F O R U M VO O R K AT H O L I E K O N D E R W I J S JA A R G A N G 3
>
NUMMER 2
>
JUNI 2004
reflexief De wereld in het onderwijs PA G I N A 4
Van buurtbewoner tot wereldburger PA G I N A 8
Moderniteit is niet identiek aan Westers PA G I N A 1 1
Waar ligt Damascus? PA G I N A 1 2
Van buiten naar binnen PA G I N A 1 4
Effecten van internationalisering PA G I N A 1 7
Europa als leeromgeving PA G I N A 2 2
Kenniseconomie moet er echt komen PA G I N A 2 4
Het zal mijn weg wel zijn
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
TEN GELEIDE
De wereld in het onderwijs Wanneer we het hebben over internationalisering van het onderwijs denken we al snel aan scholen die tweetalig onderwijs aanbieden, scholen die uitwisselingsprojecten hebben of jongeren die tijdens hun studie een stage lopen in het buitenland. Dat zijn allemaal aspecten van internationalisering van het onderwijs. Het aantal scholen dat tweetalig onderwijs aanbiedt, neemt nog steeds toe en bedraagt op dit moment rond de vijftig. Uitwisselingsprojecten zijn er vooral op Europees niveau, 70% van de scholen in het voortgezet onderwijs en 5,5% van de scholen in het primair onderwijs ontving in 2003 subsidie van het Europees Platform voor uiteenlopende internationaliseringprojecten. Daarbij zijn 20.000 leerlingen en 6.000 docenten betrokken. Deze projecten maken steeds meer deel uit van het reguliere lesaanbod. De wereld wordt lesomgeving. Een buitenlandse stage tijdens een hogere opleiding is inmiddels gemeengoed. Uiteraard hebben we voor deze aspecten van internationalisering aandacht in dit nummer.
Internationaliseringprojecten hebben in ieder geval ook als doelstelling dat ze tot meer begrip moeten leiden tussen verschillende culturen. Daar slagen ze vaak ook in. In het interview met Peter van Gassel in de rubriek ‘Geloven in de school’ vindt u daarvan een mooi voorbeeld. Met het ontstaan van een ‘global village’, van een kleiner wordende wereld, raken we ook aan twee andere aspecten van internationalisering. Ten eerste: wat betekent het om een mondiaal burger te zijn? Wat betekent dat voor de vorming van jongeren? Willen we ons door anderen laten beïnvloeden? Het inleidend artikel gaat hier uitgebreid op in. Ten tweede: hoe zit met onze internationale solidariteit? Uitwisselingsprojecten beperken zich vaak tot Europa, maar wat kan het onderwijs doen voor de ongelijke economische verhoudingen in de wereld? Bisschop Tiny Muskens en Bas De Gaay Fortman zijn van mening dat de kansen die een jonge, westerse elite krijgt, verantwoordelijkheden schept. De ervaringen van student wiskunde Jeroen van Oostrum in Kenia, tonen hoe dat kan. Verder aandacht voor de onderwijsprojecten in de Derde Wereld van Edukans en een beschouwing van stafmedewerker educatie Gerard Damen van Missio over hoe internationale solidariteit een identiteitsaspect van katholieke scholen zou kunnen zijn.
De column van redacteur Thom Geurts laat zien dat leren zijn eigen taal heeft. Onderwijs lijkt ook binnen het proces van mondialisering een sleutelrol te vervullen. DE REDACTIE PA G I N A 2
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
INHOUD PA G I N A 4
PA G I N A 1 7
Wilbert van Walstijn
Frank Seller
Van buurtbewoner tot wereldburger
Internationale uitwisseling goed voor motivatie
Inleidend artikel over de stand van zaken rond de internatio-
Interview met Cees Akerboom, coördinator
nalisering van het onderwijs, over burgerschap, loyaliteit en
Internationalisering van het Maurickcollege in Vught: Europa
lotsverbondenheid.
als leeromgeving.
PA G I N A 8
PA G I N A 2 0
Gerrit-Jan Meulenbeld
Kees de Jong
Opvoeden tot verantwoordelijk wereldburger
Betrokkenheid als daad tegenover onverschilligheid
Dubbelinterview met bisschop Tiny Muskens en hoogleraar
Edukans betrekt leerlingen in Nederland bij de steun aan
Bas de Gaay Fortman over internationale solidariteit en
kleinschalige onderwijsprojecten in ontwikkelingslanden.
onderwijs. PA G I N A 2 2 PA G I N A 11
Frank Seller
Thom Geurts
Het belang van de kenniseconomie
Waar ligt Damascus?
Jeroen van Oostrum studeert toegepaste wiskunde. In het
Column
kader van een stage over duurzame ontwikkeling werkte hij als docent in Kenia.
PA G I N A 1 2
Gerard Damen
PA G I N A 2 4
Van buiten naar binnen
Bert ten Berge sj
Over ‘missie’ als identiteitsaspect van de katholieke school.
Geloven in de school In deze rubriek gaat Bert ten Berge op zoek naar de inspira-
PA G I N A 1 4
tie van mensen in het onderwijs. Dit keer interview met
Henk Oonk
Peter van Gassel, coördinator Tweetalig Onderwijs en
Effecten van internationaliseringactiviteiten
Internationalisering aan het Valuascollege in Venlo
Internationalisering van het onderwijs betekent vooral uitwisseling op Europees niveau. Voorpublicatie van een proefschrift dat deze maand verschijnt.
PA G I N A 2 6
Frank Seller Vroeg beginnen Internationalisering in het primair onderwijs. Leren over de wereld op basis van eigen ervaringen.
PA G I N A 2 7
Colofon Reflexief
F O R U M VO O R K AT H O L I E K O N D E R W I J S PA G I N A 2 8
Reflexief = ‘door reflectie kennend’, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het
Bezinning
substantief ‘reflex’ wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent. Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek. PA G I N A 3
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie gaat op 1 juli 2004 in. Op 10 juni a.s. worden de Europese verkiezingen gehouden en op 1 mei van dit jaar is de Unie met tien landen uitgebreid. Een Europese Grondwet, waarin het Europees burgerschap is geregeld is binnen bereik. Werken dergelijke ‘best belangrijke’ veranderingen door in het onderwijs? Hoe staat het met de internationalisering van het onderwijs? Het is goed eens terug te blikken.
Van buurtbewoner tot wereldburger Overheidsbeleid
worden tot wereldburgers, het perspectief waaraan minister
Bijna 15 jaren zijn er verstreken sinds het verschijnen van
Hermans tien jaar later appelleert. In tien jaar tijd is de inter-
de eerste beleidsnota over de internationalisering van het
nationalisering van het onderwijs meer in het perspectief
onderwijs. De nota GRENZEN VERLEGGEN van minister
getrokken van de globalisering.
Ritzen verscheen in 1991. De nota heeft drie opvolgers
In de nota ONBEGRENSD TALENT is in kleur een interes-
gekregen: als eerste bereikten de nota’s ONBEGRENSD
sante figuur opgenomen. Deze figuur toont in donker naar
TALENT en GRENZELOOS LEREN het parlement. Dit
licht blauw vier domeinen van internationalisering. In het
drieluik van minister Ritzen kreeg nog een vervolg. Minister
hart van de figuur in donkerblauw ligt het eerste domein:
Hermans bracht in 2001 zijn plannen naar buiten in de
Nederland. Kennelijk begint de internationalisering nog
hoofdlijnenbrief ONDERWIJS VOOR WERELDBURGERS.
steeds bij onszelf, zelfs nu het op school wel geen algemeen
De thans zittende minister Van der Hoeven heeft in een brief
gebruik meer zal zijn om met de leerlingen ‘Wien Neerlands
aan de Tweede Kamer laten weten het Nederlandse voorzit-
bloed in d’aderen vloeit’ te zingen. In een iets lichtere tint
terschap van de EU te zullen benutten voor een viertal
blauw zien we in de figuur tegen Nederland aan het tweede
prioriteiten:
domein: de buurlanden. De Europese Unie vormt het derde
>
open coördinatie en transparantie
domein en in het lichtste blauw zien we het vierde domein:
>
kennis en kwaliteit
de wijde wereld.
>
mobiliteit en uitwisseling
>
burgerschap en cohesie.
Burgerschap is lotsverbondenheid
Voor het laatste onderwerp heeft de bewindsvrouw de
Is die kleurschakering van de domeinen op te vatten als een
Onderwijsraad gevraagd advies uit te brengen over burger-
aanduiding van de verschillende soorten van burgerschap
schap in een Europese context.
waar ook het onderwijs rekening mee dient te houden? Het gaat dan achtereenvolgens om het Nederlands staatsbur-
Aan beleidsnota’s en voornemens geen gebrek! Dan mag je
gerschap, het Europees burgerschap en het wereldburger-
wel zeggen met een ontwikkeling te maken te hebben die
schap waar iedereen als vanzelf naar toe lijkt te groeien als
sterk in de belangstelling staat. Ruimtelijk suggereren de
gevolg van de globalisering. Voor het onderwijs een veel-
titels van de beleidsnota’s een steeds wijdere scope.
voudige en spanningsvolle opdracht om daar op in te spe-
Minister Ritzen merkte bij het verschijnen van de eerste
len. Alsof dat al niet moeilijk genoeg is, wordt van de school
nota op: “Internationaliseren doe je op de fiets”. Kennelijk
bovendien verwacht meer open te staan naar de directe
bevreesd voor een al te reislustige schoolpopulatie mikte
omgeving waarin ze staat: de buurt, want van dag tot dag
Ritzen vooral op uitwisseling met buurlanden. Daarin ligt nu
zijn leerlingen daar allereerst de bewoners van.
niet direct de erkenning dat scholieren opgeleid moeten
Burgerschap is niet slechts een kwestie van de uitoefening
PA G I N A 4
WILBERT VAN WALSTIJN
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
onderling op gespannen voet verkeren of zelfs rivaliseren. Dat maakt het ook minder zinvol een bepaald burgerschap, bijvoorbeeld het Europees burgerschap, geïsoleerd te benaderen.
