekend is en een s t i e r k a l f van 1981; dus i n t o t a a l nog 3 s t i e r e n . Verder z i j n e r 6 vrouwelijke d i e r e n , waarvan 3 koeien, een v a a r s , gebor e n i n 1980 en 2 k a l v e r e n van 1981. Op I f j a r i g e l e e f t i j d z i j n deze d i e r e n w a a r s c h i j n l i j k g e s l a c h t s r i j p .
c&.
I k heb een volwassen koe gemeten; deze had een kruishoogte van 120 De k r u i s h o o g t e en de schofthoogte z i j n b i j d i t r a s ongeveer g e l i j k , evenals b i j de Nederlandse runderen. D i t d i e r was dus g r o t e r dan de opgegeven maat i n "European breeds of c a t t l e l ' . D i t i s geen probleem aangezien opgegeven maten a l t i j d gemiddelden z i j n ; de s p r e i d i n g i n een r a s kan zeer g r o o t z i j n ; d i t g e l d t ook voor andere eigenschappen. De d i e r e n hadden rugharen van c i r c a 14 cm l a n g . Ze hadden a l l e m a a l s l e c h t verzorgde klauwen; a l l e d i e r e n moeten worden bekapt. . De c o n d i t i e van de d i e r e n l e e k matig. Door h e t lange h a a r was h e t l i c h a a m s p r o f i e l n i e t t e onderscheiden. Het was ook n i e t mogelijk om a l l e dieren t e betasten. De d i e r e n b l i j v e n i n d e w i n t e r buiten.0ok i n d e koude w i n t e r van 19781979. Er z i j n absoluut geen v e r s c h i j n s e l e n d i e erop wijzen d a t .de d i e r e n z i c h onbehaaglijk voelen i n h e t koude j a a r g e t i j d e . Het komt we1 voor d a t hun vacht bedekt i s met een l a a g j e i j s . De d i e r e n hebben de beschikking over een z a n d k o ~ ,waarop ze kunnen liggen. Ze z i j n D i e t e r g ingenomen met n a t t e p l a a t s e n . Deze worden we1 bezocht om t e weiden maar ze l i g g e n e r n i e t v e e l . Ook hebben de d i e r e n een bos t e r beschikking waar ze z i c h b i j guur weer t e r u g t r e k k e n . Ze v r e t e n h e t b l a d van de bomen en ingeval van k l e i n e bomen wordt d e h e l e boom ontbladerd
......
(met a l s gevolg de dood voor de boom). De d i e r e n w i l l e n graag schuren zodat n i e t t e s t e r k e s t a m e n worden omgeduwd. Het i s dus w e n s e l i j k d a t ze een wat ouder bos t e r beschikking hebben. Een koe h e e f t z i c h d e s t i j d s v e r g i f t i g d door knoppen van de Rhododendron t e vreten. I n h e t r e c r e a t i e p a r t "De Beekse Bergen" z i j n ook e n i g e Hooglanders aanwezig. E r z i j n k r u i s l i n g k a l v e r e n van e e n Schotse hooglander s t i e r en M R I J koeien. De k r u i s l i n g e n waren n i e t van de z u i v e r e Hooglanders t e onderscheiden. Deze d i e r e n bleven ook de h e l e w i n t e r b u i t e n . Bovengenoemde k r u i s l i n g e n z i j n t e koop voor de p r i j s van 1 1/3 maal de p r i j s van MRIJ kalveren van g e l i j k e l e e f t i j d en g e s l a c h t . I n voorgaande j a r e n h e e f t men ook we1 k r u i s l i n g e n gehad van Schotse Hooglanders x MRIJ. De melkgift van de k r u i s l i n g e n i s wat r o y a l e r dan van r a s z u i v e r e Hoogl a n d e r s ; a f h a n k e l i j k van de voeding i s h e t mogelijk om 2 kalveren t e l a t e n zuigen aan e e n k r u i s l i n g k o e . De hoornontwikkeling l i g t volgens de heer P o s t e l t u s s e n d i e van de M R I J d i e r e n en de Hooglanders i n .
5.1.2.
Het North Devon-ras -------------------
Het Devon-ras i s G n van de oudste veerassen van Engeland en i s een uitgesproken r a s van zuidwest Engeland. De c e n t r a van d i t ras z i j n Devon, Cornwall, Somerset en Dorset.
------ ---------- --
Voeding en verzorgingl De North Devon i s een igehard r a s en kan h e t h e l e j a a r door b u i t e n a f kalven. H i e r b i j wordtiaangetekend d a t d e gemiddelde temperatuur i n de koudste maanden 5,5' C I bedraagt. Z i j doen h e t r e d e l i j k 'goed op arme weidegronden en weerstaan.koude en n a t t e omstandigheden maar z i j n ook dankbaar voor goede w e i d e g r o n d e n . ' ~ i j z i j n g e s c h i k t om t e worden vetgemest.. Bovendien v r e t e n , ze onkruiden en grove grassen.
------ ------
Ras-eigenschappp De North Devon i s een uitgesproken v l e e s r a s . Het h e e f t G n k l e u r i g cherr y rood haar met e e n o r a n j e g e l e huid. Het h a a r i s t a m e l i j k d i k , aan de lange kant en m e e s t a l gekruld. De hoorns z i j n middelmatig lang en buitenwaarts g e r i c h t . Het gemiddelde gewicht van de volwassen koe i s 500 kg en de schofthoogt e i s ongeveer 125 cm. Het i s mogelijk om ossen van I f j a a r t e mesten t o t 550 kg. 5.1.3.
-----------------
De Belted Galloway
Belted Galloway b e t e k e n t Gallowayse Lakenvelder. De Lakenvelder i s een a f tekening v a r i a n t van de Galloway. De oorsprong van h e t r a s l i g t i n zuid west Schotland, e e n gebied d a t nog s t e e d s de naam Galloway d r a a g t . I n d a t gebied was e r volgens O r t e l i u s i n 1573 vee d a t bekend stond om h a a r h e e r l i j k sappig v l e e s . Het centrum van de f o k k e r i j l i g t i n Galloway, h e t gebied van Dumfries de S t e w a r t r ~van Kenkcudbright en de graafschap van Wigtown. Galloway i s een n a t , k i l en winderig gebied met enige bomen voor beschutting. Het vee wordt n i e t o p g e s t a l d . De koudste maanden hebben e c h t e r een gerniddelde temperatuur van 3,g0 C. Het vee kan z e l f s Hfkalven i n de sneeuw. Het vee wordt geweid op heuvels met s l e c h t e weidegronden.
