RESTAUREREN OP RIJKSADVIES

RESTAUREREN OP RIJKSADVIES P.J.H. Cuypers en de restauratie van de Grote- of St. Michaëlskerk in Zwolle 1875-1898

Jacco Vromen

Master Architectuurgeschiedenis en Monumentenzorg

Universiteit Utrecht

Eerste lezer: M. Hurx

Tweede lezer: P.T.E.E. Rosenberg

Doetinchem, juli 2012

Omslag: Tekening van F.C. Koch naar studie van het schilderij ‘de Torenbrand van 1669’, gemaakt in 1886 met het doel de oorspronkelijke toestand van het noordportaal te achterhalen.

Restaureren op Rijksadvies P.J.H. Cuypers en de restauratie van de Grote- of St. Michaëlskerk in Zwolle 1875-1898

Inleiding

4

1. De ontwikkeling van het ‘Rijksrestaureren’

14

2. Naar ‘eene geheele restauratie in het belang der kunst’

32

3. Restauratie, architect, Rijksadvies

46

4. Conclusie

80

5. Bronnen en literatuur

85

2

3

Inleiding Ruim twee jaar voor de restauratie van de St. Michaëlskerk in Zwolle (1882-1898) zijn einde nadert, wordt er een ontwerp voorbereid voor een gedenkteken van de herstelwerkzaamheden. Referendaris voor Kunsten en Wetenschappen Victor de Stuers (1843-1916) geeft in een brief van 21 februari 1894 aan het kerkbestuur aan dat hij graag de namen vermeld ziet van diegenen die een actieve rol hebben gespeeld in het restauratieproces. In een voorlopige opzet volgt een lijstje met deelnemende partijen. Onder elkaar worden de president kerkvoogd, de minister van Binnenlandse Zaken en de referendaris zelf vermeld. Bij architect wordt alleen de naam van P.J.H. Cuypers ingevuld. Een stippellijn laat ruimte over voor de mogelijke latere toevoeging van namen.1 De bronnen wijzen echter op de rol van Pierre Cuypers (1827-1921) als adviseur en inspecteur van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, hierin bijgestaan door de Lambert

Hezenmans (1841-1909). De restauratie zelf werd uitgevoerd onder leiding van de Zwolse architect Frederik Christiaan Koch (1840-1917). Het Ministerie van Binnenlandse Zaken verzoekt Cuypers stelselmatig om samen met Hezenmans de werken te inspecteren ‘in overleg met den architect die met de leiding der restauratie is belast (...)’.2 Hoewel het om een voorlopige opzet gaat en het gedenkteken nooit in deze vorm is gerealiseerd, is het vreemd dat Cuypers, en niet Koch, hier voor de vermelding van architect in aanmerking komt.

Afb. 2: Overzichtsfoto van de driebeukige Grote- of St. Michaëlskerk, gefotografeerd vanuit het westen

Deze discrepantie roept vragen op over de precieze rol en invloed van Cuypers als

restauratie in Zwolle. De casus in Zwolle biedt

inspecteur en adviseur en de uitwerking hiervan

tevens de mogelijkheid om de concrete

op de restauratie van de Grote- of St.

interactie tussen de verschillende actoren -

Michaëlskerk in Zwolle. De restauratie van de

rijksoverheid, rijksadviseurs, gemeentelijke

Grote Kerk in Zwolle is als onderzoekscasus

overheid, Hervormde gemeente en

belangrijk omdat er zo weinig uitgebreid

‘restauratiearchitect’ - en hun

onderzoek naar de restauratiegeschiedenis is

beslissingsbevoegdheid in het restauratieproces

gedaan. Deze Masterthesis biedt een analyse

nader te bestuderen. In de Masterthesis staat

van de restauratie en heeft als doel te

de volgende vraag centraal: In hoeverre is

onderzoeken of en hoe Cuypers als

P.J.H. Cuypers in de periode 1875-1898, in zijn

rijksadviseur zijn stempel heeft gedrukt op de

hoedanigheid als rijksadviseur voor de

1

Memoriam raam Zwolle, brief van Victor de Stuers aan de Hervormde kerkvoogdij 21 februari 1894, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

2

Brief van de minister van Binnenlandse Zaken aan de heren P.J.H. Cuypers en LC Hezenmans, 27 maart 1888, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

4

Monumenten van Geschiedenis en Kunst en als

Monografieën over de opkomst van de

voorbeelden waarbij hij zelf de restauratie

Architect der Rijksmuseumgebouwen, bepalend

monumentenzorg en Cuypers verstrekken wel

leidde. In hoeverre deze ‘superlatieven’

geweest voor het resultaat van de restauratie

algemene informatie over zijn rol als lid van het

concreet verbonden zijn met zijn adviseurschap

van de Grote- of St. Michaëlskerk in Zwolle?

in 1874 opgerichte College van Rijksadviseurs.

blijft onbesproken. In het in 1995 uitgegeven

In Pierre Cuypers: architect 1827-1921,

werk De rijksbouwmeesters, geven Van der

gepubliceerd in 2007, bespreekt

Peet en Rosenberg aan dat vooral de positie

‘Cuypersbiograaf’ Van Leeuwen beknopt de

van Cuypers als adviseur van de minister van

werkzaamheden van het College van

Binnenlandse Zaken en van De Stuers van

Rijksadviseurs voor de Monumenten van

groot belang moet worden geacht.5 Cuypers

Geschiedenis en Kunst. Het takenpakket

was naar eigen zeggen (in 1917) in veertig jaar

bestond uit inventariseren en behouden van de

tijd verantwoordelijk geweest voor 723

monumenten van de vaderlandse geschiedenis

adviezen.6

1.1. Cuypers en de Grote Kerk in Zwolle: een voetnoot in de marge In de literatuur ontbreekt een uitgebreide analyse van de restauratie van de St. Michaëlskerk in Zwolle en de onderlinge relatie tussen De Stuers, Cuypers, Hezenmans en Koch. In het Informatieblad Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente Zwolle in 2005 stelt men dat Cuypers in 1875-1876 restauratieplannen voor de Grote Kerk in Zwolle heeft opgesteld en dat in 1882 werd gestart met de restauratie onder leiding van de architect F.C. Koch.3 Het artikel gaat niet in de eventuele wisselwerking tussen de eerdere plannen van Cuypers, zijn latere adviseurschap en de restauratieontwerpen van Koch.

en kunst, adviseren over restauraties, nieuwbouwprojecten en museacollecties. Van

Het omvangrijke standaardwerk van

Leeuwen geeft aan dat Cuypers, in 1876

monumentenzorg-deskundige Tillema van 1975

benoemd als Architect der Rijks

biedt algemene gegevens over de werkwijze

Museumgebouwen, ‘veel bevoegdheden’ heeft.

van het College van Rijksadviseurs. Tillema

Hij stelt dat Cuypers tot na 1900 gezien kan

stelt dat de adviseurs het recht hadden

worden als ‘de monopolist van de

‘projecten (...) met rijksbijdragen gebouwd, te

maakbaarheid van het verleden’.4 Het lijkt er

corrigeren’ en dat zij ‘meenden daaraan de

echter op dat Cuypers hier vooral

plicht voor de bouwheren te moeten

gekarakteriseerd wordt aan de hand van

vastknopen, die correcties ook in acht te

3

Gemeente Zwolle in samenwerking met Stichting Levende Stadsgeschiedenis, ‘Van hen die den kuyle groeven in Sankt Michielskercke’, Monumentenzorg en Archeologie 32 (september 2005).

4

A.J.C. van Leeuwen, Pierre Cuypers: architect 1827-1921, Zwolle 2007, pp. 223-224.

5

C.J. van der Peet en P.T.E.E. Rosenberg, De rijksbouwmeesters. Twee eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers, Rotterdam 1995, p. 217.

6

A.J.C. van Leeuwen, De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect 1850-1918, Zwolle 1995, p. 15.

5

nemen’.7 In de specifieke literatuur over

bijlage in een overzicht van restauraties: ‘In

geweest, die is opgestart door het College van

Cuypers wordt zijn rol als adviseur

1867 advies onder Rijksadviseurs. Opstellen

Rijksadviseurs voor de Monumenten van

onderbelicht. Van Leeuwen bespreekt in het in

restauratieplan en tussen 1880 en 1896 met

Geschiedenis en Kunst. Hoewel er elf

1995 verschenen werk, De maakbaarheid van

L.C. Hezenmans adviezen bij de restauratie,

tekeningen van de plannen Cuypers zijn

het verleden: P.J.H. Cuypers als

uitvoering gemeente-architect F.C Koch. Onder

afgebeeld in de in 1921 uitgegeven

restauratiearchitect 1850-1918, weliswaar de

meer adviezen over kleurstelling en herstel

Mededeelingen van de Rijksadviseurs voor de

9

restauratie van de Hervormde Kerk in Stedum,

muurschilderingen door Cuypers en Co.’. Ook

Monumenten van Geschiedenis en Kunst (van

maar hij legt hierbij geen connectie tussen het

in andere monografieën, zoals P.J.H. Cuypers

1879)11, zijn de plannen van Cuypers nooit

resultaat en de rol van Cuypers als

1827-1921 Het complete werk van 2007, komt

nader bekeken. Hetzelfde geldt voor de

wel het denken van Cuypers over restauraties

bewaard gebleven latere restauratieontwerpen

en de bouwkunst aan bod en worden enkele

van Koch. In de secundaire literatuur is in het

De restauratie van de Grote- of St.

restauraties uitvoeriger besproken, maar wordt

werk van Tillema weliswaar een tekening van

Michaëlskerk in Zwolle is zoals reeds vermeld

er niet specifiek op de casus van de Grote Kerk

Cuypers van de noordzijde opgenomen, maar

zelf niet eerder uitvoerig onderwerp van studie

te Zwolle ingegaan.10 Net zoals bij het werk van

deze dient slechts als illustratie voor de

geweest. In De maakbaarheid van het verleden

Van Leeuwen, rest voor de restauratie van de

projecten van de rijksadviseurs in het

wordt onder andere uitgebreid ingegaan op de

St. Michaëlskerk letterlijk niets anders dan een

algemeen.12 Een grondige analyse van de casus

restauratie van de Munsterkerk in Roermond en

voetnoot in de marge in het grote overzicht van

in Zwolle zorgt niet alleen voor een uitgebreider

de Sint-Servaaskerk in Maastricht, maar komt

uitgevoerde restauraties door Cuypers. De

en beter beeld van de restauratie, maar biedt

in de tekst de St. Michaëlskerk in Zwolle niet

restauratie van de Grote- of St. Michaëlskerk is

tevens de mogelijkheid om bij een concreet

aan bod. De enige vermelding vindt plaats in de

echter één van de grootste vroege projecten

restauratieproject de rol van rijksadviseur

8

restauratiearchitect én als adviseur.

7

J.A.C. Tillema, Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland, ’s Gravenhage 1975, p. 274.

8

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), pp. 94-106.

9

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 241.

10

H. Berens, P.J.H. Cuypers 1827-1921. Het complete werk, Rotterdam 2007.

11

Mededeelingen van de Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst (1879), uitgegeven door het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, ‘s Gravenhage 1921, platen 15-16 en

25-33. 12

Tillema 1975 (zie noot 7), p. 57.

6

Cuypers af te zetten tegen de invloed van de leidinggevende architect en de Hervormde gemeente als opdrachtgever. 1.2. De ontwikkeling van een gotische hallenkerk in Zwolle Ondanks dat de Grote- of St. Michaëlskerk al in de oudste historische bronnen van de stad wordt vermeld, wordt in algemene werken over de stad Zwolle en specifieke literatuur over de

Afb. 3: Bert Dijkink, reconstructie van het St.

Grote Kerk, slechts op hoofdlijnen ingegaan op

Michaëlshof (Grote Kerkplein) anno 1519. Links de

de bouwgeschiedenis. De Grote Kerk is één van

westzijde van de Grote Kerk met de St. Michaëlstoren

de meest bekende en oudste bouwwerken van

en de kleine doopkapel.

Zwolle. De vroegste vermelding van de oudere Romaanse kerk dateert uit 1040. Een tekst van een oorkonde, gedateerd 7 december 1040, bevat een verklaring van bisschop Bernold dat hij de kerk van Zwolle aan het kapittel van Deventer heeft geschonken. Hoewel het om een vervalsing uit een latere periode gaat, kan de inhoud wel degelijk juist zijn.13 In ieder geval wordt in 1129 de schenking van Bernold door bisschop Andries bevestigd. Het is onbekend of de Grote Kerk bij de brand van 1324 ook

verloren is gegaan. Kroniekschrijver Gerardus

Afb. 4: Uitsnede uit de omstreeks 1650 door Joan

Coccius stelt in 1860 dat er negen huizen

Blaeu getekende stadsplattegrond, met aan de

bespaard bleven, maar hij geeft geen

noordzijde van de kerk (links) de Grote Markt, waar

informatie over het lot van de Grote Kerk. Er

de Grote Aa is overkluisd.

wordt rond deze periode wel een nieuwe kerk gebouwd, die in het jaar 1357 is voltooid, maar al snel te klein blijkt voor de groeiende geloofsgemeenschap.14 Omstreeks 1370 wordt een begin gemaakt met de bouw van de huidige gotische, driebeukige hallenkerk, die

rond 1452 is voltooid. Allereerst werden de koorpartijen gerealiseerd. In de loop van de bouwtijd zijn de plannen waarschijnlijk gewijzigd, aangezien de vier westelijke traveeën smaller zijn dan de overige traveeën. Het gebouw is opgetrokken in baksteen met

13

E.H. ter Kuile, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, Noord- en Oost-Salland, ’s Gravenhage 1974, p. 93.

14

Ank Meliesie-Appelhof, ‘De Grote of St. Michaëlskerk in Zwolle’, Ach Lieve Tijd, speciale uitgave ten behoeve van het restauratiefonds van de Grote Kerk, Zwolle 1986, pp. 3-5.

7

een tufstenen buitenbekleding. De hoge en

Na twee eerdere blikseminslagen in 1548 en

ambitieuze St. Michaëlstoren wordt in de

1606 gaat de toren in 1666 definitief verloren

periode 1406-1443 opgetrokken, waarschijnlijk

wanneer deze voor de derde maal door de

van dezelfde breedte als het middenschip.15 Ter

bliksem wordt getroffen. Na de laatste brand

compensatie van het verlies aan marktruimte

blijft er slechts een ruïne over, die in 1682

door het bouwen van de St. Michaëlskerk, werd

instort en een deel van het muurwerk en een

de Grote Aa overkluisd. Daarmee ontstond aan

gedeelte van het orgel in zijn val meeneemt.

de noordzijde van de kerk een nieuw

Ook de doopkapel die aan de buitenzijde tegen

stadsmiddelpunt, waar de belangrijkste straten

de westelijke muur gevestigd was, is rond deze

op uitkwamen. De imposante entree van het

tijd verdwenen. Naar aanleiding van de torenval

noordportaal wordt in 1464 dan ook aan deze

van 1682 moet het westelijk muurwerk en de

zijde gerealiseerd.16 Bij de beeldenstorm in

bekapping aan deze kant in de navolgende

1580, waarbij de Hervormden de kerk in

jaren worden vernieuwd. In 1686-1688 wordt

gebruik nemen, gaat het interieur grotendeels

er aan de westzijde een nieuwe veelhoekige

verloren. Het vernielde kerkinterieur is tussen

aanbouw gerealiseerd, waar de

1597 en 1622 vervangen door nieuw meubilair.

consistoriekamer is ingericht. Na een aantal

Aan de buitenzijde wordt in 1614 aan de

kleinschalige wijzigingen en toevoegingen in de

linkerzijde van het noordportaal de Hoofdwacht

navolgende eeuwen heeft er eind 19de eeuw een

geplaatst ter plaatse van de oude sacristie. In

grootschalige restauratie plaatsgevonden. In

1616 wordt rechts van de Hoofdwacht een

Afb. 5: Schilderij van de torenbrand van J. Grasdorp.

1996 is een tweede restauratieperiode

nieuw vleeshuis gebouwd.

Eén van de vier schilderijen die hij in 1682 maakte van

afgesloten.17 De restauratiegeschiedenis van

de brand en de torenval.

15

Meliesie-Appelhof 1986 (zie noot 13), p. 5.

16

J. ten Hove, Geschiedenis van Zwolle, Zwolle 2005, p. 181.

17

Ter Kuile 1974 (zie noot 12), pp. 94-95.

eind 19de eeuw vormt één van de minst belichte

8

Afb. 6: Tekening van A. van Beerstraten van de Grote Markt, eerste helft 17de eeuw. Zicht op het grote noordportaal met rechts daarvan het vleeshuis en links de Hoofdwacht. Links op de hoek bevindt zich tegen de kerkmuur een huis, waar later de kroeg ‘het Wachtje’ in gevestigd zou worden.

9

onderdelen. Over de restauratie van eind 19de

uitgebreid archiefonderzoek verricht. Ter Kuile

in Zwolle, vooral de aanloop naar de restauratie

eeuw zegt historicus Ten Hove alleen het

geeft aan dat de tufstenen bekleding

uitgebreid beschreven. Daarnaast geeft hij in

volgende: ‘De kerk was in de jaren 1882-1896

grotendeels is vernieuwd, dat de vensters zijn

het kort enkele werkzaamheden aan.21 Hierbij

ingrijpend gerestaureerd, waarbij onder andere

gerestaureerd, dat er een nieuwe spits op het

sluit hij aan bij de door Ter Kuile genoemde

op de herstelde spits van het noorderportaal

noorderportaal is gezet en dat men op ruime

onderdelen, waarbij hij tevens de sloop van

opnieuw een beeld van St. Michaël was

schaal het interieur opnieuw heeft

enkele aan de kerk grenzende bouwwerken

18

geplaatst’.

In 1986 verscheen in een thema-

20

beschilderd.

vermeldt.

Melisie-Appelhof. Zij stelt met betrekking tot de

Over de restauratie eind 19de eeuw zelf is in

restauratie dat de gietijzeren vensters werden

1998 een artikel verschenen van de hand van

1.3. Indeling en bronnen van de masterthesis

vervangen door de huidige glas-in-loodramen

Erdtsieck, die aan de bestaande gegevens van

en dat het interieur werd beschilderd.19

Ter Kuile historische gegevens toevoegde over

uitgave van Ach Lieve Tijd een artikel van

de aanloop naar de restauratie. Het artikel De meest uitgebreide informatie over de

begint met een uiteenzetting van de volgens de

restauratie van eind 19de eeuw is te vinden in

auteur zeer erbarmelijke toestand van de Grote

de beschrijving van de St. Michaëlskerk van

Kerk. Erdtsieck stelt dat door de beperkte

Zwolle in De Nederlandse Monumenten van

financiële middelen van de kerk, het onderhoud

Geschiedenis en Kunst, Noord- en Oost-

te wensen over liet. Met betrekking tot de

Salland, van architectuurhistoricus Ter Kuile.

restauratie wordt verhaald over de noodzaak

Naast een uitgebreide beschrijving van de staat

van het vervangen vensters. Vervolgens wordt

van de kerk rond 1974, doet Ter Kuile ook

door Erdsieck, naar studie van de notulen van

uitspraken over de restauratie, op basis van de

de kerkvoogdij tussen 1875 en 1886 en een

bezichtiging van exterieur en interieur. Hij heeft

aantal gegevens uit het dossier van de

bij zijn onderzoek, naar het schijnt, geen

restauratie in het Historisch Centrum Overijssel

18

Ten Hove 2005 (zie noot 15), p. 352.

19

Meliesie-Appelhof 1986 (zie noot 13).

20

Ter Kuile 1974 (zie noot 12), pp. 93-104.

21

J. Erdtsieck. ‘Een restauratie in de 19e eeuw, de Grote kerk van de ondergang gered’, Zwols Historisch Tijdschrift 15 (1998) 2, pp. 46-51.

Uit het voorgaande blijkt dat de bouwgeschiedenis wel in grote lijnen bekend is, maar dat er een uitgebreide analyse ontbreekt van de context van de restauratie, de aanleiding hiervan en de exacte plannen en werkzaamheden. Daarnaast is er geen inzicht in de onderlinge relatie tussen Koch, Cuypers, het kerkbestuur en De Stuers. Aan de hand van de gegeven hoofdvraag ligt de focus in de Masterthesis op de restauratie van de Grote- of St. Michaëlskerk, waarbij de rol van Cuypers als rijksadviseur centraal staat.

10

In hoofdstuk 1 wordt de algemene historische

Grote Kerk in Zwolle concreet is gerestaureerd

uiteenzetting van de aanloop tot de restauratie

context geschetst van de restauratie in de

en in hoeverre Cuypers zijn stempel op de

tot gevolg. Hier werden ook bijzondere stukken

tweede helft van de 19de eeuw. Hier zal ten

restauratie heeft gedrukt. Het hoofdstuk biedt

gevonden omtrent de pennenstrijd tussen het

eerste de opmars van Cuypers als architect en

een analyse van de restauratie vanaf 1882 tot

Rijk en de kerkvoogdij over het wel of niet

restaurateur aan de orde komen, met aandacht

aan de voltooiing in 1898. Hierbij ligt de focus

slopen van het portaal in de noordoostelijke

voor zijn adviserende rol in diverse

op de onderlinge verhouding binnen het

koorsluiting en kwamen er bestekken van Koch

restauratieprojecten. Vervolgens zullen de

restauratieproces tussen het College van

en Bosboom aan het licht. In het HCO is naast

oprichting van het College van Rijksadviseurs

Rijksadviseurs, Cuypers, De Stuers, F.C. Koch

het restauratiedossier ook het bestand van

voor de Monumenten van Geschiedenis en

en het kerkbestuur, waarbij de functie van

bouwvergunningen tussen 1850 en 1900

Kunst en de instelling van de afdeling Kunsten

Cuypers als adviseur centraal staat in relatie tot

doorgelicht, wat bruikbare gegevens over het

en Wetenschappen de revue passeren. Hierin

de uitgevoerde restauratiewerkzaamheden.

catechisatiegebouw en het plaatsen van het

komt tevens de nauwe verwantschap met

Om tot een uitgebreider en inzichtelijkere

hekwerk opleverde.

Cuypers en De Stuers aan bod. Aan het einde

analyse van de restauratie te komen, zijn

van het hoofdstuk wordt ook ingegaan op de

diverse archieven bezocht. De correspondentie

De meest waardevolle nieuwe informatie met

situatie in Zwolle in deze periode en de Zwolse

van de restauratie van de Grote Kerk in Zwolle

betrekking tot het restauratieproces -

architect F.C. Koch. De analyse zal zich in het

is verspreid gevonden in de archieven van de

begrotingen, beschrijvingen van

eerste hoofdstuk - binnen de historische

Hervormde Kerk in het Historisch Centrum

werkzaamheden en correspondentie tussen

context - toespitsen op de diverse functies van

Overijssel (HCO) in Zwolle, de archieven van

kerkbestuur, Cuypers, het ministerie en Koch -

de actoren die eind 19de eeuw een rol hebben

Cuypers en van De Stuers in het Nederlands

is gevonden in het NAi in Rotterdam en het NA

gespeeld in het restauratieproces.

Architectuurinstituut (NAi) te Rotterdam en in

in Den Haag. Zo heeft het NAi belangrijke

de archieven van het Ministerie van

gegevens over het onderzoek en ontwerp van

In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de aanloop

Binnenlandse Zaken, Kunsten en

het noordportaal opgeleverd en bevatte het

van de restauratie van de Grote Kerk vanaf

Wetenschappen in het Nationaal Archief in Den

archief tevens belangrijke briefwisselingen met

1875 - hoe werd de kerk onder de aandacht

Haag (NA).

de afstemming tussen Cuypers en Koch. In het

gebracht van de commissie van rijksadviseurs -

NA zijn naast de uitgebreide correspondentie

en zullen tevens de restauratietekeningen van

Het dossier van de restauratie in het HCO, dat

over de restauratie van de Grote Kerk, ook de

Cuypers en Koch geanalyseerd en vergeleken

reeds door Erdtsieck was geraadpleegd voor

adviezen van Cuypers aan het ministerie

worden. Hoofdstuk 3 zal vervolgens een

zijn artikel, is nogmaals grondig onderzocht,

geraadpleegd. Deze bronnen waren cruciaal

antwoord geven op de vragen hoe ingrijpend de

met een nauwkeurige en uitgebreide

voor een begrip van de positie van Cuypers in

11

het restauratieproces. Daarnaast moet ook het archief van de Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst genoemd worden, waarbij de notulen van de vergaderingen van het college belangrijke aanvullende gegevens verstrekten over het voortraject. De meeste bewaard gebleven bouwtekeningen en afbeeldingen - onmisbaar voor een begrip van de omvang van de restauratie - zijn gevonden in het panddossier van de St. Michaëlskerk te Zwolle bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Deze zijn voor een deel ook via de beeldbank te raadplegen. De bouwtekeningen van Cuypers waren weliswaar opgenomen in de Mededeelingen van de Rijksadviseurs, maar zijn - afgezien van de tekening van de noordzijde in het werk van Tillema - niet in de secundaire literatuur afgebeeld of nader bestudeerd. Hetzelfde geldt voor de bouwtekeningen van Koch. Enkele losse afbeeldingen van de kerk en bouwtekeningen kwamen bij de correspondentie naar boven. Tot slot hebben diverse krantenartikelen uit de Zwolsche Courant van eind 19de eeuw ook waardevolle informatie met betrekking tot de restauratie toegevoegd.

12

Afb. 7: Pierre Cuypers aan zijn werktafel in Roermond. Foto bevindt zich in het Cuypershuis te Roermond.

13

1. De ontwikkeling van het ‘Rijksrestaureren’ In het derde kwart van de 19de eeuw werden op

adviezen in dienst van de Rijksoverheid,

met de in Frankrijk werkzame architect en

het gebied van de ‘monumentenzorg’ vanuit het

beschouwd als één van de belangrijkste

architectuurtheoreticus, wiens denkbeelden een

Rijk pogingen ondernomen om nationaal beleid

Nederlandse architecten van de 19

blijvende invloed op Cuypers’ restauraties

te ontwikkelen. Het eerste hoofdstuk begint met

de

eeuw. Na

de afronding van zijn opleiding aan de

zouden hebben.23 In navolging van het

Antwerpse Academie van Schone Kunsten,

zogenaamde rationalisme van Viollet-Le-Duc

vestigde hij zich in 1849 als particulier architect

legde Cuypers bij zijn ontwerpen de nadruk op

analyse van het ontstaan van het College van

in zijn geboorteplaats Roermond. Cuypers

de functies en constructies van een gebouw.

Rijksadviseurs en de afdeling Kunsten en

schreef in 1850 een verzoekschrift aan het

Deze dienden het uitgangspunt te zijn voor de

Wetenschappen, waarbij de groeiende

gemeentebestuur voor de functie van

vorm en decoratie.24 De gotiek werd omarmd

dominantie van Cuypers een belangrijke rol

stadsarchitect. Na zijn benoeming op 26

als dé stijl, waarin deze principes het beste tot

speelt. Ten slotte wordt de link gelegd met de

november kreeg hij vrijwel direct opdracht voor

uiting kwamen. Restauratie bood de

situatie in Zwolle, waar architect F.C. Koch en

de restauratie van de Munsterkerk (1850,

mogelijkheid tot het creëren van een

een beschrijving van de ontwikkeling van Cuypers als architect en restaurateur. De kern van het hoofdstuk wordt gevormd door de

de Hervormde gemeente eind 19de eeuw met het Rijk in contact kwamen.

1.1. De opmars van P.J.H. Cuypers als architect en restaurator Pierre Cuypers wordt, met name aan de hand

22

1866-1889).

