In de middeleeuwen was de wereld groot en vooral onbekend. Velen geloofden dat de wereld werd omgeven door duisternis. Terwijl reizigers angsten overwonnen illustreerden middeleeuwse cartografen lege ruimtes met angstaanjagende monsters.
Cartografie: Vensters op middeleeuwse romantiek Robert de Vaan 130411
“mijn vader vond het hele idee absurd. Hij weigerde in de uitgestrekte wateren van de brede Niger-delta de stroom te herkennen die hij bij Bamako was overgestoken, waar het, naar hij zei, niet dieper was dan een man hoog. Afstanden, gemeten in mijlen, hadden geen betekenis voor hem ... Kaarten zijn leugenaars, merkte hij kortaf op. Uit de klank van zijn stem kon ik opmaken dat ik hem had beledigd op een manier waarvan ik toen nog geen weet had. De dingen die iemand pijn doen, staan niet op een kaart. De waarheid van een plaats ligt in de vreugde en de pijn die men eraan beleeft. Ik moest mij maar niet verlaten op zoiets ontoereikends als een kaart, raadde hij mij aan ... Nu zie ik in, wat ik destijds nog niet begreep: dat mijn luchtig en gemakkelijk gescherm met op de kaart getekende duizelingwekkende afstanden de reizen kleineerde die hij had afgelegd met zijn vermoeide voeten. Met mijn kaartgrootspraak had ik de grootsheid van zijn zwaarbeladen, door hitte gedrukte tochten terzijde geschoven.”
2
0. Inleiding Cartografie is de kunst en wetenschap om ruimtelijke informatie te visualiseren. Sinds mensenheugenis is dit de meest elementaire vorm van communicatie. De maker dient zich te verdiepen in de verwerving en bewerking van de ruimtelijke informatie. Hij stelt zich hierbij de vraag hoe (vorm, schaal, kleur en symbolen gebruik) laat ik wat (ruimtelijke informatie) aan wie (doelgroep) zien? Kaarten zijn compacte databanken waarop veelzijdiger informatie vindbaar is dan in enkel geschreven teksten. Het zijn infographics (1) met informatie over de maatschappij en wereldbeeld en zijn hierdoor een goede manier om denkbeelden uit het heden en verleden te bestuderen. Dat de samenleving om ruimtelijke informatie vraagt is van alle tijden. Kaarten helpen ons sinds mensenheugenis met zoveel meer dan alleen navigeren door de wereld. Van fysieke kaarten van de eerste mens op zoek naar eerste levensbehoeften, via spirituele meditatieve overwegingen in de Middeleeuwen door de Katholieke kerk tot de Victoriaanse beroering door het in kaart brengen van armoede en ziekte. Kaarten hebben ons geholpen de wereld te verdelen, manipuleren en zingeving te vinden. Politieke kaarten zijn een basis voor conflicten doordat ze strategische en economische belangen voorstaan van machthebbers en handelaren. Digitale kaarten beïnvloeden ons nu op dezelfde manier. Ze voeden onze honger naar informatie en weerspiegelen onze angsten voor de toekomst van de wereld in de 21e eeuw. Ze zullen gestalte blijven geven aan wie we zijn en wat we doen hoe de toekomst er ook uit ziet.
1 informatieve weergeven door een combinatie van beeld en tekst
3
1. De (klassieke) oudheid 1.1 Inleiding Omdat het voor de eerste mens van overlevingsbelang was te duiden waar het eten en drinken zich bevond zijn kaarten als communicatiemiddel mogelijk ouder dan het schrift. Als we in dat licht de prehistorische tekeningen beschouwen is het mogelijk de grondslag van alle beeldende kunst. De basis van het geologische denken ligt verscholen in het feit dat de mens zich genoodzaakt voelt zich te oriënteren en ontdekken. Naarmate het gebied en de kennis groter worden, en het moeilijker wordt alle gegevens te onthouden, ontstaat de behoefte dit vast te leggen, en de vraag hoe dit te verbeelden. De wereldbeelden van de tastbare aarde en de waarneembare kosmos zijn verbonden met de denkwijze van de culturen. De vraag hoe deze zijn ontstaan en het wetenschappelijke beeld evalueert met ontwikkelingen van de samenleving.
Babylonisch wereldbeeld 1.2 De Klassieke Oudheid Er zijn 2500 jaar oude Babylonische kleitabletten gevonden die stukken van de wereld voorstellen. Uit aantekeningen blijkt dat Egyptenaren kaarten gebruikten om belasting te innen. Maar ongetwijfeld maakten mensen al veel langer gebruik van eenvoudige schetsen in het zand, steen of bomen. Mysterieuze zichzelf herhalende natuurverschijnselen aan het hemelgewelf werden in de meeste culturen toegeschreven aan bovennatuurlijke wezens. Het zijn deze bewegingen die aan de basis liggen van de plaatsbepaling op de aarde. De cirkelvorm van zon en maan had in deze culturen een hoge waarde en is terug te vinden in indrukwekkende monumenten als Stonehenge. 1.3 De Grieken Pythagoras De Griekse filosoof Pythagoras van Samos stelde in 350 voor Christus vast dat het universum bolvormig was en dat de aarde een onbeweeglijk centrum vormde waar alle hemellichamen omheen draaiden. Hij zette als een van de eersten horizontale en verticale lijnen op kaarten, de voorlopers van de parallellen en meridianen.
4
Historicus Herodotus liet zich door Pythagoras inspireren wanneer hij Oecumene (2) in 430 voor Christus tekent. Eratostenes In de derde eeuw voor Christus maakt Eratostenes tijdens zijn werk als bibliothecaris van Alexandrië, een berekening van de omtrek van de aarde waarbij hij er slechts 320 km afwijkt van de huidige berekening. Zijn uitkomst van 39700km bleef bijna 2000 jaar de beste meting. Wanneer de zon loodrecht boven Cyrene stond mat hij de invalshoek van de zonnestralen in het noordelijker gelegen Alexandrië. Uit de hoekwaarden (breedte verschil) en de afstand van de plaatsen kon hij de lengte van de aarde berekenen. Naast rekenen tekende hij een van de eerste wetenschappelijke kaarten en introduceerde hij het woord geografie. Hij verwerkte Anabasis, een verslag van Xenophon uit 400 voor Christus over een tocht door Perzië, en gegevens die Alexander de Grote meebracht van de reizen naar Azië. Het wereldbeeld werd hierdoor groter. Ook hij gebruikte een horizontale parallel, door de zuilen van Hercules (Straat van Gibraltar) en Athene, en een verticale Meridiaan door Alexandrië en Byzanthium. Op het snijpunt van deze assen lag niet Delphi als centrum van de wereld maar Rhodos.
