renoveren of SLOPEN?
Mocht u geïnteresseerd zijn in de uitgebreide studie, neem dan contact op met de initiatiefnemers.
i n t r od uc tie
Dit boekje is een verkorte en verkleinde versie van een studie die wij gedaan hebben naar de toekomstmogelijkheden voor de naoorlogse flatwoningen uit de wederopbouwperiode. Het geeft een indruk van de beperkingen van dit woningbestand, maar ook een opening naar een duurzame toekomst. Zowel gebruiksmogelijkheden als technische oplossingen komen aan bod.
Hergebruik van naoorlogse flatwoningen. Flatwoningen waren het rationele antwoord op het naoorlogse woningtekort. Niet alleen waren ze efficiënt en redelijk snel te bouwen, de stedenbouwkundige zetting waarin ze werden geprojecteerd sloot aan op het streven naar licht, lucht en ruimte. De stedenbouwkundige context behelsde naast andere flatgebouwen ook vaak laagbouwwoningen. Vaak betrof het een compositie van meerdere gebouwen die zich als stempels herhaalden. Ondanks dat in latere jaren deze wijken als te onpersoonlijk en ongezellig ervaren werden, is er momenteel een duidelijke erkenning van de kwaliteit van het gedachtegoed van de naoorlogse jaren waar te nemen. De onpersoonlijkheid van de wijken past in de huidige behoefte aan privacy en de woonlasten zijn veelal laag. De wijken hebben ten opzichte van de huidige stedenbouw een relatief lage dichtheid en veel openbaar groen. Ze hebben meestal de ruimte om nog enig bouwvolume toe te voegen waardoor extra opbrengsten gegenereerd kunnen worden die de haalbaarheid van renovatie van de bestaande flats ten goede komen.
De meeste van deze flats in de sociale sector zijn uitgevoerd als gebouwen van drie tot vijf woonlagen. In de vrije sector zijn ze meestal hoger en hebben veelal een woonoppervlak dat nog steeds aansluit bij de huidige behoefte. Om ook in de sociale sector tot woonoppervlakten te komen met toekomstwaarde zijn in het verleden veelal woningen samengevoegd. Deze oplossing is echter zeer inefficiënt ten opzichte van de ontsluiting. Door het toepassen van nieuwe technieken is het ook mogelijk om de woningen uit te breiden en daardoor tevens het totaal aantal woningen gelijk te houden. Door het beperkte aantal woningen op één ontsluiting blijken deze gebouwen een goede sociale controle te bewerkstelligen en daardoor goed beheerbaar te zijn. Galerijflats Bij deze flats is het woonoppervlak meestal niet een echt probleem. De onpersoonlijkheid die het gevolg is van de vele bewoners op één ontsluiting heeft vaak een problematisch beheer tot gevolg. Door het bijplaatsen van liften of soms éénvoudig anders organiseren van de ontsluiting is veelal een beperking van het aantal gebruikers per opgang te bewerkstelligen.
Het thermisch ontkoppelen van de buitenruimten en het geschikt maken hiervan voor de seniorendoelgroep kan grote gevolgen hebben voor de realisatiemogelijkheid. Ook hier hebben nieuwe technieken bewezen een adequate oplossing te geven.
Duurzaamheid Het behoeft weinig betoog dat uit het oogpunt van duurzaamheid het hergebruik van de bestaande flats de voorkeur verdient boven sloop en nieuwbouw. Met een goede bouwvoorbereiding is het mogelijk om portieksgewijs efficiënt en snel te renoveren. De bewoners hoeven dan slechts zeer tijdelijk uit hun woning. De sociale structuur in de wijk kan zo gehandhaafd worden hetgeen op zich ook weer een duurzame oplossing is. Door met vaste partners een renovatiebouwstroom op te zetten voor de naoorlogse systeembouwwoningen kan dit binnen een optimale kostenefficiëntie gerealiseerd worden. Dit boekje geeft een indicatie van de mogelijkheden die er zijn. Het beoogt niet alle antwoorden te geven, maar meer om het inzicht te verbreden in oplossingen die voorheen niet mogelijk waren.