Spanning tussen globalisering en lokalisering De internationalisering van het onderwijs staat tussen twee uitersten die in een onderlinge spanning kunnen verkeren: aan de ene kant is er de beweging van binnen naar buiten, van het binnenste domein naar het buitenste; dat is niks nieuws; dat is er altijd geweest; betrekkelijk nieuw is dat open samenlevingen ook een beweging van buiten naar binnen op gang brengen: naast globalisering is er lokalisering, naast multiculturalisme is er zorg over het behoud van eigen identiteit en cultuur. Behalve ‘wereldburger’ blijven we ook ‘buurtbewoner’, behalve Europeaan, houden we ook vast aan nationale trots en willen die soms zelfs versterken. Onder invloed van de internationalisering van de samenleving is zowel kennismaking en omgang met aanwezige culturele verscheidenheid, als bezinning op de eigen (nationale) culturele identiteit aan de orde. Internationalisering van de leefsfeer, globalisering, maar ook lokalisering dwingen het onderwijs de gevolgen ervan te beschouwen vanuit het vraagstuk van overeenkomst en verschil. Het buitenland manifesteert zich steeds meer in het eigen van rechten en plichten, niet slechts een kwestie van rege-
land; het binnenland steeds meer in het buitenland. Het
ren of geregeerd worden, het is vooral ook een kwestie van
manifest dat de vier grote steden een paar jaar geleden
lotsverbondenheid en loyaliteit aan een bepaalde leef-
hebben uitgebracht drukt dat mooi uit in de titel: ‘De stad in
gemeenschap en bepaald leefmilieu! De verschillende leef-
de wereld, de wereld in de stad’. De leefwereld van de leer-
gemeenschappen vragen elk op hun beurt om een eigen
lingen, van burgers in spe, verandert ingrijpend.
loyaliteit en betrokkenheid. Soms kunnen deze loyaliteiten
Ve r v o l g o p p a g i n a 6 7
PA G I N A 5
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
Ve r v o l g v a n p a g i n a 5
>
NUMMER 2
Die leefwereld wordt gekenmerkt door een veelvuldige wis-
PRAKTISCHE TIPS
seling van sferen. Dit vraagt een nieuw concept van burgerschap, om nieuwe loyaliteiten en om nieuwe competenties.
Inburgering in de globaliserende en lokaliserende samenleving is niet alleen een zaak voor nieuwkomers!
>
KPC Groep heeft in 2003 in opdracht van het
De romantisch enkel op de natie gerichte burgerschapvor-
ministerie van OCW een handreiking voor scholen
ming dat impliciet veelal nog geldt, voldoet niet meer, zo
van PO en VO gemaakt. Hierin zijn tal van instru-
betoogde onlangs Hans van Aalst terecht1. Het vinden van
menten en ideeën opgenomen om aan de slag te
een nieuw concept van burgerschap vormt de uitdaging,
gaan met burgerschapsvorming. KPC Groep:
ook voor het onderwijs. Inburgering in de globaliserende en
Aan de slag met Actief Burgerschap.
lokaliserende samenleving is niet alleen een zaak voor
Te bestellen via www.kpcgroep.nl.
nieuwkomers! Allochtone en autochtone leerlingen moeten
>
European Democratic Citizenship (EDC) is voortge-
in het onderwijs voorbereid worden op een nieuw burger-
komen uit een aantal programma’s zoals “civic
schap! De Onderwijsraad heeft recentelijk geadviseerd om
education en civic instruction”. De belangrijkste
in alle onderwijswetten een bepaling op te nemen die als
doelstelling van het EDC is de bevordering van een
volgt zou kunnen luiden: het onderwijs is mede gericht op
klimaat van democratie, mensenrechten, weder-
de bevordering van burgerschap2. Ook de Onderwijsraad
zijds begrip en solidariteit. De Raad van Europa
wijst erop dat in onze tijd burgerschap een ‘complex en
heeft de afgelopen jaren aan Europees en demo-
meerduidig concept’ is geworden. Het heeft betrekking op
cratisch burgerschap een belangrijke impuls gege-
de relatie tussen overheid en burger en op de relatie tussen
ven door het opzetten van een netwerk van
burgers onderling. Het eerste ligt in de sfeer van mogen en
Europese coördinatoren. Voor meer informatie zij
moeten; het tweede in de sfeer van kunnen en willen.
verwezen naar de speciale website voor EDC: www.coe.int/T/E/Cultural_Co-operation/education/E.D.C/
Is er een katholieke visie op burgerschap?
>
De Raad van Europa heeft ook een Engelstalige
Het kabinet stelt in de ‘herziening kerndoelen basisonder-
documentatiemap vervaardigd over mensen-
wijs’ voor dat vanaf augustus 2005 aandacht wordt gegeven
rechten. Deze map is ontwikkeld om docenten te
aan burgerschapskunde. De Tweede Kamer heeft daar recent
helpen mensenrechten vakoverstijgend aan de
mee ingestemd. Het zal in kerndoelen worden uitgewerkt
orde te stellen: www.humanrights.coe.int
met aandacht voor ‘de taak van een Nederlander in de
>
Voor kinderen van 8-13 jaar heeft het tv-program-
eigen samenleving en in Europa, alsook over hoe kinderen
ma ‘Het Klokhuis’ in vijf afleveringen van 15 minu-
zich behoren te gedragen volgens algemeen aanvaarde
ten aandacht besteed aan de Europese Unie,
waarden en normen’. Het voortgezet onderwijs zal op dit
Grenzen, Onderwijs in Europa, voedsel en veilig-
punt ook wel aan de beurt komen. Daarmee mag voor het
heid en Europol. De uitzendingen zijn op een band
katholiek onderwijs de kous niet af zijn. Allereerst niet
samengebracht en voorzien van een handleiding.
omdat kerndoelen heel globaal zijn, maar ook niet omdat
Te bestellen via www.europeesplatform.nl
burgerschap in wezen een ideologisch geladen begrip is.
>
Voor overzicht van alle onderwijsprogramma’s
Zo is in het katholieke sociale denken het begrip burger-
internationalisering kan men terecht bij het
schap benaderd vanuit enkele belangrijke beginselen. In het
Europees Platform voor het Nederlands onderwijs:
we leren’ aan de Fontys Hogescholen
bijzonder gaat het dan over de verhouding tussen individu
www.europeesplatform.nl
en presenteerde op de conferentie
en gemeenschap, over mensenrechten, en internationale
van 17 maart 2004 ‘Ben jij al
solidariteit. Als we over die vraagstukken nadenken, besef-
Europees burger?’ van het Europees
fen we weer eens te meer dat onderwijs niet waardevrij of
Platform voor het Nederlands
neutraal gegeven kan worden.
Onderwijs een conceptueel kader
Behalve een socialiserende, zeg maar inburgerende taak,
voor burgerschap in internationaal
heeft het onderwijs een opvoedende taak. De laatste neemt
perspectief.
zelfs in belang toe. De school zal leerlingen altijd invoeren
2
en wegwijs maken in de wereld zoals die geaccepteerd is
1
Hans van Aalst is lector ‘het nieu-
Onderwijsraad: Onderwijs en
burgerschap, Den Haag 2003.
PA G I N A 6
(bijvoorbeeld: de verkeersregels, in Nederland spreken we
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Nederlands, maar kennis van een vreemde taal is nodig).
Competenties
Dat is de socialiserende taak. Maar de school mag de leer-
Burgerschapsvorming is een kwestie van het overdragen
ling ook een ideaal voorhouden over hoe de wereld zou
van kennis, competenties en attitudes. Het spreekt vanzelf
kunnen zijn. Dat is de opvoedende taak. Socialiseren is
dat naarmate bijvoorbeeld een verenigd Europa meer tot
vooral gericht op conformeren, terwijl opvoeden zich richt
het leefmilieu van de burgers is gaan behoren er niet meer
op kritisch oordelen. Lea Dasberg sprak in dit verband over
volstaan kan worden met de kennis van de nationale staats-
het onderscheid tussen meelopers en dwarsliggers’ . Beide
inrichting. Betere beheersing van ‘vreemde’ talen ligt ook
kanten zijn nodig, ook bij burgerschap.
voor de hand en is al vele malen bepleit. Aanpassingen in
3
de curricula van de scholen zijn nodig en niet moeilijk te In feite is het sociale denken van de katholieke kerk vanaf
bedenken. Moeilijker is wellicht de doordenking van ver-
het Tweede Vaticaans Concilie steeds duidelijker ingegaan
nieuwing van competenties die te maken hebben met de
op de gevolgen van de toenemende internationale afhanke-
voor een modern burgerschap zo belangrijke noties van
lijkheid. Deze ontwikkeling wordt door de kerk gewaardeerd
lotsverbondenheid en loyaliteit. Beide zijn nodig om in een
in de mate waarin de globalisering gepaard gaat met de
internationale en open samenleving als burger te opereren.
beginselen van verdelende rechtvaardigheid, mensenrech-
De Nederlandse filosoof L. Nauta heeft daartoe een aanzet
ten, solidariteit en vrede in de wereld. Het zijn beginselen
gegeven die ons verder kan helpen4. Hij onderscheidt:
die sterk appelleren aan loyaliteiten die op katholieke scholen een rol zouden kunnen spelen bij de vorming van de toekomstige kritische burgers.