2 de bewoonde wereld
5
Ptolemeus Ook de Grieks-Egyptische astronoom, astroloog en geograaf Claudius Ptolemeus, die in de 2e eeuw na Christus leefde, zag de wereld als een bol en beschreef hoe een hemelse globe te maken. En ook hij maakt gebruik van teksten uit Anabasis maar niet van de berekeningen van Eratostenes voor zijn wetenschappelijke verhandeling Cosmographia (3) van rond 50 na Christus. Het in de 15e eeuw herontdekte werk (4) heeft ervoor gezorgd dat vele theorieën uit de oudheid bewaard zijn gebleven. De kosmologische theorie van Pythagoras staat nu bekend als het Ptolemeische Systeem. Hij gebruikte de evenaar als referentielijn ontwierp kaarten met een netwerk van parallellen en meridianen. De continenten Europa, Afrika en (een uitgerekt) Azië worden vermeld. Griekenland lag niet precies in het midden op zijn kaart maar was wel het centrum van de wereld. Hij tekende het uitgestrekte Azië in het oosten en Europa met middellandse zee in het westen. Vanwege het foutje van Poseidonios, de aarde was 1/3 te klein, strekte de wereld zich op zijn kaart uit over 180 graden in plaats van 130 graden. Verder van de bekende wereld af wordt de kaart onnauwkeuriger.
3 Ook bekend onder de naam Geographia 4 Doordat de kaarten overleefden en verder werden ontwikkeld in de Aziatische en Islamitische wereld werden er veel ideeën overgenomen uit deze culturen zoals die van de Arabische geleerde Al Isdrisi uit de 12e eeuw. Een eeuw later zocht en vond Planudes, een monnik uit Constantiopel, naar Geographia en gaf opdracht tot het maken van Etymologieën (oorsprongen), een encyclopedie met kaarten. Deze werd in 1395 door Manuel Chrysoloras, de latere vertaler van Plato en Homerus en vooral grondlegger van humanistische studies in het westen, naar Italië gebracht. Leerling Jacopo d’Agelo vertaalde het werk in 1406 in het Latijn waarna benedictijner monnik Nicolaus Germanusde kaarten in trapezoïde projectie hertekende in 1466. Het is deze versie van Geographia die de basis vormde voor de eerste in een oplage van 500 gedrukte Ptolemeische atlas in 1477. Het groeide uit tot het denkkader voor alle geografie tot in de 16e eeuw wanneer Nicolaus Copenicus met zijn heliocentrische theorie vaststelde dat de zon het bewegingsloze centrum was.
6
1.4 Romeinen Waar de Grieken probeerden om de aarde zo nauwkeurig mogelijk weer te geven, stond voor de Romeinen praktisch nut centraal. De kaarten verhaalden over wat waar te vinden was en wat men onderweg tegen kon komen (5). Het waren wegenkaarten om gemakkelijk te kunnen reizen binnen het grote imperium, waarvan de grenzen ook de grenzen van de wereld waren. Er zijn geen originele kaarten meer, maar een paar zijn gekopieerd of als basis gebruikt voor andere kaarten. Stenen kaarten met plattegronden van Rome zijn er nog wel.
Peutinger kaart Peutinger De originele Peutinger wegenkaart stamt uit de 3e eeuw en is meer dan 6 meter lang. De bewaarde kopie uit de 11e of 12e eeuw is naar de eigenaar genoemd die de kaart bezat in de 16e eeuw. Het is een vroege wegenkaart die op een schematische wijze de belangrijkste routes van Portugal tot Indië weer geeft in een diagram met wegen, steden en startpunten voor vertrek door het Romeinse rijk. De wegen leiden naar Rome (hoewel het lijkt of ze in Zuid Spanje uitkomen) waarbij de afstanden in Romeinse mijlen worden aangegeven. Badplaatsen zijn herkenbaar aan een vierkant met water erin. Bergketens zijn lichtbruin gekleurd, rivieren groen. Onderaan zijn de plaatsen Nijmegen, Leiden en Tongeren te vinden.
5 Een vriend van keizer Vespanus, natuuronderzoeker en krijgsheer Plinius de Oudere illustreerde zijn encyclopedie met monsterlijke wezens die buiten het rijk leefden. Deze zijn nog terug te vinden in atlassen uit de 16e eeuw.
7
Cotton Cotton De Cotton map werd vernoemd naar zijn de eigenaar in de 17e eeuw. Het is een kopie of interpretatie van een Romeinse kaart van Vipsanius Agripppa, schoonzoon van Augustus in de 1e eeuw voor Christus. De kaart uit 1000 na Christus werd gebaseerd op een overzicht van de wereld in 44 voor Christus in opdracht van Julius Caesar. De vormen van Noordwest Europa, met name Engeland, komen in verhouding goed overeen. Bergen zijn groen van kleur. Niet alleen de Rode Zee (rechts boven) is ook rood van kleur, maar ook de Perzische Golf, de Nijl en andere Afrikaanse rivieren. De basiscontouren van de eilanden in de middellandse zee, de langwerpige vorm van de zwarte zee en het ronde Jutland, schiereiland van Denemarken en Duitsland zijn te ontwaren.
