Reisverslag Baltische landen en Oekraïne In de sporen van Rost van Tonningen en zijn Nederlandsche Oost Compagnie Door David Barnouw Woensdag 9 september 7.30 vertrek vanuit Amsterdam Centraal met prachtige hangende grondmist tot Naarden; erg spooky. Bij de grens Duitse snuffelhond en douane alleen geïnteresseerd in de enige niet-blanke in de coupé. Bij station Osnabrück staat gelukkig nog zo’n prachtige grote WO 2 bunker. Wolfsburg kondigt zich al aan door het Mittellandkanal en dan zie je de imposante VW-fabrieken en de VW-arena voor sport. Het is (nu) maar 6 uur rijden naar Berlijn Per U-Bahn naar Unter der Linden en hotel Adlon gegaan; Rost logeerde daar ook, net als tal van Nazikopstukken. Het hotel is een paar dagen na de bevrijding afgebrand en pas kortgeleden in oude luister hersteld en het is werkelijk stijlvol. Ik heb een mooie kamer op de 2e verdieping op de hoek Unter der Linden en Wilhemstrasse. Unter der Linden afgegaan en gezien wat ik wilde. De NOC-delegatie woonde gewoon in bij het Ostministerium, dat was voor en na de oorlog de Sowjet-ambassade en nu de GOS-ambassade. De NOC zat waar nu de handelsafdeling van de GOS is; dat hadden ze eens moeten weten! Typography des Terrors heeft op plekken waar paleizen en/of ministeries gestaan hebben aan de Wilhelmstrasse grote borden met oude foto’s met meertalige uitleg neergezet. Het is één grote wandeling door de geschiedenis. Het uitzicht op de Brandenburger Tor is ernstig verpest door een meters grote voetbal op de Parizer Platz vanwege 2006 als de Euro-Weltmeister naar Duitsland komt. De plek voor het nieuwe Holocaust Denkmal gezien, aan de Behrenstraase, en het ziet er nu al megalomaan uit. Het Judisches museum bezocht, gebouw is prachtig, maar de looprichting lastig en de inhoud politiek erg correct. Zo wordt er bijna evenveel aandacht aan grote joodse vrouwen als aan manen gegeven, hetgeen de toeschouwer in de waan brengt dat joodse vrouwen helemaal geen ondergeschikte rol speelden-spelen. Zo wordt Barmisja uitgelegd en verteld dat meisjes dat tegenwoordig ook doen, maar dat het niet overal üblich is. Hetgeen mij een gotspe lijkt. Meyer Levins reistypemachine ligt er. Heeft met fotograaf Erich Schwab deelgenomen aan de bevrijding van de kampen! Anne Frank ontbreekt niet en ons blauwe boek (de complete Anne Frank-uitgave)ook niet. Donderdag 4 september Nog veel rondgelopen; de achterkant van Wilhelmstrasse keek uit op de DDR-kant van de muur, in hun achtertuin liepen de waakhonden rond. Het Stasi-museum bezocht en voor het eerst het Sovjet-monument goed gezien. Er liggen daar ook nog 2500 dode Russen. Snel door de douane op Tegel en naar Estland gevlogen. En snel een auto van Hertz gekregen. Een grotere (dan ik besteld had) 4-deurs Mazda. Nog even verkeerd gereden, maar toen toch mijn oude Reval-hotel gevonden De stad in om eerst op het plein wat te drinken en daarna naar een Estisch restaurant gegaan, waar ik in juni ook al was. Het was nu geheel vol en ik kon na een half uur wel een tafel vinden, goed stukje wild zwijn Voor het slapen nog even naar de kroeg om de hoek geweest Vrijdag 5 september Naar Tartu gereden en ingecheckt in hotel Dragon naast het stadhuis. Mooi ouderwets én modern Katrin, docente Nederlands alhier en nu mijn gids, was er binnen tien minuten en toen zijn we naar het Peipsi-meer gereden en daar de kleine dorpjes van de old-believers bezocht. Katrin vertelde dat de kleuren van de houten huizen Russisch waren, daar komen ze ook vandaan. Een dorpje leefde geheel van uien en