~ a s b e s c h r i --jving ---------De Belted Galloway is een gehard s t e r k r a s . De d i e r e n hebben zwart h a a r , soms met een b r u i n e t e i n t of d o n k e r g r i j s b r u i n en ze hebben een w i t t e band over hun lichaam. Het z i j n dus Lakenv e l d e r s . Het r a s i s hoornloos. De d i e r e n hebben v e e l a l een m a r t dikke gekrulde beharing, i n hun land van oorpsrong, maar deze beharing v e r d w i j n t b i j v e r p l a a t s i n g van de Lakenvelders n a a r warmere klimaten. Maten z i j n mij n i e t bekend. Een volwassen koe h e e f t een gewicht van 450 kg; s t i e r e n van 3 j a a r wegen ongeveer 600 kg. Gezien h e t gewicht z a l h e t n i e t een groot r a s z i j n . De Engelse Lakenvelder o f t e we1 de Belted Galloway i s een v l e e s r a s . 5.2. Niet g e s c h i k t e r a s s e n voor natuurbeheer De i n deze paragraaf beschreven b u i t e n l a n d s e r a s s e n b e z i t t e n EEn of meer eigenschappen waardoor ze n i e t g e s c h i k t z i j n voor h e t gebruik b i j natuurbeheer.
-----
5.2.. I . Het F j -----zllras Het F j z l l r a s i s een Zweeds hooglands r a s ; met h e t rode hoornloze vee i s h e t F j z l l r a s i n 1938 samengevoegd t o t EEn ras: Het nieuwe r a s h e e t h e t Zweedse hoornloze vee of . s v e n s k ~ k u l l ~Boskap, g o f f i c i e e l a f g e k o r t t o t S.K.B. Het Zweedse hoornloie vee i s e e n melkveer a s , waardoor h e t b i j u i t s t e k ongeschikt i s voor n a t u u r t e r r e i n e n . I n Cent r a a l e n Noord-Zweden waar deze d i e r e n t h u i s h o r e n , i s h e t weideseizoen s l e c h t s 4 5 5 maanden. I n oyerblijvende maanden z i j n d e , d i e r e n o p g e s t a l d . I n Nederland z i j n e r v a r i n g e n opgedaan met h e t Zweedse hoornloze vee. Het r a s wordt i n Nederland F j e l l k o e genoemd, h e t i s dus de naam van een van de oude r a s s e n waaruit h e t Zweedse hoornloze vee i s o n t s t a a n . De F j e l l k o e i e n worden i n h e t natuurgebied "De Weerribben" gehouden. I n november 1980 heb i k de d i e r e n gezien e n a l l e s wees erop d a t h e t e e n uitgesproken melkveeras i s . De koeien z i j n i n 1972 ingevoerd. Tot 1977 hadden de d i e r e n geen s t a l l i n g en werden n i e t b i j g e v o e r d . I n 1977 was de v e e s t a p e l door e i g e n aanfok van 5 t o t 7 d i e r e n u i t g e b r e i d . I n 1977 h e e f t men een t e r zake kundige veeverzorger a a n g e s t e l d en een schuur gebouwd. De schuur d o e t d i e n s t a l s l o o p s t a l ; e r z i j n geen ligboxen g e p l a a t s t ; een b e t e r e v e r g e l i j k i n g i s de ouderwetse p o t s t a l . D e d i e r e n kunnen naar e i g e n keuze zowel binnen a l s b u i t e n verkeren. De d i e r e n worden 's w i n t e r s met natuurhooi bijgevoerd. I n 1980 i s de v e e s t a p e l , door eigen aanfok, u i t g e b r e i d t o t c i r c a 30 d i e r e n . De koeien d i e i n augustus e n l a t e r hadden afgekalfd,, waren i n een s l e c h t e c o n d i t i e . De koeien d i e vroeger hadden a f g e k a l f d , waren i n een goede t o t matige c o n d i t i e . 5. 2.2. De Hereford ----------De Hereford i s een z e e r v r o e g r i j p hoog veredeld v l e e s r a s . Ze v e r v e t t e n h e e l s n e l vandaar d a t de b e l a n g s t e l l i n g i n Engeland voor d i t r a s afneemt. Overigens i s h e t een zeer beroemd v l e e s r a s , d a t z i c h h e e l goed t h u i s v o e l t i n droge t o t zeer droge gebieden z o a l s de p r a i r i e s i n Amerika. 5.2.3.
De Aberdeen Angus ---------------
De Aberdeen Angus i s een hoog veredeld v r o e g r i j p v l e e s r a s en vormt t e v e e l v e t op jeugdige l e e f t i j d . Het r a s h e e f t een ongunstige v l e e s f v. e t. -.
.,.
verhouding. I n de w i n t e r worden de d i e r e n gevoerd met hooi, s t r o , k u i l g r a s , rooivruchten e n g e p l e t t e haver; ze worden i n een s o o r t k r a a l gehouden. Het r a s i s 'ednkleurig m a r t en hoornloos. Het lichaam h e e f t een cilindervorm. De d i e r e n hebben z e e r k o r t e poten. Het gemiddelde levend gewicht van e e n volwassen s t i e r i s ongeveer 800 kg enj)een volwassen koe weegt ongeveer 500 t o t 550 kg.
5.2.4.
-
-----
De--Limousin
De Limousin is een v l e e s r a s d a t van n a t u r e t h u i s h o o r t i n een subcontin e n t a a l klimaat. I n d e w i n t e r worden de d i e r e n opgestald i n h e t land van oorsprong. Het land van oorsprong i s een hoogvlakte d a t 250 t o t 800 m boven de:zees p i e g e l en l i g t i n Midden F r a n k r i j k . Ze z i j n gewend aan t a m e l i j k produktieve graslanden en ze worden v e e l a l bijgevoerd i n een omheinde ruimte b i j de b o e r d e r i j . Samenvattend mogen we v e r o n d e r s t e l l e n , d a t de Limousin hoogwaardig g r a s v r a a g t e n n i e t gewend i s aan n a t t e kleigronden i n e e n v o c h t i g k l i m a a t . U i t h e t bovenstaande en de o o r s p r o n k e l i j k e l i t e r a t u u r b l i j k t d a t h e t n i e t wenselijk i s d a t deze d i e r e n zonder s t a l l i n g de w i n t e r doorbrengen. 5.2.5.
------------
De Charolais
De Charolais i s van oorsprong e e n ~ l e e s - , t r e k - en melkras. Het v l e e s h e e f t de overhand gekregen. De oorsprong van d i t r a s wordt a l s l a n d r a s gevonden i n h e t d i s t r i c t Charolais. Heden i s h e t r a s v e e l v e r s p r e i d i n d e departementen Ni'evre SaEne-et-Loire e n nog een a a n t a l departementen. Samenvattend gezegd l i g t h e t centrum vah de Charolais f o k k e r i j i n midden F r a n k r i j k . De koudste wintennaanden hebben i n deze gebieden een gemiddelde temperatuur van 3.7' C .