Bij deze opdracht werkte

ideaaltoestand in een vermeende

Cuypers onder andere samen met de

‘oorspronkelijke’ stijl. Het was hierbij niet

beeldhouwer Henri Leeuw (1819-1909), die als

noodzakelijk om een in het verleden bestane

restauratiebeeldhouwer bij Eugène Viollet-le-

toestand te reconstrueren: ‘Restaurer un

Duc (1814-1879) was geschoold. Via Leeuw zal

édifice, ce n’est pas l’entretenir, le réparer ou le

Cuypers waarschijnlijk in contact zijn gekomen

refaire, c’est le rétablir dans un état complèt

van talloze restauratieprojecten en zijn vele

22

Van Leeuwen 2007 (zie noot 4), pp. 68-70.

23

Van Leeuwen 2007 (zie noot 4), p. 280.

24

I. Montijn, Pierre Cuypers, 1827-1921. Schoonheid als hartstocht, Roermond/Rotterdam 2007. Binnen deze theorie bestond volgens Montijn nog voldoende ruimte voor uitgebreide decoraties langs gewelfribben en

muurvlakken, zolang zij niet ‘verhullend’ werkten.

14

qui peut n’avoir jamais existé a un moment

monumenten. Kerken werden in veel gevallen

er al snel in overvloed. Naast

ontdaan van alle aanleunende huizen, zodat het

restauratieprojecten, leidde het herstel van de

om het gebouw voort te zetten en te voltooien,

monument als geïsoleerd kunstwerk aan alle

bisschoppelijke hiërarchie in 1853 en de

waarbij hij met moderne middelen en

zijden en in al zijn volmaaktheid en details kon

katholieke emancipatie tot een gestage stroom

materialen de bedoelingen en plannen van zijn

worden waargenomen. De aanbouwen werden

aan opdrachten voor de nieuwbouw van

middeleeuwse voorgangers kon realiseren.

als schadelijk beschouwd voor de visuele

katholieke kerken. Cuypers’ werkzaamheden

25

donné’.

Het was de taak van de restaurator

Restauratie, herbouw, nieuwbouw en

27

waarneming van het monument.

herinrichting van het interieur gingen hierbij

bleven niet onopgemerkt en werden door de kunstcriticus Joseph Alberdingk Thijm

vaak hand in hand. In veel gevallen werd er

Bij de vervaardiging van kerkelijke

(1820-1889) in het blad Dietsche Warande vol

ook een purificatieslag gemaakt om stijleenheid

kunstvoorwerpen voor de Munsterkerk, maakte

lof beschreven. In 1859 trouwde Cuypers met

te creëren, waarbij in het geval van gotische

Cuypers gebruik van de diensten van François

kerken niet-gotische toevoegingen of

Stoltzenberg (1805-1875), die sinds 1840

verbouwingen werden verwijderd.26 De

eigenaar was van een paramentenhandel in

concrete uitwerking van deze restauratietheorie

Roermond. Om in te spelen op de toenemende

is goed waar te nemen bij de restauratie van de

vraag naar de vervaardiging en restauratie van

Munsterkerk in Roermond, waar - bij de

beeldhouwwerken en kerkmeubilair, richtten

transformatie tot ideaal kathedraalsilhouet - de

Cuypers en Stoltzenberg in 1852 (samen met

barokke torenbekroningen plaats moesten

beeldhouwer E.F. Georges) een eigen atelier op

maken voor vier hoge torens in gotische stijl.

‘voor Christelijke Beeldhouwkunst,

Het systematisch verwijderen van zicht-

Kerkschilderingen en Kerkmeubelen in alle

verstorende elementen was een terugkerend

Stijlen’. In 1892 zette Cuypers de werkplaats

fenomeen bij de restauratie van historische

voort onder de naam Cuypers & Co.28 Werk was

Afb. 8: Cuypers (in het zwart) geeft aanwijzingen in zijn werkplaats in Roermond.

25

A. Oxenaar, P.J.H. Cuypers en het gotisch rationalisme, architectonisch denken, ontwerpen en uitgevoerde gebouwen 1845-1878, Rotterdam 2009, pp. 392-393.

26

Montijn 2007 (zie noot 24), p. 36.

27

P. Lombaerde, ‘De vrijmaking van monumenten: het maatschappelijke debat’, in: J. de Maeyer (red.), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg. Handelingen van het Nederlands-Vlaams

symposium, Leuven 13-14 september 1996, Leuven 1999, pp. 157-163. 28

Van Leeuwen 2007 (zie noot 4), pp. 71-72 en 280.

15

Antoinette, de zuster van Alberdingk Thijm.

Rijksadviseurs, Victor de Stuers, die zeer van

veel terecht.31 De eerste echte stappen tot het

Tussen de beide heren groeide een hechte

hem onder de indruk was. Met zijn ontwerp

(her)ontwikkelen van een algemeen

vriendschap. Op aanraden van Alberdingk Thijm

voor het Rijksmuseum in 1875 introduceerde

cultuurbeleid werden gezet in het begin van de

verhuist Cuypers in 1865 met zijn gezin naar

Cuypers een bouwstijl die door de Stuers werd

jaren zeventig van de 19de eeuw, die leidden tot

Amsterdam, waar hij al snel in intellectuele

gepropageerd als hét voorbeeld voor de

de oprichting van het College van

kringen verkeerde.29

nationale bouwkunst en de architectuur van de

Rijksadviseurs voor de Monumenten van

30

rijksoverheid. Ten tijde van de instelling van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van

Geschiedenis en Kunst in 1874. Over het algemeen wordt het in 1873 gepubliceerde

1.3. Het college van Rijksadviseurs en de afdeling Kunsten en Wetenschappen

Geschiedenis en Kunst in 1874, werd Cuypers

artikel Holland op zijn smalst van Victor de Stuers gezien als de katalysator voor deze

algemeen erkend als bekwaam architect en

Rond het midden van de 19de eeuw ontbrak het

ontwikkeling.32 Als onderdeel van het

technisch constructeur. Daarnaast gold hij door

nog altijd aan een nationaal rijksbouwbeleid of

opkomende nationale besef, werd al vanaf de

zijn werk aan de Munsterkerk en zijn

een algemeen cultuurbeleid voor

vroege 19de eeuw aandacht besteed aan de

benoeming tot Dombaumeister in Mainz in 1870

monumentenzorg. Hoewel er binnen het

analyse en instandhouding van de eigen

als een autoriteit op restauratiegebied. Zijn

ministerie van Binnenlandse Zaken wel een

nationale identiteit.33 Alberdingk Thijm stelde

reputatie werd versterkt door zijn invloedrijke

afdeling Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen

dat het materiële erfgoed, als gebouwde

vrienden, zoals Viollet-le-Duc en Alberdingk

bestond tot aan 1875, had zij een zeer breed

geschiedenis, bewaard diende te worden als

Thijm. Cuypers raakt ook snel bevriend met de

takenpakket inclusief het beleid op onderwijs.

herinnering aan betere tijden. Bovendien zou

jurist en latere secretaris van het college van

Hierdoor kwam er van ‘monumentenzorg’ niet

de architectuur een helende en opvoedende

29

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), p. 217.

30

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), pp. 227-229.

31

F.J. Duparc, Een eeuw strijd voor Nederlands cultureel erfgoed, ‘s Gravenhage 1975, pp. 1-2.

32

Duparc 1975 (zie noot 31), p. 2.

33

A.J. Looyenga, ‘Ideologie, architectuur en historisch erfgoed in Nederland’, in: J. de Maeyer (red.), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg. Handelingen van het Nederlands-Vlaams

symposium, Leuven 13-14 september 1996, Leuven 1999, pp. 60-61.

16

invloed op het volk hebben.34 Thijm wees al

waardevolle historische gebouwen kende en dat

gaan op deze weg. De Stuers laakte in

rond het midden van de 19de eeuw, voordat De

deze in snel tempo verdwenen, met name door

navolging van Alberdingk Thijm in felle

Stuers bij de overheid in beeld kwam, op de

de explosieve groei van steden en de daar uit

bewoording de onverschillige houding van de

verplichtingen van het Rijk ten aanzien van

voortvloeiende ingrepen in binnensteden.36

overheid ten aanzien van de ‘monumenten van

monumentenzorg. De enigszins onverschillige houding van de rijksoverheid werd ook

geschiedenis en kunst’ en de daar uit Een goede bekende van de commissie was de

voortvloeiende verwaarlozing van het

jurist-in-opleiding Victor de Stuers, die in de

materiële, nationale verleden. Hij bepleitte een

zomervakantie als correspondent fungeerde en

uitbreiding van het staatsapparaat om de strijd

De rijksoverheid nam in de nasleep enkele

zich tijdens zijn rechtenstudie al kritisch

aan te kunnen gaan tegen ‘vandalisme en

maatregelen, zoals de instelling in 1860 van de

uitsprak over de sloop van middeleeuwse

wansmaak’.38

commissie der Koninklijke Akademie van

stadspoorten in Maastricht. Hoewel de

Wetenschappen tot het opsporen, het behoud

commissie nog geen doorbraak betekende in de

In de laatste pagina’s van Holland op zijn

en het bekend maken van overblijfselen der

vorming van een nationaal cultuurbeleid, kan er

smalst, zette de Stuers al zijn gedachten uiteen

vaderlandsche kunst. De commissie fungeerde

vanaf het midden van de 19de eeuw een

over een College van Rijksadviseurs.39 Dit idee

in theorie als adviesorgaan van de minister van

toenemende positievere houding van de

had de commissie van de Koninklijke Academie

Binnenlandse Zaken, maar was niet bij machte

overheid ten aanzien van het rijksbouwen en de

een aantal jaren eerder al geopperd. Bij het

om concrete invloed uit te oefenen op het

instandhouding en bescherming van

opstellen van de begroting van 1874 in

bekritiseerd door de in 1842 opgerichte Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst.

35

37

kunstbeleid. De commissie toonde door middel

monumenten waargenomen worden.

van uitgebreide documentatie wel duidelijk aan

artikel Holland op zijn smalst van De Stuers

daadwerkelijk was gepubliceerd) werd er al

dat Nederland een enorme hoeveelheid

was in 1873 een krachtige impuls om voort te

ruimte gemaakt voor ‘kosten bewaring van en

34

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 223.

35

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), p. 168.

36

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), p. 169.

37

J. de Maeyer (red.) 1999 (zie noot 27), p. 13.

38

V. De Stuers, ‘Holland op zijn smalst’, De Gids 1873.

39

De Stuers 1873 (zie noot 38), pp. 393-402.

Het

november 1873 (vóór het artikel van De Stuers

17

toezigt op gedenkteekenen van Nederlandsche Geschiedenis en Kunst, reis en verblijfskosten 40

(…)’.

vandalisme, waaraan gedurende de laatste

college gevraagd ‘advies uit te brengen over de 41

jaren deze gedenkteekenen ten prooi waren’.

Er werd tevens geld gereserveerd voor

plannen en hunne uitvoering betreffende oprigting of herstelling van gebouwen geheel of

de bezoldiging van een secretaris, die toezicht

Hoewel de Tweede Kamer het idee om

gedeeltelijk ten kosten van het Rijk

moest houden op de restauraties die met

adviseurs te benoemen toejuichte, beoordeelde

ondernomen’.44 Als voorbeeld voor het College

behulp van rijkssubsidies mogelijk gemaakt

men de instelling van een vast adviescollege als

van Rijksadviseurs diende de al in 1837 in

42

zouden worden. Minister Johan Geertsema

‘betrekkelijk te weelderig’.

Monumentenzorg

België opgerichte ‘Commission des Monuments

schreef in de toelichting op de begroting dat de

werd blijkbaar binnen de Tweede Kamer nog

Historiques’, die door middel van een breed

instelling van het college van rijksadviseurs een

altijd als een soort luxe beschouwd. De

netwerk van inspecteurs en correspondenten

bittere noodzaak was: ‘Het is gebleken voor de

regering hield echter vast een het principe van

verantwoordelijk was voor de advisering

Regering van groot belang te zijn, dat zij zich

vaste adviseurs. Nadat de begroting bij wet was

omtrent het behoud en de restauratie van

voortdurend het advies verzekere van bevoegd

vastgelegd, wendde Geertsema zich tot de

monumenten.

erkende beoefenaars der Vaderlandsche

Koning met de voordracht voor een Koninkijk

oudheidkunde. Restauratie van gedenkteekenen

Besluit, voor de benoeming van ten hoogste

Koning Willem III ging akkoord met het 43

op zich zelve is van luttele betekenis, zoolang

vijftien adviseurs, met daarbij één secretaris.

zij geene waarborgen oplevert van juistheid,

De rijksadviseurs werden gemachtigd om

van de adviseurs aan de koning voorbehouden

die alleen verkrijgbaar is, door kennis van

gevraagd en ongevraagd advies aan de

bleef. Geertsema droeg vervolgens negen

hetgeen behoort gedaan of nagelaten te

regering uit te brengen omtrent de zorg en het

adviseurs voor om zitting te nemen in het

worden. (…) gelden beschikbaar te stellen tot

behoud van gebouwen of voorwerpen, die voor

college. Omdat de regering het raadzaam

bewaring en herstel onzer monumenten zonder

de vaderlandse geschiedenis van belang

achtte om een ambtenaar in het college op te

zekerheid, dat zij doelmatig en naar eisch

werden geacht. Naast advisering over

nemen om de financiële belangen van de staat

worden besteed, staat gelijk met het

kunstverzamelingen van het Rijk, werd het

te waarborgen, werd voormalig burgemeester

40

Duparc 1975 (zie noot 31), p. 2.

41

Duparc 1975 (zie noot 31), p. 2.

42

Duparc 1975 (zie noot 31), p. 2.

43

Duparc 1975 (zie noot 31), p. 3.

44

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 94.

voorstel, waarbij hij wel eiste dat de benoeming

18

van Haarlem en Amsterdam, C. Fock, benoemd

miserabele toestanden en

deze rol op zich te nemen. De inmiddels goed

tot voorzitter. De Stuers werd aangesteld als

herstellingswerkzaamheden van historisch

aangelegde treinverbindingen, stelden hen in

secretaris. Cuypers werd in het college

waardevolle objecten. In dat geval ondernam

staat om veel te reizen en in situ de

benoemd vanwege zijn ervaring als architect en

het college pogingen om de monumenten te

restauraties te inspecteren. Er ontstond een

zijn kennis van de restauratiepraktijk. Architect

behouden of zorgwekkende

effectieve adviespraktijk, waarbij De Stuers de

en hoogleraar bouwkunde in Delft E. Gugel

verbouwingsplannen te corrigeren.

ingediende ontwerpen bekeek en doorspeelde

werd als tweede bouwkundige aan het college

voor préadvies aan één van de leden (bij

toegevoegd. Verder bestond het College van

Zoals in de taakstelling expliciet stond vermeld,

restauratieplannen voornamelijk aan Cuypers).

Rijksadviseurs uit C. Leemans (directeur van

werd het college tevens om advies gevraagd bij

In de maandelijkse vergadering werd het

het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden),

restauraties die met rijkssubsidie mogelijk

préadvies van commentaar voorzien en werden

A.J. Enschedé (gemeentearchivaris in Haarlem),

werden gemaakt. Voor het toekennen van de

de plannen beoordeeld.47 Over de

C. Vosmaer (kunstcriticus en redacteur van de

subsidie diende het ontwerp van de restauratie

daadwerkelijke impact van het advies van de

Nederlandsche Spectator), J. Weissenbruch

aangeleverd te worden voor goedkeuring door

rijksadviseurs bestaat enige onduidelijkheid.

(schilder en tekenaar) en J.R.T. Ortt

de minister van Binnenlandse Zaken, die op zijn

Adviseurs hadden naar eigen zeggen het recht

beurt geadviseerd werd door het college. In

om projecten met rijkssubsidie te corrigeren en

College van Rijksadviseurs ging advisering over

sommige gevallen werd hen voorgesteld om

zij stelden tevens dat de opdrachtgevers

behoud en herstel van monumenten samen met

zelf een ontwerp voor het herstel (van

verplicht waren deze correcties in acht te

45

(hoofdinspecteur van Waterstaat).

In het

46

onderdelen) uit te werken.

de Rijksoverheid. Aan het college werd via de

aanvraag ging één rijksadviseur ter plaatse

minister van Binnenlandse Zaken om advies

kijken, die vervolgens verslag uitbracht aan het

Rapporteurs van de Tweede Kamer melden

gevraagd. Daarnaast werden de rijksadviseurs

college. Waar het zaken van bouwkundige aard

echter ‘dat het opvolgen van de wenschen der

ook door correspondenten geattendeerd op

betrof, werd Cuypers of Gugel aangewezen om

Adviseurs in geen geval tot voorwaarde van

45

Duparc 1975 (zie noot 31), pp. 3-5.

46

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), pp. 217-219.

47

Oxenaar 2007 (zie noot 25), pp. 384-385.

48

Tillema 1975 (zie noot 7), p. 274.

Bij iedere

nemen.48

normstellende adviezen over nieuwbouw voor

19

(...) te schenken subsidie zou worden 49

gesteld’.

De minister sprak vervolgens zijn

speciale aandacht: ‘De meeste dezer kerken worden intusschen òf op bedroevende wijze

bereidheid uit de adviseurs steeds te

verwaarloosd, òf op niet minder

raadplegen, maar gaf daarbij aan dat het

betreurenswaardige manier onderhouden’.51

opvolgen van adviezen van het college niet als

Naast het verval van goede smaak, wees het

voorwaarde gesteld werd voor het verstrekken

college op de tekortschietende opleiding en

van rijkssubsidie. De beslissingsbevoegdheid

technische kennis van metselaars en

diende bij het ministerie te blijven.

timmerlieden die onder de titel van architect

Architectuurhistoricus Aart Oxenaar stelt

met de instandhouding van vele monumenten

bovendien dat de rijksadviseurs plannen niet

waren belast.52 Zowel bij nieuwbouw als bij

snel konden afdwingen als de de door hen

herstelwerkzaamheden werden voor het

voorgestane restauratie zeer kostbaar was en

merendeel geen geschoolde architecten

het Rijk maar een beperkt subsidiebedrag

ingeschakeld, maar lokale timmerlieden,

beschikbaar stelde.50 De zeggingskracht van de

metselaars, aannemers en schrijnwerkers. Als

adviseurs nam wellicht toe naarmate het

negatief voorbeeld werd verwezen naar de

rijksaandeel in de dekking van de kosten

O.L.V kerk in Eelde, waar de wanden onder een

essentieel was voor een geslaagd herstel van

witte stuclaag waren bedekt en waarin in 1875

het monument. De rijksadviseurs wezen na hun

een nieuw plafond werd gerealiseerd.53

aantreden op de slechte toestand waarin de

Alberdingk Thijm typeerde de eigentijdse

‘monumenten van geschiedenis en kunst’

architecten als pleisteraars, met weinig

verkeerden. Kerkgebouwen kregen hierbij

ervaring, studie en kennis en een gebrekkig

Afb. 9: De verlening van rijkssubsidie voor het jaar 1882 ten behoeve van de restauratie van de St. Michaëlskerk in Zwolle, 2 november 1882.

49

Tillema 1975 (zie noot 7), p. 274.

50

Oxenaar 2007 (zie noot 25), pp. 392-397.

51

Tillema 1975 (zie noot 7), p. 271.

52

Tillema 1975 (zie noot 7), p. 271.

53

Tillema 1975 (zie noot 7), p. 272.

20

inzicht in middeleeuwse bouwstijlen. De kreet

benadering bij restauraties. Zo werd vanaf

de

‘wandalisme’, rond het midden van de 19

1875 fotografie stelselmatig ingezet om de

eeuw door Thijm gemunt, werd door de

bestaande situatie vast te leggen en werd er in

rijksadviseurs steevast gebruikt om de

sommige gevallen intensief bouwhistorisch

‘misstanden’ bij verbouwingen van het interieur

onderzoek verricht. Het herstellen van oude

van kerken weer te geven.

gebouwen was voor het college echter geen

De ergernissen van het college omvatten de

doel op zich, maar onderdeel van de verheffing

bepleistering van de binnenmuren en plafonds,

van het volk. Hoewel men in theorie behoud

vervanging van oude constructies en het

boven herstel stelde en ook Cuypers pleitte

inwisselen van ‘ramen met sierlijk maaswerk’

voor behoud van zoveel mogelijk oorspronkelijk

en glas-in-lood voor ijzeren vensters met wit

Afb. 10: Overzicht van het interieur van de Hervormde

materiaal, werd in de praktijk in veel gevallen

glas. De zorg ging met name uit naar de oude

kerk in Eelde, met de gepleisterde wanden en het in

ingrijpend vernieuwd. Het authentieke

muurschilderingen in kerken, die in veel

1875 gerealiseerde plafond.

materiaal werd gewaardeerd, maar historische

gevallen na de hervorming onder een pleisterlaag bedekt werden en bij het rigoureus verwijderen van deze lagen onherstelbaar 54

beschadigd werden.

Een complicerende factor

voor de rijksadviseurs was het feit dat in 1868 het Koninklijk Besluit van 1823 was

bouwsporen en de studie van het bestaande in dat geval af van de welwillendheid van het kerkbestuur.55 De Hervormde gemeenten zagen echter de bemoeienis van met name Cuypers en De Stuers als een eerste stap richting de ‘rekatholisering’ van het protestantse bezit.

ingetrokken, waarbij voor het stichten, herbouwen en verbouwen van kerken en voor het verwijderen van kunstvoorwerpen of historische monumenten in de kerk, de toestemming van de koning nodig was. De mate van overheidsbemoeienis hing bij kerken 54

vormen voor Cuypers vooral als bronnen voor (en de legitimatie van) een succesvolle reconstructie en inspiratie voor de voortzetting van het monument. Wanneer het bouwhistorisch onderzoek op bepaalde punten niet voldoende informatie opbracht, werden

Het behouden van de monumenten als educatieve instrumenten voor de bevordering

lokale bronnen gebruikt om ontbrekende delen aan te vullen.56

van het nationale gevoel en de algemene kunstontwikkeling, werd gekoppeld aan een toenemende wetenschappelijke, zorgvuldige

Binnen het college ontstond met name tussen Cuypers en De Stuers een hechte band. De

W. van Leeuwen, ‘“Het voorrecht der restauratie”: stand van onderzoek in Nederland’, in: J. de Maeyer (red.), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg. Handelingen van het

Nederlands-Vlaams symposium, Leuven 13-14 september 1996, Leuven 1999, pp. 21-22. 55

Tillema 1975 (zie noot 7), pp. 271-272.

56

W. van Leeuwen 1999 (zie noot 54), pp. 25-29.

21

Stuers waardeerde de door Cuypers

Daarnaast werden ook de ontwikkeling van de

college, was hij zowel adviseur als ambtenaar

voorgestane bouwkunst, gefundeerd op de

functies van De Stuers en Cuypers binnen het

van hetzelfde beleidsonderwerp.58

beste voorbeelden uit het verleden en zijn

college met argwaan gevolgd door de overige

restauratiekennis. Beide mannen wisselden

leden. De positie van De Stuers in het College

Na zijn benoeming als referendaris van Kunsten

continu een stroom aan informatie uit, waarbij

van Rijksadviseurs was in 1875 discutabel

en Wetenschappen zorgde De Stuers ervoor dat

De Stuers naar materialen, bouwstijlen en de

geworden. Op 1 juli trad hij af als secretaris en

gelijkgezinden op belangrijke posities binnen de

voortgang van de restauratieprojecten vroeg en

werd hij, op aanraden van minister Heemskerk,

afdeling aangesteld werden, naar eigen zeggen

Cuypers zijn ideeën over restauraties en

benoemd tot referendaris van de nieuwe

om de kwaliteit van het rijksbouwen te

nieuwbouwprojecten ventileerde. Vanuit het

afdeling Kunsten en Wetenschappen. Deze

verbeteren.59 In 1876 werd Cuypers benoemd

college kwam vanuit diverse invalshoeken

afdeling werd in het leven geroepen, omdat de

tot ambtelijk rijksbouwkundige en kreeg hij als

kritiek op het katholieke duo. In 1877 uitte

kleine afdeling Onderwijs, Kunsten en

Architect der Rijksmuseumgebouwen een eigen

Vosmaer in een artikel in de Nederlandsche

Wetenschappen niet was berekend op de

bureau in Amsterdam. Een van zijn

Spectator expliciet zijn ongenoegen over de

verwerking van de grote hoeveelheid

belangrijkste taken betrof de bouw van het

werkwijze van het college. Later uitten ook

correspondentie vanuit het College van

nieuwe Rijksmuseum. Door de aanstelling van

voorzitter Fock en ondervoorzitter Leemans

Rijksadviseurs. Daarbij kwam het toenemende

rijksadviseur Cuypers als ‘ambtenaar’ van de

kritiek op De Stuers. De tweespalt binnen het

besef bij de Staten-Generaal dat de

afdeling Kunsten en Wetenschappen, kon De

college richtte zich hoofdzakelijk op de

rijksoverheid zich (ambtelijk) intensiever in

Stuers hem veel directer bij álle rijksprojecten

vermeende bevoordeling van de middeleeuwen

moest zetten voor een nationaal cultuurbeleid.

waarmee de referendaris van doen had

bij restauraties en het rijksbouwen. De focus op

Naast alle zaken omtrent kunst en wetenschap,

betrekken.60 De Stuers stelde zelf in 1897: ‘Ik

de ‘katholieke’ middeleeuwen (voor de

was De Stuers ook verantwoordelijk voor de

heb den gedienstigen man jarenlang officieel en

reformatie) sloot niet aan bij de protestantse

ambtelijke behandeling van de activiteiten van

officieus duchtig geëxploiteerd: zoo werd er

visie op de nationale geschiedenis.57

het College van Rijksadviseurs. Omdat hij geen

vanwege het departement van Binnenlandsche

secretaris, maar nog wél lid was van het

Zaken niets meer gebouwd noch gerestaureerd,

57

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), pp. 102-104.

58

Duparc 1975 (zie noot 31), pp. 9-10.

59

Onderhoud was tot dan toe nog altijd in handen geweest van Waterstaat.

60

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), pp. 175-176.

22

voor post- en telegraafgebouwen,

(en onbezoldigd) de werkzaamheden van

belastingkantoren en douaneposten. Niet lang

restauraties inspecteerde. Hij ziet het

daarna neemt Peters de sinds het vertrek van

controleren van eigengemaakte plannen niet als

Rose nog altijd vacante functie van

een obstakel voor juiste advisering: ‘wanneer

bouwmeester der landsgebouwen in. In 1878

een architekt een werk inspekteert dat naar

wordt architect Jacobus van Lokhorst

zijne plannen wordt uitgevoerd, dan inspekteert

aangesteld als rijksbouwkundige voor onder

hij doodeenvoudig het werk van den

andere gebouwen van onderwijs, archieven en

aannemer’. Hij beoordeelt naar eigen zeggen

provinciehuizen. Rond 1875 waren al eerder

volstrekt niet ‘zijn eigen werk, dat zijn de

tekenaars, administratief personeel en

plannen die hij maakte, welke vooraf door de

opzichters in verschillende delen van het land

Commissie van Rijksadviseurs zijn beoordeeld,

beschikbaar gesteld. Via het college van

en goedgekeurd’.62

rijksadviseurs werd Adolph Mulder als ‘opzichter-teekenaar’ in dienst genomen.