1
overal zag je ze liggen om gedroogd te worden, dus ook het uien-restaurant bezocht en daar blini’s met vis gegeten. Vissersbootjes gefotografeerd, die erg op die van de Nederlandse tijd leken. De Nederlanders zaten toen aan de Russische overkant, bij Gdov. Slechte wegen en geen enkele richtingwijzer. En overal op het land staan aardappelzakken als witte grafzerken in het gelid. Zaterdag 6 september Leuke trip; nieuwe grensovergang Estland-Letland, naar Sigulda en toen naar Malpils, daar kon ik eerst het kasteel niet vinden en toen bracht een hangjongere me ernaar toe! Een groot landgoed met twee identieke bijgebouwen en even verderop nog een oud, maar geheel ineengestort landhuis Er zou een landbouwmuseum in moeten zijn (in elk geval volgens Internet), maar er was niets van te zien en de bewoonster was er ook niet, wel een mooie omgeving In Sigulda waren alle hotels vol! De locals, maar ook de Finnen, gebruiken deze laatste Indian Summerweek om het land in te gaan. Naar Riga dus en ingecheckt in Metropole tegenover het station en vroeger geliefd bij spionnen. Mooi oud. Auto kreeg binnen een half uur al een bon, terwijl het hotel verteld had dat het daar veilig was. Zondag 7 september Ik wilde naar Klaipeda, het Memel van Hitler, maar was er al eerder geweest en ging daarom na een kort grensoponthoud naar Palanga, een badplaatsje aan de Oostzee met een prachtige lange eenvoudige pier en een lange straat vol lawaai, kermis, drank maar ook palingverkoop. Van half vier tot half acht in een strandtent heerlijk in de zon gezeten. Nog een kamer gevonden, wat gek leek gezien de honderden Litouwers, maar dat bleken vooral dagjesmensen te zijn. Een van de mooiste zonsondergangen gezien Vis gegeten. Alles is hier meer dan een derde goedkoper dan in NL. Op straat weer vervelende kaalkopjes. Op de Russische tv werd Flesh and Blood van Paul Verhoeven vertoond. Maandag 8 september Eerst naar Kaunas; veel trollies en foto’s genomen van twee NOC-gebouwen. Verder naar Vilnius, ook weer trollies, en na veel moeite mijn hotel gevonden, zo blij dat ik het zag dat ik fout de één-richting straat in reed en direct een loeiende politieauto achter me had. Ze vertelde me dat het 125 zou kosten en vroegen of ik Litouws of Russisch sprak. Ze lieten met toch maar onbetaald gaan. Net in het hotel belde Ruta van het joods historisch museum die morgen als gids zou optreden De stad in en wat gedronken, terug naar hotel en wat gewerkt. De binnenstad in en lekker vis gegeten in een trendy restaurant vol lawaaiige 06-jes. Daarna nog wat gedronken in een mooie buitengewoon sjofele kroeg tegenover hotel. Ik moest aanbellen om het hotel weer in te komen. Dinsdag 9 september Karig ontbijt, maar who cares. Ruta was er op tijd en bleek een kaart van een kwart A-viertje voor heel Litouwen. Ze had wel rondgebeld of alle plaatsen, die ik wilde bezoeken wel echt bestonden en toen hebben we zo’n 180 km rondgereden Baltoje Voke was het eerste doel waar turf gegraven was. Na veel moeite het gevonden en naar de administratie gegaan, waar een wethouder ons te woord stond. Dit Baltoje Voke was in 1950 gebouwd om turf te graven. Verder wezen rijden, overal gevraagd, Ruta bleek geen kaart te kunnen lezen.