i n l e i d in g
Portieketage flats
1. Woonkamer
6. Balkon
0-4 5-8
2. Keuken
9-12
7. Uitbreiding van de woning
13-16 17-20
3. Relatie tussen de woonkamer en de keuken
8. Starterswoning
9. Seniorenwoning
4. Badkamer
10. Lift
5. Slaapkamer
2/3
Voor alle tien deze vragen is een icoon opgesteld waarin de waardering van het onderdeel terug te vinden is. De waardering is als volgt opgebouwd: Zeer slecht Slecht Gemiddeld Goed Zeer goed
Ter illustratie nemen we het voorbeeld hiernaast. De badkamer met een o (gemiddeld) beoordeeld, is gelijk aan de huidige badkamer. Een badkamer met een + (goed) beoordeeld, is als deze goed te bereiken is vanuit alle slaapkamers en groter is in vergelijking met de huidige badkamer. De badkamer krijgt een ++ (zeer goed) als deze echt een grote badkamer is dat wil zeggen dat er een douche en een bad in geplaatst kunnen worden. De uitbreiding van de woning wordt op een andere manier beoordeeld, hier wordt het aantal m2 weergegeven. Voor de logo’s voor de starterswoning, seniorenwoning en lift zijn dergelijke waarderingen buiten beschouwing gelaten. Hier wordt alleen aangegeven of deze van toepassing zijn op de desbetreffende plattegrond. Als er een lift aanwezig is, staat er rechts onderin aangegeven of deze financieel haalbaar is door middel van een groene € of een rode € als deze financieel onaantrekkelijk is.
l e e sw ijz er
Dat vele portieketages en galerijflats niet meer voldoen aan deze tijd is duidelijk, maar wat moet er verbeterd worden en wat is er mogelijk binnen de huidige voorraad. De belangrijkste vragen die gesteld kunnen worden ter verbetering van de woonkwaliteit die zijn te beoordelen in de plattegrond zijn; 1. Hoe groot en bruikbaar is de woonkamer? 2. Hoe groot en bruikbaar is de keuken? 3. De relatie tussen de woonkamer en de keuken? 4. Hoe groot is de badkamer en is deze goed te bereiken? 5. Hoe bruikbaar zijn de slaapkamers en hoeveel slaapkamers zijn er aanwezig? 6. Is er een balkon aanwezig? 7. Met hoeveel m2 wordt de woning uitgebreid? 8. Is de woning geschikt voor starters? 9. Is de woning geschikt voor senioren? 10. Is er een lift aanwezig?
recht binnenkomen
een smalle en een brede beuk
≥ 3000
≥ 1700 ≤ 2700
≥ 1700 ≤ 2700
≥ 3000
Twee brede beuken
≥ 3000
≥ 2700
≥ 2700
Type B
haaks binnenkomen
Type A
≥ 3000
≥ 1700 ≤ 2700
≥ 1700 ≤ 2700
≥ 3000
type C
≥ 3000
≥ 3000
≥ 2700
≥ 2700
≥ 3000
type d
De verschillende indelingen hebben consequenties voor de mogelijkheden tot renovatie. De afmetingen van de woning zijn bepaald op de destijds minimaal geldende eisen, maar deze zijn in de loop van de tijd erg veranderd. Bij de aanpassing van de woningplattegrond is hier dan ook rekening mee gehouden. De minimale afmetingen van de keuken, de woonkamer, slaapkamer en de badkamer zijn leidend geweest voor de nieuwe indelingen. De ideale indeling van de portieketagewoning
wordt gecreëerd door de woonkamer en de keuken in dezelfde beuk te leggen en de overige slaapkamers en badkamer in de tweede beuk onder te brengen. Er ontstaat dan een grote leefruimte waarbij de volle diepte van de woning gebruikt wordt. Dit is echter niet mogelijk bij de variant met een smalle beuk tussen de 1,7 en 2,7 meter. Hier moeten zowel de woonkamer als de slaapkamer in de breedste beuk worden gesitueerd om een aangename woning te krijgen. De keuken en badkamer zullen dan automatisch in de smalle beuk terecht komen. In de uitwerking zijn drie van de vier varianten geïllustreerd omdat de vierde een logisch gevolg is van de andere oplossingen. Hierbij moet nogmaals gezegd worden dat het indicatieve mogelijkheden zijn voor het renoveren van de portieketagewoningen. Er zal per situatie opnieuw gekeken moeten worden naar de beste mogelijkheden.