8
2. De middeleeuwse kaarten 2.1 Inleiding Na de teloorgang van het Romeinse rijk en de opkomst van het Christendom in de vroege middeleeuwen verdwijnt veel van de kennis uit de klassieke oudheid. De behoefte om de aarde zo nauwkeurig mogelijk weer te geven raakte ondergeschikt aan de schematische weergave van de werkelijkheid. De bedoeling van deze kaarten was niet om een natuurgetrouwe weergave van de toen bekende aarde te geven. Afbeeldingen van landschappen, regio’s en continenten werden naast diagrammen met grafische weergaven van de Bijbel met symboliek en moraal toegepast. Aan het eind van de middeleeuwen verschijnen de eerste Portolanenen(6). 2.2 Mappa Mundi In de middeleeuwen wordt het spirituele belangrijker dan het aardse. Er zijn vele Pelgrimstochten, waarbij op kruispunten van deze tochten dorpen en steden ontstonden. De wetenschappelijke kaarten veranderen in kerkelijke interpretaties van plaatsen hier en in het hiernamaals. Het gaat niet meer om de aardse reis van A naar B, maar om de wegen van het leven aan te geven. Er gebeurt veel op een beperkt oppervlak waardoor je gemakkelijk verdwaalt als je ze niet probeert te begrijpen. Het zijn educatieve en kunstzinnige encyclopedieën van de wereld die ten teken van wijsheid en kerkelijke waarheid achter altaars werden opgehangen. De illustraties op de doeken van de wereld weerspiegelen het verhaal van de wereld in chronologische volgorde. Ze zijn het hoogtepunt van geologische en theologische theorieën. Bijbelse verwijzingen weden aangevuld met het gedachtengoed van de kerkvaders. Ook spreken de kaarten een politieke taal daar er aan de rand van de wereld legendarische en demonische “ongelovige” wezens leefden. De totale som van de kennis van de mens over de wereld resulterend in een uitgebreide picturale encyclopedie, zij het via de vaste focus van de kerk. Een
6 Deze op een kadastrale manier uitgeschreven late middeleeuwse kaarten komen dichter in de buurt van de huidige cartografie. Het feit dat er opeens meerdere kopieën voorhanden waren van Cosmographia (of Geographia) van Ptolemeus, duidt op de toegenomen interesse in de Griekse cultuur. De handelaren vaarden er wel bij omdat de ontwikkeling van deze kaarten vooral is toe te schrijven aan economische belangen als winstgevende specerijen uit Indië en in mindere mate aan de kerk. De zeekaarten (Portus is haven in het Latijn) zijn gemaakt voor en door navigatie langs de kusten en werden verzameld in atlassen. De Italiaanse versies geven geen inlandse informatie, de Catalaanse kaarten zijn gedecoreerd en geven ook rivieren en bergen weer. Mallorca wordt een cartografisch centrum. Bijzondere kaarten zijn de in opdracht van Koning Aragon gemaakte atlas uit 1375 en de voor koning Karel V van Frankrijk gemaakte versie. Op de laatste wordt West-Afrika aangeduid als een bron van goud. Deze schatkaart fungeerde als lokaas voor vele uit Europa afkomstige ontdekkingsreizigers en/of kolonisatoren. Naast kustplaatsen worden ook gevaarlijke plaatsen langs de kust weergegeven. Ze werden niet vanuit astrologische observaties en geografische coördinaten gemaakt maar hadden metingen als basis. Het magnetische kompas speelde een grote rol bij het maken van deze kaarten. Niet langer was men voor oriëntatie afhankelijk van de poolster. Vanuit vaste punten vertrekken kompaslijnen. Deze lijken willekeurig maar vormen een patroon waaruit denkbeeldige cirkels ontstaan. Door vergelijkingen van richtingen en afstanden op de vele reizen werden de kaarten steeds accurater. Ook een nieuw scheepstype, de karveel die zeevaardiger was, speelde een rol. De meeste makers zijn anoniem. Venetiaan Pietro Visconte die techniek en verbeelding samen laat vloeien, vormt hierop een uitzondering. Als we kijken naar een kaart van zijn hand uit 1320 valt op dat de mediterrane en zwarte zee opeens veel waarheidsgetrouwer zijn.
9
schemerzone tussen ervaring en droom. De kaarten zijn nobele getuigen van een cultureel tijdperk in het grote historische proces met vele ups en downs, om aan de mens het bewustzijn van de wereld om hem heen te duiden.
De kaarten komen voort uit twee cirkelvormige diagrammen met daarin zones of een T vorm. De Zonale kaart wordt door horizontale lijnen in 7 zones verdeeld, van koud, via gematigd naar heet. Het noorden bevindt zich aan de bovenzijde van de kaart. De T-vormige TO kaarten verdeeld de wereld in de partities Azië boven,
10
Europa linksonder en Afrika (Ethiopië) rechtsonder. Het zijn de delen die de zonen van Noah kregen na de zondvloed. De T wordt gevormd door de Middellandse Zee verticaal en horizontaal van links naar rechts de Zwarte Zee, Egeïsche Zee en de Rode Zee. Later verschijnen er ook kaarten met de toevoeging van het continent van de Antipoden (7). Het oosten bevindt zich dus boven en de kaart wijst, net als de kerken in de richting van het aardse paradijs en Jerusalem. De stad, die het oude en nieuwe testament met elkaar verbindt, ligt in het centrum van een wereld die wordt omringd door de oceanen (2 banen in O). Ezechiël vermeld in de Bijbel “Dit is zalem: Ik heb het in het midden van de volken en landen die om haar heen”. Kosmas Indikopleustes 550 In de zesde eeuw kreeg monnik Kosmas Indikopleustes de opdracht het wereldbeeld te ontwerpen conform de Bijbel. Deze voormalig India vaarder schreef Topographia met een beschrijving van gebieden die hij bezocht en een kosmologie bevatte. Hierin baseert hij zich op een aantal zinswendingen uit de Bijbel waarvan kan worden afgeleid dat een platte aarde het centrum van de schepping is. De hemel heeft de vorm het dak van een sacramentshuis. Het feit dat de Islamieten de Griekse kaarten bewaarden hielp mee aan de gedachte dat heidenen een bolvormige wereld voor stonden en de katholieken dat vooral niet moesten doen. De kaart legde de basis voor de cartografie van de middeleeuwen. Isodore 636 Bisschop Isidorus van Sevilla, heilig verklaart en nu beschermheilige van het internet, maakte een TO kaart met 26 cm doorsnede vormt een overgang tussen de klassieke en middeleeuwse kaarten. De Middellandse Zee met de eilanden is centraal op de kaart waarin Azië boven staat en rivieren Nijl en Don onder Europa en Afrika scheiden. Beatus 700 De kaart van Beatus komt voor in manuscripten van de openbaring van Johannes opgetekend door de Spaanse theoloog Beatus van Liebana aan het eind van de 8e eeuw. De kaart verenigt visies van Isidorus van Sevilla, van Claudius Ptolemeus en van de Bijbel. Naast de 3 TO continenten verschijnt er een vierde, de onbekende maar aanwezige geachte antipoden. De ovale kaart illustreert het werk van de apostelen bij het doorgeven van de evangelie. Prominent aanwezig is het aardse paradijs met Adam, Eva en de Slang. De verticale lijn in het midden is de mediterrane die afbuigt naar rechts in de Nijl. De rode verticale lijn is de Rode Zee. Twee rechthoeken linksonder zijn Brittannië en Schotland.