2
Naar weer een andere plek waar we in de technische school om hulp vroegen, er bleek een Japanse professor te zijn die onderzoek naar minderheden in Litouwen had gedaan en wel uit zijn eigen boek met een Nederlander kwam, maar die was al in de 19e eeuw naar Polen-Litouwen geëmigreerd. Via een boek over de joodse werkkampen kwamen we op een plek waar duidelijk turf was afgegraven. Alles lag wat lager en er waren ook een paar stenen van barakfundamenten over. Nu was er een immens spoorcomplex, Toen naar de killingfields Palarinai waar ik vijf jaar geleden tevergeefs naar gezocht heb gedurende een lange middag, Ruta kon het ook niet direct vinden, wat me nu niet meer verbaasde. Het was indrukwekkend door het ontbreken van van alles. Er waren Russische gelijkluidende teksten op stenen en tien jaar geleden was er ook bijgezet dat van de 100,000 vermoorde burgers de allergrootste meerderheid joods was Richting Trakai, waar we onderweg wat gedronken hebben in een modern complex met twee niet al te grote visvijvers, waar vier heren in pak aan het vissen waren, eentje zelfs met zijn 06 bellend. Ze zagen eruit of ze van kantoor aan het spijbelen waren. Als je de vis teruggooide, moest je betalen. Naar Lentvaris, een merkwaardig kasteeltje met een hoge toren. Nu werden er tapijten gemaakt, maar men wist van geen enkele Nederlandse geschiedenis Naar Waka-T; de trainingsboerderij van het NOC. Het leek mij veel te groot voor die Nederlanders. Nog steeds een visvijver met kweekvissen. Een oud vrouwtje, eindelijk, bleek er pas sinds 1944 te wonen, haar eigen dorp was platgebrand door de Duitsers en ze wist verder van niets Ze, haar dochter en kleindochter vertelden wel dat de oude eigenaren, die ook heer van Lentvaris waren geweest, het landgoed had teruggeëist en gekregen Een 60-jarige joodse vrouw, door Ruta geïnterviewd, heeft haar verteld dat zij in de partizanengroep waarin zij kwam, een Nederlander kwam, ze zal nakijken of navragen of ze daar meer van weet Het land was overal erg leeg. Bossen, vaak zo jong dat ik denk dat er op voormalig veen is geplant. Dennenbomen Von Harder belde deze avond, afspraak voor morgen. Harder is de neef van de Von Harder die Rost en de zijnen vanuit het Ostministerium begeleidde en zijn neef is zijn kwalijke gangen nu aan het nagaan. Eind van de avond naar mijn kroeg Woensdag 10 september Harder en zijn gids in hotel opgehaald en naar Waka-T gegaan, de gids is ook reisleider en we hebben de hele dag wetenswaardigheden over Litouwen moeten aanhoren, wie waar woonde, hoe groot het nationale park is, dat er een dierentuin in Vilnius is etc, en dat Litouwen vroeger van de Oostzee tot de Zwarte Zee liep. Toen ik vroeg of dat weer zo zou moeten, gaf hij maar geen antwoord Het was nu precies 60 jaar geleden dat Waka-T feestelijk is geopend met Rost en Von Harder. Hoewel dat onduidelijk is omdat zijn naam is doorgestreept op de uitnodigingenlijst. Er is een 1 minuut filmopname van. Die krijg ik in ruil voor kopieën van rapport Rost voor Seyss-Inquart. Waka-T en Lentvaris waren bezit van een Poolse vorst die 99 van zulke zaken bezat. Bij 100 moest je belasting gaan betalen. Bij Waka-T foto’s genomen en rondgelopen. Dezelfde oude vrouw geïnterviewd door onze gids. De Russen lieten na de oorlog veel mensen op en rond Waka-T wonen en zijzelf kende niemand uit de oorlog en had nooit van de Nederlanders gehoord. Tot slot zong ze voor ons, erg Onder de groene linde. Eerst een Litouws lied over de twee transatlantische Litouwse piloten uit 1933 die op de terugweg in Duitsland neerstortten; zij staan als helden op het 10 grivas bankbiljet Haar lied was nog mooier geworden. De piloten hadden zelf hun toestel gebouwd (wat niet waar was) en zij waren door de gemene Duitsers neergeschoten (wat ook niet waar was), maar zij ging er bijna weer bij huilen maar dat hoorde bij de voorstelling Neef Harder zit zich nog steeds af te vragen of die aardige oom van vroeger geweten heeft van alle moordpartijen. De killing fields liggen hemelsbreed 3 km van de achtertuin van Waka-T. Ik heb hem verteld dat wat in het westen een geheime Reichssache was, in het oosten natuurlijk bij iedereen bekend was. Hij is bezig met een project. Grote foto’s die zijn jeugd afbeelden met wassen poppen die hem, zijn oom en zijn vader uitbeelden. Surrealistische foto’s van de trek van de Oostboeren. Ik heb hem verteld dat ik het