Competenties
In de katholieke traditie komt de persoon (burger) niet
I
Het vermogen tot identificatie
slechts autonomie toe (verwoord in het subsidiariteitsbegin-
De competentie om zich in de situatie van iemand anders te verplaatsen.
sel), maar wordt de burger tegelijk sterk geroepen tot het dragen en nemen van verantwoordelijkheid. De uitgroei van
II Het vermogen tot representatie
De competentie om zichzelf ten opzichte
de persoon (personalisatie) is roeping van alle mensen en
van anderen te representeren en in te
komt tot stand door in gemeenschap solidair te zijn met het
schatten wat wel en niet relevant is.
lot van de anderen. In onze traditie staat individualisering tegenover gemeenschapsvorming, maar dat geldt niet voor
III Aanspreekbaarheid
De competentie om een subject te zijn,
personalisatie en gemeenschapsvorming. Een balans tussen
dat wil zeggen om aangesproken te kunnen
eigenheid en gemeenschappelijkheid kan in een internatio-
worden op wat men gezegd en gedaan
nale en open samenleving die getekend wordt door plura-
heeft en ja of nee te kunnen zeggen.
liteit een goede basis vormen voor modern burgerschap. Op 24 maart jl. ontving paus Johannes Paulus II de
IV Weerbaarheid
De competentie om voor zijn rechten op te komen en deze indien nodig op te eisen.
Karelsprijs voor Europese verdiensten. De stad Aken eert hiermee personen die een bijzondere bijdrage hebben geleverd aan de eenwording van Europa. Ook bij die gelegenheid zei de paus ‘te dromen van een Europa’ dat sterk gete-
De competenties zelf zijn nog abstract geformuleerd. Nauta
kend is door lotsverbondenheid: Geen ‘zelfzuchtig nationa-
noemt ze ‘handelingsvoorwaarden’, geen handelingsvoor-
lisme’, wel ‘naties als vitale centra van culturele rijkdom’;
schriften en ze zijn afhankelijk van hulpbronnen om ze
geen ‘consumentisme’, wel ‘solidaire hulp aan landen die
inhoudelijk te richten. Hij noemt sociale hulpbronnen
eveneens naar sociale zekerheid streven’. De paus bepleitte
(gemeenschappen), economische hulpbronnen en culturele
‘een Europa waarvan de eenheid stoelt op ware vrijheid’,
hulpbronnen. Wij voegen daar nadrukkelijk de religieus-
3
want ‘zonder vrijheid is er geen verantwoordelijkheid’. Het
levensbeschouwelijke hulpbronnen aan toe. Deze bronnen
liggers. Trouw 5 maart 1993
zijn waarachtig allemaal uitgangspunten die aan de orde
stellen de mensen goed in staat om betekenis te verlenen
kunnen komen bij de onderwijskundige uitwerking van een
aan hun handelen en keuzes te maken in zaken van lotsver-
4
burgerschap in internationaal perspectief.
bondenheid en loyaliteit.
in Onbehagen in de filosofie,
L. Dasberg, Meelopers & dwars-
NRC-Handelsblad 25-03-04. L.Nauta, Competente burgers
Van Gennip 2000
PA G I N A 7
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Aan tafel zitten bisschop Tiny Muskens en Bas de Gaay Fortman. Beiden beschouwen zichzelf als wereldburgers. Het zijn ook generatiegenoten, allebei geboren in de jaren dertig. En de kerk, respectievelijk de rooms-katholieke en de gereformeerde kerk, is een belangrijke inspiratiebron in hun leven en werk. Muskens leidt het bisdom Breda en is bekend van zijn sterke sociale opvattingen, de tweede is vooral bekend als voormalig leider van de Politieke Partij Radikalen (PPR), maar daarnaast sinds 1971 hoogleraar politieke economie en nu in Utrecht hoogleraar politieke economie van de mensenrechten. Beiden hebben zich altijd sterk gemaakt voor internationale solidariteit. Ze hebben ook allebei een schat aan internationale ervaring. Muskens woonde en werkte jarenlang in Indonesië en daarna in Rome als vertegenwoordiger van de Nederlandse katholieke kerk in Rome. Bas de Gaay Fortman woonde van 1967 tot 1971 in Zambia waar hij als docent economie werkte aan de universiteit.
Opvoeden tot verantwoordelijk wereldburger
GERRIT-JAN MEULENBELD
PA G I N A 8
Die internationale ervaring heeft hun persoon en hun per-
baan aan de universiteit van Zambia en die ook gekregen.
spectief op de wereld sterk bepaald. De Gaay Fortman was
Dan wordt je deel van een totaal andere gemeenschap dan
erg gemotiveerd om in Zambia te gaan werken. Op zijn
je gewend bent. Ik heb me Zambiaan onder de Zambianen
middelbare school was er een lerares Engels die hem ver-
gevoeld. Maar de universiteit was daarnaast een sterk inter-
trouwd maakte met een wijdere wereld. Doorslaggevend
nationale gemeenschap omdat Zambia zelf weinig academi-
was zijn studententijd waarin hij zeer geïnteresseerd raakte
ci had in die tijd. Het was dus een Zambiaanse èn interna-
in de Noord-Zuidrelaties en het belang van ontwikkelingssa-
tionale ervaring. Daardoor krijg je afstand van wat ik het
menwerking. “Na mijn studie heb ik gesolliciteerd naar een
‘kikkerland’ noem, Nederland op zijn smalst. In kranten en
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
politieke debatten maakt men zich druk over zaken die in
een nieuwe supranationale identiteit. We voelen ons ver-
internationaal perspectief geen betekenis hebben. In mijn
bonden met onze eigen delta en onze democratische instel-
tijd in Zambia stond de krant dagelijks vol met de
lingen”. Anders dan De Gaay Fortman plaatst Muskens grote
Maagdenhuisbezetting. Ik begreep er niets van. Daarnaast
vraagtekens bij de uitbreiding van Europa. Hij ziet grote ver-
heb ik afstand genomen van de directheid van de
schillen tussen delen van Europa. Beide zien meer in het
Nederlanders. Direct zijn heeft zijn voordelen, maar gaat
Europa van de regio’s of zoals Muskens zegt ‘de Heimat’,
vaak gepaard met een gebrek aan voorkomendheid”.
zoals zijn eigen Brabant. “Maar, zegt hij, het gaat altijd om
‘Vierkant praten’, noemt Muskens het. “Nederlanders geven
concrete mensen die samen in een wijk wonen, samen wer-
meteen hun overtuiging, nog voor ze geluisterd en gekeken
ken, samen naar school gaan, om de kleding die ze dragen,
hebben of de taal goed onder de knie hebben. Nederlanders
de omgangsvormen. In de tijd dat ik in Indonesië woonde,
zijn overtuigd van hun bijzondere zending. Dat pakt wel
waren mensen dagelijks bezig om een bestaansminimum te
eens verkeerd uit”. Hij heeft zich in zijn buitenlandse periode
vergaren. Dan speelt de vraag naar identiteit, naar visies
ook vaak verbaasd over de koppen in Nederlandse kranten.
niet. Daar ligt het probleem ook niet, ook niet in Nederland,
De kiem om naar het buitenland te gaan, werd in zijn geval
wel in het samenleven met elkaar, in de emotionele ver-
op het klein-seminarie gelegd. Hij wilde graag naar de mis-
draagzaamheid. Verdraag je dat anderen anders zijn in hun
sie. Een zekere hang naar avontuur was daaraan niet
voedsel, kleding, hun manier van uiten?”
vreemd. Het gesprek neemt een andere wending. Hoe leef je samen Beiden voelen zich in de eerste plaats wereldburger en
op een school waar leerlingen met heel verschillende
omdat zij beiden gelovig zijn ook van de grotere gemeen-
achtergronden zitten? Sta je bijvoorbeeld wel of geen
schap van respectievelijk de gereformeerde kerk en de
hoofddoekjes toe?
katholieke kerk. “Soms ben je lokaal overtuigd dat er
Voor Muskens moet een school in dit soort aangelegen-
bepaalde dingen moeten gebeuren. Maar de wereldkerk
heden in gesprek met de ouders. De Gaay Fortman noemt
stelt dan andere prioriteiten”, constateert Muskens. De Gaay
het een ongelofelijk dilemma, “Het hoofddoekje is totaal
Fortman stelt dat internationale gedachtewisseling en
gepolitiseerd en lijkt weinig meer te maken te hebben met
besluitvorming in het verband van de politiek makkelijker is
de innerlijke overtuiging van mensen die een hoofddoekje
dan in het verband van de wetenschap of de kerk. In het
willen dragen. Ik weet niet goed hier mee om te gaan, maar
kader van de oecumene is die moeizaam geworden, ‘’in de
zou in deze ook de dialoog met de ouders zoeken om tot
politiek zijn de persoonlijke belangen herkenbaarder, in de
consensus te komen. Dat is altijd de Nederlandse weg
kerk werkt een sfeer van heiligheid nogal verhullend”.
geweest, maar als er nu een verschil van mening ontstaat,
Volgens Muskens maakt het verschil dat hij internationale
worden die verschillen enorm beklemtoond, opgeblazen
ervaring opdeed in een tijd dat er nog geen sprake van glo-
zelfs. Dat heeft ook te maken met de wereld om ons heen.
balisering was. Nu wordt iedereen, of hij het wil of niet,
Die polariseert op dit moment ook sterk”.
meegezogen in de globalisering, dat wil zeggen dat landen elkaar onderling beïnvloeden, economisch, cultureel en reli-
Wat denken Muskens en De Gaay Fortman over de stelling
gieus. De enige uitzondering is China dat volledig mono-
van Huntington dat we een botsing van culturen, met name
etnisch is. “Ik vind globalisering een gunstige ontwikkeling”.
tussen het Westen en de Islam zullen beleven?
Soms ben je lokaal overtuigd dat er bepaalde dingen moeten gebeuren. Maar de wereldkerk stelt dan andere prioriteiten
Muskens: “Ik hoop het niet. Ik zie zijn boek vooral als een En hoe zit het met Europa? De meeste onderwijsuitwisse-
waarschuwing ‘zorg dat het niet gebeurt”. Voor de Gaay
lingsprogramma’s spelen zich op Europees niveau af.