.
------ ----------
Voeding en verzorging -De d i e r e n worden gehouden op de b e t e r e gronden met produktief en u i t stekend grasland i n hogere gebieden, c i r c a 1000 m boven de z e e s p i e g e l . De Charolais l o o p t i n midden F r a n k r i j k van e i n d maart t o t begin decemb e r b u i t e n . I n de koudste wintermaanden worden de d i e r e n opgestald en worden ze gevoerd met hooi, s t r o en rooivruchten. De d i e r e n ontvangen geen krachtvoer. De ossen worden v e t g&est i n de s u i k e r b i e t e n districten. Zuivere Charolais f o k k e r i j geef t v e e l geboorteproblemen. Nederlandse koeien, d r a c h t i g van Charolais s t i e r e n geven ook v e e l moeil i j k h e d e n b i j h e t afkalven. U i t h e t voorgaande, e n vooral de afkalfproblemen,kunnen we v a s t s t e l l e n d a t de Charolais minder geschikt i s voor h e t beweiden van n a t u u r t e r reinen.
6. HET NEDERLANDSE RUNDVEE I n Nederland z i j n de veerassen n i e t e r g oud, behalve de Lakenvelder en deze h e e f t nu geen b e t e k e n i s meer. De d r i e nu erkende veerassen z i j n s i n d s 1907 erkend. Voor d i e t i j d hadden v e l e d e l e n van Nederland hun eigen veeslag. B i j voorbeeld de Groninger zwartbonte, de Groninger blaarkop, de F r i e s e zwartbonte, de Heidekoe; de l a a t s t e was zwart- en roodbont en kwam v e e l i n Drente en Twente voor. Het Gelderse I J s s e l v e e ; d i t was een zwaar roodbont type. Het Noord-Hollandse vee was bekend a l s e e n melkrijke, zwartbonte koe. _ Het vee van de Zuid-Hollandse e i l a n d e n was een zwarcbonte koe van h e t vlees-mellt type. Zo waren e r nog we1 meer v a r i a n t e n . Op k l e u r e n a f tekening werd n i e t g e l e t . Om e r nog enkele t e noemen: behalve de Lakenvelder, zwart- e n roodbonten waren e r ook w i t r i k k e n ; d i t i s e e n dominant aftakeningspatroon t.0.v. bonten, blaarkoppen, baggerkonten, blauwen en valen. I n 1874 werd h e t Nederlandse Rundvee Stamboek opgericht. Aanvankelijk werden h i e r i n a l l e k l e u r v a r i s t e i t e n beschreven. Door een r e o r g a n i s a t i e van h e t N.R.S. werden d r i e veeslagen erkend. Iman G.W. van den Bosch had door v e l e metingen v a s t g e s t e l d dat e r d r i e veeslagen i n Nederland waren. De v e r s c h i l l e n van de d r i e Nederlandse veeslagen vond h i j t e gering om ze veeras t e noemen. De d r i e veeslagen waren t o e v a l l i g ook gebonden aan een v a s t e k l e u r e n aftekeningen. Vandaar d a t de vroegere d r i e veeslagen de namen kregen van: 1. Zwartbont Fries-Hollandse veeslag, a f g e k o r t t o t FH. 2. Roodbont-Maas-Rijn-IJssel v e e s l a g , a f g e k o r t t o t M R I J . 3. Groninger blaarkop veeslag, afgekort t o t GB. Het woord v e e s l a g i s i n 1965 o f f i c i e e l gewijzigd i n veeras. De d i e r e n met afwijkende kleuren en tekeningen werden na de r e o r g a n i s a t i e van 1907 n i e t meer i n een stamboek opgenomen; h e t gevolg i s d a t e r n i e t meer van een systematische f o k k e r i j s p r a k e i s b e t r e f f e n d e de bijzond e r e k l e u r e n . Zonder een systematische f o k k e r i j i s h e t p r a k t i s c h onmogelijk om bepaalde eigenschappen i n e e n h u i s d i e r v a s t t e houden of h e t moet a 1 een enkelvoudige dominante f a c t o r z i j n , zoals de w i t r i k aftekening. De w i t r i k a f t e k e n i n g komt nog v r i j v e e l voor. 6.1. Het Fries-Hollandse veeras of FH-ras I n de p r a k t i j k s p r e e k t men over de zwartbonten. Over d i t r a s i s v e e l t e s c h r i j v e n ; we z u l l e n h e t v e r h a a l met enkele opmerkingen afdoen. Het i s een middelgroot en middelzwaar r a s met een gemiddelde s c h o f t hoogte voor de volwassen koeien van ca. 132 cm. De volwassen s t i e r e n zull e n ongeveer 145 cm meten. Gemiddelde levende gewichten van d i t r a s var i s r e n van 550 kg t o t 650 kg voor volwassen koeien; s t i e r e n z i j n ongev e e r 1000 kg zwaar. Het m a r t b o n t e r a s i s 6'en van de b e s t e melkveerassen t e r wereld. Een melkkoe b l i j f t melk p r 0 d u c e r e n . h geval ze t e weinig voer k r i j g t z a l d a t t e n k o s t e gaan van h a a r e i g e n lichaam. U i t deze opmerking b l i j k t a 1 d a t deze d i e r e n een goede voeding nodig hebben. Ze z u l l e n daarom ongeschikt z i j n voor e e n b e h e e r s v e e s t a p e l , a l t h a n s voor e e n b e h e e r s v e e s t a p e l d i e ' s w i n t e r s e n ' s zomers i n h e t n a t u u r t e r r e i n moet v e r b l i j v e n onder eenvoudige omstandigheden. 6.2. Het Maas-Rijn-IJssel Het Maas-Rijn-IJssel
veeras of MRIJ-ras
veeras i s roodbont van k l e u r . Er i s v a r i a t i e i n
de k l e u r van gee1 t o t b r u i n a c h t i g (donkerrood). De d i e r e n z i j n duideli jk gespierder dan h e t Fries-Hollandse- en h e t Groninger b l a a r k o p r a s Het MRIJ r a s h e e f t e e n goed groeivermogen en een goede bevleesdheid. Het i s e c h t e r geen u i t g e s p r o k e n v l e e s r a s . De melkproduktie i s b i j n a n e t zo hoog a l s de melkproduktie van h e t Fries-Hollandse r a s . Het v e t gehalte i s l a g e r dan van h e t Fries-Hollandse r a s . E r z i j n b l o e d l i j n e n i n h e t r a s d i e meer n a a r een v l e e s t y p e h e l l e n dan n a a r een melktype, deze b l o e d l i j n e n worden we1 s c h a a r s . De d i e r e n z i j n k l e i n e r dan de Fries-Hollandse d i e r e n , maar ca. 50 kg zwaarder. De schofthoogte van de koeien i s ongeveer 130 cm. De s t i e r e n van d i t r a s hebben een s c h o f t hoogte van ca. 143 cm.