De interne twisten van het college hielden aan en de ruzies waren dermate uit de hand

Omdat Cuypers, zeker na zijn aanstelling als

gelopen dat Fock, Leemans en Vosmaer na de

Architect der Rijksmuseumgebouwen, bij

vergadering van 10 januari 1878 hun eervol

nieuwbouw- en restauratieprojecten in veel

ontslag aanvroegen bij het ministerie van

gevallen verschillende functies bekleedde

Binnenlandse Zaken (verleend op 6 juni). De

(rijksadviseur, particulier architect en ontwerper

situatie werd onwerkbaar en op 11 januari

van restauratieplannen), werd hem vanuit het

1879 besloot minister Kappeyne van de

zonder dat Cuypers deswege gehoord en

College van Rijksadviseurs verweten dat hij te

Coppello uiteindelijk tot opheffing van het

geraadpleegd was’.61 Naast Cuypers kreeg

veel uitvoering en advisering in eigen hand

College van Rijksadviseurs. Om toch voldoende

Cornelis Hendrik Peters - die vanaf 1867 bij het

hield: ‘le controlé controleur’. Cuypers

inspectie op restauraties uit te kunnen oefenen,

particuliere bureau van Cuypers in Amsterdam

beschouwde zichzelf echter nog altijd als een

werden diverse architecten door de minister

was opgeleid - in 1877 de verantwoordelijkheid

gedelegeerde adviseur, die geheel belangeloos

gevraagd om in tweetallen als rijksadviseur op

Afb. 11: Victor de Stuers (links) in overleg met rijksadviseur Pierre Cuypers.

61

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), p. 217.

62

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 105.

23

te treden. Cuypers bleef op deze wijze in

concreet restauratieproces. Slechts bij enkele

rijksadviseurs dat ze bereid waren hun plan aan

functie en werd op zijn veldbezoeken vaak

projecten wordt hier wat dieper op ingegaan,

te passen. Deze aanpassingen zijn niet van de

vergezeld door architect Hezenmans, ingenieur

zoals bij de Hervormde Kerk in Stedum, de St.

grond gekomen en mogelijk nooit

van Waterstaat J.G. van den Bergh

Walburgiskerk in Zutphen en de Ridderzaal in

geconcretiseerd, aangezien Cuypers zelf voor

(1824-1890) en door De Stuers zelf. In alle

Den Haag. Al in 1874 werd het college van

een nieuw restauratieplan zorgde, getekend

gevallen hoefde Cuypers niet al te veel

rijksadviseurs geattendeerd op de kerk van

door Adolph Mulder. Deze plannen werden in de

weerstand te verwachten. In de literatuur wordt

Stedum. De correspondent in de regio deelde in

vergadering van de kerkvoogdij goedgekeurd

aangegeven dat de ruzies binnen het college

1876 mee dat bij voorgenomen

en op 28 september gaf ook het college van

(achteraf bezien) de weg hebben vrijgemaakt

herstelwerkzaamheden de schilderingen en

rijksadviseurs hun fiat. Net als bij de

voor een sterk en gecoördineerd cultuurbeleid,

zerken schade zouden ondervinden. Deze

restauratie van de Grote Kerk in Zwolle werden

gedomineerd door Victor de Stuers en Pierre

werkzaamheden betroffen het opnieuw

de tekeningen later weergegeven in de

Cuypers. Na de opheffing van het college waren

bepleisteren van het interieur, het ‘weghakken

Mededeelingen van de Rijksadviseurs. Cuypers

De Stuers en Cuypers geen rekenschap meer

van kolommen’ ten behoeve van nieuwe

maakte tevens een begroting van kosten met

verschuldigd aan een adviescommissie en had

consoles en het aanbrengen van lijsten en

een totaalbedrag van f. 32.000 en de

64

de persoonlijke visie van Cuypers, zoals

architraven om de vergrote ramen.

verwoord in zijn vele adviezen aan de minister

adviseurs benaderden vervolgens de

rijkssubsidie te verlenen, vergezeld van een

van Binnenlandse Zaken, een veel directere

kerkvoogdij en benadrukten de waarde van

beschrijving van het belang van het monument

muur- en gewelfschilderingen. Cuypers zelf

in Stedum. Bij Koninklijk Besluit zegde het Rijk

vreesde voor verminking van de kerk en liet

drie termijnen van f. 8.000,- toe vanaf 1877.

1.4. Rijksadviseur versus restauratiearchitect

onderzoek doen.

De kerkvoogdij diende zelf drie jaar lang f.

In de diverse literatuur over Cuypers wordt bij

Na ontdekking van waardevolle schilderingen

specifieke restauratieprojecten vooral het

bezocht Cuypers de kerk met de secretaris van

De plannen van Cuypers werden door een oud-

‘restauratievraagstuk’ belicht en niet zozeer zijn

de rijksadviseurs, Hooft van Iddekinge, en ging

medewerker van hem, architect Van Langelaar,

rol als rijksadviseur ten opzichte van de

hij het gesprek aan de met kerkvoogden. Deze

‘uitgevoerd’ en naast Cuypers inspecteerden

opdrachtgever en de restauratiearchitect in een

schreven vervolgens op 31 mei 1876 aan de

ook Hooft en Gosschalk de voortgang en

63

uitwerking.

63

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 105.

64

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 95.

De

rijksadviseurs adviseerden aan de minister om

1000,- bij te dragen.

24

uitvoering van de werkzaamheden. Zoals boven

omdat ze ‘prachtig zijn, hoe eenvoudig zij ook 66

Hij had wellicht toch meer

romaanse stijl’ van het gebouw. De tekeningen

reeds vermeld, vormde de positie van Cuypers

mogen schijnen’.

als opsteller van een plan dat hij niet zelf

taken en bevoegdheden dan enkel zijn werk als

goedkeuring terecht bij de minister van

uitvoerde, maar wel controleerde, voor twisten

opzichter en uitvoerend architect. Uit de

Binnenlandse Zaken. Deze vroeg op zijn beurt

in het college. Met name bij het

literatuur wordt ook geenszins duidelijk of Van

de het college van rijksadviseurs om hun

restauratieproject in Stedum kwamen fricties

Langelaar gedurende de restauratie ook zelf

oordeel. De rijksadviseurs waren allerminst

en tegenstellingen bij de rijksadviseurs naar

nog aanvullende ontwerptekeningen heeft

gecharmeerd van het werk van Singels en

voren. Samenvattend kan gesteld worden dat

gemaakt en uitgewerkt en of hij eventueel zelf

voegden drie alternatieve schetsen toe voor de

uit de literatuur naar voren komt dat Cuypers -

onderzoek heeft verricht ten behoeve van de

trappartij.69 Zij stelden namelijk dat Singels ten

niet alleen als adviseur en inspecteur, maar

restauratie van de kerk in Stedum.

onrechte de voorgevel van de Grote Zaal als

vooral ook als ontwerper van de

kwamen via zijn chef Lodewijk Mazel voor

‘laat-romaans’ had gekarakteriseerd en dat los

restauratietekeningen - een zeer grote invloed

Naast het project in Stedum wordt bij de

daarvan ‘de ontworpen trap volstrekt niet

heeft gehad op het resultaat van de restauratie

restauratie van het Binnenhof in Den Haag in

volgens den laat-Romaanschen stijl geteekend’

van de kerk in Stedum. Van Langelaar

het werk Van der Peet en Rosenberg enigszins

was.70 Uiteindelijk verzocht Mazel de

fungeerde volgens auteur Van Leeuwen in het

op Cuypers’ functie als rijksadviseur

rijksadviseurs om zelf een uitgewerkt ontwerp

restauratieproces als ‘uitvoerder’ van de 65

plannen van Cuypers.

Opvallend is echter wel

67

ingegaan.

In het voorjaar van 1876 meldde

aan te leveren. Vervolgens werd na

Singels, ingenieur-architect der landsgebouwen

stormschade in januari 1877 duidelijk dat de

dat Van Leeuwen aangeeft dat Van Langelaar

in de residentie, dat de toegangstrap van de

werkzaamheden niet beperkt konden blijven tot

(weliswaar wegens afwezigheid van Cuypers)

Grote Zaal op het Binnenhof in zeer slechte

de trap, maar dat de voorgevel ook dringend

aan het College van Rijksadviseurs bericht dat

staat verkeerde.68 Singels leverde zelf een

herstel behoefde. Vanuit het college van

de schilderingen hersteld moeten worden

nieuw ontwerp, aangepast aan de ‘laat-

rijksadviseurs pakte Cuypers de zaak op. Op 17

65

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), pp. 97-98.

66

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 103. Van Langelaar reageerde op onenigheid binnen het College van Rijksadviseurs over de vraag of alle schilderingen gehandhaafd moeten blijven.

67

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 5), pp. 229-221.

68

Landsbouwmeester Rose had zich in 1861 beperkt tot de vervanging van de kap.

69

Het wordt niet duidelijk of het geheel nieuwe ontwerpen betrof, of dat er enkele aanvullingen of verbeteringen in het ontwerp van Singels waren aangebracht.

70

Van der Peet en Rosenberg (zie noot 5), p. 219

25

augustus berichtte Mazel aan de minister dat

Afb. 12: Foto van de Ridderzaal

Singels het bestek had opgemaakt,

van voor de restauratie van A.

overeenkomstig de van de Heer Cuypers

Mulder.

ontvangen tekeningen en dat hij het een en ander met hem had besproken.71 De (mogelijke) input van Singels in het uiteindelijke ontwerp blijft onbesproken. Ook hier wordt Cuypers niet alleen een belangrijke rol als adviseur toegedicht, maar wordt hij tevens neergezet als een ‘extern restauratiearchitect’. De exacte werkzaamheden van Singels met betrekking tot het uiteindelijke

Afb. 13: Foto van de Ridderzaal na de restauratie van het exterieur.

ontwerp worden echter niet toegelicht, waardoor het moeilijk is het aandeel van Cuypers en Singels te onderscheiden.

71

Van der Peet en Rosenberg (zie noot 5), p. 220.

26

In Zutphen werd op 29 maart 1889 door de kerkvoogdij een verzoek uitgevaardigd aan minister mr. baron Mackay voor het verlenen van subsidie voor de restauratie van de St. Walburgiskerk, waarvan men al eerder op eigen kosten de daken hersteld had. De kerkelijke gemeente was naar eigen zeggen niet in staat om de kosten van de uitwendige restauratie op te brengen en verzocht de minister om een jaarlijkse bijdrage f. 4.000,-. Op 4 april meldde het ministerie dat de rijkssubsidie verleend kon worden. Voor de planbeoordeling dienden echter wel plattegronden, opstanden, doorsneden en detailtekeningen aangeleverd te worden, samen met een begroting van de restauratiekosten. De minister zou vervolgens via De Stuers het advies inwinnen van rijksadviseur Cuypers. De goedkeuring van Cuypers met betrekking tot de tekeningen van

Afb. 14: Het Maria- of noordportaal van de St.

Peteri, de architect van de kerkvoogden, leidde

Walburgiskerk in Zutphen, voor de restauratie.

tot de definitieve subsidieverlening in 1890.72 De rijksadviseur had bij het positieve advies wel te kennen gegeven dat oude en nieuwe elementen in de tekeningen in verschillende kleuren opgenomen moesten worden, dat latere toevoegingen weggelaten dienden te

72

Afb. 15: Het Mariaportaal na de restauratie.

worden en dat de tekening van het

de indruk was en dat de restauratie ‘feitelijk

noordportaal meer nauwkeurigheid behoefte.

door de bekwame opzichter Scheepens’ werd

Het aandeel van Peteri in het resultaat van de

uitgevoerd. Na de dood van Peteri en het

restauratie, bijvoorbeeld aan de hand van de

vertrek van Scheepens kreeg Ezerman de

restauratieontwerpen, wordt in de literatuur

leiding. Wat precies zijn aandeel is geweest in

niet verder toegelicht. Wel geeft Van Leeuwen

het resultaat van de restauratie blijft, net als bij

aan dat De Stuers niet van de architect onder

Peteri en Scheepens, onduidelijk. Volgens Van

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), pp. 107-108.

27

Leeuwen controleerde Cuypers de

had vervaardigd. Wat exact de aanpassingen

artikel van Pey in Negentiende-eeuwse

werkzaamheden en vervulde hij door middel

van Cuypers op de plannen waren, blijft

restauratiepraktijk en actuele

van zijn adviezen tevens een inhoudelijk

onduidelijk. Wellicht hebben met name Peteri,

monumentenzorg, wordt gesteld dat

sturende rol. Cuypers gaf eveneens

maar ook Scheepens en later Ezerman een

opdrachtgevers een grote invloed hadden op de

aanwijzingen voor de detaillering en afwerking

grotere stempel op het eindresultaat van de

19de-eeuwse restauratiepraktijk, zowel bij

van de verschillende elementen. Zo had hij in

restauratie kunnen drukken, dan uit de

restauraties van kastelen, landhuizen of

1891 van de nieuwe tekeningen van Peteri van

literatuur naar voren komt. Bij de casus van de

stadswoningen, als van kerkgebouwen. Hierin

het exterieur de detaillering van het

Grote Kerk in Zwolle zal de rolverdeling tussen

wordt met betrekking tot de geestelijkheid,

beeldhouwwerk ‘gecorrigeerd’ en gaf hij

Koch en Cuypers nader bestudeerd worden.

voornamelijk de langzame ontwikkeling van

aanwijzingen bij het maken van de portaalboog

Hieruit zal blijken of enkel Cuypers

belangstelling voor het kerkelijk erfgoed

en het plaatsen van de nis voor het beeld van

verantwoordelijk was voor de

behandeld. Pey geeft aan dat alleen de grote

St. Walburg. Cuypers gaf aan dat de

restauratieplannen en Koch enkel uitvoerend

stadskerken - waar de Grote Kerk in Zwolle ook

ornamenten ‘sterker spreekende’, scherper,

architect was - zoals wordt geschetst in de

toe gerekend werd - als ‘topstukken van de

kantiger en hoekiger moesten worden

voetnoten en bijlagen van de Cuypersliteratuur

gotische bouwkunst’ werden bewonderd.74

uitgevoerd’.73

- of dat de Zwolse architect zelf ook invloed had

Verder gaat het artikel niet in op de concrete

in het ontwerp en het resultaat van de

handelswijze van de Hervormde kerkbesturen

restauratie van de Grote Kerk.

bij restauraties.

1.5. F.C. Koch en de Hervormde gemeente in Zwolle

De financiële situatie van de Hervormde

In de literatuur staat de rol van Cuypers in de restauratie centraal. De invloed van Peteri, Scheepens en later Ezerman op het resultaat wordt echter niet concreet gemaakt. Aan de

gemeente in Zwolle was vanaf het begin van de

hand van de beschikbare informatie kan gesteld

Bij de restauratie van de Grote- of St.

19de eeuw verslechterd. Gedurende de 17de en

worden dat Cuypers op inhoudelijk vlak stuurde

Michaëlskerk in Zwolle, krijgt Cuypers als

18de eeuw werd de St. Michaëlskerk nog

en adviseerde, dat hij details corrigeerde en dat

rijksadviseur van doen met de Zwolse architect

onderhouden door de stedelijke overheid. In

een positief advies van de rijksadviseur nodig

Frederik Christiaan Koch en het kerkbestuur

1810 kwam echter de volledige scheiding van

was voor het verstrekken van de subsidie. Het

van de Hervormde gemeente in Zwolle als

kerk en staat tot stand. Het kerkbestuur diende

was echter Peteri die de restauratieontwerpen

opdrachtgever voor de restauratie. In het

daarna zelf in het onderhoud (en de kosten

73

Van Leeuwen 1995 (zie noot 6), p. 113.

74

I. Pey, ‘Tot elkaar veroordeeld: architecten, opdrachtgevers en subsidiërende overheid in Nederland (1796-1940)’, in: J. de Maeyer (red.), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg.

Handelingen van het Nederlands-Vlaams symposium, Leuven 13-14 september 1996, Leuven 1999, pp. 47-50.

28

hiervan) van de kerken te voorzien. Het betrof

1857 in Zwolle als zelfstandig architect en zijn

Hoewel W. Koch per 1 januari 1864 in dienst

hier niet alleen de Grote Kerk. Ook de

jongere broer trad bij hem in dienst. In de

trad als stadsarchitect in Kampen, bleef hij

Broerenkerk en de Bethlehemkerk in Zwolle

eerste jaren kreeg Willem nog geen grote

betrokken bij het architectenbureau in Zwolle.

vielen onder het bestuur van de Hervormde

opdrachten. Deze situatie veranderde met het

Er was vanaf 1865 sprake van

gemeente. De enige inkomsten werden gehaald

ontstaan van de eerste

architectenbureau W. & F.C. Koch,

uit de verhuur van banken, legaten en giften en

woningbouwverenigingen in Zwolle na 1850.

verantwoordelijk voor de bouw en verbouw van

de rente over het kerkelijk bezit. Al met al

Willem Koch was één van de initiatiefnemers

tal van gebouwen in Zwolle. Hieruit blijkt dat de

beschikte de kerkvoogdij over te weinig

van de oprichting van de Vereniging tot

jongere broer Koch zich inmiddels tot mede-

financiële middelen om genoeg zorg aan het

verbetering der arbeiderswoningen. Tussen

eigenaar van het architectenbedrijf heeft

onderhoud van de Grote Kerk te kunnen

1850 en 1920, de periode waarin de Willem en

ontwikkeld en wellicht bij absentie van zijn

besteden. Dit leidde tot achterstallig onderhoud

Frederik Christiaan Koch in Zwolle werkzaam

broer de dagelijkse leiding had. Bij sommige

en verval. Voor het behoud was een

waren, steeg het inwonertal van Zwolle van

projecten werd samengewerkt met

omvangrijke restauratie noodzakelijk, die alleen

18000 naar 36.000. Het wonen buiten de stad,

gemeentearchitect J.L. van Essen,

met rijkssubsidie mogelijk gemaakt kon

in een groene omgeving nabij de binnenstad

gemeentearchitect van in Zwolle in de periode

werd populair. De broers ontvingen ook een

1876-1904. Ook buiten Zwolle werkte het

‘restauratiearchitect’, waarbij de keus viel op

aantal opdrachten voor het bouwen van deze

bureau aan onder andere de neoromaanse kerk

F.C. Koch in 1880. De beschikbare informatie

villa’s. Daarnaast leverde de wederopbouw van

te Heino (1867), de in neorenaissance

over de architect is zeer beperkt. Zijn carrière

Enschede na de brand van 1862 ook veel werk

opgetrokken kerk te Gramsbergen (1878) en

wordt kort toegelicht in het artikel ‘Koch & Koch

op voor de gebroeders Koch: een complex van

een kerk in neogotische stijl in Genemuiden

een architectenfamilie rond 1900’ van 1992.76

112 arbeiderswoningen, twee fabrieken, een

(1883). Naast ontwerpen in romaanse,

pakhuis, een houten noodkerk en diverse

renaissance en gotische stijl, was het bureau W.

woningen.77

en F.C. Koch in 1876-1877 verantwoordelijk

75

worden.

Het kerkbestuur koos zelf de

Frederik Christiaan Koch (1840-1917) was afkomstig uit een echte architectenfamilie. Zijn

voor de realisatie van een onderkomen in

broer Willem Koch (1829-1922) vestigde zich in

classicistische stijl voor ouderen in de Van

75

Erdtsieck 1998 (zie noot 20), p. 47.

76

Gemeente Zwolle, ‘Koch & Koch een architectenfamilie rond 1900’, Informatieblad Monumentenzorg en Archeologie 16 (december 1992).

77

Gemeente Zwolle 1992 (zie noot 76), pp. 1-3.

29

Karnebeekstraat in Zwolle. In 1880 wordt F.C.

hij (mede) eigenaar was van een gevestigd

Koch door het kerkbestuur van de Hervormde

architectenbureau en, door de bouw van

gemeente gevraagd als leidend architect bij de

genoemde diverse kerken, aantoonbare kennis

restauratie van de Grote Kerk in Zwolle. Hij is

bezat van historische bouwstijlen. Deze laatste

later vooral bekend geworden als ontwerper

eigenschap wordt door architectuurhistoricus

van de synagoge in de Samuel Hirschstraat in

Coert Peter Krabbe benadrukt in zijn werk

Zwolle in 1897. F.C. Koch had zich rond deze

Ambacht, Kunst en Wetenschap van 1995.

tijd ontwikkeld tot een capabel architect, die

Krabbe geeft aan dat in de 19de eeuw, vanuit de

samen met zijn broer een gerenommeerd

Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst,

78

architectenbureau leidde.

deze architectuurtheoretische kennis van de ‘onderscheidene bouwstijlen van vroegeren en

Na zijn pensionering startte W. Koch het

lateren tijd’ tot de kernwaarden van de ideale

architectenbureau W. Koch & zn. en verhuisde

architect behoorden.79 Uit het volgende

hij in 1900 terug naar Zwolle. F.C. Koch heeft

hoofdstuk zal blijken hoe Koch zich als leidend

eveneens in 1900 met zijn zoon J.D.C. Koch

architect opstelde in de driehoeksverhouding

samengewerkt. De broers Koch waren in Zwolle

met het kerkbestuur van de Hervormde

voornamelijk bekend geworden door hun

gemeente en rijksadviseur P.J.H Cuypers.

ontwerpen voor de sociale woningbouw en enkele villa’s aan de stadsrand. Het was met name buiten Zwolle dat zij ervaring hadden met nieuwbouw van kerken. Het is echter niet bekend of F.C. Koch voor zijn aanstelling als ‘restauratiearchitect’ in 1880, al betrokken was

Afb. 16 (Boven): De in 1883 in neogotische stijl opgetrokken Hervormde kerk in Genemuiden, ontwerp van W. en F.C. Koch.

geweest bij (grootschalige) restauraties. Waarschijnlijk was voor Koch gekozen vanwege

Afb. 17 (links): Zicht op de Hervormde kerk in

zijn lokale bekendheid, maar tevens ook omdat

Gramsbergen, in 1867 gebouwd. Ontwerp van W. en F.C. Koch

78

Gemeente Zwolle 1992 (zie noot 76), pp. 3-8.

79

C.P. Krabbe, Ambacht Kunst Wetenschap. Bevordering van de bouwkunst in Nederland (1775-1880), Zeist/Zwolle 1995, pp. 130-134.

30

Afb. 18: Foto van het noordportaal van de Grote Kerk van voor de restauratie. Naast het portaal links de Hoofdwacht en aan de rechterzijde bevindt zich nog het woonhuis, tevens winkel van de familie van Poorten.

31

2. Naar ‘eene geheele restauratie in het belang der kunst’ De restauratie van de Grote- of St. Michaëlskerk

‘droevige’ toestand van de Grote Kerk rond 80

in Zwolle kende een aanloop vanaf 1875. In dit

1875.

hoofdstuk wordt eerst beschreven hoe enkele

verschillende plaatsen voor een goed deel

de Grote Markt en een enkele foto van het

geplande herstelwerkzaamheden konden

vergaan. De ramen hadden dringend herstelling

interieur, met een weergave van de preekstoel.

uitgroeien tot een algehele restauratie. Een

noodig, ja men vreesde dat zij bij de een of

De tufstenen bekleding van het schip aan de

belangrijke rol was hierbij weggelegd voor

andere stormvlaag zouden inwaaien. Het

noordzijde lijkt in ieder geval verweerd te zijn

Cuypers, vanuit het College van Rijksadviseurs

voorportaal was vervallen en van zijn spits

in vergelijking met het zichtbare materiaal van

voor de Monumenten van Geschiedenis en

beroofd’.81 In de vergaderingen van

het noordportaal en de Hoofdwacht.

Kunst. Hierbij wordt ook aandacht besteed aan de verschijningsvorm van de Grote Kerk van voor de restauratie. Vervolgens wordt in het tweede deel ingegaan op de samenhang tussen de restauratieontwerpen van Cuypers en Koch.

‘De muren brokkelden af en waren op

exterieur gericht op het noordportaal en de

kerkvoogden werd ook al voor 1875 gewezen op de slechte staat van de vensters en het

Het artikel van 31 augustus 1896 gaf ook de

muurwerk van de kerk. Men sprak zich zorgelijk

opinie weer die achteraf heerste over de

uit over de gevaren van vallende brokstukken

architectuur van de kerk van rond 1880. ‘De

82

voor bezoekers. 2.1. Van het vervangen van vensters naar een omvangrijke restauratie In een artikel dat op 31 augustus 1896 na de voltooiing van de restauratie in de Zwolsche courant verscheen, werd gewezen op de

Hoofdwacht, gefotografeerd vanaf de zijde van

Het is lastig om de deze

ramen waren ten deele van ijzer, de sierlijke

gegevens op basis van het beschikbare

traceeringen zoo rijk en afwisselend van vorm

fotomateriaal te beoordelen. Van de situatie

waren door de meest onmogelijke lijnen en

van de Grote Kerk vóór 1882 zijn namelijk

stijve cirkeltjes vervangen’.83 Op de foto’s van

maar enkele foto’s in de archieven bewaard

het exterieur van de kerk van voor de

gebleven. Het gaat om drie foto’s van het

restauratie is verder te zien dat, naast de

80

Alleen de werkzaamheden in de consistoriekamer werden nog in de jaren 1897-1898 verricht.

81

Anoniem, ‘De Groote of St. Michaëlskerk’, Zwolsche courant 31 augustus 1896.

82

Notulen, vanaf 1843 tevens van de gecombineerde vergaderingen van kerkvoogden en notabalen 1868-1875, Archief Historisch Centrum Overijssel (HCO), inv.nr. 452.

83

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

32

verloren spits op het noordportaal en de aangepaste vensters, ook de pinakels van de balustrade van het noordportaal inmiddels waren vervangen door strakker vormgegeven exemplaren. Over de directe omgeving van de kerk van voor de restauratie werden in het artikel ook enkele woorden gewijd. De hoofdwacht droeg volgens het artikel nog wel de ‘duidelijke sporen van herkomst uit een roemrijk verleden’, maar het was verder geheel ‘verknoeid’.84 De oude foto’s geven weer dat de gevel van de Hoofdwacht was gewit en dat de kruisvensters waren vervangen door 18deAfb. 20: Uitsnede van de Grote Kerk uit het

eeuwse schuifvensters.

kadastrale minuutplan van Zwolle van 1832.

Het kadastrale minuutplan van Zwolle van 1832

Aan de andere zijde van de hoofdwacht vond

toont aan dat de kerk rondom was omzoomd

men een klein kroegje, het Wachtje, tevens

met aangrenzende huizen, gelegen op vijf

bestelhuis voor den een of anderen

percelen aan de noordzijde, één aan de

Afb. 19: Foto van de noordzijde van de kerk van voor

wagendienst. En daarop volgden aan de

oostzijde en drie aan de zuidzijde. Rechts van

de restauratie, met de met witte pleister bedekte

zuidzijde der kerk een reeks woningen die in de

het voorportaal stonden volgens het artikel van

Hoofdwacht (nog met schuifvensters). Links daarvan

geringste achterbuurten beter op haar plaats

1896 ‘een paar winkelhuizen met een kelder

is nog een klein deel van ‘het Wachtje’ te zien.

zouden geweest zijn dan in ‘t hartje van de stad

waarin een blikslagerswinkeltje werd aangetroffen, terwijl een leelijke zwarte schoorsteen tot aan de daklijst van de kerk liep.

84

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

85

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

Tevens toont het zichtbare venster de door de rijksadviseurs sterk bekritiseerde ijzeren venstertraceringen.

aan den voet van een prachtig bouwwerk’.85 De kerkvoogden bespraken bij de vaststelling van de begroting voor 1875 de noodzakelijkheid

33

van het vervangen van de acht ramen aan de

om kosteloos de St. Michaëlskerk in Zwolle te 88

zuid- en westzijde van de kerk. Door middel

inspecteren.