Fortman is het de vraag hoe lokale culturen omgaan met de
Europees burgerschap heeft mensen nooit veel gezegd, vol-
moderniteit. “Moderniteit, verstaan als wetenschappelijke
gens De Gaay Fortman. “We leven en werken als
en technische ontwikkeling, heeft een heel sterk mondiaal
Europeanen samen in een werelddeel en dat is goed om
karakter. Er is geen enkele reden waarom mensen die leven
nieuwe conflicten te voorkomen, maar er bestaat geen
vanuit de overtuiging van de Islam zich niet zouden kunnen
Europese identiteit. Het gevoel ontbreekt, wat de VS wel
vinden in een moderne samenleving. Maar een samenle-
heeft. Maar dat is dan ook een kolonistensamenleving, ter-
ving kan niet alleen maar modern zijn. Vooruitgang zegt
wijl Europa bestaat uit hele oude, gevestigde samenlevin-
niets over de levensbeschouwelijke beleving van de werke-
gen. Het is geen melting pot. We hebben geen behoefte aan
lijkheid, over de grondbehoefte om na te denken over de
Ve r v o l g o p p a g i n a 1 0
PA G I N A 9
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
In het Oosten worden modern en westers met elkaar geïdentificeerd, maar het zijn twee
>
NUMMER 2
levensvragen. Natuurlijk maakt moderniteit wel een belang-
hun plichten ten aanzien van de samenleving wijzen, juist
rijk onderdeel uit van onze beschaving. Veeleer dan in een
omdat ze zulke kansen hebben gekregen. Daar ligt ook een
‘clash’ van beschavingen zie ik de tegenstellingen in de wijze
belangrijke taak voor de kerken. Via de kerken en de scholen
waarop een beschaving zich verhoudt tot de moderniteit en
die door de kerken zijn gesticht, ontstaat vaak elitevorming.
omgaat met verschillen in opvatting”.
Kerken en katholieke en protestantse scholen hebben daar-
Muskens vult aan: “In het Oosten worden modern en
om de taak leerlingen te wijzen op hun verantwoordelijk-
westers met elkaar geïdentificeerd, maar het zijn twee ver-
heid”.
schillende zaken. De beeldvorming over en weer is gevaar-
Voor De Gaay Fortman zitten aan deze ontwikkeling twee
lijk. De discotheken die we in Nederland kennen, heeft
kanten: “In een mondialiserende wereld is het van belang
Indonesië ook. Jongeren daar nemen die jeugdcultuur over.
dat de kennis die wordt overgedragen mensen in staat stelt
Dat botst met de Indonesische cultuur. Maar dat aspect van
internationaal te functioneren. Maar dat betekent nog niet
de westerse cultuur heeft niets te maken met vooruitgang,
dat het wereldburgers zijn, dat hun oriëntatie ook ligt bij de
ontwikkeling”. India en Japan worden als voorbeelden
Noord-Zuid-verhouding. Iemand die internationaal georiën-
genoemd van landen die de technische vooruitgang hebben
teerd onderwijs heeft genoten, zal zich ook moeten verhou-
omarmd zonder hun eigen identiteit in te leveren.
den met de wereldproblemen en kan zich niet beperken tot
verschillende zaken
de internationale belangen van het bedrijf waarvoor hij De socioloog Jaap Dronkers is van mening dat de internati-
werkt. Hij moet kunnen uitstijgen boven de positie van een
onalisering van het onderwijs leidt tot een nieuwe culturele
klein, zeer bevoorrecht land. Een goede manier daartoe is
elite, d.w.z. dat een voorhoedegroep een educatieve voor-
dat scholen relaties aangaan met scholen in ontwikkelings-
sprong neemt. Wat vinden de bisschop en de hoogleraar?
landen. Op die manier kun je een solidaire gemeenschap
Zijn wij gebaat met getalenteerde leerlingen en studenten
maken. Dat werkt omdat het de problemen veel dichter bij
met een voorsprong, met een nieuwe culturele elite?
brengt”.
Volgens Muskens is dat een onvermijdelijke ontwikkeling. “Je hebt altijd goede en minder goede scholen. Ouders wil-
In de landen waar Muskens en De Gaay Fortman gewoond
len de beste school voor hun kinderen. Als je in Djakarta op
hebben is het onderwijs veel minder goed ontwikkeld dan
de Jezuïetenschool zat, hoorde je bij een elite. Ik vind wel
in Nederland. De valkuil is dat ontwikkelingslanden voor
dat wanneer je bevoorrecht bent, wanneer je tot die elite
hun problemen Nederlandse en andere westerse onderwijs-
behoort, je bewust moet zijn van je bevoorrechte positie en
systemen invoeren die lang niet altijd de oplossing zijn. Het
daarmee van een des te grotere verantwoordelijkheid. Dat
onderwijs in deze landen staat vooral in het teken van
vraagt een bijzondere opvoeding. Je moet deze mensen op
emancipatie. Het onderwijs wordt beter, maar mensen worden opgeleid voor banen die er niet zijn. Dat wekt frustratie en leidt soms tot grote problemen. De Gaay Fortman noemt de burgeroorlog op Sri Lanka “die is ontstaan vanuit groepen goed opgeleide jongeren voor wie er geen banen waren”. Muskens: “De universiteit van Djakarta is een opbergplaats voor werkeloze academici”. Economische ontwikkeling komt niet van de grond omdat het ontbreekt aan leiderschap.
Naschrift: De heer De Gaay Fortman wijst erop dat hij nooit over ‘globalisering’ zal spreken; in de Nederlandse taal betekent globalisering ‘ver-oppervlakkiging’. Het Nederlandse woord is mondialisering. PA G I N A 1 0
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Waar ligt Damascus? THOM GEURTS
We tafelen nog wat na in ons hotel in Oujda. Het is de laatste avond van
Gematigde moslims sluiten zich aan en herkennen zich in ons project.
ons werkbezoek aan deze noordoostelijke Marokkaanse stad. De klus zit er
Een week heeft die onderdompeling geduurd. Wat een talen hadden we
zo goed als op. De meesten van ons praten weinig en zijn met de gedachten
nodig om voor elkaar verstaanbaar te blijven: Arabisch, Engels, Frans,
bij de terugreis en de dierbaren in Nederland. Dan bereikt ons het bericht
Nederlands, soms ook Tamazigth: de Berberse taal die in dit gebied wordt
van een aanslag in Damascus en van de verijdelde aanslag in Amman. Het
gesproken. Maar wat ons echt bond en voor elkaar verstaanbaar maakte,
gesprek zakt verder in. Iemand vraagt waar Damascus ligt. Syrië lijkt ineens
was de taal die we allemaal spraken: die van het leerling-gericht leren. Hoe
dichtbij. Net als Amman. En Jeruzalem. Madrid. Casablanca is dichtbij. En
internationaal die taal is bleek uit de interventies die onze Marokkaanse col-
Nederland erg ver weg.
lega’s pleegden in de debatten. Het blijkt dat je onderwijs ook kunt vernieuwen zonder alle middelen en organisaties die daarvoor in Nederland nodig
Nu pas dringt bij iedereen in ons gezelschap door wat we hier eigenlijk
zijn. We leerden trouwens ook van onze Marokkaanse collega’s dat dat nieu-
doen. Dit is geen internationaliseringproject waarvan er dertien in een dozijn
we leren niet zomaar een waardeneutrale en technische theorie is. Het nieu-
gaan. Het is geen afstandelijk bezoek aan scholen. Ook geen missie die
we leren maakt leerlingen actief. Het is een didactische vertaling van een
onderwijssystemen vergelijkt. Of onderzoekt hoe computersystemen in de
pedagogisch beginsel dat aansluit bij een open samenleving waarin mensen
klas worden gebruikt. We zijn een week aan de slag met Marokkaanse colle-
als burgers moeten deelnemen.
ga’s: leraren en lerarenopleiders. We maken de onderwijsmaterialen waarmee onze leerlingen na de zomervakantie aan de slag gaan om ervaringen
In ons gezelschap ook Souhila: docente Frans op een Utrechtse mavo. In
met elkaar te delen over momenten waarop hun fundamentele rechten wor-
haar eentje spreekt ze alle talen die over tafel gaan in dit project vloeiend.
den aangetast.
Ze manoeuvreert de gesprekken langs de gevoeligheden die over en weer bestaan met de accuratesse van een loods op de Schelde. Zelf uit
De afgelopen week zijn we ondergedompeld in de Marokkaanse samen-
Marokkaanse en Algerijnse ouders, opgegroeid in Utrecht, met een voorlief-
leving. Wat een beweging in dat land! Een paar jaren geleden pronkten de
de voor Parijs waar ze een aantal jaren woonde, weet ze soms niet wie ze
fotografen in de winkelstraten van Rabat met hun foto’s van koning Hassan II.
uiteindelijk is. Ze is niet meer in een hokje te vangen, zeker niet nu ze weer
Altijd plechtig zijn gezag opeisend. Meestal in de witte djellaba waarin hij
in Marokko is en volop meedoet met de plaatselijke gewoontes, vlug nog
zich manifesteerde als religieus leider, prins der gelovigen, afstammeling
even naar de kapper gaat, en naar de hamam, haar hand laat beschilderen
van de Profeet. Maar nu hangen er andere foto’s. De nieuwe koning spuit op
met henna, en daarbij haar Nederlandse schooldirecteur wegwijs maakt in
zijn jetski in zwembroek over de golven van de Bou Regreg die Rabat scheidt
een Marokkaans overleg dat zich achter zijn rug voltrekt. Zelf weet ze niet zo
van het conservatieve bolwerk van Sale. De koning die op eigen gezag de
goed wie ze is. Maar haar leerlingen weten dat des te beter. Met een scher-
parlementaire impasse over het familierecht heeft doorbroken. Hij kondigde
pe tong wijst ze stevige puber Marokkaanse leerlingen hun plek. Ik heb ze
een nieuw familierecht af, waarin juist de positie van vrouwen vele malen
met de staart tussen de benen voor haar gezag zien wijken.
sterker is geworden. Nog niet zo lang geleden moesten politieke tegenstanders vrezen voor de detentiekampen in de Sahara. Nu zijn mensenrechtenac-
We hebben geleerd dat we wereldburgers zijn. Ook als we dat niet weten.