.
6.3. Groninger b l a a r k o p r a s D i t i s h e t derde Nederlandse inheemse r a s . S o d g e b s c h r i j v i n g e n geven aan d a t h e t r a s i e t s meer gespierder i s dan h e t Fries-Hollandse r a s . Overigens is h e t ' e e n d u i d e l i j k melkveeras. De melkproduktie doet weinig onder voor d i e van h e t Fries-Hollandse r a s . De k l e u r i s m a r t of rood met w i t t e kroonranden b i j de goedgetekende d i e r e n ; b i j minder goed getekende d i e r e n ontaarden de w i t t e kroonranden i n w i t t e onderpoten, soms een witte s t a a r t p l u i m , een w i t t e onderbuik en een w i t t e kop m e t om de ogen weer een gekleurde v l e k ( b l a a r ) . De voeding e n verzorging komen overeen met d i e van h e t Fries-Hollandse veeras. De Proninger klaarkoppen z i j n even groot a l s de Fries-Hollandse d i e r e n . De koeien van h e t Groninger blaarkopras hebben dus ongeveer e e n schofthoogte van 132 cm en de s t i e r e n ongeveer 145 cm. De gemiddelde levende gewichten van d i t r a s komen overeen met d i e van de zwartbonten en roodbonten.
6.4. De Lakervelder De Lakenvelder komt b e p e r k t i n Nederland voor. E r zouden nog ongeveer 400 d i e r e n i n Nederland z i jn. De Lakenvelder i s een k l e u r v a r i G t e i t van primair m a r t b o n t , i n i e d e r geval van een zwartbont t y p e , . h e t i s geen e c h t r a s . Het is h e e l m o e i l i j k om de aftekeningen z u i v e r t e houden. B i j een Lakervelder moet de voorhand en de achterhand m a r t of rood z i j n zonder w i t t e vlekken. De middenhand moet daarentegen w i t z i j n zonder gekleurde vlekken. . . . .. . . . . ~ Het gevolg van bovenomschreven fokdoel i s d a t s e l e c t i e op andere eigenschappen dan de aftekeningen op h e t tweede p l a n komt. Door de z e e r k l e i n e p o p u l a t i e h e e f t men e r g v e e l m e t i n t e e l t t e kampen. De Lakenvelder i s een d u i d e l i j k melkveeras waarin ook d i e r e n voorkomen van h e t vlees- melktype. Begin f e b r u a r i 1982 i s een Lakenvelder f o k k e r i j bezocht van de s t i c h t i n g Natuurmonumenten b i j Onstwedde i n Groningen. E r waren melktypische e n v l e e s t y p i s c h e d i e r e n aanwezig. De a f t e k e n i n g e n waren van de meeste d i e r e n n i e t z u i v e r . Een volwassen koe had een kruishoogte van ca. 139. De achterbenen waren i n h e t algemeen hakkig. De d i e r e n hadden zwarte klauwen. Er z i j n aanwijzingen d a t zwarte klauwen harder en dus s t e r k e r z i j n dan w i t t e klauwen, a l d u s monderlinge mededelingen van Ir. K . Oldenbroek van h e t I.V.O. t e Zeist. De koeien kalfden overwegend i n h e t v o o r j a a r a£. D e k a l v e r e n werden gezoogd door de moeder. B i j de moeder werd nog e e n k a l f toegevoegd, zodat een koe twee zoogkalven had. Sinds w i n t e r 1980/1981 werden de d i e r e n ' s w i n t e r s o p g e s t a l d . I n voorgaande w i n t e r s had men s l e c h t e e r r a r i n g e n door de k o e i e n b u i t e n t e l a t e n lopen. De d i e r e n hadden e c h t e r we1 een schuilgelegenheid en werden we1 bijgevoerd. I n de s t r e n g e winter van 1978/1979 werden de d i e r e n s t i j f . De d i e r e n waren 's w i n t e r s ook n i e t i n c o n d i t i e t e houden.
~
~...
~
~
In de eerste jaren van het inscharen op natuurterreinen kwam Cu en Mg gebrek voor. Er kwamen dieren voor die theoretisch dood moesten zijn vanwege Mg gebrek. Later zijn de gebreken minder geworden. De reden is daarvan niet opgegeven. De opmerking werd gemaakt dat de dieren 's winters op krachten kwamen nu ze in een grupstal waren gehuisvest. De grond werd, beekeerd-grond genoemd. Er lag een oerlaag op ongeveer een halve meter min maaiveld..Tijdens het bezoek was de grond erg nat en was de zode erg stukgelopen. Samenvattend kunnen we stellen dat de Nederlandse Lakenvelder absoluut ongeschikt is voor het onderhouden van natuurgebieden.
7. DISCUSSIE EN AANBEVELINGEN De goedkoopste en eenvoudigste manier om natuurgebieden te beweiden is omjong rundvee in te scharen van veehouders. Inschaarprijzen in 1981 zijn van I mei tot I juli f 185,- per pink, van I mei tot I augustus f 220,- per ink en van 1 mei tot 1 november f 320,- per pink. De landeigenaar zorgt dan voor toezicht, afrastering, drinkwater en dat de dieren worden gedekt. De dieren worden door natuurlijke,dekking bevrucht. Ingeval er geen belangstelling meer is voor inscharen, of speciale gebieden die niet voor inscharing in aanmerking komen, zal men een eigen veestapel moeten stichten. Het stichten van een eigenveestapel betekent een eigen bedrijf stichten. Op dat bedrijf zal veel moeten worden geexperimenteerd. De bestaande veeteeltwetenschap kan men niet zonder meer op een veehouderijbedrijf voor natuuronderhoud toepassen. Het is zeer belangrijk om bij het stichten en exploiteren van een veehouderijbedrijf zeer nauwe contacten te onderhouden met het Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek "Schoonoord" te Zeist . .. . ... .... Gaat men liever over tot het stichten van een eigen veestapel met behulp van uitsluitend buitenlandse dieren dan zijn de geschikste rassen de Schotse Hooglander, de North Devon en de Belted Galloway. Welke van de drie de beste is, is in dit bestek niet uit te maken. Dat zal waarschijnlijk proefondervindelijk moeten worden vastgesteld.
.