7 Tegenvoeters, bewoner van het diametraal tegenoverliggende deel van de aardbol, iemand met tegengesteld karakter, tegenpool.
11
Psalm en Henry van Mainz Psalm 1260 Deze kaart van 10 cm doorsnee lijkt een kleine versie van Ebstorf te zijn. Het staat ook vol met Bijbelse verwijzingen, Jeruzalem staat in het midden en rechtsonder bevinden zich afbeeldingen van een monsterlijk ras. Henry van Mainz 1110 Deze kaart staat vol met Engelse associaties en werd gemaakt in de kathedraal van Mainz. Onderaan staat Spanje, met langwerpige eilanden Ierland en Brittannië links ervan. De toren met erboven twee kleine torens tussen het midden en de bovenzijde van de kaart is de toren van Babel. 3. De kaarten uit de 13e eeuw van Ebstorf en Hereford 3.1 Inleiding De altaar kaarten komen respectievelijk uit 1240 en 1280 en zijn beiden gemaakt ter meditatie en instructie, met plaatsen en scènes uit het oude testament. De Ark van Noah op de berg Ararat is op Ebstorf afgebeeld met duif en olijftak. Babylon met de toren van Babel en de berg Sinai bij de Rode Zee, roodgekleurd op de Hereford, alwaar Mozes de tien geboden op stenen tabletten in ontvangst neemt en de door de Israëlisch mensen genomen route aangeeft. Ook scènes uit het nieuwe testament zijn terug te vinden op beide kaarten. De stal in Bethlehem, het leven van de apostelen en de geschiedenis van de kerk zijn zichtbaar. Op Ebstorf staan, naast de geboorte, meer verwijzingen naar het leven van Christus. Het uitgelichte graf van Bartholomew, een van de 12 apostelen, staat op Ebstorf en bisschop Augustines in de kerk van Hippo staat op Hereford.
12
Veel Europese steden worden op beide kaarten genoemd. Grote fouten komen op beide kaarten voor. Op de Ebstorf zijn de rivieren Weser en Main aan elkaar verbonden en op de Hereford komen de Elbe en de Donau samen. Mogelijk zijn deze fouten erin geslopen door rivieren en bergen door elkaar te halen. Er werd veel getekend naar aanleiding van reisverslagen naar verre landen. De morele, historische en literaire beschrijvingen werden op de kaarten weergegeven. Bronnen van inspiratie waren: Het natuurhistorische werk van Pliny over mythische rassen van monsterlijke wezens. Zoals cynocephali, een fabel ras van mensen met hondenkoppen, en sciopods, wezens die hun voeten gebruiken als zonwering. De Physiologus, een verzameling uit de derde eeuw van morele te leren lessen met fabeldieren als de feniks, de pelikaan en de eenhoorn. Het romantische verslag van de reis naar India van Alexander de Grote, versierd met wonderlijke illustraties.
Ebstorf
13
3.2 De Ebstorf kaart De Duitse kaart werd gemaakt door de in Engeland geboren Gervase van Tilbury. De leraar Engels was ook auteur van het manuscript Otia Imperala uit 1211. De kaart die bij dit werk hoorde is verdwenen en mogelijk de kaart die nu bekend is als Ebstorf. Met ongeveer 12 meter doorsnede is het de grootste middeleeuwse kaart. In 1832 kwam de kaart boven drijven in een klooster te Ebstorf, nabij Lunenburg. Twee (rechtsboven en linksonder) van de oorspronkelijk 30 vellen perkament waaruit de kaart was opgebouwd waren op dat moment verloren gegaan. De kaart werd vernietigd bij luchtaanvallen op Hannover in 1943. Aan de hand van foto’s, gemaakt rond 1888 in Berlijn, en beschrijvingen werden vier replica’s gemaakt. Er zijn veel Duitse plaatsen langs de rivieren te vinden, waterwegen voor verre reizen. Van de samensteller komen de lokale details over Reichenau nabij Constance, waar een kerk en twee kloosters zijn afgebeeld. In de rechterbovenhoek schrijft de maker dat hij naast de Bijbelse taferelen heeft geprobeerd ook mooie plaatsen aan te geven om naartoe te gaan.
14
15
Het oosten boven met het aardse paradijs
16
Jeruzalem
17
Azië links in het noord oosten en Afrika rechts in het zuiden
3.2.1 Totaalbeeld De Kaukasus verdeeld Azië in het noorden waardoor een rechthoek ontstaat in de kosmische oceaan. Hier wonen de gevreesde menseneters Gog en Magog. Ze vormen symbolen van onderdrukkers die opeens kunnen toeslaan. De stippellijnen vertegenwoordigen de muren die Alexander de Grote liet bouwen ter bescherming tegen deze vleeseters. Vanuit Jeruzalem loopt een weg naar boven in oostelijke richting die leidt naar het aardse paradijs. Dit ontoegankelijke gebied met bomen ligt achter bergen. Eronder stroomt de rivier Ganges met elf zijrivieren door een tropisch landschap. Linksonder van het paradijs vinden we China (Ceres) tussen de bergen in. Hierbuiten zijn twee Chinezen zijdewormen aan het verzamelen. Vlakbij in India vinden we een lid van de vreedzame stam van Appelruikers. Rechts naast het hoofd van Christus staan twee bomen van Profetie waaronder Alexander de Grote het Orakel van de Zon en de Maan raadpleegt. Hieronder staat een gymnosofist, een volk dat in de zon kijkt, met gesloten ogen. Rechtsboven hiervan is het land van de Prasii met papavers in het veld. Iets lager en naar rechts bevinden zich de Amazones, bewaakt door twee gewapende koninginnen. Onder de rechterhand van Christus, staan de brandende altaren van Alexander, die het extreme noorden markeren zoals men dat gebied in
18
de oudheid zag. Verder naar beneden zien we de stad Colchis aan de Zwarte Zee met het Gulden Vlies waarmee Jason zeilde dat uit een toren hangt. Aan de gestrande Ark is hierboven rechts de berg Ararat te herkennen. Aan de rechterkant staat de toren van Babel, in Mesopotamië, en daaronder, in de buurt Jeruzalem, zijn een aantal plaatsen genoemd zoals beschreven door pelgrims en kruisvaarders. Palestina is vergroot om alle informatie erin kwijt te kunnen zoals de ster van Bethlehem, de os en de ezel, erboven de vervloekte met dode zee golven overspoelde steden Sodom en Gomorra. Hoger, op de Arabische Golf, de berg Sinaï met de feniks die oprijst uit de vlammen. De Ebstorf is een zeer spirituele kaart en verteld het Bijbelse verhaal. Jezus zegt: de wereld is mijn lichaam en het leven op deze wereld is eindig. Het is gebaseerd op een traditie die begint bij Cosmas Indicopleustes en wordt voortgezet met Isidorus, Beatus, Henry van Mainz, de psalm kaart en de Hereford. Het oude gezegde dat een foto meer zegt dan duizend woorden is goed gedocumenteerd en ondersteund door deze kaart.