tivisten publiekelijk actief in allerlei NGO’s en in de plaatselijke en landelijke
En we hebben geleerd dat leerling-gericht leren te belangrijk is om het aan
politiek. In de top van ministeries fungeren mensen die nog wel eens wakker
technocraten uit te leveren. Leerling-gericht leren is zelf een internationalise-
schrikken uit een droom over hun kampverleden. Het ministerie van onder-
ringproject waarmee we bouwen aan wereldburgerschap. In Marokko heb-
wijs beijvert zich om mensenrechteneducatie in het vaste onderwijsprogram-
ben we geleerd waar Damascus ligt. Vlakbij Kanaleneiland in Utrecht.
ma op te nemen. Leerlingen van Fatima Mernissi (hoogleraar sociologie in Rabat en een van de laureaten van de Erasmusprijs 2004) richten blijf-van-
En Souhila? Het licht eraan hoe je die naam uitspreekt. Soms betekent die
mijn-lijf huizen op en zorgen voor alfabetisering van vrouwen. Scholen heb-
naam ‘heldere ster’ anders ‘wijze mens’. Het klopt allebei. Ze werkt op een
ben parlementen waarvan de bevoegdheden verder gaan dan onze MR’s. En
zwarte mavo. Kun je daar te goed voor zijn? Is ze dan niet ook te goed voor
in die parlementen kiezen de verschillende groepen hun vertegenwoordigers,
een witte vwo-school? Of voor het Nederlandse onderwijs? Kun je daar wel
ook leerlingen. In Marokko groeit de ‘civil society’. Ook al is dat soms tegen
te goed voor zijn?
de druk in van moslimfundamentalisten. PA G I N A 1 1
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Van buiten naar binnen ‘Er is te weinig aandacht voor ontwikkelingssamenwerking op school’. Dat zeggen jongeren in een debat met minister Van Aardenne in het kader van het internationaliseringproject Going Global van Edukans. Zij zien dit als een belangrijke reden voor de relatief lage betrokkenheid van Nederlanders bij dit thema. Ze zouden wel eens gelijk kunnen hebben en als er in ons onderwijs voor ontwikkelingseducatie al te weinig aandacht is, dan lijkt me dat zeker voor ‘missie’ het geval te zijn. Voor een katholieke school daarentegen zou ‘missie’ juist een belangrijk identiteitsaspect kunnen zijn. Een overweging hierover.
‘Missie’, zoals we
volkeren tot mijn leerlingen en doopt hen” betrof het ‘mis-
dat in de traditione-
sie onder de heidenen’: erop uit trekken om ‘kerk te planten’
le rooms-katholieke
en ‘zieltjes te winnen’. Missie werd gekoppeld aan de kolo-
GERARD DAMEN
traditie decennialang verstaan hebben, is een beladen
niale infrastructuur: missionarissen trekken vanuit het over-
stafmedewerker educatie
begrip geworden, in de samenleving en zeker ook in de
wegend christelijke Europa naar de arme, 'heidense’ ontwik-
MISSIO-Nederland
schoolwereld. Voor de traditionele parochieschool uit het
kelingslanden. ‘Missie’ op de katholieke school betekent
midden van de vorige eeuw was het geen vraag. Zoals er
dan: wij, rijke Europeanen die als christenen ‘de weg en de
gebeden werd en met de hele school regelmatig een eucha-
waarheid’ kennen, helpen de kinderen uit de ‘arme, afgodi-
ristieviering werd bijgewoond, zoals de eerste communie op
sche landen’ (annalen van de Heilige Kindsheid). Bekend
school werd voorbereid, zo werd ook aan de ‘missie’ aan-
zijn het missiebusje en de zilveren doppen sparen.
dacht besteed. De school stond in één lijn met de parochie;
Ook in de tijd van de dekolonisatie werd missie ‘ruimtelijk’
het geloofsgoed wat werd overgedragen was éénduidig en
ingevuld, als deelname aan de strijd om bevrijding uit kolo-
ook de inhoud van ‘missie’ was duidelijk en behoefde geen
niale structuren.
discussie. De katholieke school heeft een andere identiteit gekregen. En hoewel er natuurlijk discussie is over hoe je in
Opkomen voor zwakkeren
deze tijd die identiteit vormgeeft, zullen weinigen nog het
Sinds Vaticanum II heeft missie een nieuwe betekenis gekre-
model van de parochieschool aanhangen. Hoe is dat ten
gen: het missionaire is niet meer een aparte dimensie van
aanzien van ‘missie’, zo vraag ik me af. ‘Missie’ lijkt in het
kerk-zijn in de zin van het ‘geloofsgoed’ over grenzen heen
onderwijs niet met zijn tijd mee te zijn gegaan, terwijl 'mis-
brengen, maar: de kerk moet in alle dimensies missionair
sie' in wetenschappelijke zin toch net zo’n grote ontwikke-
zijn. Het begrip ‘missie in zes continenten’ doet opgang. Er
ling heeft doorgemaakt als het begrip ‘godsdienst/levensbe-
wordt niet meer neergekeken op culturen en religies van de
schouwing’.
zogenaamde ontwikkelingslanden. ‘God was er al voordat de kerk er kwam’ is een kerngedachte. Er ontstaat respect
PA G I N A 1 2
Zieltjes winnen
en waardering voor die andere culturen en religies en zelfs
Missie van vóór Vaticanum II was ‘missie ad gentes’. Op
een omgekeerde behoefte: willen leren van de rijkdom van
basis van het evangelievers Mt. 28,19: “Gaat en maakt alle
hun gedachtegoed, hun manier van leven, hun riten.
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Specifiek aan missie blijft echter het overschrijden van gren-
men als discriminatie, uitsluiting, mensen die buiten de
zen. Het gaat niet meer zozeer om territoriale grenzen, maar
samenleving komen te staan. Hoewel zij het zelf niet als
om de grenzen met anderen: missie ‘ad gentes’ wordt mis-
zodanig zullen benoemen, zijn jongeren wel degelijk missio-
sie ‘ad altera’. Als gevolg van de globalisering vallen gren-
nair geïnteresseerd en te activeren.
zen weg, maar ontstaan ook nieuwe grenzen tussen mensen. In het missionaire veld wordt ‘missionaire parochie’
Sponsorlopen en markten
een belangrijk begrip, waarbij elke parochie uitgedaagd
Jongeren zijn wel degelijk aanspreekbaar op het nieuwe
wordt missionair te zijn in de zin van het opkomen voor
missie-begrip. Toch heb ik de indruk dat er in het onderwijs-
gemarginaliseerden, voor de slachtoffers van globalisering
programma van de gemiddelde katholieke school nog te
en de consumptiemaatschappij.
veel van het oude missie-begrip en te weinig van het nieu-
Toenadering tot de andere culturen is daarvan onderdeel: zij
we aanwezig is.
zijn immers niet meer buiten, maar ook binnen onze territo-
Wat in de missionaire ontwikkelingseducatie nog de over-
riale grenzen aanwezig. ‘Ontmoeting, dialoog en solidariteit’
hand heeft, is het beeld van het behoeftige Zuiden waarvoor
is de leuze waarmee onze organisatie MISSIO die nieuwe
geld opgehaald moet worden middels sponsorlopen, mark-
missie-invulling probeert te omschrijven. Veel missiologen
ten en festiviteiten. Dat geeft te denken. Er wordt informatie
zien ‘verzoening’ als de nieuwe metafoor voor missie.
gegeven over andere culturen, maar is er uitwisseling met
Missionarissen van vandaag zijn mensen, religieus of leek,
die culturen? Onze westerse wereld is uitgangspunt en
die in een wereld, verdeeld in naam van cultuur en religie,
norm, maar durven we die ter discussie te stellen en ons te
verzoenings- en vredesprocessen op gang kunnen brengen.
laten verrijken door de waarden en normen van andere culturen? In het vak godsdienst/levensbeschouwing is aan-
Idealisme?
dacht voor de eigen levensvragen van de leerlingen, maar is
In hoeverre is deze visie op missie al doorgedrongen in vor-
er ruimte voor de ontmoeting met jongeren uit andere cul-
ming en educatie. Uit een onderzoek over missie en jonge-
turen en religies en de wijze waarop zij met zinvragen
ren kwamen interessante gegevens over hoe jongeren
omgaan? Interreligieus leren is een onderdeel van dat vak-
tegen missie aankijken. Het geeft een beeld van een nieuwe
gebied, maar gebeurt dat niet te theoretisch, los van de ver-
generatie die niet belast is met de traditionele beeldvor-
schillende culturele contexten en de boeiende uitwisseling
ming over 'missie'.
die daartussen mogelijk is?
Voor jongeren lijken geen ‘grenzen’ te bestaan. Ze zijn bij-
Wordt binnen godsdienst/levensbeschouwing voldoende
zonder media-wise: gewend aan grote stromen informatie.
'over grenzen' heengekeken, zo is mijn vraag. Wanneer
Ze zoeken elkaar op, in levende lijve, virtueel en per GSM.
binnen dat vak ruimte wordt gemaakt voor missionaire vor-
Op sommige terreinen zijn ze heel individualistisch; aan de
ming, zou dat zowel mondiale vorming moeten inhouden
andere kant zoeken ze ook de sociale verbanden op. Voor de
als diaconale vorming, als interreligieus leren. Bij mondiale
meesten is het belangrijk om een eigen, persoonlijke stijl te
vorming kijken we over territoriale grenzen, niet alleen naar
ontwikkelen. De jongeren groeien op in een multiculturele
waar onze financiële bijdrage gewenst is, maar ook hoe
samenleving. Met name allochtone jongeren reageren hier-
anderen ons kunnen verrijken en hoe in een globaliserende
op met een groeiende waardering voor de eigen cultuur.
wereld ons gedrag van invloed is op effecten elders.