3
meer op de Lord of the Rings vond lijken dan dat het écht was, maar dat het kunst en geen wetenschap was. Terug naar Vilnius naar de Green House, het holocaust-museum, de tentoonstelling bekeken en een eetafspraak met Ruta gemaakt. Een kaart van Litouwen met alle moordplaatsen is onthullend. Bij ons iedereen naar Westerbork gebracht om ver in het oosten vermoord te worden. Hier werd je in je eigen huis of na een vreselijke gettotijd om de hoek vermoord, vaak door Litouwse hulptroepen. Donderdag 11 september Auto ingeleverd en naar Kiev gevlogen, daar tot en met zondag 14 september in een appartement gewoond en veel van de stad bekeken. Maandag 15 september Met auto (een taxi uit Kiev), chauffeur en gids vertrokken voor 10 dagen Oekraïne. Eerst de plek van het textielbedrijf van de firma Dijkman, NV Oostland Confectiebedrijf, opgezocht; Shiljanskaja 43a, in de binnenstad in een gewone wijk. Dit moest op de binnenplaats van 43b zijn, maar het was er niet écht duidelijk waar het nu gezeten had. Toen naar Babi Yar, wat niet buiten, maar in de stad ligt, maar dat is naoorlogse uitbreiding. Een grote lelijke beeldengroep en toen bleek het ravijn meer dan een kilometer lang te zijn, met ook nog een nieuwe straat er dwars doorheen, bij het beeld stond een lege bierfles, er lagen ook scherven, naast de bloemen net neergelegd door een Israëlische delegatie, een armoedige indruk. Verder naar het zuiden, naar Chercassy, bekend uit de zware gevechten in 1944. Redelijk goede tweebaans asfaltweg door het glooiende dal van de Dnjepr door verschillende dorpjes en kleinere plaatsen, waar men driftig nieuwe kerken aan het bouwen was. Maar ook nog wel een overgebleven Lenin-standbeeld in dorpjes met veel lage huisjes, veel blauw geschilderd, maar in de grotere plaatsen ook plattenbouw van vijfhoog. Grote lappen land, omzoomd door bomenrijen, met zonnebloemen, maïs, pompoenen, kool, veel kippen en ganzen, vervallen kolchozen, maar ook een met veel koeien hooi soms in immense hopen in een enorme schuurvorm. Het graan was al van het land, maar het was te zien hoe immens de graanvelden zijn. Op straat voor de huisdeur emmertjes met te verkopen aardappelen, appelen en andere zaken. Bij bushaltes concentraties van vrouwtjes die deze zaken verkochten. Hier wordt in tegenstelling tot Kiev wel gefietst en de fiets wordt ook gebruikt om grote zakken te vervoeren. In dorpen vooral veel kiosken waar van alles wordt verkocht. Er komen meer bossen. Vaak voor een groot deel militair gebied. In Cherkassy naar Internetcafé om de Duitse oorlogsgravenstichting op te zoeken over wat ze in de Oekraïne hebben. Zaparodsje en Zjimotir en een paar andere plaatsen. Chauffeur noch gids kunnen kaart lezen en het is goed dat ik een Duitse reisgids met plattegronden en hotels bij me heb. Dinsdag 16 september Overal trollies en trams en oude autobussen, de laatste rijden ook op gas wat in 6 gasflessen op het dak ligt. Verder zuidwaarts; de zonnebloemen zien er erg verloren bij. Meer zwart dan mooi geel, maar dan pas worden ze ontkopt. De strooien daken van de huizen zijn al lang door lelijke golfplaten vervangen, maar een paar met nog mooi stro gezien. De rijkaards, geld verdiend in Duitsland of zo, laten een mooi groot huis bouwen, maar ze zijn zelden afgebouwd. Soms zitten we op zeer slechte wegen en vrees ik voor onze auto, Dnipropetrovs’k links laten liggen en naar Zaporotsje gegaan. Weer een ouderwets hotel met een oppasdame per verdieping aan de Lenin boulevard van 15 kilometer en een honderd meter breed.
4