Zij waren namelijk allerminst

van een lening van f. 7000,- konden de

enthousiast over de plannen van Bosboom.

herstellingswerkzaamheden mogelijk gemaakt

onderzoek in te stellen, samen met ‘opzichterteekenaar’ Rudolf Redtenbacher. In de vergadering van het College van Rijksadviseurs gaf Cuypers aan dat de hallenkerk in Zwolle

worden. De opdracht hiervoor was zelfs al

De rijksadviseurs gaven aan ‘dat de

‘zeer verdient hersteld te worden en

aanbesteed. De stadsarchitect van Zwolle, J.W.

geprojecteerde teekeningen der te vernieuwen

gemakkelijk te restaureren zal zijn’.90 Cuypers

Bosboom (1831-1876), had namelijk al een

ramen n. 5, 6 en 7 niet goed te keuren zijn, als

gaf na zijn onderzoek in de

bestek opgesteld voor het gedeeltelijk

zijnde deze niet overeenkomstig den stijl der

kerkvoogdijvergadering van 8 maart 1875 te

89

vernieuwen van zes kerkramen, het geheel

kerk, welke uit de XV eeuw dagteekent’.

vernieuwen van vier ramen en enkele

de documentatie blijkt dat Bosboom in het

restauratie van kerk zou opstellen ‘in het

geval van de tekening van raam nummer 1 wel

belang der kunst’.91

herstellingen aan het noordportaal.

86

De

Uit

kennen dat hij een plan voor ‘eene geheele’

Hervormde gemeente vroeg Gugel, Hoogleraar

het ‘karakter van de XV eeuw’ had gevolgd.

in Delft en lid van het College van

Omdat de tekeningen van Bosboom niet in de

Wat begon als het vernieuwen van enkele

Rijksadviseurs voor de Monumenten van

archieven bewaard zijn gebleven, is het moeilijk

vensters, begon uit te groeien tot een

Geschiedenis en Kunst, om advies voor de te

om na te gaan welke vormgeving de

omvangrijk restauratieproces. De plannen van

rijksadviseurs afkeurden. In ieder geval blijkt

Cuypers werden in 1876 getekend door de

beurt de vraag in bij het college. De

dat de venstertracering van een aantal

Duitse tekenaar Redtenbacher, die enige jaren

rijksadviseurs boden niet alleen aan om advies

voorbeelden op vormentaal en stijlkundige

in dienst van het college van rijksadviseurs

te geven omtrent de vormgeving van de

detaillering aangepast diende te worden.

opereerde. Van deze tekeningen zijn een

vensters, maar verklaarden zich tevens bereid

Cuypers werd opgedragen ter plaatse een

plattegrond, opstand, lengtedoorsnede, het

87

restaureren vensters.

86

Gugel bracht op zijn

Bestek en voorwaarden wegens het vernieuwen en herstellen van de oude ramen en bijbehooren in de Groote of Michaëlikerk, 5 februari 1875, Archief HCO, 1140 Nederlands Hervormde gemeente te Zwolle. Inv.

nr. 596, Stukken betreffende de restauratie, 1875 - 1898. 87

Brief van de kerkvoogdij aan het ministerie van Binnenlandse Zaken 10 oktober 1876, Archief HCO, 1140, inv. nr. 596.

88

Notulen van de vergadering van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst 22 februari 1875, Archief NA, 2.04.40.06 Rijksadviseurs, inv.nr. 1.

89

Advies College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, 25 februari 1875, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

90

Advies College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, 25 februari 1875 (zie noot 89).

91

Notulen van de gecombineerde vergadering van kerkvoogden en notabelen 8 maart 1875, Archief HCO, inv.nr. 452.

34

noordportaal, de oostgevel, de noordzijde,

tekeningen van de rijksadviseur waren

Zal daarom die herstelling plaats hebben dan

detailtekeningen van venster- en

ontvangen. De totale kosten van de restauratie

dienen er middelen gevonden te worden om

kolomprofielen (blad I tot en met VI en VIII) en

waren door Cuypers begroot op f. 83600. Het

van elders in het ontbrekende te voorzien’.94

de situatie van de preekstoel bewaard

kerkbestuur had dan wel eerder een lening

De regering sprak begin 1877 haar bereidheid

gebleven. Deze tekeningen waren afgebeeld in

voorbereid van f. 7000,-, maar was niet in staat

uit om bij te dragen aan de restauratiekosten,

de in 1921 gepubliceerde Mededeelingen van

een dergelijke, kostbare restauratie te

maar stelde als voorwaarde dat de Hervormde

de Rijksadviseurs voor de Monumenten van 92

Geschiedenis en Kunst.

Er is echter niet

93

financieren.

Cuypers adviseerde de

gemeente zelf ook een deel van de kosten voor

kerkvoogdij om bij het Rijk een subsidieverzoek

haar rekening moest nemen. Het kerkbestuur

eerder nader onderzoek gedaan naar deze

in te dienen. Het college van rijksadviseurs

werd tevens verzocht om te onderzoeken of de

ontwerpen van Cuypers of naar de plannen van

bracht een positief advies uit aan het ministerie

stedelijke- en provinciale overheid tot financiële

Koch (en evenmin naar de relatie tussen

van Binnenlandse Zaken: ‘Dit gebouw mag

hulp bereid waren en of een bijdrage van de

beiden). Mogelijk had Cuypers tevens een plan

gerekend worden te behooren onder de

burgerlijke gemeente tot de mogelijkheden

gemaakt voor de zuid- en westzijde van de

belangrijke kerkgebouwen welke in de

behoorde. Het kerkbestuur gaf richting de

kerk. Het is namelijk niet duidelijk hoeveel

Nederlanden overgebleven zijn en is, zoo niet

rijksoverheid aan dat zij niet meer dan f.

bladen het plan van Cuypers exact omvatte.

de eenige dan toch stellig verreweg de

10.000,- beschikbaar konden stellen, verdeeld

Het zou echter merkwaardig zijn als dit het

voornaamste zoogenaamde Hallekerk welke op

over 12 jaar.95 Minister Heemskerk van

geval was en deze tekeningen vervolgens niet,

den Vaderlandschen bodem wordt aangetroffen.

Binnenlandse Zaken achtte de verdeling van de

net als de overige platen, zijn opgenomen in de

Voor eene grondige herstelling in den

restauratiekosten op deze wijze zodanig uit

Mededeelingen.

oorspronkelijken stijl die de Rijks Adviseurs

balans, dat hij aangaf de besprekingen te

wenschelijk achten, zijn echter de middelen

staken. De (financiële) stappen tot

In de vergadering van 15 augustus 1876 deelde

waarover de Heeren Kerkvoogden (...) te

instandhouding van het monument moesten

de voorzitter van de kerkvoogdij mee dat de

beschikken hebben op verre na niet toereikend.

volgens hem in eerste instantie uitgaan van het

92

Mededeelingen van de Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst 1879 (zie noot 11), platen 15-16 en 25-33.

93

Notulen van de vergadering van kerkvoogden en notabelen 15 augustus 1876, Archief HCO, inv.nr. 452.

94

Brief van de Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst aan de minister van Binnenlandse Zaken 19 december 1876, Archief NA, 2.04.13 Ministerie van Binnenlandse Zaken: Afdeling Kunsten

en Wetenschappen, 1875-1918, inv.nr. 1473. 95

Notulen van de vergadering van kerkvoogden en notabelen 23 juni 1877, Archief HCO, inv.nr. 452.

35

kerkbestuur zelf. De minister achtte het niet

van het college van rijksadviseurs op 25 april

Hiervoor werd een lijst met gebouwen

raadzaam om een ‘herstelling van Rijkswege’

1878. Het college concludeerde dat voor eene

samengesteld. Cuypers adviseerde het

uit te voeren: ‘(...) de Regeering heeft zich

degelijke herstelling het niet mogelijk was ‘aan

kerkbestuur vervolgens in 1879 een

daarmede niet verder in te laten dan noodig is

het plan eenige verandering te maken of daarin

verzoekschrift in te dienen om de Grote- of St.

om de zekerheid te erlangen dat van een

bezuinigingen te brengen. Het kan echter

Michaëlskerk op de lijst der Monumenten van

eventueel rijkssubsidie een rigtig en met de

beproefd worden of de herstellingskosten der

Geschiedenis en Kunst te zetten, om op deze

buitenmuren niet voor inkrimping vatbaar zijn,

wijze voor rijkssubsidie in aanmerking te

overeenstemmend gebruik worden gemaakt’.

namelijk door het uitbreken te bepalen tot de

komen.98 Al eerder hadden kerkvoogden al aan

Naar aanleiding van deze dreigende impasse

allergebrekkigste deelen en zóó doende slechts

het ministerie geschreven dat zij in Zwolle net

monumenteele eischen van het gebouw 96

97

traden de kerkvoogden met Cuypers in overleg

het allernoodzakelijkste te herstellen’.

Hoewel

om mogelijke inkrimping van de plannen. Dit

de restauratiekosten werden verlaagd tot f.

Hervormde gemeente in Haarlem, waar een

werd vervolgens besproken in de vergadering

68.150,-, weigerde het ministerie in te

subsidie van f. 100.000,- beschikbaar was

stemmen met rijkssteun.

gesteld.99 President kerkvoogd W.F.E. baron van

Afb. 21. Theodorus Heemskerk

zo veel recht had op rijkssubsidie als de

Aersen Bijeren had tevens aan de minister Enkele maanden later was de politieke houding

aangegeven dat zij ondanks de beperkte

ten opzichte van inmenging inzake

financiën niet akkoord konden gaan met de

Binnenlandse Zaken

monumenten en kunst gedraaid en werd bij de

inkrimping van de restauratieplannen: ‘Een

van 1908 tot 1913.

Staten-Generaal een wetsontwerp ingediend

stuks gewijze herstelling der buitenmuren op

voor het onderhoud van historische

een ongelijkvormige wijze met de bestaande,

gedenktekenen en het verlenen van subsidie

zal toch zoodanige wanstaltigheid moeten

voor het onderhoud en de instandhouding van

veroorzaken, dat ze, zoowel in het belang van

(1852-1932), minister van

gebouwen met oudheidkundige of kunstwaarde.

96

Brief van de minister aan de kerkvoogdij, 13 maart 1878, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

97

Brief van de Rijksadviseurs aan de minister 25 april 1878, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1473.

98

Brief Cuypers aan de kerkvoogdij 17 december 1878, Archief HCO, 1140, inv. nr. 596.

99

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 1 juni 1878, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

36

het schoone, als in dat der kunst iet

sprekend monument bezit, dat men in zeker

kerkvoogdij zelf al f. 35.000,- ter beschikking

opzicht als een Wahrzeichen der stad zou

gesteld voor de restauratie, waarbij een

kunnen roemen, dan kan men het de regeering

hoofdelijke omslag van de burgerlijke bevolking

Daarnaast hadden zij de druk op Cuypers

niet ten kwade duiden wanneer zij tot herstel

was inbegrepen.104 Het Rijk zegde uiteindelijk f.

enigszins opgevoerd, door aan te geven dat zij

van zulk een monument medewerkt’.102

40.000,- aan subsidie toe. Hier werden de

aannemelijk of practicabel schijnt (...)’.

100

de zéér dringende herstellingen niet lang meer

nodige voorwaarden aan verbonden. Ten eerste

uit konden stellen en ‘ongaarne die

De Tweede Kamer was waarschijnlijk in eerste

diende er een volledig uitgewerkt

herstellingen zouden aanbrengen in strijd met

instantie niet onder de indruk van het pleidooi,

restauratieplan, een bestek en een begroting

getuige een brief van de kerkvoogdij aan het

opgesteld te worden. De werkzaamheden

van de post in de Tweede Kamer verdedigden

ministerie van 17 november 1881. Hierin doen

werden gecontroleerd door rijksadviseur

A. baron van Deden en de nieuwe minister van

zij hun beklag over een opmerking van de

Cuypers, vanuit zijn functie als Architect der

Binnenlandse Zaken W. Six het verzoekschrift:

Tweede Kamer dat de kerk niet bouwvallig zou

Rijks Museumgebouwen.

‘Men heeft hier een monument van een zeer

zijn en dat de gemeente zelf wel in staat zou

Het College van Rijksadviseurs was inmiddels

bijzondere soort, een toonbeeld van een

zijn haar te behouden. Bij de brief sturen

ontbonden. Dit had geen directe invloed op het

bouwstijl vroeger in deze gewesten meer

kerkvoogden een begroting mee, om de slechte

restauratieproces, aangezien de

inheemsch, maar die door bijzondere

financiële positie van de Hervormde gemeente

werkzaamheden pas in 1882 begonnen.

den stijl der kerk (...)’.

101

Bij de behandeling

103

omstandigheden hier niet meer in zoo grooten

aan te tonen.

Uiteindelijk stemde de Tweede

getale wordt aangetroffen. Daarbij is de stad

Kamer toe met het voorstel. In de vergadering

herstelling is er niettemin uitzicht op het

Zwolle, wel rijk aan historische herinneringen,

van de kerkvoogdij van 28 januari 1882 kon

bekomen eener Rijksbijdrage, zelfs ook dan,

niet zeer rijk aan historische monumenten.

worden gemeld dat de rijkssubsidie was

wanneer de commissie van Rijksadviseurs

wanneer nu een dergelijke stad een waarlijk

toegestaan. Op 31 mei 1881 had de

mocht worden ontbonden’.105 Wel kan gesteld

100

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 1 juni 1878, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

101

Brief van de kerkvoogdij aan Cuypers, 29 november 1878, Archief NAi, Bureau Archief Cuypers (CUBA), inv. nr. g162.

102

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

103

Brief van de kerkvoogdij aan de minister 17 november 1881, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

104

Brief van de kerkvoogdij aan de minister 4 juni 1881, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

105

Brief Cuypers aan de kerkvoogdij, 2 januari 1879, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

Cuypers stelde zelf in 1879: ‘(...) bij dergelijke

37

worden dat Cuypers, die na het binnenkomen

een belangrijk deel aan de aannemer Meijer uit

Dit geeft aan dat Koch in ieder geval op de

van de adviesaanvraag voor de restauratie van

Zwolle toevertrouwd.

hoogte was van de plannen van Cuypers uit

vensters al een centrale rol op zich had genomen, na de opheffing van het College van Rijksadviseurs een nog dominantere positie bij dergelijke restauraties kon innemen. Cuypers werd bij zijn inspecties in eerste instantie bijgestaan door J.G. van den Bergh (1824-1890), die echter al snel vervangen werd door Hezenmans. Uit de correspondentie tussen Cuypers, Koch en de Hervormde gemeente blijkt dat Van den Bergh en Hezenmans enkel een seconderende functie hadden. Het Rijk eiste dat er een aparte commissie in het leven werd geroepen die toezicht hield op de inkomsten en uitgaven tijdens de restauratie. Vanuit het kerkbestuur nam presidentkerkvoogd W.F.E. baron van Aersen Bijeren van Foxhol zitting in de commissie. J.H. Geertsema, destijds commissaris van de koning in Overijssel, werd vanuit de overheid als commissielid benoemd.106 Zoals reeds vermeld werd door het kerkbestuur F.C. Koch als leidend

1876 en dat de rijksadviseur zeer waarschijnlijk 2.2. Twee sets met plannen: Cuypers versus Koch Uit de vergelijking van bronmateriaal met de literatuur komt enige onduidelijkheid naar voren omtrent de status van de plannen van Cuypers van 1876. Het ontwerp van Cuypers zou, vanwege de te hoge kosten, nooit uitgevoerd zijn.107 Dit komt ook overeen met het feit dat van de hand van F.C. Koch vanaf 1882 nieuwe ontwerptekeningen voor de restauratie zijn gemaakt. In een brief aan het ministerie van 20 februari 1882 geeft het kerkbestuur echter aan dat Koch ‘zich bereid heeft verklaard zich met die werkzaamheden te belasten, maar ons te kennen heeft gegeven, dat hij, alvorens over te gaan tot het maken van een bestek, gaarne met den ontwerper van het plan [Cuypers], een onderhoud zou hebben, ten einde met diens denkbeelden meer volledig bekend te worden’.108

architect benoemd. De uitvoering werd voor

106

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

107

Gemeente Zwolle in samenwerking met Stichting Levende Stadsgeschiedenis 2005 (zie noot 3.

108

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 20 februari 1882, Archief HCO, inv.nr. 452.

109

Brief Cuypers aan de kerkvoogdij, 8 april 1879, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

voor het opstellen van Koch’s restauratieplan al zijn opvattingen met de architect heeft gedeeld. Om de samenhang van de plannen van Cuypers en Koch te onderzoeken, wordt voor de beschrijving van de restauratiewerkzaamheden eerst dieper op beide ontwerpen ingegaan, gebruik makend van de beschikbare ontwerptekeningen van het exterieur. Cuypers was in ieder geval zelf zeer content met zijn restauratieontwerpen voor de St. Michaëlskerk. Hij geeft namelijk in april 1879 aan dat hij de plannen graag terug wil hebben van het kerkbestuur, zodat hij deze naar München kan sturen voor een daar in juli te houden kunsttentoonstelling. De minister had Cuypers opdracht gegeven om voor deze tentoonstelling een selectie te maken van tekeningen en plannen van de ‘vaderlandsche monumenten van geschiedenis en kunst’.109 De tekeningen van de plattegrond van de Grote Kerk van Cuypers en Koch zijn vrijwel identiek. De

38

omliggende percelen, grenzend aan de kerkmuren, zijn wel ingetekend, maar de bebouwing daarvan is in de ontwerpen weggelaten. Een verschil tussen beide plattegronden is dat Koch het perceel van de kroeg ‘het Wachtje’ aan de oostzijde van de Hoofdwacht, in tegenstelling tot Cuypers, nog wel heeft weergegeven. Verder verschillen de plattegronden met betrekking tot de toegangen en vensteropeningen in de zogenaamde leprozenkapel (ten zuiden van het zuidoostelijke koor) en het ‘stovenhok’ ten noorden van het zuidoostelijke koor (thans Heilige Grafkapel genoemd). Daarnaast heeft Cuypers in de plattegrond de bestaande toestand van het interieur in hoofdlijnen weergegeven en heeft hij de vorm van de absis van de oudere Romaanse voorganger getekend. Het is niet duidelijk of dit laatste op fantasie of op aantoonbaar bewijs is gestaafd. Deze absis wordt in de documentatie nergens vermeld. Verder is opvallend dat de later gedichte toegang in het noordoostelijke koor nog niet op beide ontwerpen is ingetekend. Het restauratieontwerp van de plattegrond is dus gedurende de restauratie aangepast.

Afb. 22 en 23: Ontwerpplattegronden voor de restauratie van de Grote Kerk van Cuypers, getekend door Redtenbacher (links) van 1876 en van Koch (rechts), gemaakt in 1882. Op de tekeningen zijn het ‘stovenhok’ (blauw) en de leprozenkapel (groen) gearceerd.

39

Een vergelijking van de restauratieontwerpen

verdieping verschillend in detaillering en

van de begane grond en de eerste verdieping

voor de noordzijde van de Grote Kerk is alleen

vormgeving. Ook is het portaal in het plan van

van het portaal. De tekening van Redtenbacher

voor het noordportaal mogelijk, omdat van

Cuypers, in tegenstelling tot het ontwerp van

kent in verhouding een hogere verdieping dan

Koch geen tekeningen van de gehele noordzijde

Koch, voorzien van een baldakijn. Cuypers

het ontwerp van Koch.

bewaard zijn gebleven. De ontwerpen voor het

heeft daarnaast de aanwezige nissen in het

noordportaal van Koch en Cuypers vertonen in

noordportaal opgevuld met beelden van

van de Grote Kerk van Cuypers (links) van 1876 en van

hoofdlijnen grote gelijkenis, maar zijn in

heiligen, terwijl Koch deze heeft leeggelaten.

Koch (rechts), getekend in 1886.

detaillering zeer verschillend. Zo is de spits van

Voor wat betreft de pinakels op de hoeken van

het portaal op de tekening van Koch anders

de begane grond en eerste verdieping, geeft

vormgegeven en bekroond met een beeld van

Koch twee mogelijke ontwerpen weer: aan de

de aartsengel Michaël. Verder zijn de deuren en

rechterzijde het ontwerp van Cuypers en aan

ingangsportaal, het dakvenster, de tracering

de linkerzijde langere en spitser vormgegeven

van de blindnissen en het grote venster op de

pinakels. Tot slot verschillen de verhoudingen

Afb. 24 en 25: Restauratieontwerpen voor de noordzijde

40

De ontwerptekening van Koch voor de oostzijde van de kerk van 1884, met de drie koren en het kleine aanbouwtje met balustrade en pinakels, lijkt op het eerste gezicht een kopie te zijn van het restauratieontwerp van Cuypers uit 1876. Een belangrijk verschil is echter dat in het ontwerp van Koch het toegangsportaal in het noordoostelijke koor nog staat ingetekend en dat deze bij Cuypers reeds is verdwenen. Dit laatste is enigszins merkwaardig, omdat Cuypers dezelfde ingang op het restauratieontwerp van de plattegrond nog wel had ingetekend. Daarnaast is de sacristie (stovenhok) op het ontwerp van Cuypers hoger, voorzien met blindnissen en is het venster links hiervan verder naar beneden doorgetrokken. Een vergelijking van doorsneden van de kerk is niet mogelijk, omdat hier geen ontwerpen van Koch bewaard zijn gebleven. Hetzelfde geldt voor de zuid- en westgevel, omdat hier juist tekeningen van Cuypers van ontbreken. De doorsneden van Cuypers geven, gelijk aan de plattegrond, ook geen grote wijzigingen weer ten opzichte van de bestaande toestand (uitgezonderd de profilering van de vensters). Afb. 26: Restauratieontwerp van Cuypers van de oostzijde van de Grote Kerk, getekend in 1876 door Redtenbacher.

41

Ten slotte is het mogelijk om de profilering van de ‘vergotiseerde’ vensters van de Grote Kerk van Koch en Cuypers te vergelijken. In het plan van 1876 van Cuypers zijn meerdere ontwerpen voor venstertraceringen weergegeven, waarbij de vormgeving was afgeleid van een oorspronkelijk (dichtgemetseld) venster in de noordgevel. Bij vergelijking van de ontwerpen van Koch en Cuypers, valt op dat bij een aantal vensters de profilering exacte gelijkenis vertoont (model A, B en de twee voorbeelden van Koch ten behoeve van de noordgevel). Deze ontwerpen van Koch zijn één op één overgenomen van de plannen van Cuypers van 1876. De andere voorbeelden van Koch (model B tot en met E) kennen echter subtiele verschillen in de positionering en samenstelling van de gotische motieven, waardoor nieuwe composities ontstaan. Concluderend kan gesteld worden dat de plannen van Koch en Cuypers in grote mate, zeker wat betreft hoofdlijnen, overeen komen. In belangrijke mate lijkt Koch de plannen van Cuypers uit 1876 als inspiratiebron (soms zelfs als direct voorbeeld) te hebben gebruikt voor Afb. 27: Ontwerp van Koch voor de restauratie van de oostzijde van de Grote Kerk, gemaakt in

zijn eigen restauratietekeningen. Dit gegeven

1884. In het ontwerp is nog het ingangsportaal in het zuidoostelijke koor opgenomen.

wordt versterkt door een brief van Cuypers aan

42

de kerkvoogdij van 1878, waarin hij stelt dat

ontwerp met begrooting gebruik heb kunnen

de ideeën van Koch - als gevolg van zijn

zijn plannen bij elke eventuele herstelling als

maken van de reeds bestaande en aan U

‘bemoeijingen en werkzaamheden’, of dat zij de

grondslag zouden moeten blijven dienen.

verstrekte teekeningen, zoo heb ik in plaats van

directe invloed van de rijksadviseur in het

Daarnaast geeft Cuypers in zijn advies aan de

10% voor mijne werkzaamheden slechts 8% op

restauratieproces weerspiegelen. Daarnaast is

minister van 24 augustus 1882 aan dat het

de begrooting gebragt’.113 De repliek van Koch

het de vraag of de verschillen in ontwerp het

honorarium van Koch te hoog is vastgesteld,

heeft de gewenste invloed gehad, aangezien

gevolg zijn van vrije variatie en persoonlijke

omdat tekeningen voor de herstelling

tijdens de restauratie elk jaar een post van

voorkeur van Koch of dat zij zijn ontstaan door

‘voorhanden zijn (...) en de ingezonden

13% voor architect en opzichter op de

voortschrijdend inzicht betreffende de juiste

doortrekken ook met behulp van voormelde

begroting werd vermeld.

reconstructie van de kerk.

110

111

teekeningen zijn vervaardigd’.

Hoewel de plannen veel overeenkomsten Koch stelt in een reactie dat het salaris, 13%

vertonen, zijn er in detail en vormgeving

van de bouwkosten, niet te hoog berekend was.

duidelijke verschillen waar te nemen tussen de

Hij rekende 5% voor het dagelijks toezicht op

restauratieontwerpen van Cuypers en Koch,

de werkzaamheden en 8% voor ‘mijne

met name bij het noordportaal, de oostzijde en

112

bemoeijingen en werkzaamheden’.

Hoewel

de venstertraceringen. Verder zijn er van

zijn inzet niet verder wordt gespecificeerd, is

Cuypers geen tekeningen van wijzigingen aan

het in ieder geval duidelijk dat Koch zichzelf

de zuid- en westzijde van de Grote Kerk

niet enkel als opzichter beschouwd. Hij beriep

bekend, waarvoor Koch in de loop van het

zich voor de hoogte van het tarief dat in 1880

restauratieproces ontwerpen heeft gemaakt. Bij

in Lyon werd vastgesteld door de Société

de beschrijving van de herstelwerkzaamheden

Afb. 28: Ontwerp van Koch voor twee te vernieuwen

Academique d’Architecture. Daarnaast erkende

en de restauratieadviezen van Cuypers zal

vensters in de noordgevel. De venstertracering komt

Koch het gebruik van de plannen van Cuypers:

verder duidelijk worden of de verschillen in de

overeen met de in 1876 door Cuypers gemaakte

‘Daar ik echter bij het opmaken van het

ontwerpen het gevolg zijn van de inbreng van

ontwerpen (zie af. 29 midden boven en linksonder).

110

Brief van Cuypers aan de kerkvoogdij, 17 december 1878, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

111

Advies van Cuypers en Van den Bergh aan de minister van Binnenlandse Zaken, 24 augustus 1882, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

112

Brief Koch aan de Commissie voor de Restauratie van de St. Michaëlskerk te Zwolle, 20 september 1882, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

113

Brief Koch aan de Commissie voor de Restauratie 20 september 1882 (zie noot 112).

43

Afb. 29 en 30: Ontwerpen van Cuypers voor nieuwe vensters uit 1876 (links) en de door Koch gemaakt ontwerpen E en F (rechts), getekend in 1882.

44

Afb. 31: Foto van de zuidgevel van de kerk na de restauratie. De aanleunende woonhuisjes zijn verdwenen. Het zuidportaal, de buitenschil en de vensters zijn gerestaureerd en rondom is een ijzeren hekwerk geplaatst.