De duurste methode voor het stichten van een eigen stapel is de veestapel opbouwen met uitsluitend buitenlandse rassen. Deze methode zal veel organisatieproblemen geven en waarschijnlijk veel kosten zoals transport- en quarantainekosten. Waarschijnlijk zijn er bij aankoop van een koppel dieren enige dieren die afgekeurd worden '.voor import; dit geeft ook weer extra kosten. Ingeval men grote oppervlakten natuurgebied denkt te beweiden en dan denk ik aan enige honderden ha's, dan is het wenselijk om meerdere van de in dit rapport voorgestelde ideezn ten uitvoer te brengen en tenslotte kan de beste . . . metho& ter handhaving van de natuuronderhoudsveestapelAangezien de oppervlakte en het voederopbrengend vermogen van de natuurterreinen nog niet bekend zijn, is het onmogelijk om de aantallen in te scharen pinken of de grootte van de eventueel te stichten eigen veestapel te bepalen.
,~
..
.
.
8. SAMENVATTING I n d i t r a p p o r t worden enige rundveerassen voor h e t beweiden van natuurgebieden door rundvee besproken. Voorop i s g e s t e l d d a t de beweiding h e t beheer van natuurgebied t o t doe1 moet hebben. I n geval d a t natuurgebieden a l l e e n i n de zomermaanden worden beweid ( I mei t o t I november) kan men i n de meeste g e v a l l e n h e t b e s t e pinken inscharen van p a r t i c u l i e r e veehouders. W i l men w i n t e r e n zomer beweiding toepassen, dan i s men aangewezen op b u i t e n l a n d s e rundveerassen, d i e men z e l f i n eigendom moet nemen. Als de meest g e s c h i k t e r a s s e n worden genoemd de Schotse Hooglander, de North Devon en de Belted Galloway. Deze r a s s e n z i j n a l l e Engelse vleesrassen. W i l men t o t h e t s t i c h t e n van e e n eigen v e e s t a p e l overgaan, dan i s h e t van groot belang om h e t I n s t i t u u t voor Veeteeltkundig Onderzoek 9, Schoonoord" t e Z e i s t i n t e schakelen. B i j h e t e x p l o i t e r e n van een e i g e n v e e s t a p e l i s h e t noodzakelijk om e e n zeer deskundige veeverzorger aan t e trekken. Deze persoon moet ook verstrekkende bevoegdheden w&den gegeven b e t r e f f e n d e voeding en vetzorging.
9 . LITERATUUR
- European Breeds o f
C a t t l e volume 1 samengesteld door M.H. French i n samenwerking met I. Johansson, N.R. J o s h i en E.A. McLaughlin. Uitgegeven door Food and A g r i c u l t u r e Organization of t h e United Nations. Rome 1966.
- Farmers Weekly van 29 j a n u a r i en 5 f e b r u a r i - Handbuch d e r Tierzuchtung D r i t t e r Band.
1982.
Rassenkunde E r s t e r Halbband. Herausgegeben von Prof . D r . F. Haring. Verlag Paul Parey 1961 Hamburg und B e r l i n .
-
Het Rundvee d e e l I en d e e l I1 door G . J . Hengeveld Uitgegeven door de erven Loosje t e Haarlem 1865.
- 100 Jaar K o n i n k l i j k e Vereniging van h e t Nederlandse Rundvee Stamboek. Uitgegeven door h e t Koninklijk Nederlandse Rundvee Stamboek t e ' s Gravenhage.
-
P e r s o o n l i j k e mededelingen van Drs. P.L. Bergsrrzm en I r . J.K. Oldenbroek, medewerkers van h e t I n s t i t u u t voor V e e t e e l t kundig Onderzoek "Schoonoord" t e Z e i s t .
-
S t u d i e naar de mogelijke i n r i c h r i n g van de omgeving van de Oostvaardersplassen. Flevobericht n r . 185. Uitgegeven door d e ~ i j k s d i e n s tvoor de IJsselmeerpolders, 1982.
-
Bijlage 1 Blad I
De door l e v e r b o t veroorzaakte schade aan rundvee en schapen Lezing, gehouden:op I f e b r u a r i 1982 door d r . H . J . Over, medewerker, van h e t C . D . I . en i r . D. Oostendorp, medewerker van h e t P.R.
I n 1948 werd bekend d a t l e v e r b o t t e n schade veroorzaken. Om de schade v a s t t e s t e l l e n i s h e t atandaardkoe b e g r i p ingevoerd door Doeksen e n Heiboer i n 1953. Op de Waiboerhoeve i s een 4- 'a 5 - j a r i g durende proef opgezet om de schade van l e v e r b o t v a s t t e s t e l l e n . Deze proef wordt h i e r n a behandeld Een l e v e r b o t kan i n de l e v e r 3 8 'a 40 mm g r o o t worden. Een 66nmalige i n f e c t i e met leverbot-eieren g e e f t een besmetting van 5 'a 6 maanden. Daarna i s h e t d i e r weer v r i j van l e v e r b o t t e n . De b o t t e n worden na 5 5 6 maanden n l . weer uitgedreven. U i t de l i t e r a t u u r g e g e v e n s b l i j k t d a t door l e v e r b o t t e n ongeveer 15% g r o e i , dus opbrengstderving o n t s t a a t , a f h a n k e l i j k van h e t a a n t a l b o t t e n . Er i s w e 1 een g r o t e v a r i a t i e i n d e groeiopbrengstderving, d i e door l i t e ratuurgegevens wordt vermeld, dus de betrouwbaarheid van 15% i s ger i n g . H e t z e l f d e v e r h a a l i s g e l d i g voor de melkproduktiederving dus ook ca. 15% opbrengstderving. De besmetting met l e v e r b o t - e i e r e n wordt u i t g e d r u k t i n E.P.G. d a t w i l zeggen a a n t a l e i e r e n per gram f a e c e s . B i j een h e r i n f e c t i e met leverbot-eieren worden na ontwikkeling van de l e v e r b o t t e n weinig e i e r e n u i t g e s c h e i d e n door h e t d i e r . Er komt e c h t e r we1 een g r o t e opbrengstderving. B i j de proef op de Waiboerhoeve hadden 3 van de 1 5 herbesmette d i e r e n geaborteerd
.
Proefbeschrijving Er waren 4 groepen d i e r e n van ca. 10 d i e r e n ( j u i s t e a a n t a l i s me ontgaan) B i j de e e r s t e groep waren de kalveren r e e d s besmet; de d i e r e n werden a l s pink en v a a r s herbesmet. De tweede groep werd a l s pink voor de e e r s t e maal g e i n f e c t e e r d en werd a l s vaars herbesmet.De derde groep werd pas a l s vaars g e i n f e c t e e r d . De v i e r d e groep werd l e v e r b o t v r i j gehouden. Na de e e r s t e l a c t a t i e werden a l l e d i e r e n g e s l a c h t .