Lekker rondgelopen, wat gegeten en gedronken en voor het slapen gaan de bar opgezocht, dit bleek een doorgebroken hotelkamer met een keukentje en een toonbank, je moest zelf je drank uit de ijskast halen, dat maakten ze na betaling voor je open. Daar Ajax-FC Milan op tv gezien; je doet gekke dingen in het buitenland. Woensdag 17 september Ontbeten in de bar, je kon er zo een filmopening van maken; zwijgende Oekraïense mannen die aten, rookten en bier dronken. Naar het Heemkundemuseum gegaan waar apart voor ons de WO 2 zaal openging onder leiding van een aardige historicus, die ook wat engels sprak De tentoonstelling stond op zolder onder een lekkend dak en was dus niet toegankelijk, ze moeten daar echt van niets leven en dat zie je aan de tentoonstelling af. In 1995 ingericht en informatie over collaboratie en de grote generaalsslachting onder Stalin voor de oorlog, hun held nummer 1 was de bevelhebber van de luchtvloot, ook gedecoreerd ivm Spanje en Finse winteroorlog, en die op last van Stalin is geëxecuteerd toen de Russische luchtmacht in 1941 zeer snel gedecimeerd was, na de oorlog gerehabiliteerd. Verder de gewone helden, maar ook het leven van Ostarbeiter in het Derde Rijk. Foto’s van collaborerende Oekraïners. Nog geen foto’s van juichende bevolking die de Duitsers begroeten of info over jodenvervolging, maar dat komt nog wel, Om de stad en vooral om de stuwdam en de weg erover heen is twee keer zwaar gevochten, in 1941 en eind 1943. Rost heeft hem in 1942 gezien. Stad is zwaar beschadigd. Alles aan de Prospekta Lenin is na WO2, hoewel wel in oude stijl, herbouwd. In het museum nog een tentoonstelling over de dam gezien, na de Boulderdam de grootste in de wereld (vóór WO 2) en door Amerikaanse ingenieurs gebouwd. Lenin waakt nog steeds torenhoog over de dam, dankzij de elektriciteit is er zware industrie, o.a. eigen personenauto, nu samen met Daewoo. Het Duitse Friedhof, dat lag niet in centrum zoals de website van de Volksbund wil doen geloven, maar ten zuiden van het centrum, klein veldje met meer dan 6.000 Duitsers, Hongaren, Roemenen en een (of meerdere) Japanner! In het museum werd verteld dat er een 19e eeuwse kathedraal in 1936 is afgebroken en dat daar Duitsers waren begraven en toen men vijf jaar geleden de kathedraal ging herbouwen, kwam men nog vijf graven tegen. Donderdag 18 september Eerst naar Tomatovka, ik heb foto’s bij me van Rost en Roskam en anderen die daar in september 1942 een oogstfeest vieren. De gids had gebeld naar een culturele consulent en we moesten eerst naar de bibliotheek die vlijtig maar erg onoordeelkundig werd opgeschilderd door een aantal dames; geen grondverf, niet schoonmaken, hup eroverheen met de nieuwe verf. Na een tijdje verscheen een dame die directrice van het kleine museum was, dat moesten we eerst zien, terwijl ze een paar dames op pad had gestuurd met mijn foto’s. Met een aanwijsstokje liet ze ons alles zien en het was echt roerend om te zien hoe ze met weinig middelen de geschiedenis van de plaats tot en met nu, foto’s van feesten van afgelopen jaar, gestalte geven. Er worden ook lessen gegeven en zo. Besloten werd een tekst te maken voor de lokale krant over de Nederlandse delegatie die hier onderzoek kwam doen. Met veel moeite een tekst gemaakt en toen in optocht naar de lokale krant, weekblad of maandblad. Daar wilde de dienstdoende redacteur niets weten van een stukje, we werden geïnterviewd over onze reis, wat we van de Oekraïne vonden, hoe de landbouw was geregeld in Nederland etc. De Nederlandse ambassadeur zal trots zijn. Het dorp, 8000 inwoners maakte een welvarende indruk en de gammele markt was bijna geheel herbouwd met mooie kraampjes Gelukkig wel een Lenin, in het goud met barsten in zijn kop. Veel, erg veel zonnebloemen gezien, maar ook wijngaarden.
5
De straatverkoop van meloenen is overweldigend, als elke Oekraïner één per dag zou eten, zou er nog een grote hoeveelheid overblijven. Naar Cherson gereden en het viel op dat er opeens richtingborden in Latijns schrift naar Cherson en Odessa verwezen. Een van de 6.000 Skytische grafheuvels gezien, daar hadden ze een kopie van een Skytisch vrouwspersoon op gezet We waren goed gaar van al het rijden en in deze plaats was het ook moeilijk rijden, want het bestond op de kop af 225 jaar en de hoofdstraat was afgesloten Deze stad ziet er welvarender uit met mooie niet kapotte stoeptegels, verlichting etc., maar dat kan ook aan de festiviteiten liggen. Vrijdag 19 september Saaier stuk richting Odessa met minder leuke dorpjes, maar kilometers links en rechts van de hoofdweg dorpsconglomeraten. Heel veel graanvelden, maar ook hier is het graan al binnen en