3.2.2 Azië Veel dieren houden zich op in Azië. Er zijn slangen, een papegaai, een antiloop met lange getande horens, een mier-hond, kameleons. Met tekst wordt de aanwezigheid van schildpadden, eenhoorns, stieren, steenbokken aangegeven. Er is ook een Yale, een samengesteld dier met een hoorn voor en achter, een lichaam van een paard, de kaken van een geit en de staart van een olifant. Dit wezen is ook op de Hereford terug te vinden.
Het westen onder: Europa, de middellandse zee en Noord Afrika
19
Zuid Afrika
3.2.3 Afrika Afrika bevindt zich uiterst links waarbij de kust een bijna rechte lijn van de Indische Oceaan tot de Atlantische Oceaan vormt. De Nijl stroomt langs beroemde oude steden als Bernice, Leptis Magna en Ocea uit in een meer. Langs de Nijl bevinden zich verschillende vreemde mensachtigen en dieren zoals panters, struisvogels en reptielen. Vlakbij Marokko ligt de Tuin der Hesperiden, de heidense tegenhanger van het aardse paradijs, met een boom vol gouden appels. Het wordt bewaakt door een slang. Langs de westkust bevind zich een lege rechthoek die de positie van het verloren eiland van St. Brandan. Verder naar de linkerhand toe in het zuidelijkste deel vinden de meest wonderlijke wezens schouder aan schouder. Een ras dat geen vuur kent, een ras zonder neus en mond dat gebarentaal spreekt, mensen met vier ogen, mensen waarvan de bovenste lippen zo groot dat ze als zonwering kunnen dienen, hertenrijders (naast de hand, Artobatites die voortdurend op hun gezichten vallen als ze lopen, viervoetige mannen, slangenbezweerders die gifbestendig zijn, mannen met hondenhoofden, Cheiron die half mens en half paard is en in grotten levende
20
reuzen. Deze illustraties zijn ook terug te vinden op de Hereford en Psalter.
Oost en West Europa
3.2.4 Europa
In Europa zijn er geen van mythische en monsterlijke figuren te vinden. De landen aan de Middellandse Zee zijn herkenbaar. Het meest westelijke land is Spanje dat zich bij de voeten bevind. Daarnaast de Pyreneeën die rechts van de Rhône zich uitstrekken tot aan de Atlantische Oceaan. Ten noorden hiervan vinden we Gallië (Frankrijk) land van vele rivieren en steden waaronder Parisius. Daarnaast in de oceanen ring bevinden zich de eilanden van Albion (Groot-Brittannië) en HiberniaScotia (Ierland-Schotland). Langs de halve cirkel van de Alpen ligt Italië met Rome, een stad die zeven kerken en zestien torens binnen de stadsmuren heeft. Het hartvormige eiland is Sicilië zodat het land in de Middellandse Zee Griekenland moet zijn. Zwitserland bevind zich in de noordelijke uitlopers van de Alpen, met een toren waarop Curia is te lezen. Oostenrijk en Duitsland zijn te vinden op een grote bocht van de Rijn. In het gebied waar vijf beken samenstromen bevind zich een weg langs Urbs Salis (Salzburg), Pattavia (Passau) en Wena (Wenen). Op het ontbrekende deel linksonder moet Hamburg liggen. Naar het noordoosten toe zijn elanden en met ossen die de grenzen aangeven tussen Europa en Rusland. Andere dieren uit deze regio zijn de Europese bizon, het paard, een antilope, twee kamelen, een leeuw, een tijger, andere grote katten, beren, een mier hond, slangen, een kameleon, een gouden adelaar en andere vogels.
21
Rechtsonder staan legenden 3.3 De Hereford kaart
Werelddelen en steden Linksboven schreef de auteur: Let all who have this history, Or shall hear or read or see it, Pray to Jesus in His Divinity, To have pity on Richard of Haldingham and Lafford, Who has made and planned it, To whom joy in heaven be granted.
22
Door de vernietiging van de originele Ebstorf kaart is de Engelse Hereford uit 1280 nu de oudste Mappa Mundi. Sommige delen zijn verloren gegaan en delen zijn zwart geworden door kaarsen. De kaart werd gemaakt door Richard of Holdingham in Lincoln en heeft een formaat van 1 meter 30 diagonaal. Nadat de kaart voltooid was is de kaart opgeslagen in Hereford kathedraal, alwaar het zich nog steeds bevindt. Andere grote middeleeuwse kaarten zijn opgeslagen geweest in Westminster Palace, Winchester Castle en Waltham Abbey. De belangrijkste elementen zijn Jeruzalem als centrum van de wereld en het heilige land, het doel van de kruistochten en de ligging van het paradijs. In Jerusalem is zelfs een gat van een passer te vinden. Op Hereford staan veel plaatsen in Frankrijk door toedoen van Florentijnse wolhandelaars. Deze importeerden Engelse wol over middeleeuwse reisrouten via Bordeaux naar Italië. De pelgrimsroute naar Compostella en andere routes van het noorden naar het zuiden vinden hun weerslag in deze kaart. Ook hier is de bovenzijde het oosten: draai de kaart een slag naar rechts en je ziet Sicilië, Italië, Europa, Azië en Noord-Afrika. De zee is niet rood maar donkergroen gekleurd. De kaart zit vol mysteries en laat de geschiedenis van de wereld vanaf het begin tot het eind zien. Soms liggen de gebeurtenissen duizenden jaren uit elkaar, zoals bij de ark van Noah, de kruisiging van Jezus en de aanwezigheid van Ceasar. De geschiedenis van de mens ontstaat in het aardse paradijs te vinden in het oosten waar Adam en Eve zich bevinden. Verder van Jerusalem worden de wezens steeds monsterlijker en dierlijker. Hagedissen en olifanten komen voor. Mensachtigen met huiden als kleden. Er is bewijs van wederopstanding na de eeuwige verdoemenis van de dag des oordeel. Het verhaald over de spirituele wereld waarin god boven geplaatst wordt, links zijn de zaligen en rechts de verdoemden. Rechtsonder zijn grote tongen te zien.