45

3. Restauratie, architect, Rijksadvies In 1883 start men met de

door de minister van Binnenlandse Zaken.

behoorden dan ook tot de eerste

restauratiewerkzaamheden van de Grote Kerk

Cuypers bracht gedurende de restauratie twee

restauratiewerkzaamheden. De hiërarchische

onder leiding van Koch. De inspectie van de

keer per jaar rapport uit aan de minister. In het

verhouding tussen Cuypers en Koch wordt in de

voorjaar of de zomer voorzag de rijksadviseur

beginfase al verduidelijkt door de reactie van

in informatie over de voortgang van de

de rijksadviseur op de opgestelde begroting.

werkzaamheden en gaf hij advies over allerlei

Cuypers geeft richting de minister aan dat hij

eeuwse ontwerptekeningen, sporen in de

randzaken. In december van het jaar

ook graag controle heeft over de detaillering

huidige situatie van de Grote Kerk, oud

adviseerde Cuypers de minister over het wel of

van de te herstellen, natuurstenen onderdelen

fotomateriaal, schilderijen en archiefbronnen

niet verlenen van de rijkssubsidie, waarbij hij

van de kerk: ‘Ten einde zekerheid te erlangen,

wordt in dit laatste hoofdstuk geanalyseerd hoe

tevens een samenvatting gaf van de

dat de nieuw te maken steenhouwwerken

ingrijpend de restauratie eind 19de eeuw is

daadwerkelijk verrichte restauratiewerken. De

behoorlijk in den stijl der kerk en wel

geweest. Hierbij zal het interieur in een aparte

uiteindelijke beslissingsverantwoordelijkheid om

overeenkomstig het karakter van elk

paragraaf aan de orde komen. Parallel hieraan

de rijkssubsidie uit te keren lag bij de minister

respectievelijk gedeelte, worden uitgevoerd, zal

zelf. Uit de documentatie blijkt echter dat deze

het noodig zijn, de details van deze

sterk leunde op het advies van Cuypers.

steenhouwwerken, als vensterramen, lijsten,

restauratie, die tot 1898 duurde, was in handen van P.J.H. Cuypers, die elk jaar advies uitbracht aan het ministerie van Binnenlandse Zaken. Door middel van een vergelijking tussen 19de-

wordt de rol van Cuypers en de inbreng van Koch en de Hervormde gemeente in het restauratieproces belicht.

3.1. Restauratie van het exterieur: 1882-1894 Het groene licht voor de restauratiewerkzaamheden werd in 1882 gegeven na goedkeuring van de door Koch opgestelde begroting van de restauratiekosten

114

afdekkingen, balustraden, pinakels voor af ter Het vernieuwen van vensters en de

goedkeuring voor te leggen, evenals die van

buitenschil

het timmerwerk der deuren, dakvensters enz,

De aanleiding tot de restauratie in 1875 was de

en van de verschillende compartimenten van

noodzaak tot het herstellen van vervallen

glas in lood’.114

muurwerk en het vervangen van in slechte staat verkerende vensters. Deze onderdelen

Met betrekking tot de detaillering van de

(aan de oost- en noordzijde van de kerk)

vensters werd in het vorige hoofdstuk al

Advies Cuypers en Van den Bergh, 24 augustus 1882, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

46

duidelijk dat enkele voorbeelden van Koch exact met de tekeningen van Cuypers overeenstemden. Koch had echter zelf ook eigen ontwerpen gemaakt, waarbij hij verschillende gotische motieven van diverse vensters had verwisseld en samengevoegd. Naar wens van de rijksadviseur stuurde Koch ter goedkeuring de verschillende detailtekeningen voor de vensters van de kerk, die ‘in den stijl van het gebouw’ ontworpen waren.115 In de adviezen en brieven van Cuypers zijn vervolgens geen negatieve reacties of aanwijzingen ter verbetering te lezen omtrent de profilering van de venstertraceringen. In het advies van 20 december 1882, zeer waarschijnlijk in reactie op in september toegestuurde stukken van de vensterdetailleringen van Koch, meldt Cuypers dat ‘de detailteekeningen (...) thans onze goedkeuring kunnen wegdragen’ en dat de

Afb. 32: Overzicht van het middenkoor, waarbij de venstertraceringen van de drie vensters overeenkomen met de

werkzaamheden conform deze tekeningen

ontwerpen E en F van Koch (zie afb. 30).

116

kunnen worden uitgevoerd.

Voor wat betreft

de vensters die overgenomen waren van zijn eigen ontwerp van 1876 was dit ook niet

verwonderlijk. Ook de eigen ontwerpen van

werden vervolgens toegepast in het

Koch werden echter door de rijksadviseur

noordoostelijke- en middenkoor,117 waardoor

positief beoordeeld. Deze venstertraceringen

Koch in dit geval in het ontwerp van de

115

Brief van Koch aan de commissie voor de restauratie der St. Michaelskerk te Zwolle, 20 september 1882, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

116

Advies Cuypers en Van den Bergh, 20 december 1882, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

117

Bij de vensters aan de noord- en zuidzijde van de kerk werden de in 1876 gemaakt ontwerpen van Cuypers toegepast.

47

restauratie - weliswaar binnen de kaders van de gegeven vormgeving van de rijksadviseur - de vrijheid had om zelf zijn aandeel in het ontwerp te leveren. Het is opvallend dat de ontwerpen E en F van Koch, die afwijkend zijn ten opzichte van het oorspronkelijke (blinde) venster in de noordgevel, alleen in de koren zijn toegepast. Hoewel de motieven van alle toegepaste vensters in de publicatie Venstertraceringen in Nederland van Tolboom worden aangeduid als ‘laatgeometrisch’,118 lijken deze ontwerpen van Koch te zijn opgebouwd uit eenvoudigere geometrische vormen dan de voorbeelden van Cuypers. Uit de bronnen wordt niet duidelijk of

Afb. 33 en 34: Oorspronkelijke venstertracering in de noordgevel van de kerk (links) en een door Tolboom

dit te maken had met een persoonlijke

afgebeelde blindtracering van het koor van de St. Maartenskerk in Zaltbommel, 14de eeuw (rechts).

voorkeur van Koch, of dat hij concrete voorbeelden gebruikte voor deze ontwerpen. In het werk van Tolboom komt alleen een afgebeelde blindtracering in het koor van de St. Maartenskerk (14de eeuw) in Zaltbommel (bijna) exact met het ontwerp van Koch overeen. De wetenschap dat de koren van de Grote Kerk eind 14de eeuw tot de eerste bouwfase behoorden, doet vermoeden dat dit bij Koch ook bekend was en dat de ontwerpen hierop werden aangepast. Het verschil in

ontwerp zou dan toegeschreven moeten

Op de tekeningen van Koch voor de bewerking

worden aan een voortschrijdend inzicht in de

van het glas-in-lood in de vensters volgde wel

bouwgeschiedenis van de kerk en de ‘juiste’

kritiek. Deze zouden niet het karakter

reconstructie. Waarschijnlijk baseerde Koch zich

weergeven van werk uit de 15de eeuw. Uit de

hierbij op andere Nederlandse 14de-eeuwse

brief van de minister valt op te maken dat er

voorbeelden. Koch maakte ook in 1893 het

drie tekeningen naar Koch worden verzonden

ontwerp voor de vensters in de bakstenen

die afwisselend kunnen worden gebruikt.119

westgevel aan weerszijden van de

Omdat deze tekeningen van Cuypers niet in de

consistoriekamer. Wederom volgden positieve

archieven bewaard zijn gebleven, is het moeilijk

adviezen en werd het ontwerp van Koch

om na te gaan of het om een compleet nieuw

uitgevoerd.

ontwerp ging, of dat de rijksadviseur slechts

118

H.J. Tolboom, Venstertraceringen in Nederland, Restauratievademecum bijdrage 18, Zeist/’s Gravenhage 1998, pp. 18-26.

119

Brief van de minister aan de commissie voor de restauratie der St. Michaelskerk te Zwolle, 9 mei 1883, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

48

enkele aanpassingen aan het ontwerp van Koch verrichte. In ieder geval is duidelijk dat de criteria voor een geslaagd ontwerp voornamelijk werd gekoppeld aan het ‘juiste’ karakter van een bepaalde tijdsperiode, die tot uitdrukking moest komen in de gehanteerde stijl, vormentaal en detaillering. Naast het rondom vernieuwen van vensters werd in de periode 1882-1894 ook het muurwerk van de kerk aangepakt. In het advies van augustus 1882 gaat Cuypers in op het herstel van de tufstenen 120- en Bentheimer zandstenen bekleding van het exterieur. Cuypers adviseert om bij het herstel alléén die stenen te verwijderen die geheel verweerd zijn. De delen die ook maar enigszins behouden of hergebruikt kunnen worden, moeten bewaard blijven.121 Tijdens de restauratie geeft Koch echter aan dat het muurwerk in zeer slechte

Afb. 35: Restauratieontwerp van twee nieuwe ‘lichtkozijnen met ommetseling’ in de westgevel, gemaakt in 1893 met links de bestaande toestand.

staat verkeerde.122 De buitenschil werd

120

Voor de restauratie van de buitenschil werd naast de Bentheimer zandsteen voor het herstel van steenhouwwerk, voor de bekleding tufsteen besteld in Brohl (Eifel).

121

Brief van de minister aan de commissie voor de restauratie, 9 mei 1883, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

122

F.C. Koch, Beschrijvingen voor de voorgenomen restauratie in de jaren 1883-1886, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

49

vervolgens grotendeels vernieuwd. De

De rol van Cuypers in de afwerking van de

bakstenen westgevel is ‘gedeeltelijk opnieuw

buitenschil is minimaal geweest. De

ingevoegd’, met waarschijnlijk slechts

rijksadviseur heeft weinig op de

plaatselijke restauratie van muurwerk.123

detailtekeningen van Koch en de uitvoering

Travee voor travee werden - te beginnen bij

daarvan aan te merken. Zo geeft hij in het

de koren, vervolgens de noordzijde en op het

advies van 8 augustus 1883 aan de minister

einde de zuid- en westzijde van de kerk -

aan dat het werk met zorg behandeld is en

tegelijkertijd het muurwerk hersteld, de

goed is uitgevoerd. ‘(...) op enkele

vensters vernieuwd en met nieuw glas gevuld.

onnauwkeurigheden in steensnede hebben wij

Onder het herstel van de buitenschil viel

de aandacht van den architekt gevestigd’.126

tevens de restauratie van steunberen,

Het wordt uit de bronnen niet duidelijk wat

omliggend muurwerk van de vensters,

hiermee precies werd bedoeld. Mogelijk was de

waterlijsten, cordonbanden, plinten,

profilering van de natuursteen naar de smaak

borstweringen, goten en ankers.124 Ook

van Cuypers te grof uitgevoerd. De

werden, ditmaal wel expliciet op advies van

rijksadviseur stelde vervolgens vast dat deze

Cuypers, boven elke travee in de kap nieuwe

correcties nog goed kunnen worden verbeterd.

zoldervensters aangebracht, ter vervanging

Tot slot zijn bij het herstel van het muurwerk

125

van de platliggende daklichten.

nog enkele wijzigingen uitgevoerd, naar aanleiding van ontdekkingen tijdens de uitvoering. Zo werden bij de uiterste

Afb. 36. Het ‘stovenhok’ na de restauratie, met lantaarn en vernieuwde balustrade.

123

F.C. Koch, Begrooting van kosten, met toelichtende omschrijving voor de restauratie van 1893, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

124

Zie begrotingen en beschrijvingen van werkzaamheden van F.C. Koch in de periode 1882-1894, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473 en 1474.

125

Advies Cuypers en Hezenmans, 29 november 1887, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

126

Advies Cuypers en Hezenmans, 8 augustus 1883, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

50

zuidoostelijke steunbeer en in de oostelijke

zuidoostelijke koor oorspronkelijk als vensters

moesten blijven en dat men alleen de geheel

muur van het koor de overblijfselen gevonden

hadden gediend en weer zo ingericht dienden te

ontbrekende delen door nieuwe stenen diende

128

van twee stenen lantaarns. Beide werden

worden.

Blijkbaar waren deze vensters in de

hersteld. Aan de buitenzijde werd hier tevens

loop van de 19de eeuw dichtgemetseld.129

het dak van het zogenaamde stovenhok of

te vervangen, werd het noordportaal bijna geheel van nieuwe tufsteen en Bentheimer zandsteen voorzien. Koch stelde in 1887 dat bij

sacristie (nu Heilige Grafkapel genoemd)

Studie naar de ‘oorspronkelijke’ portalen

het verwijderen van de oude verflaag bleek dat

gerestaureerd en voorzien van een nieuwe

Het noordportaal was een van de belangrijkste

nagenoeg alle delen ‘beschadigd, gescheurd,

onderdelen van de restauratie en werd al vanaf

doorgeroet en bijgepleisterd waren’.130 Uit het

was weliswaar al in de plannen van Cuypers

de beginfase onder de meest noodzakelijke

vorige hoofdstuk kwam reeds naar voren dat de

van 1876 opgenomen, maar is uiteindelijk -

herstellingen geschaard. Het portaal was

tekeningen van Koch en Cuypers met

zonder extra verdieping of blindnissen -

vervallen en de spits was inmiddels verwijderd.

betrekking tot het noordportaal wezenlijke

uitgevoerd volgens het ontwerp van Koch.

De restauratie van het noordportaal heeft van

verschillen vertoonden, met name daar waar

Daarnaast gaf Koch in zijn begroting van 1882

1885 tot 1888 geduurd. Hoewel Cuypers

het de deuren en de spits betrof. Hoewel de

aan dat twee nissen in het middenkoor en het

adviseerde dat alle bruikbare delen behouden

ontwerptekening, inclusief detaillering, van

127

balustrade met pinakels.

127

Deze balustrade

Er is weinig bekend over het exterieur van de Grote Kerk van de noordoostelijke- en zuidzijde van voor de restauratie. Een 17de-eeuwse tekening van C. Pronk toont de sacristie vanuit de Sassenstraat nog met

verdieping en met balustrade. Op een (anonieme) tekening uit de 19de eeuw is de balustrade reeds verdwenen. 128

F.C. Koch, Begrooting van de restauratie der St. Michaelskerk, juli 1882, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

129

Koch meldde op 23 augustus 1883 aan Cuypers: ‘De schoorsteen in het “zogenaamde” stovenhok is bereids weggebroken, waardoor de primitieve toestand nog beter is aan het licht gekomen’, Archief NAi, CUBA,

inv. nr. g162. 130

F.C. Koch, Rapport omtrent de in 1887 uitgevoerde werkzaamheden, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

51

Koch uiteindelijk is uitgevoerd, heeft de

opheffing van het college van rijksadviseurs als

noordportaal te ‘reconstrueren’. Zo gaf hij aan

rijksoverheid in de aansturing van het ontwerp

directe bouwkundige adviseur van De Stuers

dat op het schilderij van 1669 de ‘tusschen

een belangrijke rol gespeeld. Uit de bronnen

opereerde, stelde dat de tekeningen van de

pinacles in de balustrade in primitieven

blijkt dat het ontwerp van Koch het resultaat is

Redtenbacher ‘totaal faut zijn, waar het hoogte

toestand verkeerden; doch de hoekpinacles

van de opdracht van de afdeling Kunsten en

en breedte aangaat’.133 Mogelijk had Cuypers

voorzeker niet’.137 Alle pinakels moesten

Wetenschappen om een intensieve studie naar

deze problemen zelf ook geconstateerd,134

vervolgens na 1669 vervangen zijn door stenen

de oorspronkelijke toestand te verrichten.

aangezien hij al in 1885 adviseerde om bij de

vazen. Met betrekking tot de toegangsdeuren

Hoewel er al een ontwerp van Cuypers,

herstelling van de spits nog oude bestaande

getekend door Redtenbacher, voorhanden was,

stadsgezichten na te gaan.135 De Stuers gaf,

werd de juistheid van deze tekening betwist. De

om meer zekerheid te genereren over de

Stuers stelde zelf in een brief aan Cuypers: ‘Ik

oorspronkelijke toestand van het portaal, aan

heb die teekeningen leeren wantrouwen, en

Koch de opdracht om twee schilderijen na te

daarom photographien gevraagd. Nu blijkt dat

tekenen en te analyseren: de torenbrand van

Redtenbacher op verschillende plaatsen heeft

1669 (zie de omslag van de masterthesis) en

131

gefantaiseerd (...)’.

Hierbij werd ingegaan op

het schilderij van het noordportaal van D. van

de verhoudingen en op de traceringen van de

Etten uit 1782.136 Aan de hand van het

nissen op de hoeken van de eerste verdieping

kopiëren van de schilderijen deed Koch een

132

van het portaal.

Adolph Mulder, die na de

poging om de oorspronkelijke toestand van het Afb. 37. Tekening van Koch naar het schilderij van D. van Etten uit 1782.

131

Brief van De Stuers aan Cuypers, 8 maart 1886, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

132

Deze dienden niet rond, maar accoladevormig te zijn. Tevens moesten de kruisbloemen in de nissen hoger geplaatst worden.

133

Brief Mulder aan De Stuers, 9 juli 1886, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

134

Volgens architectuurhistoricus A.J.C. van Leeuwen was het reeds bekend dat Redtenbacher niet altijd even betrouwbare stukken leverde. Met name in verhoudingen en details zou hij zichzelf bij zijn tekeningen

veel vrijheden toestaan. Cuypers had op 16 december 1878 al tegen De Stuers aangegeven dat de vele kritieken op Redtenbacher hem nog meer problemen bezorgde dan hij al had. Zie Van Leeuwen 1995 (zie noot 2), p. 136. 135

Advies Cuypers en Hezenmans, 15 december 1885, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

136

Brief van De Stuers aan Cuypers, 8 maart 1886, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

137

F.C. Koch, Toelichting van de in potlood genomen copieën, naar oude schilderijen, 28 februari 1886, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

52

Afb. 38. De noordzijde van de

van het portaal stelde Koch dat kozijn met de

Grote kerk na de restauratie van

halfronde dagopeningen van latere tijd moest

het noordportaal. Op de foto is te

dateren.138 Daarnaast hield hij zich bezig met

zien dat de vensters, het dak, de dakvensters en de Hoofdwacht ook al zijn gerestaureerd. Aangezien het huis van de familie Van Poorten nog niet gesloopt is, zal de foto rond 1890 zijn gemaakt.

het perspectief van de schilderijen, om zo de verhoudingen van de verschillende verdiepingen van het noordportaal in het ontwerp te kunnen verbeteren. De Stuers schreef aan de hand van de bevindingen van Koch aan Cuypers dat de ronde bogen boven de twee deuren niet juist waren en dat er in de oorspronkelijke situatie sprake was van rechte lateien op kraagstukken. De referendaris drong vervolgens aan op het herstel hiervan. Met betrekking tot de kapvorm gaf De Stuers aan dat men bij de restauratie de (...) schilderijen zou moeten volgen, niet ‘de phantasieën’ van Redtenbacher.139 Tevens zou het beeld van Michaël weer op de spits herplaatst moeten worden. Op het ontwerp van Koch werd eveneens, in vergelijking met de tekening van Redtenbacher de verhoudingen tussen de begane grond en de eerste verdieping van het noordportaal gewijzigd. Aan de hand van deze aanwijzingen van De Stuers en de kopieën van de schilderijen van

138

F.C. Koch, Toelichting van de in potlood genomen copieën, naar oude schilderijen, 28 februari 1886, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

139

Brief van De Stuers aan Cuypers, 8 maart 1886, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

53

Koch bracht Cuypers advies uit aan de minister

wij tevens (...) voor de vervaardiging van dit 140

geheel nieuw aangebracht en voorzien van

over het ontwerp van het noordportaal. De

beeld de Quellinusschool alhier aanbevelen’.

nieuwe pinakels. Alle stenen kozijnen met

traceringen van de steunberen en van de nissen

Enige wijziging had Koch later nog aangebracht

bogen werden uitgebroken en opnieuw

(met de kruisbloemen) dienden veranderd

ten aanzien van het venster op de eerste

ingemetseld. De nissen en de spits van de

worden, de ankers moesten behouden blijven

verdieping. Deze wijziging werd hem echter

traptoren werden hersteld en het

en het bovenste gedeelte van het venster op de

opgedragen door Cuypers, omdat bij nader

middenvenster van het portaal werd vernieuwd.

eerste verdieping diende blind te zijn.

onderzoek tijdens de inspectie in juni bleek dat

Het portaal kreeg nieuwe eikenhouten deuren,

Daarnaast moest nagegaan worden of de

het bovenste deel van het venster niet blind

naar voorbeeld van het deurtje dat naar de

kraagstukken in de deuropeningen nog

was geweest, maar met glas-in-lood was

traptoren naast het portaal voerde.143 In dit

aanwezig waren en diende de vorm van de spits

gevuld.141 Ook kwamen de oude kraagstukken

geval is - in tegenstelling tot bij de ontwerpen

te worden aangepast, bekroond met het beeld

boven de toegangsdeuren weer tevoorschijn,

van de venstertraceringen - expliciet duidelijk

van de aartsengel. De restauratietekening voor

waarbij de bestaande profilering gevolgd kon

dat men zich bij een reconstructie baseerde op

het noordportaal van Koch wijkt dus af van de

worden.142

bestaande voorbeelden elders in Nederland. In

eerdere tekening van Redtenbacher, maar deze

het portaal werd een nieuw stenen gewelf

wijzigingen zijn het gevolg van zijn eigen

Uiteindelijk werd op deze wijze aan de hand

aangebracht en de beide balklagen met zolders

onderzoek, uitgevoerd in samenspraak en

van het onderzoek van Koch en enkele

en bekapping werden vernieuwd.144 Tevens

overleg met Cuypers en aangestuurd door De

aanwijzingen van De Stuers en Cuypers, de

werd de Bentheimer zandstenen vloer in het

Stuers. Cuypers voegde bijvoorbeeld bij zijn

spits en het beeld als bekroning van het

portaal en het portiek dat toegang verleent

advies een schets toe voor de uitwerking van

noordportaal geplaatst en werd het muurwerk

tussen het noordportaal en de kerk hersteld.145

het beeld van de heilige Michaël, ‘volgens welke

grotendeels vernieuwd. De balustrade werd

Het is moeilijk vast te stellen in hoeverre het

de architekt dit behooren zal te wijzigen, terwijl

140

Advies Cuypers en Hezenmans, 29 april 1886, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

141

F.C. Koch, brief aan de commissie voor de restauratie, 14 juli 1886, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

142

Brief van Koch de minister, 17 juli 1886, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

143

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

144

Brief van Koch aan Cuypers, 28 november 1886, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

145

F.C. Koch, begroting en omschrijving van de restauratiewerken, april 1889, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

portiek en de vloer daadwerkelijk gerestaureerd

54

kerk voor de restauratie: ‘En die zijn voet zette over den drempel zelf, werd akelig getroffen door een paar portalen van vlammend rood marmer, geschilderd natuurlijk’.146 In het portiek werden nieuwe deuren geplaatst. Samenvattend is duidelijk geworden dat Cuypers én De Stuers concrete inspraak hadden op het onderzoek naar en de restauratie van het noordportaal. Koch was echter als leidend architect zowel in het onderzoek als in het ontwerp en advies een belangrijke speler. De adviezen en reacties van De Stuers en Cuypers waren ten slotte gebaseerd op Koch’s onderzoek. Ook bij het herstel van de portieken was Koch leidend geweest. Het verwijderen van de verflaag werd door het kerkbestuur namelijk zelf bekostigd. Zodoende was hier ook geen rijksadvies (voor

Afb. 39. Vergelijking van het motief van het deurtje

eventuele subsidieverlening) mee gemoeid. Met

naar de traptoren in de St. Michaëlskerk (rechtsboven) met studies van deuren in de St.

Afb. 40. Eén van de grote toegangsdeuren van het

betrekking tot de afwerking en voltooiing van

Bavokerk te Haarlem. Afbeelding afkomstig uit de

noordportaal.

het noordportaal had Cuypers de wens

Mededeelingen van de Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst.

zijn. Mogelijk bestonden deze ‘herstellingen’ enkel uit het egaliseren van de vloer en het verwijderen van de verflaag van het portiek. Het artikel van 31 augustus 1896 geeft enig inzicht in de toestand van de portieken in de

146

geventileerd om de nissen naast het grote middenvenster weer met beelden te vullen. ‘Wij meenden hierop te moeten wijzen, omdat de herstelling van dit fraaie portaal niet volledig kan geacht worden, zoolang deze historische

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

55

Afb. 41. De deur- en vensteropening van de leprozenkapel, gefotografeerd vanuit de zuidbeuk. De deurafwerking was geënt op de voorbeelden van de St. Bavokerk in Haarlem.

beelden niet op nieuw, op de daarvoor

aan te brengen’.147 Deze aanpassingen zijn

aangewezen plaats, aangebracht zijn. Die

echter nooit verwezenlijkt.148

ledige nissen laten een leegte, die een

Naast de intensieve restauratie van het

onaangenamen indruk maakt bij dit, overigens,

noordportaal, werden ook het zuidportaal en

zoo rijk bewerkt gebouw. Het is tevens noodig

het portaaltje in de oostelijke hoek van de

er de lichtblauwe kleur met rooden rand wier in

zuidgevel rond 1891-1892 in de restauratie

Afb. 42: De toegang tot het zuidportaal, gezien vanaf de binnenzijde van de kerk. Het portaal was voor de restauratie gemarmerd.

meegenomen. Door het ontbreken van oud 147

Advies Cuypers, De Stuers en Hezenmans, 29 november 1887, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

148

Het blijft onduidelijk of het niet opvolgen van dit advies van Cuypers ingegeven werd door financiële of esthetische motieven.

56

fotomateriaal of historische afbeeldingen van de

nieuwe deur- en raamopeningen

deur- en vensteropeningen.152 Het is

zuidgevel van de Grote Kerk, is het zeer

aangebracht.150 Opvallend is dat Koch bij het

onduidelijk of de vloer deel uitmaakte van de

moeilijk een beeld te vormen van de situatie

maken van deze openingen de

restauratiewerkzaamheden. Op het plan van

van voor de restauratie. Wel wordt uit de

ontwerpplattegrond van Cuypers van 1876

Koch voor het zuidportaal zijn in de bronnen

bronnen duidelijk dat Koch een onderzoek

volgde en niet zijn eigen ontwerp van 1882,

geen opmerkingen van Cuypers waar te nemen.

verrichte naar de oorspronkelijke toestand van

waar hij enkel een vensteropening ingetekend

Deze meldde op 13 juni 1892 dat de geplande

het oostelijk gelegen portaal, de zogenaamde

had. Waarschijnlijk heeft de rijksadviseur bij de

werkzaamheden ‘geene bedenking ontmoet’.153

leprozenkapel. Hij geeft aan ‘dat de restauratie

plaats van deze openingen enige sturing in het

Cuypers adviseerde tevens positief over de te

van het overwelfde portaaltje met vroegere

ontwerp verricht. In dezelfde periode werd ook

verstrekken subsidie en geeft aan dat de

biechtcel aan den zuidgevel, voornamelijk ook

het zuidportaal gerestaureerd. Koch meldde in

werkzaamheden ‘geheel in overeenstemming

wat plaatsing en grootte van deur- en

zijn begroting voor de jaren 1890-1893 dat de

met de door ons aan den, met de leiding van

lichtopeningen betreft, ontworpen is

binnenzijde reeds voltooid was.151 Het

het werk belasten architect verstrekte

overeenkomstig het resultaat der gedane

verwijderen van de verflaag van de portieken

aanduidingen en afspraken zijn opgemaakt’.154

onderzoekingen (...)’.149 Uit het onderzoek

in de kerk werd reeds genoemd. Daarnaast

In het geval van de leprozenkapel lijkt de

kwam naar voren dat het portaal tot ‘den

werden ook hier nieuwe toegangsdeuren

rijksadviseur een grotere rol te hebben

oorspronkelijke kerkbouw’ behoorde. Naast de

geplaatst. Cuypers gaf in zijn advies van 1

gespeeld.

restauratie van het muurwerk en bogen in het

december 1892 aan dat het portaal in- en

exterieur en het vernieuwen van de kap, werd

uitwendig hersteld was. Hij noemt specifiek het

het portaal opnieuw overwelfd en werden er

aanbrengen van gewelven en het herstellen van

149

Brief van Koch aan kerkvoogden, 21 mei 1892, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

150

F.C. Koch, begrooting van kosten voor de restauratie van 1891, mei 1891, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

151

F.C. Koch, begroting en omschrijving van de restauratiewerken 1890-1893, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

152

Advies Cuypers en Hezenmans, 1 december 1892, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

153

Advies Cuypers en Hezenmans, 13 juni 1892, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

154

Advies Cuypers en Hezenmans, 30 juni 1893, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

57

Een visueel volmaakt en geïsoleerd

‘Wij meenen bij deze gelegenheid er op te

onderstreepte de rijksadviseur de wenselijkheid

kunstwerk

moeten aandringen dat het zoogenaamde

van het herstellen van de Hoofdwacht, dat in

Zoals in het eerste hoofdstuk reeds werd

“wachtje”, een gebouwtje dat de noordzijde van

eigendom was van de gemeente Zwolle.158 Op

vermeld, was het systematisch slopen van

het koor zéér ontsierd, vóór de verdere

aandringen van de kerkvoogdij werd het pand

zicht-verstorende aanbouwen bij de restauratie

herstelling worde afgebroken’.156 In zijn

vervolgens onder toezicht van

van kerken in de 19de eeuw een terugkerend

schrijven aan de minister van 22 december van

gemeentearchitect J.L. van Essen

scenario. Zowel Cuypers als Koch gaven in de

hetzelfde jaar kon Cuypers al melden dat aan

gerestaureerd, waarbij de schuifvensters door

plattegronden, met uitzondering van de

de aanbevelingen voldaan was en dat het huisje

nieuwe stenen kruisvensters werden

Hoofdwacht, enkel de parcellering van de

snel zou worden weggeruimd.