zonnebloemen, minder mooie bomen langs de velden Ook weer grote verkoopconcentraties, nu ook met gevlochten kleedjes en vegertjes Hoewel de wegen soms erg goed zijn en de chauffeur over de 100 rijdt, haal je nauwelijks 50 per uur, meestal minder. Via Nikolayev, Rost heeft daar scheepskranen bewonderd en ik ook, maar snel verder naar Odessa, wat er erg mooi uitzag. Gegeten in trendy Meat and Wine restaurant, waar de aankleding opmerkelijk modern was, beton en mooi wrakhout en Japanse verlichting, had zo in Amsterdam kunnen staan met een keuken gescheiden met een glaswand. De wc had een glazen vloer met eronder de stenen, dus het leek of je echt over water liep. Eten ook goed, duur voor locals, niet voor ons. Het fraaie en prijzige hotel Londonskaya ligt aan een prachtige avenue, waar elk uur een carillon speelt, gelukkig maar tot middernacht Zaterdag 20 september Over een prachtige ‘Franse boulevard’, ene Richelieu, gevlucht voor de revolutie, is hier gouverneur geweest en heeft veel franse invloed achtergelaten Aan deze boulevard lagen de prachtigste huizen in zeer grote tuinen. Naar een goedkoper hotel, op 12e verdieping met mooi gezicht op zee waar veel schepen lagen te wachten Terug naar het centrum en highlights gezien, vooral erg veel bruidsparen die zich op de mooiste plekken laten fotograferen, ook aan de haven waar de hoofdpier zeer recent is opgeknapt met een groot hotel en expositieruimte, een nieuw kerkje op de kop, maar verder prachtig centraal tegenover de beroemde potemkintrappen gelegen De trappen vallen wat tegen, maar hebben toch wel grandeur, maar als je van boven naar beneden kijkt, zie je het moderne havengebouw. Het monument van de matrozenopstand gezien; vijf wild gebarende matrozen, de gids legde uit dat de volksmond wil dat ze allemaal een kopeke zien en roepen, ‘daar ligt hij, nee daar’ Zondag 21 september Ontbeten in de merkwaardige hotelbar, vreselijk slaatje en een boterham met kaas er bleek een gezelschap weldoeners uit Regensberg te zijn, buiten stonden 6 grote en 4 kleine vrachtwagens uit Duitsland vol hulpgoederen. De weg Odessa-Kiev is de belangrijkste in de Oekraïne en was dan ook bijzonder goed, maar er werd zeer veel aan gewerkt om te verbreden, viaductenaanleg etc. geen dorpen, alleen eindeloze vlaktes, het graan was al geoogst en er werd al wintergraan ingezaaid. Gelezen dat ze een deel tolweg gaan maken. Uman is een belangrijke bedevaartsplaats, waar rabbi Nachmann in 1810 is begraven. Hij is de stichter van de Breslauer Hasidische beweging en heeft zich daar laten begraven omdat er kort tevoren een
6
verschrikkelijk pogrom had plaatsgevonden. In de hele stad geen orthodoxe joden gezien, maar wel een politieversperring in een gewone straat Je moest te voet te voet eerst langs de politieafzetting en toen langs steeds meer afzettingen, politie, militie, particuliere bewaking tot er een echt modern getto opdook, vijf flats twintig hoog en een ultra modern Zion hotel, alle opschriften in het Ivriet en op straat alleen orthodoxe joden, een paar kindertjes, nauwelijks vrouwen en een immense hoeveelheid politie, militie, bewakers etc, volgens een lijst met wat te doen, mochten vrouwen ook overal bij, maar de Frommen dachten daar anders over en weigerden toegang. Er stond een groepje vrouwen uit Israël boos te bidden bij de ingang, maar zij mochten er niet in. Ik wel, na eerst voor 5 Grivas een keppeltje te hebben gekocht (was eigenlijk huur, maar ik heb het als souvenir gehouden). Via een binnenplein naar een zaaltje waar een ieder zijn handen moest wassen en toen naar een lokaal met zon veertig schoolbanken met lessenaars waar Frommen zaten te bidden, te rebbelen, te lezen en te slapen. Aan een wand was de tombe van de rebbe en daar werd op zijn klaagmuurs geweeklaagd. Mij werd steeds een vrome tekst in handen geduwd die ik diende opzeggen en toen duidelijk was dat ik het niet kon lezen, bood iemand aan dat tegen betaling voor mij te doen, vriendelijk bedankt en weer naar buiten, het had iets ernstigs middeleeuwsachtig. Ik geloof gelezen te hebben dat de rebbe volgende week jarig is, dus wellicht was de bewaking daarom zo streng, maar het is volgende week ook Joods nieuwjaar. Ook nog een