3.3.1 Totaalbeeld De cirkel van de wereld bevind zich in een rechthoekige frame met een spits dak. De versierde rand lijkt veel op die van de Psalmkaart. Aan het hoofd van het frame is een voorstelling van de Dag des Oordeel, met Christus die zijn littekens toont van zijn kruisiging in het centrum van de kaart. Een engel houd het kruis in de een hand en drie spijkers in de andere. Aan de voeten van Christus staat een groep van vier figuren. Het zijn twee engelen die geknield een smeekbede doen, een vrouw die Maria kroont en Maria. Ze toont haar borsten en spreekt: Here, my dear Son, my bosom is whence you took flesh Here are my breasts from which you sought a Virgin’s milk Show pity, as you said you would, on all Who their devotion paid to me for you made me Savioress. Op Christus rechterhand spreekt een engel door een hoorn de woorden: Sta op en kom naar eeuwige gelukzaligheid. De figuren links van de engel zijn opgestaan uit het graf. Onder hen bevinden zich een engel, een bisschop, een gekroonde koning, een monnik en drie nonnen. Twee personen komen uit de geopende graven. Ook op
23
de linkerhand van Jezus spreekt een engel door een hoorn: Sta op en ga naar het helle vuur. Zes verloren vastgebonden zielen worden naar de duivel gesleept, die vleugels, horens en hoeven heeft. Ze worden geleid naar een open bek van een monster met dreigende tanden en felle ogen is: welkom in de hel. Een figuur probeert te ontsnappen aan de poort van de hel.
Augustus Links beneden buiten de cirkel wordt Augustus gekroond met een tiara (8). Hij laat een decreet met zegel lezen door drie commissarissen. Er wordt een opdracht omschreven om het Romeinse rijk in kaart te brengen. Het zinspeelt op een grote wereldkaart van Vipsanius Agrippa van keizer Augustus. Het onderzoek van de provincies is toegeschreven aan Julius Ceasar. Rechtsonder buiten de cirkel staat een paard met ruiter en honden die aan een lijn zitten. Boven het hoofd van de ruiter valt te lezen dat de geschiedenis wordt verbeeld binnen de cirkel. De binnenste cirkel wordt in twaalf delen verdeeld en bevat de tabel van de wind, geïnspireerd op Timosthenes een Griekse admiraal van de 3e eeuw voor Christus. In de cirkel staat het woord MORS, Latijn voor dood. Het betekent: hier is de wereld, we mogen er leven maar er komt een einde aan. De letters hebben ook een praktische waarde bij het lokaliseren van de punten van het kompas in de binnenste cirkel. M en O geef de sleutel tot Oriëns (de rijzende zon), O en R naar Meridianen (de middag), R en S om Occident (de ondergaande zon), S en M tot Septentrio (de zeven sterren van de Grote Beer).
8 Oorspronkelijk Perzische tulband later pauselijke drie kroon
24
Azië
3.3.2 Azië Azië, dat meer dan de helft van de kaart beslaat, bevindt zich op het oostelijke boven weergegeven deel van de kaart. De rode letters ASIA zijn moeilijk vindbaar doordat ze ver uit elkaar staan. Ze lopen verticaal door Jeruzalem en het aardse paradijs. Op kaart is er een tekening van Adam, Eva en de slang, en onder aan de rechterkant, de verdrijving uit het paradijs. Ook hier is Palestina vanwege de Bijbelse gebeurtenissen met bijbehorende illustraties onevenredig groot. De kruisiging vindt buiten de ommuurde stad van Jeruzalem plaats, de tocht van het volk van Israël van Egypte over de Rode Zee naar Jericho, de ark in de Armeense bergen, de graanschuren van Jozef (de piramiden), de toren van Babel, Mozes die de 10 geboden op de berg Sinaï ontvangt en de rivier Jordaan die door de Zee van Galilei naar de Dode Zee stroomt waar Sodom en Gomorra onder water liggen. Sommige van deze details van het Heilige Land werden over genomen van routes van pelgrims. Rechts van Palestina ligt, in het Aziatische continent, Egypte met Cairo dat de naam Babylon meekrijgt. Zichtbaar zijn de Nijl met een sfinx en piramides. Alexandrië is afgebeeld met een vuurtoren. Links van Palestina is Klein-Azië met Troy, Laodicea, Antiochië en de Ark van Noah te vinden tussen de Egeïsche Zee en de Zwarte Zee. Babylon met toren van Babel staat in het midden afgebeeld als een stad met verdiepingen. Een wezen dat mogelijk de geest van het kwaad vertegenwoordigd steekt zijn kop op. Een beschrijving geeft de oorsprong van deze stad met 100 poorten weer. Boven Babylon staat India in gouden letters geschreven. Hier bestaat het landschap uit bergen en rivieren die bevolkt worden door vreemde wezens. Boven India is het aardse paradijs met de vier rivieren die het onmogelijk maken de
25
weg terug te vinden. Ze monden uit in de Eufraat en de Tigris die zuidwaarts naar de Perzische Golf stromen, de Ganges die via een delta oostwaarts de oceaan instroomt en de Nijl. Links van India voorbij de Himalaya vinden we de Ceres, het Chinese volk met een verwijzing naar zijde. Rechts van India ligt Arabië met de Rode Zee en de Perzische Golf waartussen het eiland Ceylon ligt geklemd. De heldendaden van Alexander de Grote zijn terug te vinden in Azië. Voorbeelden zijn vijf klokkentorens waarvan de middelste een reizend kruis heeft, een bergpas die loopt naar de Kaspische toegangspoort waarvan de deuren open staan. Verder ook het door hem bezette Magog, de eilanden Miopar en Mirabilis in de oceaan en Terraconta een Turks eiland bevolkt door menseneters in de traditie van Gog en Magog. Gevangenen worden binnen een muur met kantelen bewaard.
De Nijl
3.3.3 Afrika Afrika ligt rechtsonder en er staat met grote letters Europa geschreven, kleinere letters geven de naam Afrika aan. De blauw weergegeven Nijl, die zijn oorsprong en einde in een meer vindt, loopt evenwijdig met de oceaan. Tussen de Nijl en de buitenrand zijn verschillende primitieve volkeren weergegeven. Links, ten noorden bevind zich de Middellandse Zee met en de steden Rome en Carthago. Afrika is gemodelleerd uit de verzamelde gegevens die de Romeinen tot 600 na Christus verzamelden. Het Atlas gebergte heeft een top en in de oceaan
26
liggen veel eilanden waaronder de Canarische Eilanden, Madeira en Tenerife.