po r t i e k etag e
In de naoorlogse portieketageflats is veel gebruik gemaakt van standaardplattegronden. Deze standaardplattegronden bestaan uit twee verschillende manieren van binnenkomen en uit twee verschillende samenstellingen van beukmaten. Deze twee verschillen zijn met elkaar uitwisselbaar waardoor er vier verschillende standaardplattegronden te onderscheiden zijn, zoals hiernaast is weergegeven. De entrees zijn op twee verschillende manieren gesitueerd. Zo kan men in het verlengde van de traprichting de woning binnenkomen, of haaks op deze richting. Deze verschillen leveren verschillende mogelijkheden voor aanpassing op en zijn dan ook beide onderzocht. Verder is er een belangrijk verschil in beukmaten terug te vinden in de naoorlogse portieketagewoningen die consequenties hebben op de mogelijke nieuwe indelingen.
0-4 5-8 9-12
woonkamer
slaapkamer 2
13-16 17-20
entree
slaapkamer 3 slaapkamer 1
badkamer
keuken
bestaande indeling type C
2/3
0-4
keuken 5-8 9-12 13-16 17-20
woonkamer
entree
badkamer
1500
slaapkamer 1
type c optie tweezijdige uitbreiding
1
po r t i e k etag e
2000
4000
0-4
badkamer
5-8
keuken 9-12
slaapkamer 1
13-16 17-20
entree
slaapkamer 2
slaapkamer 3
woonkamer
bestaande indeling type D
2/3
0-4 5-8
slaapkamer 2
9-12 13-16
woonkamer
17-20
entree
badkamer
keuken
1500
slaapkamer 1
200
3050
200
type D optie tweezijdige uitbreiding
2
p o r t i e k etag e
1000
3700
0-4
woonkamer
5-8 9-12 13-16 17-20
badkamer
slaapkamer 2 keuken slaapkamer 1 entree
type D optie toevoeging galerij
2
200
1000
2000
3050
woonkamer
0-4
keuken 5-8 9-12 13-16 17-20
badkamer
slaapkamer 3
slaapkamer 2
slaapkamer 1 entree
type D optie toevoeging galerij en eenzijdige uitbreiding
3
p o r t i e k etag e
200
3700
Galerijflats zijn over het algemeen groter en zullen dan ook minder snel in aanmerking hoeven te komen voor uitbreiding. De buitenruimtes zijn vaak aan de kleine kant, daarom zou het uitbreiden hiervan tot een van de mogelijkheden kunnen behoren. Galerijflats hebben vooral een negatieve uitstraling door de anonimiteit die is ontstaan doordat alle woningen gelijk zijn aan elkaar. Een uitbreiding of aanpassing die per woning kan verschillen zou dan een ideale oplossing zijn. Zo kan de bewoner zelf bepalen welke uitbreidingen en veranderingen voor hem wenselijk zijn en kan daarmee zijn eigen identiteit in de flat terug laten komen. De enkel beukige galerijflat is gebaseerd op de Era-flats uit 1969. De indeling is niet heel erg verouderd, alleen is de buitenruimte erg klein om daar ook daadwerkelijk gebruik van te maken.
g a l e r ij fl at
Naast de portieketageflats die hard toe zijn aan renovatie, zijn er ook vele galerijflats in Nederland die niet meer voldoen aan de huidige wensen van de bewoners.