157

Verder

aanleunende bebouwing van de kerk weer. 155

Cuypers had zelfs de trapperij

vervangen. Deze werden vervolgens aan de onderste zijde voorzien van eikenhouten luiken.

‘het

Ook het verwijderen van de witte verflaag en

Wachtje’ (ten oosten van de Hoofdwacht) niet

het verder restaureren van het exterieur

eens in de plattegrond ingetekend. Ook op de

behoorden tot de herstellingswerkzaamheden.

ontwerptekeningen van de rijksadviseur uit

De westelijke zijde van het noordportaal werd

1876 van de noord- en oostzijde van de kerk

in de jaren negentig ‘gezuiverd’. In januari

zijn de huizen weggelaten. Vanaf het begin van

1889 werd het huis met winkel van de weduwe

de restauratie bemoeide Cuypers zich intensief

van Poorten - het voormalige vleeshuis

met de gewenste sloop van deze bebouwing,

grenzend aan het portaal - bij publieke veiling

waarbij op 8 augustus 1883 allereerst ‘het

voor f. 8900,- door de Hervormde gemeente

Wachtje’ onder de aandacht werd gebracht: Afb. 43: Plattegrond van het woonhuis van de familie Van Poorten, met centraal de winkel en aan weerszijden kamers met inbouwkasten en bedsteden.

155

Naast de functie van kroeg had het pand volgens het artikel in de Zwolse Courant van 31 augustus 1896 tevens dienst gedaan als bestelhuis voor ‘een of andere wagendienst’.

156

Advies Cuypers en Hezenmans, 8 augustus 1883, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

157

Advies Cuypers en Hezenmans, 22 december 1883, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

158

Advies Cuypers en Hezenmans, 15 december 1885, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

58

aangekocht. De kerkvoogdij geeft richting

Afb. 44: Ontwerp van Koch voor

Cuypers aan dat zij van plan zijn het pand te

nieuwbouw van twee

slopen, om vervolgens een nieuw

catechisatieruimten op het

cathechisatiegebouw te realiseren en deze ‘in

perceel ten westen van het

harmonie te brengen met het voorportaal en de

noordportaal, 1889.

daarnaast gelegen hoofdwacht’.159 In de literatuur wordt melding gemaakt van concrete plannen van Cuypers voor deze nieuwbouw160 , maar hier zijn in de archieven geen aanwijzingen voor gevonden. Koch stuurt in april 1889 een ontwerp naar de rijksadviseur voor de nieuwbouw, aangepast aan de vormgeving van de bovenverdieping van het noordportaal. Hij heeft naar eigen zeggen een ontwerp met één verdieping gemaakt, om het zicht op de kerk niet te veel te belemmeren.161 Cuypers heeft op het ontwerp weinig aan te merken: ‘Op de constructie noch op de vormen hebben wij iets af te dingen, alleen merken wij op, dat de buitenzijde van den boog, boven den deur-ingang, een doorloopende lijn moet vormen’.162 Het is opvallend dat de ingangspartij uiteindelijk geheel anders werd

159

Brief kerkvoogdij aan Cuypers, 12 februari 1889, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

160

Erdtsieck 1998 (zie noot 20), p. 50.

161

F.C. Koch, begroting en omschrijving van de restauratiewerken gewijzigd 30 juli en april 1889, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

162

Advies Cuypers en Hezenmans, 27 mei 1889, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

59

uitgevoerd. De vormgeving werd hierbij

lang daarna werd tevens het belendende

zuidgevel opgeruimd, maar verdwenen tevens

afgeleid van het ontwerp van Koch voor het

perceel van de heer De Vries aangekocht en

het kerkenkamertje en het brandspuithuisje

noordportaal van de kerk, waarvoor hij tevens

gesloopt.

onder de sloophamer. Zodoende bleef van de

het voorbereidend onderzoek had verzorgd. Op

bebouwing aan de zuidzijde enkel het

15 april 1890 diende Koch het ontwerp in bij de

De aangebouwde woningen aan de zuidzijde

zuidportaal en het portaaltje ten oosten

gemeente Zwolle. Gemeentearchitect J.L. van

van de kerk werden in de laatste periode van

daarvan over. Ter vervanging van het gesloopte

Essen gaf de vergadering van Burgemeester en

de restauratie gesloopt. Cuypers had in 1886

bebouwing werden door de gemeente Zwolle

Wethouders te kennen dat er geen bijzondere

reeds geadviseerd om te onderzoeken of er in

onder de consistoriekamer ruimten voor een

voorwaarden werden gesteld, afgezien van de

de huizen aan de zuidzijde, in de steunberen en

brandspuitlokaal en een kerkenkamer

wens om de bestaande kelderingang te

muren van de kerk, de ruimte voor het maken

ingericht.166 Op advies van Cuypers werden ter

verwijderen of met luiken te bedekken.163 De

van kasten en het plaatsen van bedsteden in de

plaatse van de weggeruimde aanleunende

vergunning werd verleend op 3 mei onder

muurdikte was uitgehakt. Dit was namelijk ook

bebouwing gedurende de restauratie aan de

voorwaarde dat de kelderingang werd afgedekt

het geval geweest bij ‘het Wachtje’ aan de

noord- en zuidzijde een ijzeren hekwerk

en dat de werkzaamheden zouden worden

noordzijde. De rijksadviseur kwalificeerde de

geplaatst.167 Aan de noordzijde werd het hek

uitgevoerd onder toezicht van de

bebouwing niet alleen als ontsierend voor het

voorzien van gaslantaarns.168

gemeentearchitect. Uit het bestek van Koch van

kerkgebouw, maar wees tevens op het gevaar

mei 1890 blijkt dat het oude gebouw werd

van verzakking van de muren. Bovendien stelde

Concluderend kan gesteld worden dat Cuypers

afgebroken tot en met de vloer van de

Cuypers dat een dergelijke inbreuk op de

zijn invloed aanwendde om de Grote Kerk te

benedenverdieping. De overwelfde kelders, de

eigendomsrechten niet zou moeten worden

‘zuiveren’ van de rondom aangebouwde

kelderingangen aan de buitenzijde en de

toegestaan.165 In de jaren 1890-1993 werden

woningen en winkels. Ondanks dat de

regenbak dienden bewaard te blijven.164 Niet

vervolgens niet alleen de woonhuisjes aan de

rijksadviseur en de minister van Binnenlandse

163

Brief van gemeentearchitect J.L. van Essen aan het B&W, 19 april 1890, Archief HCO, 701 bouwaanvragen gemeente Zwolle 1850-1900, 1890-05-03.

164

F.C. Koch, bestek en voorwaarden voor het verbouwen van het perceel west-waarts van het hoofdportaal der St. Michaëlskerk, mei 1890, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

165

Advies Cuypers en Hezenmans, 29 april 1886, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

166

F.C. Koch, begroting en omschrijving van de restauratiewerken: Restauratie 1890-1893, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

167

Advies Cuypers en Hezenmans, 29 november 1887, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

168

Zie ook Archief HCO, 701 bouwaanvragen gemeente Zwolle 1850-1900, 1884-02-02 en 1889-01-02.

60

Zaken oordeelden dat de posten van het hekwerk, de gaslantaarns en het nieuwe catechisatiegebouw niet tot de herstellingswerkzaamheden van de kerk behoorden,169 heeft Cuypers zeker een stem gehad in het plaatsen van het hek en de lantaarns. De inmenging van Cuypers omtrent de nieuwbouw van de catechisatielokalen is marginaal. Waarschijnlijk heeft Cuypers hier slechts zijdelings over geadviseerd en is Koch leidend geweest in het ontwerp. Het advies van Cuypers voor de detaillering van de ingangspartij werd niet opgevolgd. Het uiteindelijke ontwerp vertoont grote gelijkenis met het ontwerp van Koch voor de ingangspartij van het noordportaal. Een groeiende polemiek: het dichten van het noordoostelijk koor In de bovenstaande beschrijving van de restauratie van de Grote of St. Michaëlskerk in Zwolle is de invloed van Cuypers op diverse Afb. 45: Het plan van de restauratie langs de zuidgevel van Koch, 1892, met onder de bestaande toestand met de aanleunende bebouwing en boven de te realiseren situatie.

wijze naar voren gekomen, van adviezen aan de minister en het aanreiken van ontwerptekeningen, tot aan rechtstreekse aanwijzingen aan Koch en de Hervormde gemeente. De concrete invloed van de

169

Advies Cuypers en Hezenmans, 29 juni 1889, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

61

rijksadviseur komt in de documentatie echter

De rijksadviseur liet in deze kwestie eind 1885

het sterkst naar voren bij de kwestie omtrent

voor het eerst van zich horen: ‘het komt ons

het dichten van de ingang in het

wenschelijk voor de ingang, die aan de Noord

noordoostelijke koor van de kerk. Dit kleine

Oostzijde in lateren tijd gebroken is, thans te

portaal - waarbij de kerkgangers via het

supprimeeren niet alleen omdat hij hier uit een

noordoostelijke koor de kerk binnen kwamen -

aesthetisch oogpunt misplaatst is, maar ook

stond op de ontwerpplannen van de

omdat hij zeer ondoelmatig is en groote tocht

plattegronden van de kerk van zowel Cuypers

in de kerk veroorzaakt’.170 De

als Koch nog ingetekend. Bij het

restauratiewerkzaamheden gingen echter

restauratieontwerp van de rijksadviseur van de

onverminderd door, zonder dat er plannen

oostzijde, ontbreekt echter elk spoor van een

werden gemaakt of een post op de begroting

ingang in het noordoostelijke koor. Dit in

werd gezet voor het verwijderen van het

tegenstelling tot de tekening van Koch, waar

portaal. In december 1889 gaf Cuypers dan ook

het portaal wel stond ingetekend. Tegen het

aan de minister aan dat zijn wens nog niet was

einde van de restauratiewerkzaamheden van

ingewilligd. De rijksadviseur benadrukte

het exterieur ontstond er een discussie tussen

nogmaals dat het hier een latere toevoeging

de kerkvoogdij aan de ene zijde en Cuypers en

aan het kerkgebouw betrof. De oorspronkelijke

de minister aan de andere zijde over het sluiten

situatie diende hersteld te worden, zeker

van deze toegang. De groeiende polemiek geeft

aangezien de restauratie van het noordportaal

weliswaar geen informatie over de relatie

aan de Grote Marktzijde inmiddels was voltooid.

Uwe Excellentie er op worde aangedrongen, dat

tussen de Cuypers en Koch, maar is wel het

De rijksadviseur ging nog een stap verder en

aan onzen bovenbedoelden wensch thans

meest sprekende voorbeeld van Cuypers die als

adviseerde de minister om het middel van de

uitvoering worde gegeven en zelfs daarvan de

rijksadviseur het resultaat van de restauratie

rijkssubsidie aan te wenden om de druk op de

uitbetaling van het subsidie voor 1890

beïnvloedde. Eind 1891 kon Cuypers aan het

Hervormde gemeente op te voeren: ‘Wij nemen

afhankelijk worde gesteld’.171 De minister

ministerie melden dat de ingang was gesloten.

daarom de vrijheid voor te stellen, dat door

neemt het advies van Cuypers over en geeft

170

Advies Cuypers en Hezenmans, 15 december 1885, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1473.

171

Advies Cuypers en Hezenmans, 17 december 1889, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

Afb. 46: Detail van het restauratieontwerp van Koch van de oostzijde van de kerk met het portaal in de noordoostelijke koorsluiting.

62

aan het kerkbestuur aan dat er geen behoefte

overweging te moeten geven, aan den eisch tot

eindigden de brief aan de minister dan ook met

bestaat om de later toegevoegde, en

het geheel wegruimen van denzelve vooralsnog

het verzoek de ingang te mogen behouden. ‘Wij

‘aesthetisch misplaatste' ingang in de

geen gevolg te geven en liever te trachten, met

zouden het met het oog op den geldelijken

noordoostelijke koorsluiting te behouden.172

behoud van den ingang zelves het uitwendige

steun (...) hoogst gevaarlijk achten, indien met

ervan een beter aanzien te doen verkrijgen’.173

gemelden hunnen weerzin, tegen de

In de documentatie is geen direct antwoord van

voorgenomen opruiming van gezegden ingang,

de kerkvoogdij te vinden. De deelname van de

De Hervormde gemeente benadrukte verder

geene rekening werd gehouden. Tot dusverre

Hervormde gemeente in de pennenstrijd startte

dat de toegang al vanaf 1720 deel uitmaakte

werd over het algemeen zonder veel

met een uitgebreide brief aan het ministerie

van de Grote Kerk en dat deze feitelijk als

tegenstand - door velen zelfs met

174

van 5 juni 1890. Kerkvoogden geven hierin aan

hoofdingang van de kerk functioneerde.

Van

dat zij de werkzaamheden voor het wegruimen

het noordportaal werd volgens de kerkvoogdij

met het oog op de restauratie - aanvankelijk

en dichten van de ingang in het noordoostelijke

slechts spaarzaam gebruik gemaakt. De

niet zonder veel tegenkantingen ingevoerden

koor niet in de begroting van 1890 hebben

gemeenteleden hadden duidelijk te kennen

hoofdelijken omslag. Hoogst wenschelijk achten

opgenomen. ‘De reden waarvan wij aldus

gegeven geen voorstander van het sluiten van

wij het dat aan die goede gezindheid van zijde

meenden te moeten handelen is daarin

de toegang te zijn en de kerkvoogdij was er

der gemeenteleden op geenerlei wijzen eenige

gelegen, dat ons reeds terstond, nadat het

alles aan gelegen om aan het verzoek van de

afbreuk worden gedaan, gelijk, naar wij

voornemen (...) bekend werd, van zoo grooten

leden tegemoet te komen. Zij had namelijk in

vreezen, maar al hetgeen het geval zouden

weerzin daartegen bij vele gemeenteleden

deze tijd een hoofdelijke omslag onder de

zijn, indien op hun wensch om der bedoelden

[ontstond], dat wij ofschoon uit een

gemeenteleden ingevoerd om een aantal

ingang te behouden geen acht werd

aeschtetisch oogpunt des bedoelden ingang

werkzaamheden in het interieur, de aankoop

geslagen’.175 In zijn advies van 17 juni

geenszins in bescherming willen nemen

van enkele woningen en de nieuwbouw van de

adviseert Cuypers dat het beter is om het

niettemin vermeenden U.E. in ernstige

catechisatieruimten te kunnen bekostigen. Zij

portaal voorlopig in dezelfde staat te laten, dan

172

Brief van de minister aan de kerkvoogdij, 30 december 1889, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

173

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 5 juni 1890, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

174

Het portaal kende aan de binnenzijde waarschijnlijk dezelfde vormgeving als de twee portieken aan de noord- en zuidzijde van de kerk.

175

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 5 juni 1890, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

ingenomenheid de aanslag aldaar in den enkel

63

dat deze gerestaureerd zou moeten worden. Hij

Aerssen stelt: ‘Ik verkeer in eene moeilijkheid,

de minister op de brief van Van Aerssen waar te

stelt dat de ingang het kerkgebouw per definitie

waaruit gij mij wellicht zult kunnen en willen

nemen. Waarschijnlijk kreeg de president

178

zal ontsieren en dat herstelling daarom geen

helpen (...)’.

De president kerkvoogd maakt

zinvolle bezigheid zal zijn.176 De minister volgt

zijn excuses en geeft aan: ‘[toen ik] een

de begroting van kosten voor de restauratie

het advies en schrijft aan de kerkvoogdij dat

antwoord ontving dat op de opruiming van

van 1891 een post opnam voor het ‘wegbreken

het ongewenst is om de ingang te herstellen.

hooger hand niet verder zou worden

van de hoofdingang met portaal (...),

Als tussenoplossing wordt de suggestie van

aangedrongen mits de toezegging gegeven

doortrekken van kordonband en plinten,

Cuypers overgenomen om het portaal voorlopig

werd dat de toegang na de voltooiing zou

dichtmetselen van ontstane opening en het

intact te laten, mits de toezegging gegeven

worden gesloten beschouwde ik eerlijk gezegd

verlengen tot op de kordonband van het

wordt dat de ingang tegen het einde van de

de zaak als van de baan, en meende ik het

vensterkozijn boven dit portaal’.180 Het is

restauratie alsnog zal worden gesloten.177

verstandiger te handelen dat punt verder

opvallend dat Koch als restauratiearchitect geen

Vervolgens duurt het tot 16 april 1891 voordat

onaangevoerd te laten, mij vleijende, dat men

standpunt inneemt in de discussie. Hij lijkt

deze kwestie weer in de bronnen naar voren

er in den Haag even zoo over denken zou’.179

enkel de wensen en opdrachten van de

komt. President kerkvoogd Baron van Aerssen

Van Aerssen besluit zijn brief met de vraag aan

kerkvoogdij te volgen. Zo neemt hij in 1882 het

tracht met een rechtstreekse brief aan Victor de

de referendaris of het nog zinvol is om een

portaal nog op in zijn ontwerptekening, maar

Stuers de gemoederen te bedaren.

delegatie naar Den Haag te sturen om de zaak

past hij zijn plan aan zodra duidelijk wordt dat

De spanningen waren inmiddels hoog

te bepleiten, of dat deze actie slechts uitstel

de kerkvoogdij niet om het verwijderen van de

opgelopen, aangezien nog altijd niet aan het

van executie zal zijn. In de documentatie valt

ingang heen kan. In juni bevestigde de

verzoek van Cuypers was voldaan. Van

er geen direct antwoord van De Stuers of van

kerkvoogdij aan de minister dat het dichten van

176

Advies Cuypers en Hezenmans, 17 juni 1890, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

177

Brief van de minister aan de kerkvoogdij, 15 juli 1890, Archief HCO, 1140, inv. nr. 596.

178

Brief van de president kerkvoogd aan Victor de Stuers, 16 april 1891, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480.

179

Brief van de president kerkvoogd aan Victor de Stuers 16 april 1891 (zie noot 176).

180

F.C. Koch, begrooting van kosten voor de restauratie van 1891, mei 1891, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

kerkvoogd nul op het rekest, aangezien Koch in

64

de ingang in het noordoostelijke koor van de

niet veroorloven om rijkssubsidie mis te lopen.

werkzaamheden zelf heeft bekostigd en heeft

kerk tot de werkzaamheden van 1891 zou

De uitwendige restauratie van de Grote- of St.

laten uitvoeren.

181

behoren.

In de brief houdt de kerkvoogdij

Michaëlskerk bevond zich in de afrondende fase

echter nog wel een laatste pleidooi om de

en in 1893 kon Cuypers aan de minister melden

Cuypers meldde in 1888 aan het Ministerie van

minister op andere gedachten te brengen en de

dat het herstel van het exterieur was

Kunsten en Wetenschappen: ‘Met verbetering

toegang te behouden. Cuypers reageert begin

voltooid.184

binnen de kerk is men steeds blijven voortgaan’.185 Pas in de laatste twee jaren van

juli en adviseert de minister om te ‘blijven volharden bij de wenschelijkheid, reeds

3.2. ‘In overeenstemming met het uitwendige’

uitgesproken (...) dat het portaal in de

de restauratie (1895-1896), werd door de kerkvoogdij om verlenging van rijkssubsidie

oostelijke koorafsluiting nu of in latere tijd moet

Bij de restauratie eind 19de eeuw is naast het

gevraagd ten behoeve van het herstel van het

worden weggenomen (...), als zijnde het

exterieur, tevens het inwendige van de Grote

interieur. De kerkvoogden meldden dat het

behoud daarvan strijdig met het belang der

Kerk aangepakt. De interne restauratie van de

dringend nodig was dat ‘het inwendige in

goede herstelling’.182 De minister blijft zich

Grote Kerk is echter niet uitgebreid vastgelegd

harmonie worde gebracht, met het

conformeren aan het advies van de

in restauratieverslagen of adviezen van

uitwendige’.186 Na goedkeuring van de

rijksadviseur en op 5 oktober 1891 meldt Koch

Cuypers, uitgezonderd het ontpleisteren en

begroting werd van rijkswege een bedrag van f.

aan Cuypers dat het portaal is verdwenen en

opnieuw beschilderen. De restauratie of

5000,- voor twee jaar beschikbaar gesteld.

dat men bezig is met het dichtmetselen van de

vervanging van kerkmeubilair, orgel en vloeren

183

ingang.

De kerkvoogdij wilde niet ingaan

of verdere herstellingen in het interieur wordt

Ontpleisteren en beschilderen

tegen de sterke wens van haar gemeenteleden

in de documentatie enkel terloops genoemd,

De rijksadviseurs voor de monumenten van

om het portaal te behouden, maar kon het zich

met name omdat de Hervormde gemeente deze

geschiedenis en kunst hadden forse kritiek

181

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 20 juni 1891, Archief HCO, 1140, inv. nr. 596.

182

Advies Cuypers en Hezenmans, 9 juli 1891, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

183

Brief van Koch aan Cuypers, 5 oktober 1891, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

184

Advies van Cuypers en Hezenmans, 15 november 1893, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

185

Advies van Cuypers en Hezenmans, 18 december 1888, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

186

Brief van de kerkvoogdij aan de minister, 6 juni 1894, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

65

geuit op de grootschalige bepleistering van

bloemen ontspruiten, de gewelfribben van

begin gemaakt met het herstel van de

binnenmuren, kolommen en gewelven in het

‘bonte banden’ zijn voorzien en de kapitelen

gewelfschilderingen in de drie koren. Cuypers

interieur van de Nederlandse kerken (zie

188

gedeeltelijk zijn verguld.

hoofdstuk 1). Ook in de Grote Kerk in Zwolle

gaf in een reactie aan Koch aan dat hij graag bericht ontvangt als een gedeelte van de

waren de wanden, kolommen, ribben en

Koch werd door de minister verzocht om de

schildering voltooid is, zodat hij ter plaatse kon

gewelven bedekt met een witte pleisterlaag,

bewaard gebleven schilderingen op de

zien of de uitvoering daarvan naar behoren

getuige een foto van het interieur met

gewelven in het zuidoostelijke- en middenkoor

werd verricht.190

preekstoel. Cuypers gaf in zijn advies van 24

in tekeningen op te nemen en ter controle naar

augustus 1882 al aan dat de Hervormde

Cuypers te sturen. De architect gaf aan dat de

Naast de schilderingen op gewelven en ribben,

gemeente en Koch nader dienden te

oude schilderingen op de kruin en

werden ook overblijfselen van oude

specificeren hoe de ontpleistering van het

takelopeningen van de gewelven in de kerk

muurschilderingen ontdekt, zoals op een pijler

interieur precies in zijn werk zou gaan.187

nagenoeg waren verdwenen of vernietigd, wat

bij de preekstoel en in de voormalige sacristie

Gedurende de restauratie werd de gehele kerk

waarschijnlijk gebeurd zou zijn bij een eerdere

bij het zuidoostelijke koor. Naar aanleiding

van binnen ontpleisterd en grotendeels opnieuw

restauratie. Uit de correspondentie blijkt dat

hiervan benadrukten zowel De Stuers als

beschilderd. Tevens werden scheuren in de

Koch zich ten opzichte van Cuypers bescheiden

Cuypers het belang van het behoud van de

gewelven met portlandcement hersteld. Het

opstelt en bereid is zijn visie met betrekking tot

oude muurschilderingen: ‘Nu er een besluit

belang van het verwijderen van de witkalk voor

de schilderingen over te nemen: ‘Aangenaam

genomen is om de geheele kerk van binnen van

de rijksadviseur nam toe, toen in 1883 resten

zal het mij zijn omtrent de thans te volgen

de onzindelijke, witte kalklagen te zuiveren en

van oude schilderingen op gewelven, ribben en

restauratie dezer schilderingen nader door U te

de fraai bewerkte bergsteen weder geheel

wanden werden ontdekt. Cuypers gaf een

mogen worden ingelicht’.189 Op het ontwerp van

gezuiverd in ‘t gezicht te brengen, zal men ook

lyrische omschrijving van de gewelven waar

Koch volgde echter geen kritiek van de

zorg moeten dragen dat de overblijfselen van

‘bloemvazen, waaruit takken met bladen en

rijksadviseur. In de jaren 1884-1885 werd een

muurschilderingen en verder architectonisch

187

Advies Cuypers en Hezenmans, 24 augustus 1882, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1473.

188

Advies Cuypers en Hezenmans, 22 december 1883, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1473.

189

Brief van Koch aan Cuypers, 8 februari 1885, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

190

Brief van Cuypers aan Koch, 10 maart 1885, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

66

decoratief schilderwerk, dat ontdekt zal worden, te behouden en zooveel mogelijk te herstellen’.191 Tot slot werden ook de binnenportalen ontdaan van het geschilderde ‘akelig vlammend roode marmer’.192 Op deze wijze werd alle verf van natuurstenen onderdelen verwijderd. Koor- en doophek, preekstoel en orgel Het koorhek van de Grote Kerk is gemaakt door Sweer Kistemaker en werd in 1597 opgeleverd, met koperwerk van Geert Sweelinck. De rijk gesneden eikenhouten preekstoel met klankbord werd in 1617-1622 vervaardigd door Adam Straes. Het is niet geheel duidelijk in hoeverre de restauratie van eind 19de eeuw het uiterlijk van de huidige preekstoel heeft bepaalt. Het eerder genoemde krantenartikel van 31 augustus 1896 geeft wel een blik op de staat van de interieuronderdelen van voor de restauratie: ‘De preekstoel met zijn kunstig snijwerk, het mooie orgel, rijk geornamenteerd, het sierlijke doophek en het prachtige koor

Afb. 47: Documentatietekeningen van Koch van de bewaard gebleven gewelfschilderingen in het zuidoostelijke koor, 1884.

191

Advies van Cuypers en Hezenmans, 22 december 1894, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

192

Anoniem, Zwolsche Courant 31 mei 1896, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480.