3.3.4 Europa
Hier wordt iets meer over recentere gebeurtenissen verteld. Vanwege de handel en de bedevaarten en de reisverhalen die daarvan werden doorverteld waren reizen door Europa relatief eenvoudig. Toch is Europa vanwege de gestileerde vorm moeilijk te herkennen. De kustlijnen zijn buiten beschouwing gelaten en de rivieren de Donau, de Rijn en de Rhône domineren het continent. Onderaan in het centrum ligt Spanje, de Pyreneeën lopen van noord naar zuid en langs de vele rivieren worden steden weergegeven. Italië wordt gevormd door een stuk land dat uitsteekt tussen de Middellandse Zee en de Adriatische Zee. De Alpen zijn nauwgezet weergegeven. Rome wordt aangegeven, het houd de teugels van de wereld in de hand. In Griekenland ligt de berg Olympus en de steden Athene en Korinthië. Het orakel van Delphi, hier Delos genoemd, wordt voorgesteld als een afzichtelijk hoofd. Ook Macedonië, Thracië, en Bulgarije zijn in dit deel te vinden.
Frankrijk, Nederland en België worden Gallië genoemd dat tussen de Rijn en de Pyreneeën ligt. De universiteit van Parijs heeft kantelen en is een van de meest imposante gebouwen op de kaart. Doordat de Rijn, de Moezel, de Seine en de Loire allen in noord zuid richting lopen zijn steden in de buurt hiervan verplaatst. Noorwegen vormt samen met Zweden een schiereiland, alleen Noorwegen wordt vermeld. Bij een man op ski’s staat te lezen: hij loopt op ski's. Een deel van Duitsland is bezet door Slaven en meer naar links staat Saksen geschreven. In deze regio worden de rivieren de Rijn, de Vistula, de Eems, de Weser en de Elbe weergegeven en de steden Bremen, Hamburg, Maagdenburg en Praag. Ten noorden van de Donau ligt Dacia in Rusland met een afbeelding van een beer. De grens tussen Europa en Azië wordt gevormd door de rivier de Don. Aan de andere kant ligt IJsland, de Faeröer, en Ultima Thule (Shetland of Orkney eilanden) zoals beschreven door Adam van Bremen in de 11e eeuw.
27
Engeland en Wales met de steden Lincoln, Snowdon, Caernarvon en Conway . Bij deze plaatsen staan kastelen die Edward I aan het bouwen was ten tijde van de Hereford. Linksonder in het noordwesten liggen de Britse eilanden. Het een van de oudste bekende poging om een gedetailleerde kaart van deze eilanden te maken. Vanwege de ronde kaart zijn Schotland en Ierland half rond. De Britse en Ierse namen worden vermeld in het Latijn. Steden met kathedraal zoals Durham, Lincoln, Hereford, en Canterbury worden weergegeven. Ook kastelen en torens, zoals Londen, Conway, Caernarvon, Dover en Edinburgh en de bergen van Snowdon en Grampians worden aangegeven.
28
De Toren van Babel en Mesopotamië De Middellandse Zee verdeeld de drie continenten Azië, Afrika en Europa. Er zijn veel eilanden die in verband te leggen zijn met legenden uit de klassieke oudheid. Zo is er een eiland met de zuilen van Hercules in de Straat van Gibraltar. Dan komen de Balearen, Mallorca en Menorca en het schoenvormige Sardinië. Driehoekige Sicilië is te herkennen aan de Etna waar vlammen uit komen, met de steden Syracuse en Palermo. Tussen Sicilië en Italië zijn mogelijke gevaren voor zeevarenden. De rots Scylla een kop met open bek en de draaikolk van Charybdis. Op het eiland Kreta vormen cirkels het labyrint bedacht door Daedalus. In de buurt hiervan bij rode letters van Mare Mediterraneum is een zeemeermin. De zuilen van Colossus staan op het eiland Rhodos terwijl ze vijftig jaar na oprichting zijn ingestort. Cyprus, Lemnos met een os-achtig wezen erboven en Troy liggen op het vaste land. Constantinopel is ondersteboven weergegeven en ligt aan de Europese kant van de zee.
29
Fabel rassen in zuidelijk Afrika
4. Natuurlijke historie van abnormale wezens 4.1 Dieren Alerion, Azië Adelaar achtige, vaak weergegeven zonder bek of poten. Basilik, Azië Reptiel met het hoofd van haan met een koninklijke kroon, genoemd naar het Griekse woord voor koning van de slangen. Ze hebben een halve voet gearceerde strepen, ze komen uit een ei en worden uitgebroed door een slang. Hun adem is fataal. Blemyae/Psill, Ethiopië Kijken of hun vrouwen deugdzaam zijn door hun kinderen aan slangen te tonen. Waarschijnlijk een verwijzing naar Afrikaanse medicijnhandelaren die hun handelden in Rome. Bonnacon, Azië In Phrygië geboren bizon achtige met een stierenkop, manen van een paard en horens. Verbrand alles wat hij aanraakt. Buglossa, Frankrijk Letterlijke vertaling uit het Grieks is buffel. Het kan ook staan voor een plant met ruwe bladeren. Centaur, Egypte Half paard half man, geen faunen zij zijn half geit half man. Romp en armen zijn van een man en het lichaam en de benen van een paard. Cirenus, Palestina Arabische vogel die zich voedt met kaneel. Draak, India Mythische vuurspuwende wezen met vleugels en klauwen. Ze zijn kwaadwillend in het westen en goedwillend in het oosten. Ze verdedigen de gouden bergen
30
Eenhoorn, Egypte Een maagd staat voor de eenhoorn, wanneer hij haar benaderd opent ze haar schoot. Weerloos legt hij zijn hoofd erin en wordt gevangen. Symbool van Christus. Griffoenen, Azië. Hebben een kop en vleugels van adelaars en een lichaam van een leeuw. Ze kunnen wegvliegen met een os. Kameel, Azië Bactria heeft sterke kamelen waarvan de hoeven nooit slijten. Ze drinken liever vuil dan schoon water, ze knielen om te worden geladen. Krokodil, Egypte Naam is afgeleid van krokus, heeft gele kleur, huilt als hij zijn slachtoffer verslinden. Leopard, Afrika Kruising van een leeuw en panter, nachtelijke jager. Leeuw, Afrika Zwerft tussen twee bergketens. Slaapt met open ogen en is hierdoor een voorbeeld voor Christenen om waakzaam te zijn. Linx, Klein-Azië Wolf achtige die door muren kan zien. Mandrake, Egypte Mandragora is een plant met verdovende eigenschappen die gebruikt werd in Griekenland. Als iemand de plant probeert te ontwortelen gaat het schreeuwen en de persoon word gek of sterft. Manticora, India Geboren in India. Heeft een rode kleur, mannenhoofd heeft drie rijen tanden, blauw-grijze ogen, lichaam van een leeuw, schorpioen aan de staart. Marsok, Azië Kameleon die van kleur veranderend, viervoeter waarvan twee met zwemvliezen en twee tenen en nagels. Mieren, Afrika Enorme mieren graven en bewaker van goud. Minotaur, Scythia Beesten die nuttig zijn voor oorlog, met stierenhoofden. Neushoorn, Egypte Komt uit India en vecht met olifanten, vanwege de het verschil in omvang valt deze aan in de buik. Olifant, India Grote olifanten uit India en kleine uit Afrika. Een mannetje en vrouwtje vertegenwoordigen Adam en Eva in de tijd van hun onschuld. Papegaai, India Een vogel met groene kleur met paarse hals. Pelikaan, Azië Symbool van wederopstanding, de moeder doodde haar jongen en de vader deed ze terugkomen uit de dood. Phoenix, Egypte Vogel die vijfhonderd jaar oud wordt en steeds uit eigen as kan worden herboren. Volgens Herodotus heeft het een rode en gouden kleur. Heeft de grootte van een adelaar. Elke vijfhonderd jaar bezocht de vogel de stad van de zon Heliopolis. Waar ze in het vuur dook. Symbool van de opstanding.