voormalig kamp voor sovjetkrijgsgevangenen bezocht, waar er een paar duizend van waren omgebracht. Een eenvoudige steen met het opschrift 1941 en een vage figuur erop was alles wat er van te zien was. Maandag 22 september Eerst op de grote autoweg, waar het verkeer minder was dan op zondag en toen via een secundaire weg verder, veel leuker, want door dorpjes die of Lenin wel hadden staan of een WO 2 monumentje. Hier zie je veel meer wagentjes getrokken door 1 of 2 paarden, maar alleen voor personenvervoer of lichte lading. Op het land wordt gebruik gemaakt van grote machines. Vandaag ook veel voederbieten gezien. Het landschap is ook mooier met meer afwisseling, bomen, meertjes, huisjes. Ik wilde naar het slot waar de Nederlanders hebben gezeten, bij Skwira, en de gids wist zowaar in die plaats bij de directeur van het museum een afbeelding van het slot te krijgen en een wegbeschrijving die natuurlijk weer niet klopte, maar mijn grotere kaart bracht uitkomst. Het bleek om een dorp met 860 inwoners te gaan, waarvan 10 % ‘turk’ was, die rond het slot woonden, maar die kwamen sinds 10 jaar uit allerlei landen, Usbekistan etc, zodat ik dacht dat het wel Koerden moesten zijn. Er werd verteld dat ze heimatloos waren en dat de Turkse ambassades niets voor ze konden doen Er werd ook verteld dat ze veel geld hadden meegenomen, maar dat ze door de geldreform veel hadden verloren. De kolchoz was opgeheven en bijna alle grond, en het slot, waren in handen van een rijkaard, die evenwel geen geld had voor machines om de grond te bewerken. Het 19e eeuwse slot van de Poolse graaf Potoski zag er erbarmelijk uit, maar was het wel, vergeleken met de foto uit 1943 die ik bij me had. Er waren bomen bijgekomen, zodat het slot minder zichtbaar was. Het had een tijd als administratief centrum van de kolchoz gediend, maar nu liepen er kippen in rond en een kamer was een keurige crèche met kinderbedjes Toe naar het gemeentehuis, een huisje met 2 kamers, 2 schrijfmachines en 2 telefoons en 2 dames die niets van de Hollanders wisten, maar wel gingen telefoneren Ondertussen in hun boek met gevallenen 41-45 gekeken. Veel foto’s van lokale monumenten, al of niet gerealiseerd. Het viel op dat bijna alle monumenten treurnis uitdrukten, maar geen heldhaftigheid. Zelf had ik al een gefotografeerd, ter herdenking van een 21 jarige soldaat die daar met 2 onbekenden begraven lag. De gids kreeg de grootmoeder van de burgemeester, geloof ik, aan de lijn.
7
Deze wilde ons niet ontvangen, maar wel met over de telefoon praten. Ze was 16, 17 in de oorlog en vertelde dat er eerst Duitsers waren, waaronder een slechte die vaak terugkwam en ook lijfstraffen uitdeelde, haar grootvader kreeg, omdat hij een uur te laat was, zoveel slaag dat hij een week het bed moest houden. Toen waren 5 Hollanders in het slot komen wonen, die veel rondliepen om te kijken hoe het werk op het land ging en een beetje regering speelden. Een van de vrouwelijke dorpsgenoten hield daar de boel schoon en vertelde hoe sjiek ze daar leefden, met mooie meubels en zo. Ze had niets slechts over de Hollanders te vertellen. Wel was er een plaats achter het slot, waar dorpsfeesten werden gehouden, maar waar de Hollanders niet aan meededen. Op een bepaald moment was er geschoten op zo’n feest en toen werden ze niet meer gehouden. De slechte Duitser kwam zo nu en dan de boel inspecteren De Hollanders vertrokken op een gegeven moment en de dorpelingen plunderden het slot. Ze kwamen terug, met de slechte Duitser, die alle dorpelingen verzamelde en het zou er slecht voor hen hebben uitgezien, als de Nederlandse baas niet op de slechte Duitser had ingepraat Het was natuurlijk onduidelijk of deze oude dame zich echt de Nederlanders herinnerde, of dat ze de gids gelijk gaf, maar haar verhaal klonk wel authentiek Verder naar Zythomir naar het hotel met de gelijknamige naam, een mooi ouderwets blok op het onafhankelijkheidsplein, tegenover een oorlogs-sovjettank. De stad heeft brede boulevards, een mooie Lenin en de eerste Karl Marx tot nu toe en veel verborgen cafés en restaurants. Ook veel grote winkels waar je van alles, niet zo veel, kon kopen, en ter plekke opeten, veel zoute en andere vis. Dinsdag 