67

waren met een dikke laag donkerbruin smeersel bedekt, die nauwelijks toeliet de vormen te onderscheiden. ‘t Koorhek was bovendien zwaar beschadigd’.193 Cuypers gaf in 1888 aan dat ‘de smakelooze en zware bekroningstop van den preekstoel thans vervangen is door een kunstig, in ijzer gesmeed bouquet, welke verguld is, zooals het op dit belangrijk en monumentaal kerkmeubel past’.194 In de documentatie zijn nergens sporen te vinden van enige advisering van Cuypers omtrent het herstel van de preekstoel. Wel stuurde Koch de tekeningen van de nieuwe bekroning op naar de rijksadviseur.195 Aangezien er geen reacties of aanvullingen van Cuypers volgden, kan worden aangenomen dat Koch in dit geval verantwoordelijk is geweest voor het ontwerp. In het advies van 29

Afb. 48 en 49: Het interieur van de kerk ter plaatse van de preekstoel voor de restauratie (links) en na de

november 1887 stelde Cuypers dat de

restauratie met de nieuwe bekroning. Bij de oude situatie loopt het kader van de dooptuin direct om de preekstoel.

kerkvoogden op eigen initiatief en kosten waren

preekstoel in ‘zijnen vroegeren luister hebben

bekroning van de preekstoel zijn bij vergelijking

voortgegaan met de inwendige ‘verbetering’

hersteld’.

van het gebouw en dan zij, nadat zij reeds het

van de verwijdering van de verflaag die op de

grote wijzigingen van de preekstoel waar te

koorhek en orgel hadden ‘gezuiverd’, nu ook de

preekstoel had gezeten. Afgezien van de

nemen. Het is mogelijk dat enkele onderdelen

196

Hierbij werd ook melding gemaakt

193

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

194

Advies van Cuypers en Hezenmans, 18 december 1888, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

195

Brief Koch aan Cuypers, 22 november 1889, Archief NAi, CUBA, inv.nr. G162.

196

Advies van Cuypers en Hezenmans, 29 november 1887, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1473.

van foto’s van voor en na de restauratie geen

68

in dezelfde vorm en afwerking zijn hersteld. De preekstoel wordt in de huidige situatie aan vier zijden omgeven door een gesneden, 17de-eeuws eikenhouten doophek. De omvang van het doophek met preekstoel van voor de restauratie is weergegeven op een plattegrond die in 1876 door Redtenbacher is vervaardigd. De tekening toont de omtrek van het doophek, die slechts aan drie zijden de links in de hoek geplaatste preekstoel omkaderde. Deze situatie is ook duidelijk zichtbaar op een oudere tekening van het bankenplan van rond 1780. De restauratie van het doophek wordt in de documentatie zijdelings genoemd. Zo stelde Cuypers in 1888 dat het doophek rond de preekstoel voor het grootste gedeelte hersteld was.197 Hierbij werd ook het doophek uitgebreid en verlengd, zodat de preekstoel niet langer in de hoek, maar in het midden van de dooptuin kwam te staan. Omdat zo ook nieuwe toegangen gemaakt moesten worden, werd in de begroting van 1895 een post opgenomen van 250 gulden voor twee in paneel gewerkte eikenhouten afsluitingen bij het ruim, ‘bewerkt in den stijl van de afsluiting van het

Afb. 50: Bankenplan uit 1780 met daarop in kleur de verschillende klassen aangegeven. In de zuidbeuk (boven), waar tijdens de dienst de voorganger niet zichtbaar is, zijn de banken van de armenkamer en de stadsschool opgesteld. De middenbeuk is voor het grootste deel ingevuld met stoelen.

197

Advies van Cuypers en Hezenmans, 18 december 1888, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

69

Afb. 51: Overzicht van het interieur van de Grote Kerk, gefotografeerd vanuit het orgel aan de westzijde in de richting van het middenkoor.

70

doophek’.198 Net als bij de preekstoel, is het

Voor aanvang van de restauratie werd in de

Zodoende ontstaat een beter inzicht in de

ook bij de restauratie van het doophek niet

vergadering van kerkvoogden van 20 februari

wijzigingen van de bankenstructuur eind 19de

duidelijk welke rol Cuypers hierin heeft

1882 al een inkomende brief besproken van de

eeuw. Het bankenplan van de Grote Kerk in

gespeeld en lag het initiatief meer bij de

heer van Oeckelen uit Groningen, die aandrong

Zwolle is na de reformatie ontstaan volgens een

Hervormde gemeente als opdrachtgever en

op ‘eenige noodzakelijke herstellingen’ aan het

strikte maatschappelijke, hiërarchische

Koch als leidend architect. Dit is tevens het

orgel.200 Hoewel niet geheel duidelijk is wat de

scheiding. In de loop van de 17de eeuw waren

geval bij de herstellingswerkzaamheden aan

restauratie van het orgel concreet heeft

de eerste magistraatsbanken verschenen,

het koorhek na 1897 (ter afsluiting van het

ingehouden, meldde Cuypers in 1884 dat de

gevolgd door banken voor de lagere

middenkoor). De werkzaamheden hieraan

eikenhouten orgelkast door de zorg van de

stadsfunctionarissen en andere

betroffen het verwijderen van de verflaag van

kerkvoogden, ‘op ons advies’, van de

maatschappelijke groepen. Ook particulieren

de achterzijde en het ‘bijwerken van het

‘onooglijke vernislaag’ ontdaan was. In dit

die meenden door hun speciale positie daar

eikenhouten timmerwerk’ van het hek.199

geval is duidelijk dat de rijksadviseur direct

recht op te hebben, konden om een aparte

Omdat er na 1896 geen rijkssubsidie meer is

betrokken was bij de werkzaamheden en

bank of plaats vragen. Tot ver in de 17de eeuw

verstrekt, lijkt het erop - aangezien de

concrete invloed heeft uitgeoefend op het

stonden er behalve voor de leden van de

documentatie van de advisering dan ook

resultaat. De restauratie van het orgel is in de

stadsregering geen stoelen of banken in de

ophoudt - dat de rol van rijksadviseur Cuypers

jaren vijftig van de 20

kerk. Particuliere burgers waren genoodzaakt

ook hier marginaal is geweest.

ste

eeuw ‘ongedaan

201

gemaakt’.

een eigen stoel mee te nemen. Aan de hand van een tekening van Johannes van

Een ander verhaal is de restauratie van het

Het Bankenplan

Cuijlenburch van het interieur van de St.

orgel, dat in 1719-1721 door de broers Johan

Hoewel het geen informatie geeft over de

Michaëlskerk, gemaakt rond het midden van de

Jurgen en Frans Caspar Schnitger werd

relatie tussen rijksadviseur en architect, is het

17de eeuw, kan een algemeen beeld gegeven

gemaakt, ter vervanging van het door de

zinvol om kort de ontwikkeling van het

worden van de ruimtelijke situatie in deze tijd.

torenval in 1682 zwaar beschadigde exemplaar.

bankenplan tot aan de restauratie te schetsen.

198

Begroting en beschrijving van de werkzaamheden te verrichten in het jaar 1895, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

199

F.C. Koch, begrooting en kosten van eenige werken tot de binnenrestauratie van het kerkgebouw 7 januari 1897, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

200

Notulen van de vergadering van kerkvoogden en notabelen, 20 februari 1882, Archief HCO, inv.nr. 452.

201

Meliesie-Appelhof 1986 (zie noot 13 ), p. 15.

71

Helemaal aan het einde van het zichtveld is het koorhek waar te nemen. De rechterzijde van het middenschip is voorzien van de preekstoel en meer naar voren is een dwars geplaatste kerkbank zichtbaar. Tussen deze bank en de preekstoel zijn lagere bankjes geplaatst. Aan de linkerzijde bevinden zich tegenover de preekstoel de rijk uitgevoerde herenbanken (voor de magistraat). Aan het einde van de 18de eeuw was het grootste deel van de plaatsen in de Grote Kerk aan de noordzijde gereserveerd voor de wereldlijke notabelen en de zuidzijde voor de kerkelijke bestuurders. De lege ruimte in het middenschip werd opgevuld met losse stoelen, die aan individuele gelovigen werden verhuurd. Voor de armen waren enkel plaatsen aan de randen beschikbaar.202 Bij de 19de- eeuwse restauratie is een deel van het bestaande bankenplan, in ieder geval ter hoogte van de middenbeuk gewijzigd. Hier werden twee nieuwe vakken banken geplaatst, gemaakt door aannemer Volkers, waarbij tevens een nieuwe houten bevloering werd gelegd.203 Bij deze herstellingswerkzaamheden ontbreekt in de bronnen elk spoor van

Afb. 52: Tekening van het interieur van de Grote Kerk van Johannes van Cuijlenburch in de richting van het middenkoor, midden 17de eeuw.

202

J.C. Streng, ‘Stemme in staat’. De bestuurlijke elite in de stadsrepubliek Zwolle 1579-1795, Hilversum 1997, pp. 194-196.

203

F.C. Koch, begroting en beschrijving van de werkzaamheden te verrichten in het jaar 1895, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

72

inmenging van Cuypers. Net als bij de restauratie van het doop- en koorhek werden deze werkzaamheden door de kerkvoogdij zelf bekostigd en waren zij zodoende niet gebonden aan een positief advies van de rijksadviseur. Hoewel deze werkzaamheden in de begroting van Koch zijn opgenomen, is zijn rol in het ontwerp onduidelijk. De kerkvoogdij gaf in een brief aan De Stuers aan dat zij door een gift de mogelijkheid hadden gekregen ‘eikenhouten banken aan te schaffen ter vervanging van de ‘onmogelijke keukenstoelen die tot dusverre het ruim ontsierden’.204 In het middenschip werden tevens twee nieuwe koperen lichtkronen geïnstalleerd in de plaats van de exemplaren die in 1861 waren opgeruimd en verkocht. Verder werden de overige banken in de gehele kerk, van ‘overtollig smeersel’ ontdaan.205 Het is niet duidelijk in hoeverre de wijziging van het bankenplan in de zuidbeuk, zoals te zien is

Afb. 53:Ongedateerd bankenplan van de Grote kerk, met de uitbreiding in de zuidbeuk. Het is onduidelijk of deze wijziging zich tijdens de restauratie heeft voorgedaan.

bij de vergelijking van diverse plattegronden,

geen zicht was op de voorzijde van de

met schuine zijden het zicht op de preekstoel

tijdens de restauratie heeft plaatsgevonden. In

preekstoel en/of de voorganger. Waarschijnlijk

enigszins verbeterd. Plaatsen waarbij het zicht

de zuidbeuk stonden voor de restauratie vooral

is tijdens de restauratie met twee vakken

door peilers ontnomen werd kwamen daarbij te

armenbanken, omdat er vanaf deze plaatsen

nieuwe banken symmetrie aangebracht en is

vervallen. Het is echter ook mogelijk dat deze

204

Brief van de kerkvoogdij aan Victor de Stuers, 16 april 1898, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480.

205

Zwolsche Courant 31 mei 1896 (zie noot 190).

73

aanpassing pas later, zo rond het begin van de 20ste eeuw, tot stand is gekomen. Deze twijfel wordt veroorzaakt door het ontbreken van bronmateriaal over nieuwe banken in de zuidbeuk in de jaren 1882-1898. Zerkenvloer Al vanaf de 15de eeuw werd er begraven in de Grote Kerk. De oudste graven bevonden zich vermoedelijk in de grafruimte of crypte van de Romaanse kerk, die tot het midden van de 17de eeuw in gebruik is gebleven. Het oppervlak van een groot deel van de kerk is bedekt met een zerkenvloer, waarbij de grafplaatsen afgedekt zijn met monumentale grafplaten van natuursteen. Op 2 oktober 1722 is de zerkenvloer mogelijk al ‘verhoogd’ ofwel geëgaliseerd. Volgens de Stichting Levende Stadsgeschiedenis Zwolle lag de vloer ongelijk vielen er gaten tussen de grafstenen. Het is

Afb. 54: Zerkenvloer in de noordbeuk. In geel is de verdeling in stroken weergegeven. De graven zijn in een strook

mogelijk dat hierbij enkele grafzerken uit de

naast elkaar aangelegd. De zerken zijn zowel in zandsteen als in hardsteen uitgevoerd.

15de en 16de eeuw verloren zijn gegaan. Vanaf 1827 was het verboden om nog langer in de kerk te begraven.206 Uit de documentatie blijkt dat bij de restauratie van eind 19de eeuw ook de zerkenvloer is meegenomen. De zerkenvloer

206

http://www.levendestadsgeschiedeniszwolle.nl/Vangravenenbegraafplaatsen.htm.

74

zou vervallen en ongelijk zijn door het

waarde der oude deuren en vloersteenen’.209

van de vloer, waarbij mogelijk enkele graven

wegzakken van grafstenen in de loop der

Dit geeft aan dat er mogelijk grafzerken werden

zijn vervangen, maar het waarschijnlijk vooral

verwijderd. Dit wordt versterkt door een

een egalisering van de zerkenvloer betrof. Het

mededeling van de kerkvoogdij in een brief aan

gebruikelijke raster met dwars op de

Op 23 februari 1893 vermeldde Koch onder de

De Stuers, waarbij ze aangeven dat de ‘zeer

lengterichting lopende rijen met graven is

voorgenomen restauratiewerkzaamheden in het

haveloozen vloer’ hersteld wordt en ‘de

namelijk nog erg goed te herkennen. Dat

interieur: ‘het restaureren en gedeeltelijk

bruikbare grafzerken worden aangewend ter

daarbij graven afgedekt zijn met zowel zerken

vernieuwen van den vloer in het kerkgebouw,

vervanging van de zoodanigen die het meest

uit één stuk als met drie kleinere stenen

uitgezonderd in het zoogenaamde ruim onder

geleden hebben, alles zooverre mogelijk

(zogenaamde drielingen) past in het historische

tijd.

207

210

de stoelen en onder de vaste banken. Daarbij

waterpas gelegd (...)’.

stel ik mij voor de aanwezige goede zerken op

archiefbronnen blijkt dat de zerkenvloer

Broerenkerk in Zwolle aanwezig was.211

te hakken, te kanten en op ééne breedte te

aangepast is, levert het huidige patroon van de

In de zuidbeuk zijn voor een groot deel de

brengen, en deze zerken te doen dienen tot

vloer, bestudeerd in de zuidwestelijke hoek van

graven opeenvolgend op de zerken

plinten langs de muren en rondom de pijlers,

de kerk, zeker geen associaties op met een

genummerd, wat tevens een aanwijzing is dat

en tot banden tusschen pijlers en muren,

compleet herlegd zerkenpatroon. Ook het

de historische indeling nog bestaat. Een groot

terwijl de binnenvelden der aldus gevormde

herplaatsen van graven als plinten langs de

deel van de zerken is wel langs de randen

vakken van terrazovloeren kunnen voorzien

muren en rondom pijlers, of de aanwezigheid

afgesmeerd met Portland-cement. In de

van terrazzovloeren, is niet als zodanig waar te

begroting van 1897 zijn wel posten opgenomen

jaar is te lezen dat er 920 gulden van de

nemen. Waarschijnlijk werd bij de uitvoering

voor vloertegels van bentheimer zandsteen ‘ter

begroting afgehaald kan worden ‘voor de

gekozen voor een meer beperkte herstelling

voltooiing van de vloer in de noord-oostelijke

208

worden’.

In een aanvulling van april van dat

Hoewel uit de

beeld zoals dat bijvoorbeeld ook in de

207

Zwolsche courant 31 augustus 1896 (zie noot 81).

208

F.C. Koch, beschrijving voor de voorgenomen restauratie in het jaar 1893, februari 1893, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

209

F.C. Koch, beschrijving voor de voorgenomen restauratie in het jaar 1893, april 1893, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

210

Brief van de kerkvoogdij aan Victor de Stuers, 16 april 1898, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480.

211

H.P. Boer en J. Vromen, Van der Capellen in marmer. Bouwhistorisch onderzoek naar de plaatsing van het herdenkingsmonument ter nagedachtenis van Joan Derk van der Capellen tot den Pol in de Grote of St.

Michaelskerk in Zwolle, arcx rapportage nr. 808, Doesburg 2012.

75

koorsluiting en voor het ‘herleggen van den

213

vloer op het [midden]koor’ en het hierbij leveren van ontbrekende vloerstenen.

212

hersteld en er werd een nieuwe terrazzovloer op een stenen ondervloer begroot.

Bij de

Tevens

naar de sacristie staat op zowel de ontwerpplattegronden van Cuypers als van

werd er een geslagen ijzeren hekwerk

Koch niet ingetekend. Opvallend is dat de

restauratiewerkzaamheden die betrekking

vervaardigd ter afsluiting van de boogopening

verbrede toegang naar het zuidoostelijke koor

hadden op de zerkenvloer, valt er geen direct

tussen de sacristie en het zuidoostelijke koor.

in het ontwerp van Cuypers wél is opgenomen,

verband te leggen met enige bemoeienis van

Deze opening werd aanzienlijk vergroot. Koch

terwijl Koch enkel vensteropeningen weergeeft.

rijkswege. Koch trad in zijn functie als leidend

heeft met betrekking tot de vormgeving contact

Mogelijk is het ontwerp van Koch, zoals

architect op als ‘ontwerper’ en stemde zijn

gehad met rijksadviseur Cuypers: ‘Bij dezen

weergegeven op de plattegrond, later deels

plannen af op de wensen en financiële

heb ik de eer Uw Exc. ingevolge afspraak de

aangepast aan het eerdere ontwerp van de

mogelijkheden van de Hervormde gemeente als

teekening toe te zenden van een gedeelte der

rijksadviseur. Op het uiteindelijke uitgevoerde

opdrachtgever.

zuid oostelijke koorsluiting van de St.

ontwerp had Cuypers dan ook geen kritiek,

Michaëlskerk alhier, met den juisten vorm van

behalve het advies om de overblijfselen van de

Afsluitende herstelwerkzaamheden en de

den boog tusschen deze koorsluiting en de te

muurschilderingen te herstellen.216

consistoriekamer

overwelven sacristij’.214 Van Cuypers ontbreekt

Van de voormalige sacristie, in de bronnen ook

in de documentatie enig commentaar of

Met betrekking tot de inwendige restauratie

wel stovenhok genoemd, was reeds de

aanwijzingen voor verbetering van het ontwerp.

moeten tot slot de herstellingswerkzaamheden

schoorsteen verwijderd, het dak gerestaureerd

Naast het vergroten van de toegang naar het

van de consistoriekamer in de jaren 1897-1898

en waren de vensters hersteld. Vanaf 1893

zuidoostelijke koor, werd door Koch het

worden genoemd. Voor deze twee jaren werd er

werd ook het interieur van de sacristie onder

dichtmetselen van de opening van een

vanuit de rijksoverheid niet langer subsidie

handen genomen. De ruimte werd overwelfd,

deurkozijn begroot (toegang tot het

verleend en er zijn dan ook geen adviezen van

het muurwerk werd aan de binnenzijde werd

middenkoor).215 De wijziging van de toegang

rijksadviseur Cuypers aan de minister met

212

F.C. Koch, begrooting en kosten van eenige werken tot de binnenrestauratie van het kerkgebouw 7 januari 1897, Archief HCO, 1140, inv.nr. 596.

213

Deze terrazzovloer is in de huidige situatie niet aanwezig. Onduidelijk is of de vloer nooit is gelegd (uit kostenoverwegingen), of dat deze later is verwijderd.

214

Brief van Koch aan Cuypers, 28 november 1893, Archief NAi, CUBA, inv. nr. g162.

215

Het dichtmaken van deze toegang heeft nooit plaatsgevonden. F.C. Koch, begrooting van kosten, met toelichtende omschrijving voor de restauratie van 1893 Koch, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474.

216

Advies van Cuypers en Hezenmans, 22 december 1894, Archief NA, 2.04.13, inv. nr. 1474.

76

Afb. 55: Exterieur van de consistoriekamer aan de westgevel.

Afb. 56: Interieur van de consistoriekamer, met de gemarmerde zuilen, de haard en de ‘gerestaureerde’ gaslamp. Ook de vensters zijn tijdens de restauratie hersteld naar ontwerp van Koch.

77

betrekking tot deze restauratiewerkzaamheden

nieuwe verflaag voorzien. Al het schilderwerk

terug te vinden. In de consistoriekamer werden

werd toevertrouwd aan J.J. Hardon. De ijzeren

ten eerste vier nieuwe vensters en eikenhouten

plaat achter de kachel werd vervangen door

onderramen gerealiseerd. Hoewel er geen

nieuwe, geglazuurde tegels.219 Op de vloer

rijksadvisering meer als voorwaarde werd

werd een nieuw eikenhouten parket gelegd.

gesteld, had de kerkvoogdij wel De Stuers

Verder werd de lichtkroon centraal in het

benaderd met vragen over de afwerking van de

vertrek hersteld en voor gas ingericht en werd

vensters: ‘Moeten de nieuwe volkomen gelijk

de stoffage in de ruimte vernieuwd.220

zijn aan de oude [en] moet het glas wit

Vergeleken met werkzaamheden als het

worden? mijn architect adviseert bevredigend

ontpleisteren en het behouden van oude

op die vraag; en het komt mij voor dat hij geen

schilderingen, heeft Koch - net zoals bij de

ongelijke heeft’.217 Het is onbekend wat De

restauratie van koor- en doophek, preekstoel,

Stuers hierop heeft geantwoord, maar uit het

bankenplan en zerkenvloer - met betrekking tot

resultaat blijkt dat de vensters in het vertrek

de consistoriekamer, een grote invloed gehad

vernieuwd zijn conform de bestaande

op het ontwerp en aldus op het resultaat van

vormgeving, gevuld met wit glas, geheel

de restauratie.

218

volgens het plan van Koch.

Daarnaast werd de pleisterlaag van het plafond verwijderd, werden de muren en het plafond opnieuw in lichte tint beschilderd en werden het lijstwerk van het plafond opnieuw verguld. Ook de schoorsteen en de deuren werden van een

217

Brief van de kerkvoogdij aan De Stuers, 16 april 1898, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480.

218

Dit toont aan dat Koch niet alleen verstand had van middeleeuwse bouwstijlen, maar ook over de benodigde kennis beschikte van klassieke architectuurvormen.

219

De tegels zijn in de huidige situatie niet zichtbaar. Het is onduidelijk of deze tegels enkel begroot waren en later niet zijn uitgevoerd, of dat deze in een later stadium zijn verwijderd. F.C. Koch, restauratie van de

consistoriekamer bij de St. Michaëlskerk den Hervormde gemeente te Zwolle: begrooting en kosten, maart 1898, Archief NA, 2.04.13, inv.nr. 1474. 220

Anoniem, Provinciale Overijsselse Courant 16 maart 1899, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480.

78

Afb. 57: Plaquette ter herdenking aan de restauratie eind 19de eeuw in de noordwestelijke hoek van de Grote Kerk.

79

4. Conclusie Op 28 augustus 1897 werd in de Grote Kerk in Zwolle een marmeren plaquette onthuld in de noordgevel, ter nagedachtenis aan de herstellingswerkzaamheden. De restauratie liep ten einde. Ruim vijftien jaar van herstellen, bouwen en verbouwen hebben het huidige, vertrouwde aanzien van het in- en uitwendige van de Grote- of St. Michaëlskerk bepaald. Het door De Stuers voorgestelde plan voor een gebrandschilderde voorstelling in één van de kerkramen is nooit uitgevoerd. Op de herdenkingssteen prijkt de naam van de President Kerkvoogd Baron van Aerssen Beijeren van Voshol, die vanuit het kerkbestuur de restauratie had aangestuurd. De plaquette vertoont geen sporen van eerbetoon aan referendaris Victor de Stuers of rijksadviseur Pierre Cuypers, maar vermeldt evenmin de naam van de Zwolse architect Frederik

restauratieproces een centrale plaats innam

hierin vervulde. Cuypers werd in 1874, als

aan de hand van de hoofdvraag: In hoeverre is

erkend bekwaam architect en constructeur, als

P.J.H. Cuypers in de periode 1875-1898, in zijn

rijksadviseur aangesteld en onderhield een

hoedanigheid als rijksadviseur voor de

goede band met secretaris De Stuers. Hij werd

Monumenten van Geschiedenis en Kunst en als

als bouwkundige vanuit het college veelvuldig

Architect der Rijksmuseumgebouwen, bepalend

ingeschakeld bij adviezen aan de minister van

geweest voor het resultaat van de restauratie

Binnenlandse Zaken voor restauraties die met

van de Grote- of St. Michaëlskerk in Zwolle?

rijkssubsidie mogelijk waren gemaakt. Bij

Het opsporen en analyseren van de rijke

concrete voorbeelden in Den Haag en Stedum

archiefbronnen van de restauratie van de Grote

bleek dat het werk van de rijksadviseurs niet

Kerk - niet alleen de diverse bouwtekeningen

ophield bij het adviseren van de minister, maar

van Koch en Cuypers, maar ook de grote

dat zij in sommige gevallen ook zelf

hoeveelheid correspondentiemateriaal - bood

restauratieontwerpen aanleverden. Hiervoor

de mogelijkheid om de concrete interactie

werd vaak een beroep gedaan op Cuypers.

tussen de rijksoverheid, rijksadviseurs, de gemeentelijke overheid, de Hervormde

De invloed van Cuypers in het rijks(ver)bouwen

gemeente en de ‘restauratiearchitect’ - en hun

werd versterkt door zijn benoeming als

beslissingsbevoegdheid in het restauratieproces

Architect der Rijksmuseumgebouwen. Door de

nader te bestuderen.

aanstelling van rijksadviseur Cuypers als ‘ambtenaar’ van de afdeling Kunsten en

Christiaan Koch. De masterthesis beoogde een analyse van de restauratie te bieden, waarbij de onderlinge afstemming van de verschillende actoren in het

221

Het eerste hoofdstuk stond in het teken van de

Wetenschappen, kon De Stuers hem veel

oprichting en de werkwijze van het College van

directer bij alle rijksprojecten betrekken.221 De

Rijksadviseurs voor de Monumenten van

Stuers stelde zelf in 1897 ‘dat er vanwege het

Geschiedenis en Kunst en de rol die Cuypers

departement van Binnenlandsche Zaken niets

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 1), pp. 175-176.

80

meer gebouwd noch gerestaureerd, zonder dat

wordt de invloed van de rijksadviseur dan ook

Scheepens en later Ezerman bij het project in

Cuypers deswege gehoord en geraadpleegd

centraal gesteld. Bij de werkzaamheden in Den

Zutphen en Singels in Den Haag een grotere

Haag wordt Cuypers in de literatuur naast

stempel op het eindresultaat van de restauratie

Cuypers in functie als rijksadviseur. Hij werd op

Singels neergezet als een ‘extern

kunnen drukken, dan uit de literatuur naar

zijn veldbezoeken vaak vergezeld door architect

restauratiearchitect’. De exacte werkzaamheden

voren komt. In het geval van de restauratie van

Hezenmans, ingenieur van Waterstaat J.G. van

van Singels met betrekking tot het uiteindelijke

de Grote Kerk in Zwolle wordt in enkele regels

den Bergh (1824-1890) en door De Stuers zelf.

ontwerp worden echter niet toegelicht,

in de Cuypersliteratuur vermeld dat deze

In alle gevallen hoefde Cuypers niet al te veel

waardoor het moeilijk is het aandeel van

verantwoordelijk was voor de

weerstand te verwachten. Het uiteenvallen van

Cuypers en Singels te onderscheiden.

restauratieplannen en dat Koch enkel

222

was’.