31
Salamander, Egypte Giftige reptiel met vleugels, vaak rood omdat het in vuur kan leven. Schorpioen, Egypte en Duitsland Krab soort met gif met zijn staart. Achtste teken van de dierenriem. Simia, Noorwegen Mensapen zoals gorilla's, chimpansees en orang-oetans. Komt van het Griekse woord voor onaantrekkelijk. Struisvogel, Europa Met kop van een gans en lichaam van een kraanvogel, heeft voeten van een kalf en eten ijzer. Is dwaas omdat het zijn kop in het zand steekt. Tijger, Azië Achtervolgd op volle snelheid de dief die haar jong heeft gestolen. De dief ontsnapt omdat hij een spiegel neerlegt voor de tijger die tijd verliest als ze denkt haar jong te herkennen in de spiegel. Mogelijk word het de jong gestolen om op te eten, het zou kracht en moed geven. Tigolopes, Syrië Zwemvliezen, staart en in het bezit van een toverstok. Zeemeermin, Middellandse Zee Een vrouw tot aan de taille met het onderlijf van een vis. Vaak met een spiegel in de ene hand en een kam in de andere. Volgens een mythe gecreëerd door Ea, een Babylonische water god. Soms geïdentificeerd met Sirenen, verleidsters die langs de kusten van de Middellandse Zee zeelieden meelokten met hun zang waarna ze werden vermoord. 4.2 Wezens uit het onbekende gebied Antipode Abarimon Met naar achteren gedraaide poten Androgini Kenmerken van zowel mannen en vrouwen Antipodes Kan ondersteboven lopen Artibatirae lopen op handen en voeten Astomi Overleven op geuren alleen, kan niet eten, drinken, sterft bij het ruiken van slechte geur Blemmyae Gezichten op hun borst, geen hoofd of hals Bragmanni Naakte wijze mannen die wonen in grotten Cyclopen Eenogige reuzen Cynocephali Met honden hoofden, communiceren door te blaffen Donestre Spreken de taal van elke reiziger die voorbij komt en beweren familieleden te kennen, dood daarna de reiziger
32
Gorgades Behaarde vrouwen die leven in Afrika Himantopodes Met grote voeten Hippopodes Paarden Maritim Met vier ogen Panotii Grote oren tot aan voeten die ook als dekens dienen Sciopods Liggen op hun rug en beschermen hun hoofd tegen de zon met hun ene grote voet Sciritae Zonder neus Troglodytes Grotbewoners lijken Advozse uit Star Wars 4 Vrouw gevers Geven hun vrouwen aan een reiziger die stopt
5. Bronvermelding
33
Literatuur: Marshal Mcluhan Amsterdam 2002 () P.D.A. Harvey Londen 1991 Phillip Allen Londen 1992 Diverse auteurs Turnhout 2001 Mercatormuseum Sint-Niklaas Onbekend AudioVisueel: Steven Clarke (producer) 2010 Helen Nixon (producer) 2010
Media begrijpen (de extensies van de mens) Nieuwedijks ISBN9057121492 Medieval maps British Library ISBN0712302328 The atlas of atlases Marshall ISBN9061941687 Van Mercator tot computerkaart Brepols ISBN9056220403 Gerard Mercator – Oude Cartografie Mercatormuseum Beauty of maps Tern/BBC Maps: Power, plunder and possesion BBC 4
Internet (lesmateriaal): http://www.bbc.co.uk/schools/teachers/beautyofmaps/ http://www.sint-niklaas.be/vrije-tijd/cultuur/musea/mercatormuseum http://www.stephenwalter.co.uk/ Internet: http://www.targetmap.com/index.aspx http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Mathematicians/Ptolemy.html http://academic.emporia.edu/aberjame/map/h_map/h_map.htm http://chnm.gmu.edu/worldhistorysources/unpacking/mapsq3.html# http://www.henry-davis.com/MAPS/ http://www.foliosociety.com/book/HMM#podcast-link http://www.latebytes.nl/archives/2008/04/sociale-geograf.html http://www.britannica.com/EBchecked/topic/363506/map/51768/The-Middle-Ages http://www.probertencyclopaedia.com/photolib/maps/index.html http://teachingdigitalhistory.ning.com/forum/topics/narrative-map-histories http://cartographic-images.net/Cartographic_Images/ http://www.medievalmap.org/ Afbeeldingen: P.D.A. Harvey Londen 1991 Diverse auteurs Turnhout 2001 Mercatormuseum Sint-Niklaas 2011 Robert de Vaan ’s-Bosch 1990
Medieval maps British Library ISBN0712302328 Van Mercator tot computerkaart Brepols ISBN9056220403 Foto’s Mercatormuseum Dag wereld Brugstraat -
34