.
Bedrijfseconomie van een l e v e r b o t b e d r i j f door i r . Ozinga De verwerkte f a c t o r e n : I . groeiderving; 2. verlaagde melkproduktie; 3. verlaagde vruchtbaarheid; 4. verhoogde ziekte-gevoeligheid; 5. a f k e u r i n g van de l e v e r s . De punten 1 t / m 3 z i j n b e l a n g r i j k . Het i s e r g m o e i l i j k om q u a n t i t a t i e v e hoeveelheden v a s t t e s t e l l e n . Vaarzenproduktie controlegroep kg melk 5494 % vet 4,27 % eiw. 3,41
3x besmet met l e v e r b o t
Bijlage I Blad 2
Tabel I. Verwerking van de proefgegevens in een normaal opgebouwde veestapel met 25% eerstekalfskoeien Leverbot-vrije veestapel
Met leverbot besmette vee-
kg melk per lactatieperiode % vet kg meetmelk G.V.E. per koe Gust. Verwerpen Uitval Dr. na le ins. Aantal Ins. per drachtige vaars Vleesopbrengsten bij slachten f 1.782,na afloop in guldens
f 1.661 ,-
Opbr. vaarzen is niet duidelijk, waarschijnlijk guste dieren en f 2.240,verwerpers Noodzakelijk aantal kalveren 100 X 25 = 27.4 voor 25 vaarzen 91.2
f 1.950,100 X 25 = 37.4
66.7
Tabel 2. Berekening van de voederbehoefte in G.V.E. (dat is grootveeeenheden) Leverbot-vriie Met leverbot besmette veeveestapel stapel voeren volgens voeren boven A
G.V.E. per melkkoe aan jongvee
0.22
1.42
0.32
I .34
0.32
G.V.E. per melkkoe incl. jongvee
1.64
1.66
1.74
1.42
Tabel 3 . De resultaten van een leverbot-vrij bedrijfin~ergelijkin~ tot een met leverbot besmet bedrijf Leverbot-vrije Met leverbot besmette veeveestapel stapel voeren boven voeren volaens de normen de normen oppervl. G.V.E. /ha voederbasis ~.v.E./koe incl. jongvee aantal koeien kalveren pinken jongvee ouder dan 2 jaar
30 ha 4
30 ha 4
30 ha 4
1.64 72.8 19.9 19.9
1.66 72.2 27.0 27.0
1.74 68.8 25.7 25.7
0.5
melkgeld omzet en aanwas
334.550 43.064
301.778 52.557
287.583 50.085
Totale opbrengsten
377.614
354.335
337.668
Totaal berekende toegerekende kosten
147.830
150.356
149.425
203.979 6.749
188.243 6.275
Saldo opbrengst min toegerekende kosten Totaal Per ha
229.784 7.659
Een aantal opmerkingen van de inleiders: Op bedrijven met leverbotbesmetting zal iets meer worden gevoerddanop leverbotvrijebedrijven. Voor de met leverbot besmette bedrijven zullen de rezle getallen liggen tussen de kolommen voeren volgens de normen en voeren boven de normen. De extra gezondheidszorg is niet in de berekening meegenomen. Door meer vee heeft men meer arbeid en gebouwen nodig, m a r minder melkkoeien geven weer minder arbeid. Daarom zullen de arbeidskosten en die van de gebouwen niet zwaarder zijn op leverbotbedrijven dan op leverbotvrije bedrijven. Bij schapen is leverbot te bestrijden. Bij runderen is een S n m l i g e infectie goed te bestrijden; bij herinfectie wordt de behandeling twijfelachtig (het juiste tijdstip van behandelen is moeilijk vast te stellen. De leverbotslak is moeilijk te bestrijden. Leverbot komt in natte natuurgebieden gegarandeerd voor volgens Dr. H - J . Over van het C . D . I . De slakjes zitten onder in de sloot, bij hogere slootwaterstand komen de slakjes op het land.
Er is geen enkel runderras bestand tegen leverbot (volgens Dr. Over van het C.D.I., Ir. Oostendorp van het P.R. en Ir. Oldenbroek van het I.V.O. ~everbot-koeienworden minder oud nl. ca. 2 lactaties korter leven.
Bijlage 2 Blad I HET INSCHAREN VAN VEE EN PAARDEN OP GRONDEN MET BEHEERSBEPERKING EN NATUURGEBIEDEN 1 . INLEIDING
Om een indruk te krijgen van de mogelijkheden om vee in te scharen op gronden met beheersbeperking is een aantal van die gronden bezocht. Er is aandacht besteed aan de conditie van het rundvee en de paarden. De vegetatie is ook bekeken. Voor de beoordeling van het vee en de paarden is ing. J.W. Oortgiezen - bedrijfsvoorlichter rundvleesproduktie voor Overijssel en de ~~sseldeerpolders - behulpzaam geweest. De vegetatie is beoordeeld door ing. P.J. Huesmann van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders. De volgende gebieden zijn bezocht: - de Workumerwaard te Workum; - de Lauwerszee bij Kollum; - de Kievietslanden bij Biddinghuizen; - de Ganzengouw in Zuidelijk Flevoland, nabij Spakenburg. 2. DOELSTELLINGEN
Indien vee wordt ingeschaard in natuurgebieden en graslanden met beperkingen moet het vee in een goede conditie in de herfst worden afgevoerd; deze regel geldt ook voor normaal grasland. Vooral bij inscharing door derden is bovengenoemde voorwaarde noodzakelijk. Indien aan bovenggnoemde voorwaarde niet wordt voldaan, zal binnen een kort aantal jaren geen vee voor inscharing worden aangeboden, ook niet indien men een verlaagd inscharingstarief toepast. Vee met een onvoldoende conditie is in de herfst moeilijk verkoopbaar als slachtdier. Het niet-drachtige vee, ofte we1 gust vee, wordt voor een zeer groot percentage als slachtdier verkocht. Ook een drachtige vaars moet in een goede conditie zijn om een goede melkvaars te worden. 3 . OMSCHRIJVING VAN ENIGE BEGRIPPEN 3 . 1 . Net begrip conditie
In de veehouderij wordt onder conditie verstaan, de graad van vervetting van een dier. Een uitgesproken mager dier heeft zeer weinig vet tussen de spierweefsels zitten. Het dier is dan in een slechte conditie. De tegenhanger van een mager dier is een vet dier. Het dier bezit dan veel vet tussen de spierweefsels en 10s vet in de nierbedding en buikholte. De markante punten van het geraamte zijn dan minder goed zichtbaar. Een vet dier is in een overmatige conditie; voor de slager is zo'n dier minder geschikt, aangezien dierlijk vet weinig waarde heeft. Een dier met een beste conditie is een dier dat een gepaste hoeveelheid vet bezit tussen de spieren. Vet is reserve-energie, vandaar dat een drachtige vaars ook een hoeveelheid vet moet bezitten.