woonkamer
woonkamer
slaapkamer 3
slaapkamer 3 slaapkamer 2
badkamer slaapkamer 2 slaapkamer 1
keuken
entree
badkamer
slaapkamer 1
keuken
entree
bestaande indeling twee beukige type de valk in apeldoorn
woonkamer
entree
keuken
badkamer
slaapkamer 2
slaapkamer 2 keuken badkamer
entree
woonkamer slaapkamer 1
nieuwe indeling twee beukige type de valk in apeldoorn
g a l e r ij fl at
slaapkamer 1
De plattegronden zijn zodanig gewijzigd dat de woonkamers, vanuit de smalle beuk, nu naar de brede beuk zijn verhuisd. Hierbij is voor de schachten deels gebruik gemaakt van bestaande sparingen in de vloeren. In de woningen zijn verschillende indelingsmogelijkheden voorbereid en zijn verlaagde plafonds aangebracht. Ons ontwerp, heeft de ambitie om een slank en gedifferentieerd gevelbeeld te creëren. Dit als tegenhanger van de lompheid van de oude betongevel. We hebben één van de twee gebouwdelen een nieuwe oriëntatie gegeven door de galerij aan de oorspronkelijke balkonzijde te situeren. Hiermee veranderde het complex in een ensemble van twee gebouwen. Het dominante stijgpunt met liften en trappenhuizen is in de kern van het complex ondergebracht waardoor het in de gevel geen rol meer speelt. Er is zelfs voor ieder gebouwdeel een afzonderlijke in- en opgang gemaakt. De sociale controle en daarmee het gevoel van
veiligheid wordt hierdoor versterkt. De woon- en de slaapbeuken zijn verwisseld waardoor de plattegronden konden worden geoptimaliseerd. Een belangrijke architectonische ingreep met grote gevolgen voor de schaal en contrast tussen de gebouwdelen, was de toevoeging van prefab betonraster aan de woongevel. Het bestaat uit een grafische vlakverdeling over meerdere bouwlagen en is richtingsloos. De galerijzijde geeft daarentegen een sterk horizontaal gevelbeeld. De massaliteit, de strenge stapeling en het gebrek aan identiteit, die het gebouw karakteriseerden, zijn zo doorbroken. De toegepaste ingrepen hebben een gedateerde flat na 45 jaar niet alleen figuurlijk maar ook letterlijk een ommekeer in architectuur laten maken. Groosman Partners architecten
g a l e r ij fl at
‘De Valk’ is het laatst overgebleven gebouw uit een reeks van zes. Woningstichting Ons Huis wilde dit gebouw, een typisch voorbeeld van de late jaren zestig, behouden. Om het gebouw zowel functioneel als architectonisch weer aantrekkelijk te maken was een ingrijpende renovatie noodzakelijk.
slaapkamer 2 woonkamer
slaapkamer 3
entree
slaapkamer 1
badkamer
keuken
bestaande indeling een beukige type era flat 1969
keuken slaapkamer 2
entree
slaapkamer 1
badkamer
slaapkamer 3
nieuwe indeling een beukige type era flat 1969
g a l e r ij fl at
woonkamer
1
2
1.1.
2.2.
F r a gment F r a gment v an vde an vo deo rvo z ij o de r z ijvde a n veen a n een st anst daa an daa r d r dgalegale r ij fl at r ij fl atzoals zoalse r t iendu t iendu izenden izenden in
er
in Ne de Ne rland de rland van van
Alle Alle element element en en bu it en bu it en de de kl im kl aat imsche aat sche idin g idinwgordt w ordt verwverw ij derd ij derd en ende dekopse kopsekantkantv an v ande de
st aan st aan . .
w onw i ngsc on i ngsc he i de heni de n dew anw d an dw o rdt w o rdt v rij gem v rij gem aaktaakt . .
3
4 In
Ide n de wo nwo in gnschei in g schei dend de e n de w anw de an n de n
St ale Stnale n raamwe raamwe rke nrke n met met het het
1
5.5.
6 D e Dgev e elpu gev elpu ie n iewnor den w or den v erva v erva n gen n gen d o od r opore r fa p re b fa u itbb u it i kbmuoi kdu mo l edu s d l ei e s daia e na a n
Alle elementen buiten de gevelschil worden verwijderd en de kopse kant van de woningscheidende wand wordt vrijgemaakt.