23 september Op snelle wijze over de autoweg naar Rewne (Rowne in het Duits), onderweg veel irrigatiewerken gezien, wat dmv borden etc. trots stond aangegeven. Veel vrachtverkeer, ook uit Polen en Belarussia en een kilometer of dertig van de grensovergang een slagboom met zwaar bewapende agenten in kogelvrije vesten. Rewne is veel groter dan ik dacht. Bij de stadsingang een enorm memoriaal dat vreselijk verwaarloosd was bezocht, een lange allee leidde naar een flinke trap, daarboven stonden twee enorme helden met een enorme pyloon achter zich, daarachter wat oorlogs oudroest, zonde. Weer een hotel van de oude, maar gerenoveerde stempel en toen naar het Heemkundemuseum, ons contact was er nog niet maar een andere nam ons op sleeptouw naar de Poststrasse 56 waar de NOC had gezeten, er bleef verschil van mening over straat en nummer foto Stad had 40.000 inwoners in 1941, waarvan 82% joods, op 1 nov. 1941 is de helft vermoord bij waar nu het memoriaal is, niets dat daar op joodse slachtoffers wijst. Naar een kerkhof gegaan waar veel WO 2 zou liggen, maar het was een gewoon kerkhof met bij de ingang in het groot ‘alle macht aan de sovjets’ en wat ruiterfiguren, wel een aantal onbekende soldatengraven; eerder WO 1 dan WO 2. Terug naar museum waar een historica meedeelde alles over de Nederlanders te weten,die in hoog aanzien stonden want ze hadden mooie huizen gebouwd met veel bloemen rondom etc. Het museum had drie tegeltjes, Mosa, Sphinx en een Duits merk, met onbeholpen landschapsschilderingen, 2 Oekraïense landschappen en eentje een beetje Nederlands. Het was door een van de Nederlanders gemaakt die daar een handeltje in dreef. Nina Seitz uit Lemberg had voor hen gewerkt en in het kort de goede herinneringen aan hen opgesteld, ik krijg kopie. De Hollanders hadden een afvalplaats toegewezen gekregen en daar eerst houten barakken gebouwd en toen stenen huizen en het was heel mooi geweest Ze hadden bij het werk een uniform aan en konden naar de kino. Er werd verteld dat het RK wel intellectuele en noodzakelijke joden aan het werk en voorlopig in leven liet. Mij werd gevraagd of er ook mennonieten bij de Nederlanders gezeten hadden, nee dus. Er kwam een oudere man bij die ze had meegemaakt, maar als ‘Oekraïense patriot’ had hij ook een eigen kijk op alles
8
Er waren er volgens hem enige honderden die als het ware in een eigen ‘staat’ leefden en er was handel tussen Hollanders en Rewne bewoners, zijn moeder had bijvoorbeeld schoenen gekregen in ruil voor een kip. Niets bekend van achterblijvers of eventuele kinderen, ze stonden ook aan beperkingen bloot, maar er waren toch een paar prostituees waar de Hollanders ook naar toe konden. Er waren zoveel bezetters, Duitsers, Italianen, Roemenen, Nederlanders, dat je geen onderscheid meer maakte. In 1941 had een oudere Duitse soldaat met zijn vader gesproken, beiden bleken WO 1 veteranen en de Duitser had ‘Hitler kaput’ gezegd SS, SD, Gestapo, Hitlerjugend en Reichskommissariat, dat waren de slechteriken. Naar de plek gegaan, op een grote binnenplaats, waar nog één van de Nederlandse stenen barakken stond, vlak bij het huidige staatsarchief en we zij naar het door de Hollanders gebouwde casino gegaan, onze zegsman had daar ook voor ze gewerkt, hout gesleept etc. Museummevrouw vertelde ook dat in west-Oekraïne geen Lenin-standbeelden meer stonden; in Rewne was er een standbeeld van hun 19e eeuwse dichter voor in de plaats gekomen. Woensdag 24 september Weer naar Zhytomir, maar eerst het joodse kerkhof bezocht, áchter het memoriaal, het zag er ouder uit, maar recent was er een gedenksteen bijgeplaatst én stenen met alle namen van de 17.500 vermoorde joden. Volgens het opschrift ging het hier om ouderen, vrouwen en kinderen. Dat zou betekenen dat de arbeidzame mannen eerst nog in het getto hebben verbleven. Buiten Zhytomir nog een kerkhof gevonden met een apart gedeelte voor sovjet-soldaten. Met veel moeite het echte Soldatenfriedhof gevonden, waar duizenden namen stonden uitgehakt; geen Nederlanders gevonden. Donderdag 25 september Terug naar Kiev, terug naar Nederland, maar met het vaste voornemen terug te komen om het westen bezoeken en de Krim. David Barnouw 16 oktober 2003
9