Daarnaast is er een groeiend besef dat religie een belangrij-
Diaconale vorming doet kinderen oog krijgen voor gemargi-
ke factor is voor het ontwikkelen van je persoonlijkheid.
naliseerden in onze samenleving en voor hen die met uit-
Toch betekent hun gerichtheid op persoonlijke ontwikkeling
sluiting bedreigd worden. Interreligieus leren tenslotte
en genieten niet, dat er bij de jongeren van nu geen idea-
levert een bijdrage aan tolerantie en begrip voor andere
lisme en solidariteit is. Hun 'missie' brengen ze vooral in
levensovertuigingen, zowel elders in de wereld als in ons
verband met het nastreven van een bepaald ideaal, met de
eigen land. Bij diaconale vorming en interreligieus leren
droom van een betere wereld, met hoop in een gebroken
overschrijden we met de leerlingen sociale, culturele en reli-
wereld. De missionaire activiteiten waarvoor ze het meeste
gieuze grenzen. In de multiculturele setting waarin vele van
belangstelling hebben zijn internationale contacten, via e-
onze katholieke scholen verkeren, lijkt me aandacht beste-
mail of reizen, met jongeren in het Zuiden. In de uitwisse-
den aan 'missie' niet alleen een belangrijk aspect van het
ling met leeftijdgenoten zoeken ze antwoorden op hun
vak godsdienst/levensbeschouwing, maar een essentieel
levensbeschouwelijke vragen. Daarnaast is hun missionaire
onderdeel van de identiteit van het hele onderwijs op die
betrokkenheid zichtbaar in hun inzet ten aanzien van proble-
scholen.
Voor jongeren lijken geen ‘grenzen’ te bestaan
PA G I N A 1 3
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
Dit artikel is een samenvatting van het proefschrift
>
NUMMER 2
Effecten van internationaliseringactiviteiten
waarmee Henk Oonk op 23 juni aanstaande aan de Universiteit van Amsterdam
Begin jaren negentig besloot de Nederlandse overheid om meer aandacht te schenken aan de internationalisering in het
hoopt te promoveren.
basis- en voortgezet onderwijs alsmede de lerarenopleidingen; het hoger onderwijs heeft op dat moment al een hele ont-
Zijn promotor is onderwijs-
wikkelingsfase doorgemaakt. Met de oprichting van het Europees Platform voor het Nederlandse onderwijs door de
socioloog J. Dronkers.
minister van OCW en de onderwijsnetwerkorganisaties ontstaat de mogelijkheid programma’s, projecten en communicatie-
Henk Oonk is directeur van
activiteiten te starten. Wat zijn de effecten van de internationaliseringsactiviteiten sindsdien?
het Europees Platform voor onderwijs.
HENK OONK
De opdrachtgevers van het Europees Platform zijn het
Deze interessante cijfers zeggen wel iets maar niet alles
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en de
over de betekenis van de internationalisering voor scholen
Europese Commissie. Zijn activiteiten vloeien voort uit
en over aspecten als doelstellingen, tijd en geld, inbedding
beleidsnota’s van de verschillende ministers van onderwijs;
in het curriculum en over de resultaten van leerlingenuitwis-
de EU-programma’s zijn gebaseerd op voorstellen van de
selingen. Het leek mij daarom een jaar of vijf geleden inte-
Europese Commissie en besluitvorming door het Europees
ressant een promotieonderzoek te starten ter beantwoording
Parlement en de Raad van Onderwijsministers.
van dit type vragen. In dit korte artikel kunnen slechts enkele uitkomsten van mijn onderzoek worden meegenomen.
De nationale en Europese programma’s hebben een serie nieuwe inhouden en vooral nieuwe werkwijzen in de
Opzet onderzoek
Nederlandse scholen geïntroduceerd: leerlingenuitwisselin-
Het onderzoek is uitgevoerd in het voortgezet onderwijs; er
gen, studiebezoeken docenten en schoolleiders, versterkt
hebben 102 scholen aan deelgenomen: 42 voorhoedescho-
talenonderwijs, schoolpartnerschappen, taalassistenten en
len, 32 starterscholen en 28 controlescholen. Binnen deze
native speakers, maar ook nieuwe onderwijsconcepten als
scholenpopulatie hebben drie deelonderzoeken plaatsge-
tweetalig onderwijs en Europees georiënteerde scholen. De
vonden: coördinatoren internationalisering, docenten en
belangstelling in de afgelopen 15 jaar voor dit type onder-
leerlingen. Er zijn leerlingenmetingen verricht voor en na de
wijsactiviteiten is vooral kwantitatief gemeten: de cijfers
uitwisselingen met het oog op het beeld en de kennis van
over 2003 geven het volgende beeld.
het land van uitwisseling, kennis van de EU en luister- en spreekvaardigheid Duits, Engels en Frans. Ook zijn er interviews gehouden met docenten en projectverslagen, beleidsplannen en logboeken geanalyseerd. Als opmaat tot dit empirisch onderzoek is een verkenning gemaakt van het
Kerncijfers 2003 Aantal financiële toekenningen
3.183
beleid van de EU inzake de Europese dimensie in het onder-
Percentage scholen VO met een EP-toekenning
70%
wijs en het internationaliseringbeleid van de ministers van
Percentage scholen PO met een EP-toekenning
5,5%
OCW in het laatste decennium van de vorige eeuw.
Leerlingenmobiliteit
20.674
Docentenmobiliteit
6.107
Europese dimensie en kwaliteit
Belangrijkste landen van bestemming door leerlingen
Belangrijkste landen van bestemming door docenten
Duitsland, Italië, België,
Het duurt meer dan 30 jaar voordat de Europese Unie
Frankrijk en Polen
(opgericht als EEG in 1957) op basis van het Verdrag van
Duitsland, Verenigd Koninkrijk,
Maastricht (1991) zich werkelijk met het onderwijs kan gaan
Italië, Frankrijk, België PA G I N A 1 4
bezighouden en het onderwijsprogramma Socrates kan
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Europese programma’s. Waar de EU het accent legt op het bevorderen van Europees burgerschap en Europese identiteit, zonder echter toe te lichten hoe dat aangepakt moet worden, is de belangrijkste prioriteit van de Nederlandse overheid het bevorderen van de kwaliteit van het onderwijs door internationalisering en in tweede instantie het versterken van de Europese dimensie.
Verrassende onderwijsinnovatie De introductie van internationaliseringactiviteiten in het voortgezet onderwijs valt ongeveer samen met de opmaat van een meer centraal vastgesteld onderwijsbeleid naar meer vrijheid voor de individuele school, meer aandacht voor onderwijsverbeteringen en een effectieve school. Zonder innovatietheoretische voorbereidingen en zonder noemenswaardige discussies hebben zowel de Europese Commissie als het Ministerie van OCW begin jaren negentig een serie nieuwe onderwijsactiviteiten geïntroduceerd die geen verplichtend karakter hebben maar in vrijheid genoten kunnen worden. Waar normaal gesproken de onderwijsvernieuwingen gepaard gaan met veel kritiek uit de onderwijswereld over gebrek aan tijd en geld, ontbreken deze geluiden in dit geval. De werkwijze bij deze programma’s is zeker debet aan de positieve ontvangst: 80% van de financiële middelen gaat naar de scholen, de overige 20% is bestemd voor uitvoering en ondersteuning door het Europees Platform. starten. In de periode daarvoor zijn allerlei aanzetten gegeven en worden er ook onderwijsresoluties aangenomen,
Naast de al eerder genoemde activiteiten als leerlingenuit-
maar het wachten is op artikel 126 (thans artikel 149) waarin
wisselingen, schoolpartnerschappen, studiebezoeken, grens-
wordt vastgelegd dat de EG bijdraagt tot de ontwikkeling
overschrijdende onderwijssamenwerking, taalassistenten en
van de kwaliteit van het onderwijs. Specifieke doelstellingen
native speakers, is vooral de onstuimige groei van het twee-
zijn onder andere het ontwikkelen van een Europese dimen-
talig onderwijs opvallend: in 2004 hebben bijna 70 scholen
sie met name door onderwijs in de talen van de lidstaten,
een afdeling tweetalig vwo Engels. Op basis van de hypo-
het bevorderen van de mobiliteit van studenten en docen-
thesen van Ultee en Dronkers heb ik deze ontwikkelingen
ten en het stimuleren van de samenwerking tussen onder-
gekarakteriseerd als de aanzet tot een zekere elitevorming:
wijsinstellingen. In het Socratesprogramma zijn de belang-
het zijn immers bijna uitsluitend de intelligente en gemoti-
rijkste doelstellingen van de Europese dimensie het verster-
veerde vwo-leerlingen die kiezen voor het tvwo. Het is een
ken van de Europese identiteit, het ontwikkelen van een
ontwikkeling in met name kleine landen, waar de maat-
Europees burgerschap en het bevorderen van het begrip
schappelijke bovenlaag, als gevolg van de Europese samen-
tussen de volkeren van de Unie.
werking, hun kinderen in de gelegenheid wil stellen een opleiding te volgen die kansen biedt op de Europese
Het Nederlandse internationaliseringbeleid dat eind jaren
arbeidsmarkt.
tachtig en begin jaren negentig wordt geformuleerd komt voort uit deze Europese ontwikkelingen en leidt tot eigen programma’s en projecten die een aanvulling vormen op de
Ve r v o l g o p p a g i n a 1 2 7
PA G I N A 1 5
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
Ve r v o l g v a n p a g i n a 1 5
>
NUMMER 2
Europese en internationale oriëntatie (EIO)
vreemde talen scoort hoog. Leraren beschouwen de interna-
Uit de analyse van de kerndoelen, examenprogramma’s,
tionaliseringactiviteiten als zeer motiverend; de scores voor
schoolboeken en de ervaringen binnen het Europees
dit aspect van de resultaten zijn hoger dan die van kennis
Platform heb ik de conclusie getrokken dat er meer aan-
en vaardigheden. Het geeft ze voldoening, ze ontdekken
dacht is voor de internationale ontwikkelingen dan voor de
nieuwe onderwerpen die leerlingen boeien, bouwen een
EU en de Europese ontwikkelingen. Gezien het feit dat de
goed netwerk van buitenlandse collega’s op en doen inspi-
lidstaten een gezamenlijke integratiegeschiedenis hebben,
ratie op voor de dagelijkse praktijk. De bijdrage aan de loop-
op vele gebieden onderhevig zijn aan het beleid van
baanontwikkeling wordt laag beoordeeld.