Na de opheffing van het college, bleef

het College van Rijksadviseurs maakte de weg

uitvoerend architect was.

vrij voor een sterk en gecoördineerd

Ook bij de analyse van de restauratie van de

cultuurbeleid, gedomineerd door Victor de

St. Walburgiskerk in Zutphen wordt met name

In het tweede hoofdstuk werd de aanloop van

Stuers en Pierre Cuypers. Na de opheffing van

gewezen op de inhoudelijk sturende,

de restauratie beschreven, waar rijksadviseur

het college waren De Stuers en Cuypers

controlerende en leidende rol van Cuypers in

Cuypers in Zwolle van doen kreeg met Koch,

immers geen rekenschap meer verschuldigd

het restauratieproces. De functie en

die door de Hervormde gemeente als leidend

aan een adviescommissie en had de

werkzaamheden van architect Peteri, die

architect was benoemd. Waarschijnlijk was voor

persoonlijke visie van Cuypers een veel

verantwoordelijk was voor de

Koch gekozen vanwege zijn lokale bekendheid,

directere uitwerking.

restauratieontwerpen, wordt niet nader

maar tevens ook omdat hij (mede) eigenaar

toegelicht. Ook het aandeel van Scheepens en

was van een gevestigd architectenbureau en,

De groeiende dominantie van Cuypers kwam

Ezerman in het resultaat van de restauratie

door de bouw van genoemde diverse kerken,

niet alleen bij door het Rijk uitgevoerde

wordt niet concreet gemaakt. De focus ligt op

aantoonbare kennis bezat van historische

restauraties of nieuwbouw naar voren, maar

de aanwijzingen van Cuypers voor de

bouwstijlen. Cuypers bracht tweemaal per jaar

manifesteerde zich tevens in de talloze

detaillering en afwerking van de verschillende

advies uit aan de minister over de stand van

adviezen van Cuypers bij restauraties van

elementen en zijn correcties op de tekeningen

werkzaamheden, de uiteindelijk uitgevoerde

derden. Bij de analyse van dergelijke projecten,

van Peteri. Wat exact de aanpassingen van

onderdelen en adviseerde daarbij over het wel

zoals de restauratie van het Binnenhof in Den

Cuypers op de plannen waren, blijft onduidelijk.

of niet uitkeren van de subsidie. Bij zijn

Haag en de St. Walburgiskerk in Zutphen,

Mogelijk hebben met name Peteri, maar ook

222

Van der Peet en Rosenberg 1995 (zie noot 1), p. 217.

81

inspecties werd de rijksadviseur gesecondeerd

belang van de restauratie van de Grote Kerk in

restauratieontwerpen van Koch en Cuypers

door Van den Bergh, Hezenmans en De Stuers.

Zwolle voor de rijksadviseur.

belangrijke verschillen in detail en vormgeving

Uit het hoofdstuk blijkt dat vanaf het moment

Cuypers was met zijn restauratieontwerpen

worden waargenomen. Dit is met name het

dat de kerkvoogden Gugel benaderden voor

tevens richtinggevend geweest voor het

geval bij het ontwerp voor het noordportaal,

advies over de te restaureren vensters,

uiteindelijke eindresultaat. De plannen komen

enkele voorbeelden van venstertraceringen en

Cuypers al een grote rol speelde in het verloop

namelijk op hoofdlijnen overeen met de

het ontwerp voor de oostzijde van de kerk. Van

en de insteek van de restauratie van de Grote

tekeningen die Koch vanaf 1882 had gemaakt.

Cuypers zijn bovendien geen plannen bekend

Kerk. Toen de ontwerpen van architect

De plannen van Cuypers uit 1876 dienden als

van de west- en zuidzijde, waar Koch in de

Bosboom voor een deel werden afgekeurd

belangrijke inspiratiebron - soms zelfs als direct

eindfase van de restauratie de tekeningen voor

omdat ze niet het ‘karakter van de 15de eeuw’

voorbeeld - voor de ontwerpen van Koch. De

maakte.

droegen, kreeg Cuypers vanuit het College van

rijksadviseur had bovendien aangegeven dat

Rijksadviseurs de opdracht om een nader

zijn ontwerpen bij herstellingen als grondslag

De analyse van de restauratie in het derde

onderzoek in te stellen. Hij pleitte voor een

zouden moeten blijven dienen. Daarnaast had

hoofdstuk maakte ten eerste exact duidelijk

algehele restauratie van de kerk ‘in het belang

Koch te kennen gegeven dat hij een onderhoud

waar de restauratiewerkzaamheden van zowel

der kunst’, zorgde eigenhandig voor

met Cuypers wenste, om vertrouwd te raken

het exterieur als interieur uit bestonden.

restauratieplannen en stelde een begroting van

met diens ideeën. Uit de briefwisseling over de

Daarnaast werden de onderlinge verhoudingen

kosten op. Op deze wijze veranderden de

hoogte van het salaris van Koch blijkt dat

tussen Koch, Cuypers, de minister van

plannen van het restaureren van enkele

Cuypers de werkzaamheden van Koch niet zeer

Binnenlandse Zaken en de Hervormde

vensters, tot alomvattende restauratie.

intensief opvatte, omdat hij van mening was

gemeente nader belicht. Bij verschillende

Daarnaast adviseerde Cuypers de Hervormde

dat de tekeningen voor de restauratie reeds

onderdelen van de restauratie blijkt uit de

gemeente bij het aanvragen van rijkssubsidie.

voorhanden waren. Uit het weerwoord van Koch

correspondentie en de restauratieontwerpen

Concluderend kan gesteld worden dat de

komt echter naar voren dat deze zichzelf niet

concreet de veelomvattende invloed van

rijksadviseur in het voortraject beslissend is

enkel als opzichter van de restauratie zag,

Cuypers als rijksadviseur. Hierbij waren niet

geweest voor de omvang en inzet van de

aangezien hij naast het loon voor dagelijks

alleen zijn ontwerpen van 1876 leidend, maar

restauratie van de Grote- of St. Michaëlskerk in

toezicht, acht procent had begroot voor zijn

had hij tevens sturend en dwingend opgetreden

Zwolle. Het feit dat Cuypers zijn

‘bemoeijingen en werkzaamheden’. Hoewel in

in zijn adviezen aan het ministerie. Zo werd al

restauratieplannen opstuurde ten behoeve van

de briefwisseling niet concreet duidelijk wordt

vanaf 1883 door Cuypers aangedrongen op de

een internationale tentoonstelling, bevestigt het

wat deze werkzaamheden precies inhouden,

sloop van het ‘het Wachtje’ aan de noordgevel

kunnen bij vergelijking van de

en zinspeelde de rijksadviseur eveneens op het

82

verwijderen van de bebouwing aan de

Rijksadviseurs nog te kennen had gegeven dat

waarschijnlijk niet het gevolg van persoonlijke

zuidgevel. Daarnaast werden een aantal

‘dat het opvolgen van de wenschen der

voorkeur van Koch, maar van voortschrijdend

ontwerpen van Cuypers voor de

Adviseurs in geen geval tot voorwaarde van te

inzicht in de bouwgeschiedenis van de kerk en

venstertraceringen door Koch één op één

schenken subsidie zou worden gesteld’, nam hij

het streven om de reconstructie op de

overgenomen en in de noord- en zuidgevel

gedurende de restauratie van de Grote Kerk

verschillende bouwfases af te stemmen.

toegepast en werden op advies van de

zonder uitzondering de adviezen van Cuypers

Mogelijk had Koch, net zoals het geval was bij

rijksadviseur de platliggende daklichten

over. De minister had weliswaar de

het noord- en zuidportaal, ook bij de koren

vervangen door dakvensters. Ook het ontwerp

beslissingsbevoegdheid, maar leunde hierbij

nader onderzoek verricht. Naast de vensters in

voor de balustrade met pinakels op de sacristie,

sterk op de visie van de rijksadviseur. De

het noordoostelijke- en middenkoor, kan ook

tussen het zuidoostelijke- en middenkoor, werd

kerkvoogdij kon het zich niet veroorloven de

het ontwerp van de vensters in de westgevel op

volgens Cuypers’ plannen van 1876 uitgevoerd.

subsidie mis te lopen en liet Koch de sloop van

Koch’s naam geschreven worden.

Verder blijkt dat Koch bij het plaatsen van

het portaal op de begroting plaatsen.

venster- en deuropeningen van de sacristie en

Zoals bovengenoemde onderdelen de invloed

Bij de restauratie van het noordportaal en de

de leprozenkapel het ontwerp van Cuypers

van Cuypers weerspiegelen, is het

venstertraceringen bleek uit de adviezen en

volgde.

restauratieontwerp voor het noordportaal voor

reacties van Cuypers de concrete invloed van

een belangrijk deel de verdienste geweest van

Koch op de ontwerpen. Bij diverse andere

Bij al deze onderdelen had Cuypers concreet

Koch. Cuypers en De Stuers hadden weliswaar

werkzaamheden is dit niet het geval, maar lijkt

zijn stempel gedrukt op het ontwerp en dus op

inspraak gehad op het onderzoek naar en de

Cuypers enkel het ontwerp van Koch goed te

het resultaat van de restauratie. De invloed van

restauratie van het noordportaal, maar hun

keuren. De rijksadviseur had uiteraard de

zijn adviezen was illustratief bij zijn pleidooi

adviezen en reacties waren hoofdzakelijk

bevoegdheid om Koch’s ontwerpen te wijzigen

voor het slopen van het ingangsportaal in de

gebaseerd op Koch’s onderzoek naar de

en de Zwolse architect had zijn goedkeuring

noordoostelijke koorsluiting. De kerkvoogdij

‘oorspronkelijke’ toestand. Op deze wijze waren

nodig om het uit te kunnen voeren, maar in

wenste de ingang te behouden, met name om

de bevindingen van Koch bepalend voor het

veel gevallen werd door Cuypers niets of weinig

de gemeenteleden - die vlak daarvoor nog

ontwerp en het resultaat van de restauratie van

in het ontwerp aangepast. Deze werkwijze was

waren belast met een hoofdelijke omslag -

het noordportaal. Daarnaast had Koch bij zijn

bijvoorbeeld terug te zien bij de restauratie van

tevreden te houden. Cuypers adviseerde de

tekeningen van diverse venstertraceringen de

de buitenschil van de kerk. Soms volgde enkel

minister om de subsidie afhankelijk te stellen

vrijheid gekregen om zelf ontwerpen te maken.

een positief advies, zonder enig commentaar

van de sloop van het portaal. Hoewel de

Deze werden vervolgens in het middenkoor en

van Cuypers op de door Koch opgestelde

minister rond de oprichting van het College van

noordoostelijke koor toegepast. Dit was

begroting en beschreven werkzaamheden. Het

83

herstel van de gewelfschilderingen, die door

goedkeuring nog overlegd met De Stuers. Er

noordportaal en had met zijn ontwerpen voor

Koch onderzocht en gedocumenteerd waren,

werd inmiddels geen rijkssubsidie meer

onderdelen als de venstertraceringen, het

was hier een goed voorbeeld van, evenals de

verstrekt en de advisering van Cuypers was ten

catechisatiegebouw, de gewelfschilderingen en

restauratie van het exterieur van het

einde gekomen. Tot slot was de invloed van

de consistoriekamer, zijn stempel gedrukt op de

zuidportaal en de leprozenkapel.

Koch merkbaar bij de werkzaamheden die

restauratie van de Grote Kerk in Zwolle. Dit

volgens Cuypers en het Rijk niet tot de

werpt de vraag op of er in de literatuur niet

Met betrekking tot de overige diverse

restauratie behoorden, zoals de nieuwbouw van

vaak hoofdzakelijk gezocht is naar de

restauratiewerkzaamheden in het interieur van

de catechisatieruimten. Het ontwerp is aan

alomvattende invloed van Cuypers. Deze studie

de kerk ontbreekt eveneens enige aanwijzing

Koch toe te schrijven, aangezien Cuypers zijn

toont aan dat er ook aandacht geschonken

van concrete invloed van Cuypers op het

ontwerp goedkeurde met slechts een enkele

moet worden aan de exacte werkzaamheden

resultaat, uitgezonderd het orgel, het

aanvulling op de detaillering van de boog boven

van de zogenaamde ‘uitvoerende architecten’.

ontpleisteren van het interieur en het behoud

de ingang.

Wellicht kunnen aanvullende casestudies, zoals

van de middeleeuwse wandschilderingen. De

het restauratieproject van de St. Walburgiskerk

kerkvoogdij had deze werkzaamheden - zoals

Uit dit onderzoek blijkt dat Cuypers in de

in Zutphen, bijdragen aan een breder beeld van

de uitbreiding van het bankenplan, het wijzigen

aanloop van de restauratie bepalend en

de onderlinge afstemming van de architect met

van de bekroning van de preekstoel, het

richtinggevend is geweest voor de restauratie

de rijksadviseur, het ministerie, De Stuers en

verwijderen van verflaag van het meubilair en

van de Grote of St. Michaëlskerk in Zwolle. Met

de opdrachtgever in het restauratieproces eind

van de portieken, de restauratie van doop- en

zijn restauratieontwerpen van 1876 had hij

19de eeuw.

koorhek, herstelwerkzaamheden aan de

bovendien de kaders van de

zerkenvloer en de restauratie van het

restauratiewerkzaamheden vastgesteld. Door

inwendige van het noord- en zuidportaal - zelf

middel van zijn ontwerpen en adviezen liet hij

bekostigd en waren dus niet gebonden aan

bij diverse elementen van de restauratie zijn

adviezen van de rijksadviseur. Deze onderdelen

invloed als rijksadviseur gelden. Koch was

werden zelf onder leiding van Koch uitgevoerd.

echter niet enkel ‘uitvoerder’ van de

Dit gold eveneens voor de werkzaamheden die

restauratieplannen van Cuypers en lijkt toch

in de jaren 1897-1898 werden uitgevoerd,

een grotere invloed gehad te hebben op het

zoals de restauratie van de consistoriekamer.

resultaat van de restauratie dan tot nu toe

Hier was Koch volledig verantwoordelijk voor

werd aangenomen. De Zwolse architect was

het ontwerp en werd het plan enkel ter

bepalend bij het onderzoek en ontwerp van het

84

5. Bronnen en literatuur Archieven Archief Historisch Centrum Overijssel (HCO) 1140 Nederlands Hervormde gemeente te Zwolle, inv.nr. 596, Stukken betreffende de restauratie, 1875 - 1898 en inv.nr. 452, notulen van de kerkvoogdij. 701 Bouwvergunningen 1850-1900, inv.nr. 257, 820 en 1163. Beeldbank. Archief Kerkelijk Bureau Zwolle Documentatie en bouwtekeningen van ongeveer 1900 tot heden. Archief Nederlands Architectuurinstituut (NAi) Bureau Cuypers Archief (CUBA), inv.nr. g.162, ph. 162.1-162.8. Archief Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)

Panddossier St. Michaëlskerk, Zwolle.

Duparc, F.J., Een eeuw strijd voor Nederlands

Beeldbank.

cultureel erfgoed, ‘s Gravenhage 1975.

Nationaal Archief Den Haag (NA)

Erdtsieck. J., ‘Een restauratie in de 19e eeuw, de Grote kerk van de ondergang gered’, Zwols

2.04.13 Ministerie van Binnenlandse Zaken:

Historisch Tijdschrift 15 (1998) 2, pp. 46-51.

Afdeling Kunsten en Wetenschappen, 1875-1918, inv.nr. 1473 en 1474, Zwolle

Gemeente Zwolle, ‘Koch & Koch een

(Overijssel): Grote of Michielskerk, 1876 –

architectenfamilie rond 1900’, Informatieblad

1887 en 1888 – 1897.

Monumentenzorg en Archeologie 16 (december

Archief Victor de Stuers, inv.nr. 2480.

1992).

Literatuur

Gemeente Zwolle, ‘Bouwen voor Zwolle: Zwolse stadsarchitecten en hun werken uit de 19de en

Berens, H., P.J.H. Cuypers 1827-1921. Het

20ste eeuw’, Informatieblad Monumentenzorg en

complete werk, Rotterdam 2007.

Archeologie in Zwolle 20 (november 1996).

Boer, H.P. en J. Vromen, Van der Capellen in

Gemeente Zwolle in samenwerking met

marmer. Bouwhistorisch onderzoek naar de

Stichting Levende Stadsgeschiedenis, ‘Van hen

plaatsing van het herdenkingsmonument ter

die den kuyle groeven in Sankt Michielskercke’,

nagedachtenis van Joan Derk van der Capellen

Informatieblad Monumentenzorg en Archeologie

tot den Pol in de Grote of St. Michaelskerk in

32 (september 2005).

Zwolle, arcx rapportage nr. 808, Doesburg 2012.

Hove, J. ten, Geschiedenis van Zwolle, Zwolle 2005.

85

Krabbe, C.P., Ambacht Kunst Wetenschap.

Nederlands-Vlaams symposium, Leuven 13-14

ontwerpen en uitgevoerde gebouwen

Bevordering van de bouwkunst in Nederland

september 1996, Leuven 1999, pp. 157-163.

1845-1878, Rotterdam 2009.

Looyenga, A.J., ‘Ideologie, architectuur en

Peet, C. van der, ‘Restauraties van de

Kuile, E.H. ter, De Nederlandse monumenten

historisch erfgoed in Nederland’, in: J. de

Rijksgebouwendienst’, in: Jan de Maeyer (red.),

van geschiedenis en kunst, Noord- en Oost-

Maeyer (red.), Negentiende-eeuwse

Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en

Salland, ’s Gravenhage 1974.

restauratiepraktijk en actuele

actuele monumentenzorg (Leuven 1999), pp.

monumentenzorg. Handelingen van het

170-175.

(1775-1880), Zeist/Zwolle 1995.

Leeuwen, A.J.C. van, De maakbaarheid van het

Nederlands-Vlaams symposium, Leuven 13-14

verleden. P.J.H. Cuypers als

september 1996, Leuven 1999, pp. 59-70.

restauratiearchitect 1850-1918, Zwolle 1995.

Peet, C.J. van der en P.T.E.E. Rosenberg, De rijksbouwmeesters. Twee eeuwen architectuur

Mededeelingen van de Rijksadviseurs voor de

van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers,

Leeuwen, W. van, ‘“Het voorrecht der

Monumenten van Geschiedenis en Kunst

Rotterdam 1995.

restauratie”: stand van onderzoek in

(1879), uitgegeven door het Departement van

Nederland’, in: J. de Maeyer (red.),

Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, ‘s

I. Pey, ‘Tot elkaar veroordeeld: architecten,

Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en

Gravenhage 1921.

opdrachtgevers en subsidiërende overheid in Nederland (1796-1940)’, in: J. de Maeyer

actuele monumentenzorg. Handelingen van het Nederlands-Vlaams symposium, Leuven 13-14

Meliesie-Appelhof, A., ‘De Grote of St.

(red.), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk

september 1996, Leuven 1999, pp. 21-31.

Michaëlskerk in Zwolle’, Ach Lieve Tijd, speciale

en actuele monumentenzorg. Handelingen van

uitgave ten behoeve van het restauratiefonds

het Nederlands-Vlaams symposium, Leuven

van de Grote Kerk, Zwolle 1986.

13-14 september 1996, Leuven 1999, pp.

Leeuwen, A.J.C. van, Pierre Cuypers, architect

45-58.

(1827-1921), Zwolle 2007. Montijn, I., Pierre Cuypers, 1827-1921. Lombaerde, P., ‘De vrijmaking van

Schoonheid als hartstocht, Roermond/

Stuers, V. de, ‘Holland op zijn smalst’, in: De

monumenten: het maatschappelijke debat’, in:

Rotterdam 2007.

Gids xxxvii, derde serie, elfde jaargang (1873), IV,

J. de Maeyer (red.), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele

Oxenaar, A., P.J.H. Cuypers en het gotisch

monumentenzorg. Handelingen van het

rationalisme, architectonisch denken,

320-403.

86

Streng, J.C., ‘Stemme in staat’. De bestuurlijke

Illustratieverantwoording

elite in de stadsrepubliek Zwolle 1579-1795, Hilversum 1997.

Afb. 9: De verlening van rijkssubsidie voor het jaar 1882, Foto: Archief NAi, CUBA, inv.nr. g.

Afb. omslag: Tekening van Koch naar studie

162.

van het schilderij ‘De Torenbrand’, Foto: RCE

Afb. 10: Overzicht van het interieur van de

Tillema, J.A.C. Schetsen uit de geschiedenis

panddossier St. Michaëlskerk Zwolle.

Hervormde kerk in Eelde, Foto:http://

van de monumentenzorg in Nederland, ’s

Afb. 1: Noordzijde van de Grote Kerk, Foto:

www.orgelsindrenthe.nl/nederlands/

Gravenhage 1975.

http://straatkaart.nl.

eeldehk.html.

Afb. 2: Overzichtsfoto van de Grote Kerk, Foto:

Afb. 11: Victor de Stuers in overleg met

Tolboom, H.J., Venstertraceringen in Nederland,

http://www.columbusmagazine.nl/.

rijksadviseur Pierre Cuypers,Foto: http://

Restauratievademecum bijdrage 18, Zeist/’s

Afb. 3: Reconstructie van het St. Michaëlshof,

symposiumsitard.blogspot.nl/2012/03/de-

Gravenhage 1998.

Foto: www.levendestadsgeschiedeniszwolle.nl/

heren-cuypers-en-de-stuers.html.

Vangravenenbegraafplaatsen.htm.

Afb. 12: Foto van de Ridderzaal van voor de

Afb. 4: Uitsnede uit de omstreeks 1650 door

restauratie, Foto: RCE beeldbank.

Joan Blaeu getekende stadsplattegrond,

Afb. 13: Foto van de Ridderzaal na de

Foto:http://en.wikipedia.org/wiki/

restauratie, Foto: RCE beeldbank.

File:Blaeu_1652_-_Zwolle.jpg.

Afb. 14: Het Maria- of noordportaal van de St.

Afb. 5: Schilderij van de torenbrand, Foto:

Walburgiskerk in Zutphen, Foto:http://

www.levendestadsgeschiedeniszwolle.nl/

www.gelderlandinbeeld.nl/.

Vangravenenbegraafplaatsen.htm.

Afb. 15: Het Mariaportaal na de restauratie,

Afb. 6: Tekening van A. van Beerstraten van de

Foto: RCE beeldbank.

Grote Markt, Foto: RCE beeldbank.

Afb. 16: Hervormde kerk in Genemuiden, Foto:

Afb. 7: Pierre Cuypers aan zijn werktafel in

http://www.pylgeralmanak.nl/?pagina_id=283.

Roermond, Foto: http://www.mijngelderland.nl/

Afb. 17: Hervormde kerk in Gramsbergen

beeld/Verhalen.

, Foto: http://de.wikipedia.org/wiki/

Afb. 8: Cuypers geeft aanwijzingen in zijn

Datei:Gramsbergen,_kerk.

werkplaats, Foto: http://ww.3ml.nl/

Afb. 18: Foto van het noordportaal van de

nieuws.php?aid=38995.

Grote Kerk van voor de restauratie, Foto: RCE

Krantenartikelen Anoniem, Provinciale Overijsselse Courant 16 maart 1899, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480. Anoniem, Zwolsche Courant 31 mei 1896, Archief De Stuers NA, inv.nr. 2480. Anoniem, ‘De Groote of St. Michaëlskerk’, Zwolsche courant 31 augustus 1896.

Internet http://www.levendestadsgeschiedeniszwolle.nl/ Vangravenenbegraafplaatsen.htm.

beeldbank.

87

Afb. 19: Foto van de noordzijde van de kerk

Afb. 28: Ontwerp van Koch voor twee te

Mededeelingen van de Rijksadviseurs voor de

van voor de restauratie, Foto: RCE beeldbank.

vernieuwen vensters in de noordgevel, Foto:

Monumenten van Geschiedenis en Kunst..

Afb. 20: Uitsnede van de Grote Kerk uit het

RCE panddossier.

Afb. 40: Eén van de grote toegangsdeuren van

kadastrale minuutplan,

Afb. 29: Ontwerpen van Cuypers voor nieuwe

het noordportaal, Foto: auteur.

Foto:www.watwaswaar.nl.

vensters, Foto: RCE panddossier.

Afb. 41: De deur- en vensteropening van de

Afb. 21: Theodorus Heemskerk, Foto: http://

Afb. 30: Ontwerpen van Koch voor nieuwe

leprozenkapel, Foto: auteur.

nl.wikipedia.org/wiki/Theo_Heemskerk.

vensters, Foto: RCE panddossier.

Afb. 42: De toegang tot het zuidportaal, Foto:

Afb. 22: Ontwerpplattegrond van Cuypers,

Afb. 31: Foto van de zuidgevel van de kerk na

Peter Boer.

Foto: Mededeelingen van de Rijksadviseurs

de restauratie, Foto: RCE beeldbank.

Afb. 43: Plattegrond van het woonhuis van de

voor de Monumenten van Geschiedenis en

Afb. 32: Overzicht van het middenkoor, Foto:

familie Van Poorten, Foto: Archief NAi, CUBA,

Kunst (1879), uitgegeven door het

auteur.

inv.nr. g.162.

Departement van Onderwijs, Kunsten en

Afb. 33: Oorspronkelijke venstertracering in de

Afb. 44: Ontwerp van Koch voor nieuwbouw

Wetenschappen, ‘s Gravenhage 1921.

noordgevel van de kerk, Foto: RCE beeldbank.

van twee catechisatieruimten, Foto: 701

Afb. 23: Ontwerpplattegrond van Koch, Foto:

Afb. 34: blindtracering van het koor van de St.

Bouwvergunningen 1850-1900.

RCE panddossier.

Maartenskerk in Zaltbommel, Foto: Tolboom,

Afb. 45: Het plan van de restauratie langs de

Afb. 24: Restauratieontwerp noordzijde van

H.J., Venstertraceringen in Nederland,

zuidgevel van Koch, Foto: RCE panddossier.

Cuypers, Foto: Mededeelingen van de

Restauratievademecum bijdrage 18, Zeist/’s

Afb. 46: Detail van het restauratieontwerp van

Rijksadviseurs voor de Monumenten van

Gravenhage 1998.

Koch van de oostzijde, Foto: RCE panddossier.

Geschiedenis en Kunst.

Afb. 35: Restauratieontwerp van twee nieuwe

Afb. 47:Documentatietekeningen van Koch van

Afb. 25: Restauratieontwerp noordzijde van

vensters in de westgevel, Foto: RCE

de bewaard gebleven gewelfschilderingen,

Koch, Foto: RCE panddossier.

panddossier.

Foto: Archief NAi, CUBA, inv.nr. g.162.

Afb. 26: Restauratieontwerp oostzijde Cuypers,

Afb. 36: Het ‘stovenhok’ na de restauratie,

Afb. 48:Het interieur van de kerk ter plaatse

Foto: Mededeelingen van de Rijksadviseurs

Foto: RCE beeldbank.

van de preekstoel voor de restauratie, Foto:

voor de Monumenten van Geschiedenis en

Afb. 37: Tekening van Koch naar het schilderij

Archief NAi, CUBA, inv.nr. g.162.

Kunst.

van D. van Etten, Foto: RCE panddossier.

Afb. 49: Het interieur van de kerk ter plaatse

Afb. 27: Restauratieontwerp oostzijde Koch,

Afb. 38: De noordzijde van de Grote kerk na de

van de preekstoel na de restauratie, Foto: RCE

Foto: RCE panddossier.

restauratie, Foto: RCE beeldbank.

beeldbank.

Afb. 39: studies van deuren in de St. Bavokerk

Afb. 50: Bankenplan uit 1780, Foto: Hove, J.

in Haarlem en de Grote Kerk in Zwolle, Foto:

ten, Geschiedenis van Zwolle, Zwolle 2005.

88

Afb. 51: Overzicht van het interieur van de Grote Kerk, Foto: Boer, H.P. en J. Vromen, Van der Capellen in marmer. Afb. 52: Tekening van het interieur van de Grote Kerk van Johannes van Cuijlenburch, Foto: Hove, J. ten, Geschiedenis van Zwolle, Zwolle 2005. Afb. 53: Ongedateerd bankenplan van de Grote kerk, Archief Kerkelijk Bureau Zwolle. Afb. 54: Zerkenvloer in de noordbeuk, Foto: Boer, H.P. en J. Vromen, Van der Capellen in marmer. Afb. 55: Exterieur van de consistoriekamer, Foto: http://reliwiki.nl/index.php? title=Zwolle,_Grote_Markt_18_-_Grote_of_Michaëlskerk. Afb. 56: Interieur van de consistoriekamer, Foto: http://reliwiki.nl/index.php? title=Zwolle,_Grote_Markt_18_-_Grote_of_Michaëlskerk. Afb. 57: Plaquette ter herdenking aan de restauratie, Foto: auteur.

89