3.2. De begrippen VEM en vre In dit verhaal wordt de voedingswaarde van een voederstof uitgedrukt in VEM en vre. VEM is het netto-energievormend vermogen van een voedings-
Bijlage 2 Blad 2 stof. Via tabellen kan men de hoeveelheid VEM van een voedingsstof vaststellen. Indien een nauwkeurige VEM-bepaling gewenst is, moet men een partij voeder of voedingsewas op VEM laten onderzoeken. Via tabellen kan men de VEEI-behoefte van een dier bepalen en met enige berekeningen en bovenomschreven gegevens kunnen dan voederrantsoenen worden vastgesteld. De letters vre betekenen voerlernorm ruw eiwit. Blj dieren kunnen koolhydraten we1 worden vervangen door eTwitten, maar eiwitten niet door koolhydraten. Het gevolg is dat een dier ook een hoeveelheid eiwit moet opnemen. In de veevoeding wordt daarvoor de term vre gebruikt. Voor het praktisch gebruik wordt dezelfde werkwijze toegepast als voor het VEM.
4. WAARNEMINGEN IN NATUURGEBIEDEN Om een oordeel te vormen over de conditie van het vee is een aantal natuurgebieden en graslanden met beheersbeperkingen bezocht.
4.1. De Workumerwaard De Workumerwaard is een zandplaat in de nabijheid van Workum, met een dun laagje zavel van + 10 cm. Er heeft zich een natuurlijke grasmat gevormd. Er kwamen vegl struisgrassen voor. Volgens opzichter Bakker is het gebied droogtegevoelig. Op het moment van bezichtiging stond er voldoende jong gras. De Workumerwaard bestaat uit een buitengebied van 250 ha, dat niet bekaad is. Het gevolg is dat het bij sterke westenwind gedeeltelijk onder water kan komen te staan. Het tweede deel heet het Binnengebied en bestaat uit 230 ha; dit gebied is we1 bekaad. Het Binnengebied wordt bemest met 260 kg N per ha, Het vee wordt 5 maanden ingeschaard, namelijk van 1 mei tot 1 oktober. Volgens opzichter Bakker gaat het vee op dit land in oktober in conditie achteruit. De oorzaak is gelegen in het feit dat de voedingswaarde van bet gras in oktober terugloopt. De voederkwaliteit in oktober loopt ook terug op normaal bemest grasland en waarschijnlijk heeft de grondsoort nog meer invloed dan de bemestingsgraad. In bedrijfsverband wordt het melkvee veelal bijgevoerd in de maand oktober, dit ter aanvulling van de onvoldoende door het gras geleverde voedingsstoffen. De tekorten bestaan veelal uit te weinig VEM per kg droge stof. De conditie van het vee was voldoende tot goed. Dieren met een beste conditie kwamen niet voor. Het vee bestond uit pinken, drachtige en guste vaarzen. Het rundvee is ca. I mei op de buitenwaard ingeschaard en we1 250 stuks per 250 ha. Per half juli zijn nog + 125 paarden ingeschaard. De paarden waren in een matige conditie; zit is echter niet te wijten aan het beschikbare gras, maar ze waren pas genezen van droes. Droes is een besmettelijke ziekte van de luchtwegen bij paarden. Er was een groep van ca. 20 pinken afkomstig van 66n eigenaar; deze pinken bezaten een matige conditie. Volgens opzichter Bakker waren deze dieren met een slechte conditie ingeschaard; dit verhaal klopt we1 aangezien de ontwikkeling ook te gering was. De in~charin~sdichtheid was van mei tot half juli 1 pink per ha. In de verdere tijdsperiode is de inscharingsdichtheid in de buitenwaard moeilijk vast te stellen. De veebezetting werd sterk aangepast aan de hoeveelheid vreetbaar gras.
Bijlage 2 Blad 3 4 . 2 . De Lauwerszee Een koppel vee van 16 s t u k s op + 22 ha werd bekeken. De koppel bestond u i t pinken, dFachtige v a a r z e n en een s t i e r . Het gebied s t a a t o f f i c i e e l bekend onder no. M5-01. De begroeiing b e s t a a t u i t v e e l d i s t e l s en ander n i e t v r e e t b a a r m a t e r i a a l . z o a l s grof en oud r i e t en oude zwenkgrassen z o a l s roodzwenk en beemdlangbloem. Deze worden i n een oud stadium hard en grof en worden n i e t gevreten. Er waren s t u k j e s land met a f z o n d e r l i j k e o p p e r v l a k t e s van enkele v i e r kante meters over h e f h e l e gebied v e r s p r e i d met een goed v r e e t b a r e beg r o e i i n g ; deze s t u k j e s waren dan ook goed afgeweid. Het v e e was i n een goede c o n d i t i e . Er waren een paar d i e r e n b i j d i e 7 3 8 maanden d r a c h t i g waren; deze moesten e i g e n l i j k i n een wat b e t e r c o n d i t i e z i j n . Het zou wenselijk z i j n om d i e d i e r e n wat krachtvoer b i j t e voeren. Gezien d e t i j d van h e t j a a r worden de d i e r e n spoedig weggehaald en dan i s e r de mogelijkheid om ze wat e x t r a krachtvoer t e geven. Een tweede p e r c e e l , bekend onder no. M5-1, kwam overeen met s l e c h t grasland. E r stond v e e l s t r u i s g r a s en geknikte v o s s e s t a a r t ; deze grassen geven een o n d e r v l i e s . it v l i e s wordt n i e t g e v r e t e n , omdat h e t t e oud mater i a a l i s . We konden de oppervlakte van h e t p e r c e e l n i e t a c h t e r h a l e n . Het a a n t a l s t u k s vee i s ook n i e t v a s t g e s t e l d . Het waren ook weer pinken en d r a c h t i g e vaarzen. De c o n d i t i e was goed. Hoogdrachtige d i e r e n (7 B 8 maanden d r a c h t i g ) kwamen n i e t voor. Er was voldoende v r e e t b a a r g r a s . Het v i e 1 op d a t e r geen m e s t f l a t t e n waren, maar mesthopen; d a t kan duiden op een matige eiwitvoorziening; d i t wordt dan veroorzaakt door t e weinig e i w i t i n h e t gras. Als d e r d e o b j e c t werden 6 paarden bekeken i n h e t gebied M7-25. Over d i t bezoek kunnen we k o r t z i j n . De d i e r e n hadden n i e t s t e v r e t e n en d a t was ook n i e t een kwestie van I a 2 dagen een k a l e wei maar de c o n d i t i e van de d i e r e n gaf d u i d e l i j k h e t s l e c h t e beweidingsregime aan. E r kwam nogal v e e l mos voor. Vier van de zes d i e r e n hadden een onvoldoende c o n d i t i e ; z i j waren mag e r ; twee d i e r e n hadden een aanvaardbare c o n d i t i e . Totaalindruk: de paarden hadden een onvoldoende c o n d i t i e .