3
In de woningscheidende wanden worden gaten geboord en uitsparingen gemaakt t.b.v. het HELI systeem. De bewoners kunnen gewoon in de woningen blijven. Stalen raamwerken met het geïntegreerde
Het Het re sultaat re sultaat is een is een nieuwe nieuwe e igent e igent ijdseijdse u it stural it st inral g. in g. In
Ide n de u it buikm u it buikm o dules o dules z ijn z ijn
t ev ens t ev ens n ieuwe n ieuwe in stainl lsta at ie l l at s ie geï s nt geï egnt ree egrd ree , rd , HELI systeem worden aan de kopse waardoor waardoor de de kl im kl aatbehee im aatbehee rsingrsing weewee r r kanten van de woningscheidende wanden v ol doet v ol doet aa naa den ede i sen e i sen v an vdeze an deze t ij d . t ij d . verankerd.
dest alen st alenr aamwe r aamwe rke nrke nw orden w orden Fragmentde van de voorzijde van een bev est bevigd. est igd. De De be wone be wone rs h rs oeven h oeven de de standaardwoning galerijflat waarvan woning m aar m aar een een kort kort e teijd t ijd t eert e in v erlat v erlat en . en . Nederland tienduizenden zijn.
2
4
6.6.
5
De gevelpuien worden vervangen door prefab uitbuikmodules die aan de stalen raamwerken worden bevestigd. De bewoners hoeven de woning maar een korte tijd te verlaten.
6
Het resultaat is een nieuwe eigentijdse uitstraling. In de uitbuikmodules zijn tevens nieuwe installaties geïntegreerd, waardoor de klimaatbeheersing weer voldoet aan de eisen van deze tijd.
n o r m t e q h eli
5
•
De basis vormt een spanstreng van thermisch verzinkt voorspanstaal en omhuld met een dubbele dekmantel van was en een beschermlaag van kunststof. De lengte van deze voorspanstreng is afhankelijk van de mate van uitkraging van balkon of galerij.
•
De spanstreng wordt verankerd met behulp van twee spanankers. Eén van de ankers wordt, samen met de spanstreng voorgemonteerd en ingestort in het uitkragende bouwelement en het andere wordt in de draagconstructie aangebracht en verankerd.
•
Tussen de bouwconstructie en het uitkragende deel wordt een gietmortel aangebracht. Deze gietmortel dient voor de overdracht van de krachten naar de draagconstructie.
Illustraties links: bevestiging van de constructie in de bestaande beton wand en vloer (onder)
n o r mt e q h el i
Het HELI systeem bestaat uit een beperkt aantal hoogwaardige standaardonderdelen, die uit voorraad geleverd kunnen worden.
u i t b uik en
Woningcorporaties ervaren de eenzijdigheid van huurdersdoelgroepen in de naoorlogse wijken als een probleem. De woningen zitten veelal in het laagste huursegment. De ervaring heeft geleerd dat diversificatie van bevolkingssamenstelling kan voorkomen dat een wijk afglijdt. Het integreren van een hoger huursegment, in combinatie met een stimulerend sociaal maatschappelijk wijkbeheer, biedt mogelijkheden. Met behulp van uitbuikmodules kan er differentiatie binnen één flatgebouw gerealiseerd worden. De gerenoveerde, grotere woningen zullen een financieel sterkere doelgroep kunnen aantrekken. De bouwkundige ingrepen hiervoor zullen de architectonische expressie van het hele gebouw ten goede komen. Het project Hengelose Es is daarvan een voorbeeld. Door woonwerkwoningen in de plint te integreren ontstaat er tevens sociale controle op begane grond niveau.
groosman partners I architecten Postbus 1750 3000 bt rotterdam tel 010 201 40 00 fax 010 201 40 10
Norm-teq B.V. Jan Tinbergenstraat 221 Postbus 222 7550 AE Hengelo tel +31 (0)74 250 57 37 fax +31 (0)74 250 33 21