Europese instellingen, geen binnengrenzen meer kennen en een gemeenschappelijke munt hebben, is een duidelijker
Leereffecten bij leerlingen
profilering op zijn plaats. Teneinde afgewogen aandacht te
Als onderdeel van een Europese en internationale oriëntatie
besteden in het onderwijs aan enerzijds de Europese ont-
vormen de ervaringen in het buitenlandse gastgezin en de
wikkelingen en anderzijds de overige internationale ontwik-
omgang met de buitenlandse leerlingen een wezenlijk ele-
kelingen, heb ik daarom voorgesteld een nieuw begrip
ment. De vmbo-leerlingen hebben een veel minder positie-
‘Europese en internationale oriëntatie’ (EIO) te introduceren.
ve verwachting van de leerlingen van de partnerschool dan de havo- en vwo-leerlingen. Na de uitwisseling zijn de
Kenmerken van scholen die internationaliseren
opvattingen van vmbo-leerlingen nog iets negatiever
Scholen die internationaliseren bevinden zich vooral in de
geworden in tegenstelling tot de havo- en vwo-leerlingen.
gemiddelde stedelijke gebieden en veel minder in zeer sterk
De ervaringen in het gastgezin laten echter voor alle leerlin-
stedelijke gebieden. Scholen in de Randstadprovincies ken-
gen een stijging zien van de Europese en internationale ori-
nen relatief een lagere deelname aan leerlingenactiviteiten
ëntatie (EIO)-waarde zien. In de voorhoedegroep kan een
en schoolpartnerschappen dan scholen in een aantal grens-
netto-leerwinst worden vastgesteld voor wat betreft de ken-
provincies. De geringere participatie bij leerlingenactivitei-
nis van het land van uitwisseling; de starters- en controle-
ten in met name de vier grote steden is waarschijnlijk het
groep raken in de min. De eenvoudige kennistoets over de
gevolg van het feit dat de betreffende scholen veel proble-
EU maakt duidelijk dat de leerlingen uit de voorhoedegroep
men kennen waardoor het eenvoudiger is een docent met
een veel groter netto EIO-resultaat bereiken dan de starters-
studiebezoek mee te laten gaan dan een leerlingenuitwisse-
groep en dat de controlegroep een achteruitgang laat zien.
ling te organiseren. Ook de aanwezigheid van veel allochtone leerlingen op deze scholen draagt bij aan dit verschijnsel.
Uit alle metingen van de luister- en spreektoetsen kan worden geconcludeerd dat leerlingen die uitwisselen een grote-
Welke doelstellingen van internationalisering vinden de
re leerwinst boeken dan leerlingen die niet uitwisselen.
coördinatoren het meest succesvol als het om leerlingen gaat? Kennis opdoen van andere landen en begrip en res-
Het onderzoek heeft aangetoond hoe belangrijk het is voor
pect bijbrengen voor de taal en cultuur van andere landen
het Europees Platform, de scholen die de verschillende pro-
scoren het hoogst. De benutting van ict, Europees burger-
gramma’s uitvoeren, het Ministerie van OCW en de
schap en kennis van de EU scoren het laagst. De toename
Europese Commissie, om regelmatig evaluaties uit te voe-
van vaardigheid moderne vreemde talen is ook heel succes-
ren naar de effecten van de EP-activiteiten: het kan leiden
vol. Welke landen zijn favoriet om mee samen te werken?
tot aanpassing van programma’s en ontwikkeling van nieu-
Duitsland scoort het hoogst, op afstand gevolgd door
we activiteiten.
België, Italië, Groot-Brittannië en Frankrijk met Denemarken
Het proefschrift - De
op dezelfde plaats.
Europese integratie als bron van onderwijsinnovatie -
Leerervaringen onder docenten
is vanaf 24 juni 2004
Het belangrijkste leereffect bij docenten is de toename van
verkrijgbaar bij het EP;
kennis van de onderwijssystemen en de onderwijspraktijk in
€ 30,-.
de landen van de Europese Unie; ook de methodiek van de
PA G I N A 1 6
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Internationale uitwisseling goed voor motivatie Een vroege vrijdagmiddag met een lentezon die nog laag aan de hemel staat en die in de
Doordenken
boomtakken voor het Maurick College in Vught de lichtgroene uitlopende bladtipjes accen-
In vier koppels hebben vmbo-leerlingen van het
tueert. Het is pauze en voor het schoolterrein lopen en staan leerlingen die met elkaar
Maurickcollege en VIA, school voor BSO en TSO uit Tienen,
afspraken maken voor het weekeinde. Op het schoolterrein zitten de leerlingen in de zon
de afgelopen twee dagen korte stages uitgevoerd en stage-
om met elkaar licht en warmte uit te wisselen. Ik loop mee naar binnen met een aantal
bezoeken gebracht aan diverse zorginstellingen in Vught.
leerlingen die net hun werkstukken compleet gemaakt hebben en ze samen met literatuur-
Liesbeth en Janneke zijn naar een school voor speciaal
en leeslijsten gaan inleveren bij hun docenten. Voor de deur van de personeelskamer loopt
onderwijs geweest en hebben met een groep dove kinderen
het af en aan: korte bemoedigingen, afgemeten dankjewels, succeswensen, net op tijd, dag
meegedaan, waarbij de leerlingen in de muziekles oefenden
en tot maandag.
voor het Paasstuk. Met name voor Janneke een ervaring, omdat ze later graag wil gaan werken in het speciaal onder-
FRANK SELLER
Ik heb een afspraak met Cees Akerboom, coördinator inter-
wijs. “Ik vind het heel goed om te zien hoe ze dove mensen
nationalisering van het Maurick College, die nog bezig is
iets leren. Het is net een echte school.”
een mondeling schoolonderzoek Nederlandse literatuur af
Matthijs en Seppe reageren duidelijk teleurgesteld. Ze zijn
te ronden. Ik word opgevangen door Yvonne Hubers, leer-
naar het zwembad geweest waar een aantal cliënten uit het
lingbegeleider en decaan, en Jeanne Steinhage, coördinator
verpleegtehuis regelmatig komt voor aerobics en bewe-
vmbo, die me meteen meenemen naar een nabespreking
gingstherapie, maar ze mochten alleen maar observeren en
met hun vmbo-leerlingen die hun uitwisselingsproject gaan
helemaal niet echt meehelpen of meedoen. En dat terwijl ze,
afronden. Ik val dus met mijn neus in de boter.
zoals gevraagd was, wel hun zwemkleding mee hadden
Ve r v o l g o p p a g i n a 1 8
PA G I N A 1 7
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
Ve r v o l g v a n p a g i n a 1 7
>
NUMMER 2
gebracht. Jeanne Steinhage erkent hun gevoel van teleur-
aankleden, afwassen, spelen. De anderen zijn benieuwd of
stelling, maar vraagt daarna wel door naar hun observaties.
ze ook luiers verschoonden en hoe ze dat vonden. Robin
“Tja, ze moesten van de fysiotherapeut ook ringen gooien
brengt daarbij zijn observatie in dat begeleiders niet op elk
en vangen. Maar het gaat natuurlijk om bewegingen die ze
huilend kind reageren, maar alleen op huilen van kinderen
anders niet meer maken.” Het werken met dementerende
uit de eigen groep en zegt dat heel goed te vinden. Er ont-
ouderen leek ze eerst eigenlijk niks. “Die sporen niet hele-
staat spontaan een kringgesprek over verantwoordelijk-
maal”, zegt Seppe, “maar het is wel leuk dat ze daarna met
heid, opvoeden en opvoedingsstijlen, waarbij alle leerlin-
elkaar koffie drinken en dan is er eentje die een sigaretje
gen zich betrokken tonen. Op vrijdag waren zij vervolgens
moet roken, ook al mag dat eigenlijk helemaal niet.” Voor
bij de ouderenzorg-in-dagopvang mee met een uitstapje
Matthijs, die geïnteresseerd is in een vervolgopleiding rich-
naar het plaatselijke tuincentrum, wat vooral in vrolijke
ting sport, is het ook een eye-opener. “Het is heel goed
gesprekken had geresulteerd.
zoiets te zien. Ik denk dat ik later misschien ook wel zoiets zou kunnen. Ik had daar nog nooit zo over nagedacht. Je
Uitwisselen
komt anders ook nooit op zo’n plek.”