4 . 3 . De Kievitslanden De k a v e l s X 62 en Y 77 t / m ~79 z i j n bekeken. Deze kavels worden s i n d s een a a n t a l j a r e n u i t s l u i t e n d beweid en worden n o o i t bemest. Het land kan worden getypeerd a l s s l e c h t grasland. Kavel Y 79 werd op h e t moment van b e z i c h t i g i n g beweid. E r stond v e e l k l a v e r en Engels r a a i g r a s . E r l i e p e n d r a c h t i g e koeien; de d i e r e n waren i n uitmuntende c o n d i t i e . Een s l a g e r zou ze graag w i l l e n kopen. Het vee was reeds eind j u n i l begin j u l i ingeschaard; ze hadden dus een e x t r a lange droogstand en dus t i j d om t e groeien. Het gewas h e e f t z e e c h t e r de mogelijkheid gegeven om t e g r o e i e n . Op k a v e l Y 78 was geen vee ingeschaard. Er was een grasbestand d a t overeenkwam met h e t grasbestand van kavel Y 79. Op kavel Y 77 was geen vee ingeschaard e r stond s l e c h t g r a s , 0.a. v e e l s t r u i s g r a s s e n . Er l a g een v l i e s van oud dood g r a s op de grond; d e r g e l i j k g r a s wordt door een rund n i e t gevreten. Op k a v e l X 62 stond goed g r a s , v e e l k l a v e r en Engels r a a i g r a s . Er was vee ingeschaard. Het vee was i n e e n b e s t e c o n d i t i e . Het waren d r a c h t i g e d i e r e n , d i e minimaal GGnmaal hadden a f g e k a l f d .
'
Bijlage 2 Blad 4 De heer ~alensteinuit Putten, van beroep veehandelaar, is van mening dat het vee in de Kievitslanden goed wil groeien; het heeft echter wat langer tijd nodig om een bepaalde conditie te bereiken dan op normal grasland. De heer Malenstein verzorgt de inscharing in de Kievitslanden. Volgens opzichter Spijkerman hebben de vier vorengenoemde kavels een gezamenlijke oppervlakte van 36 ha. Et is op 22 mei 70 stuks vee ingeschaard, 60% was ouder dan 3 jaar en 40% was jonger dan 3 jaar. Uit het oogpunt van VEM-opname zegt de scheiding op 3 jaar niet veel. Droogstaande oudere koeien hebben een behoefte van 6.900 VEM tot 9.150 VEM afhankelijk van het stadium van drachtigheid. Een drachtige vaars van 22 maanden oud en reeds 7 maanden drachtig heeft een VEM-behoefte van 7.500 VEM. We stellen de veebezetting dus op 70 volwassen dieren. De veebezetting is dus ongeveer 2 volwassen dieren per ha. 4.4. Knarbos In het Knarbos op de kavels E 23 en E 24 zijn pony's bezichtigd; het waren allemaal hengsten varigrend van jaarlingen tot volwassen dieren. De conditie was uitstekend. Er waren een aantaldierenbij, die in een te beste conditie waren; sommigen waren zelfs a1 te vet. We hadden de indruk dat er verschillende rassen aanwezig waren. De oppervlakte van het beweide gebied is 18 ha. Er waren 10 tot 15 dieren aanwezig. Het gebied deed duidelijk als een natuurgebied aan met veel distels, grove grassen, zwenkgrassen en rietachtig materiaal. Zoals een paardachtige eigen is, waren er banen gevreten in het gebied. Op de banen stond nog een aanvaardbare hoeveelheid vreetbaar gras. 4.5. Ganzengouw Het vee in de Ganzengouw is ook bekeken en beoordeeld. Het vee bestond uit pinken, vaarzen en een beperkt aantal zichtbaar drachtige vaarzen. Het vee was ingeschaard op de gedeelten tussen de kaden van de kavels NZ 6, NZ 7, NZ 8 en NZ 9. Het vee was in een goede conditie. Omstreeks I mei waren 160 dieren ingeschaard op 86 hectare. Er zijn ook stukken land van die 86 ha gemaaid. De juiste oppervlakte is niet te achterhalen; bovendien heeft het niet zoveel zin, omdat bij benadering de VEM-afvoer niet is vast te stellen. De veebezetting is globaal 2 dieren per ha. Er is veel rietzwenkgras. We hebben de indruk dat het vee dit materiaal niet graag vreet. 5. CONCLUSIE Natuurterreinen en graslanden met beheersbeperkingen kunnen goed vee opleveren. De volgende voorwaarden moet men in acht nemen. Er moet voldoende vreetbaar gras aanwezig zijn. Er moet reserve-grasland of maaibaar grasland achter de hand worden gehouden, zodat men bij een slechte groei van vreetbaar grassnel een hoeveelheid vee van het natuurgebied of grasland met beperkingen kan verwijderen, denk bij voorbeeld aan een droogteperiode. Het reservegrasland kan bij een te ruime groei worden gemaaid. In de natuurgebieden was de veebezetting ongeveer 1 dier per ha. Nogmaals gezegd, de veebezetting moet ter plaatse en per seizoen worden
Bijlage 2 Blad 5 i
bekeken. Het is ondoenlijk om vooruit een schema te maken. Men kan in een natuurterrein moeilijk de hoeveelheid vreetbaar gras vaststellen. De beheersinstantie kan we1 zeggen dat er een bepaald aantal dieren maximal mag weiden, maar men mag nooit zeggen dat er een bepaald aantal dieren minimaal moet weiden. Op de graslanden met beheersbeperking was een zwaarder veebezetting aanwezig dan in de natuurgebieden. Voor zover kon worden nagegaan was de inschaardichtheid + 2 dieren per ha. We moeten goed bedenken dat vorengenoemde inschaaTdichtheid niet vergelijkbaar is met veebezettingen van normaal grasland in bedrijfsverband; bij het laatste wordt gerekend dat zowel zomer- als wintervoer door het land wordt geproduceerd.