Deze uitwisseling van het Maurick College met de VIA BSO-
Kristel en Vicky zijn op donderdag naar de dagopvang voor
TSO Tienen maakt deel uit van het Europese programma
ouderen geweest. Daar deden ze met de ouderen een aantal
van de school. Daarbij is het essentieel in de vmbo-uitwisse-
spelvormen in een kring en daar hadden ze best wat meer
ling dat in de leerlingenuitwisseling een stage-element
zelf willen doen. Voor Yvonne en Jeanne is dat een signaal
wordt ingepast. In de nabespreking wordt daarbij ingegaan
dat ze het daarover in de nabespreking met de dagopvang
op de wijze waarop de studiekeuzebegeleiding in de beide
willen hebben. Ze zeggen daarmee hun leerlingen ook, dat
landen vorm krijgt en worden ervaringen uitgewisseld. Ook
deze nabesprekingen doorwerken in de programmering bij
in de gastgezinnen is daarover gesproken en zijn loopbanen
een volgend bezoek of een andere uitwisseling.
van ouders en oudere gezinsleden vergeleken. In het Belgische schoolsysteem wordt de beroepskeuzebegeleiding verzorgd door buitenschoolse bureaus die een vaste
In het Belgische schoolsysteem wordt
relatie met de scholen hebben. Er wordt natuurlijk ook teruggekeken naar de kennismaking met Vught en Den
de beroepskeuzebegeleiding verzorgd door buitenschoolse
Bosch. Desgevraagd zeggen de Belgische leerlingen dat ze, terug in Tienen, enthousiast zullen verhalen over Den Bosch
bureaus die een vaste relatie met de scholen hebben
en dat ze drie dagen te kort vinden. “Het was heel plezant”, zeggen ze, en “Het zal straks misschien wel wat tegenvallen, want Tienen is maar een heel kleine stad.” Dan gaan de leerlingen in tweetallen achter de pc om hun
Op vrijdag waren Kristel en Vicky bij de Thuiszorg voor het
stageverslagen af te maken, de evaluatie te schrijven en het
bezoeken van ouderen aan huis. De anderen in de groep
geheel met folders en documentatie en het programma te
zijn opeens zeer benieuwd bij wie ze zijn geweest, want
bundelen tot een portfolio van dit bezoek. Straks, als ze
iemands oma woont ook in dat rijtje huizen. Voor Kristel is
klaar zijn, zullen Jeanne Steinhage en Yvonne Hubers de
het aanleiding de verschillen tussen Tienen en Vught aan de
beoordeling invoegen.
orde te stellen. “In België hebben we lang zoveel centra
PA G I N A 1 8
niet als hier in Vught. Bij ons wonen veel meer mensen nog
Intussen is Cees Akerboom aangeschoven en hij plaatst de
zelfstandig; we hebben maar één bejaardenhuis.” Robin en
uitwisseling met deze school voor beroepssecundair onder-
zijn metgezel Joris zijn op donderdag naar het kinderdag-
wijs uit Tienen in een groter kader van het Europees pro-
verblijf geweest en wat ze opviel was het grote aantal
gramma van het Maurick College. “Waar we nu zitten”, zegt
begeleiders, bijna 6 tot 7 op 30 baby’s en peuters. Ze waren
hij, “is op een heel ander niveau dan dat van klassenuitwis-
best blij met het feit dat ze veel dingen zelf mochten doen:
seling tussen scholen die een Europees partnerschap zijn
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
aangegaan. Zo zijn we natuurlijk wel begonnen. We bedachten en maakten met een partnerschool een gemeenschappelijk project, waarbij voor ons de vreemde taal voertaal was en waarbij een ander vak, zeg aardrijkskunde of geschiedenis, een belangrijke inhoudelijke invulling gaf. En om het breed in de school aan te kunnen bieden, ontstond er langzaam maar zeker een netwerk van in ons geval zestien part-
Motivatie van leerlingen is een belangrijk aspect in ons Europese programma, wat je ziet is dat getalenteerde leerlingen hier door de persoonlijke betrokkenheid een prachtprestatie leveren
nerscholen uit een groot aantal lidstaten van de Europese Unie. Dit netwerk werkt onder de naam International Education, network for European citizinship. Toch voldeed het niet helemaal aan onze verwachtingen. Bovendien leek het soms dat bij uitwisselingen zaken die wij als randverschijnselen willen aanmerken voor leerlingen de boventoon
weg in eenzelfde week, zij het naar verschillende plekken. In
voeren. De nazorg bij incidenten rond drankgebruik en de
diezelfde periode komen er ook leerlingen bij ons. Onze
voorzorg rond uitgaansgedrag en nakomen van collectieve
leerlingen gaan met hun gasten hier aan het werk. En door
afspraken leidden ons af van de onderwijsdoelstelling”
de jaren heen hebben we ook een goed aanbod voor het vrije avondprogramma. De Sint Jan in Den Bosch en De
Leeromgeving
Efteling horen daar natuurlijk bij. Zulke hoogtepunten zijn
“Waar we nu van uitgaan is een schoolstructuur, waarin
natuurlijk belangrijk. Onze partnerschool in Rosolini, op
internationaal leren van en voor onze leerlingen vorm krijgt.
Sicilië ontvangt ons ook het liefst in de week van 19 maart,
We zeggen dan ook duidelijk bij onze ‘Open Dagen’: als je
van Sint Josef. Dan kunnen onze leerlingen de St. Josef-
kiest voor het Maurick, kies je ook voor internationaal leren.
processie daar meemaken, een geweldige happening.”
We hebben van onze Europese uitwisselingscontacten een netwerk gemaakt waarin ‘Europa als leeromgeving’ geza-
Motivatie
menlijk vorm krijgt. Die Europese en internationale oriënta-
Terwijl we doorpraten over de Europese dimensie in ons
tie wordt voor leerlingen concreet zichtbaar als ze in hun
onderwijs, de Europese integratie komen de leerlingen uit
lessen meedoen aan een internationaal ict-netwerk rondom
3-vmbo hun stageverslagen ter beoordeling voorleggen.
een projectthema. Voor docenten betekent het dat er in les-
Yvonne Hubers en Jeanne Steinhage verifiëren of de
sen op een andere en bovendien expliciete manier
opmerkingen die mondeling zijn gedaan, ook op schrift
Europese aspecten worden bestudeerd. Dat kan gaan van
staan. Ze slaan hun eigen aantekeningen even na om te
waterkwaliteit of waterbeheer in de Rijn tot de effecten van
zien of ze alle evaluatieve opmerkingen voor de stageadres-
het Europees landbouwbeleid op de ruimtelijke ordening en
sen hebben en beginnen daarna samen met de Belgische
het natuurgebiedenbeleid in Nederland. Ook in een vak als
docenten en begeleiders de leerlingen voor te bereiden op
geschiedenis kan er heel anders, heel Europees, op een
uitzwaaien en de terugreis. Het feit dat de Vughtse leerlin-
onderwerp of thema worden ingegaan. Als leerlingen zelf-
gen over zes weken in Tienen komen, stemt iedereen posi-
standig werkstukken maken of werken aan praktische
tief. Het is een afscheid voor even.
opdrachten, is het aanreiken van informatie en werkop-
De motivatie van de leerlingen is duidelijk zichtbaar.
drachten met een Europees tintje heel interessant.
“Motivatie van leerlingen is een belangrijk aspect in ons
Wij beginnen volop met internationale e-mailcontacten in
Europese programma”, zegt Cees Akerboom. “Wat je ziet is
leerjaar-3. En die voorbereiding mondt één of twee jaar later
dat getalenteerde leerlingen, die zich bij het gewone er vaak
uit in een week studeren in één van onze partnerscholen. In
met een marginale score van af maken, hier door de vrij-
groepjes van maximaal 10 leerlingen en met een leerkracht
heid van onderwerpen en door de persoonlijke betrokken-
voeren ze met gastheerleerlingen en in de gastgezinnen een
heid een prachtprestatie leveren en in deze omstandigheden
project uit. En uit dezelfde klas gaan er meerdere groepen
wel willen en kunnen excelleren.” PA G I N A 1 9
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Betrokkenheid als daad tegenove KEES DE JONG
Elke school doet wel iets voor het goede doel: sponsorloop,
directeur Edukans
Veel scholen in het basis- en voortgezet onderwijs voeren financiële acties voor Edukans-projecten. Dat geld is hard
rommelmarkt, enzovoort. Hoe kom je als school tot een goede keus? Op de meeste scholen gaat het allang niet meer alleen om de opbrengst. Andere motieven spelen ook een belangrijke
nodig. Even belangrijk is de mondiale vorming die daarbij hoort. Met allerlei projecten en materialen helpt Edukans scholen bij die vorming. Achterliggende kernwoorden daarbij zijn samen leven, delen, respect en betrokkenheid. Want hoe groot
rol. Een van die motieven is mondiale vorming: kinderen en
is je wereld eigenlijk? Als school, als leerkracht, als leerling?
jongeren betrekken bij de problemen en uitdagingen in ontwikOnbekend maakt onbemind kelingslanden. Voor Edukans gaat elke actie gepaard met mondiale vorming. En dat heeft alles te maken met de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen, met kernwaarden en met
Een steeds belangrijker aspect hierbij is onze eigen multiculturele samenleving. De derde wereld is niet meer ver weg te denken. Op heel wat scholen zitten kinderen uit Suriname, Somalië, Sierra Leone, etcetera. Dat betekent dus een veelheid
de missie van de school. Edukans is gespecialiseerd in onder-
aan culturen en subculturen, verschillende godsdiensten die
wijs en ontwikkelingssamenwerking. De organisatie betrekt
met elkaar moeten samen leven. Maar om mensen uit andere culturen te kunnen begrijpen, moet je wel iets van ze weten.
leerlingen in Nederland bij de steun aan kleinschalige onderwijsprojecten in ontwikkelingslanden. Edukans heeft een groot draagvlak bij scholen in Nederland.
Anders kun je nooit komen tot begrip en respect. Respect is een modewoord geworden. Uit een onderzoek bleek dat middelbare scholieren met respecteren zoveel bedoelen als: zij mogen hun gang gaan, zolang als ik ook van hen mijn gang mag gaan. Maar iemand respecteren is veel meer dan iemands bestaan dulden. Het heeft ook te maken met waarderen. De ander waardevol vinden en waarde hechten aan wat de ander vindt. Ook, misschien wel juist, als die ander uit een andere cultuur komt. En dat kan alleen maar als je je verdiept in die ander, in die andere cultuur. De leskisten van Edukans voor actievoerende scholen zijn daarbij een belangrijk hulpmiddel. Ze bevatten een videoband, kijkvragen en allerlei materialen uit andere culturen. Zo kunnen leerlingen ontdekken wat de leefwereld is van een schoolgaand kind in een ontwikkelingsland.
Betrokkenheid Het is belangrijk om betrokken te raken en te blijven bij wat er om je heen gebeurt. Edukans ziet betrokkenheid als daad tegenover onverschilligheid, ongevoeligheid en vrijblijvendheid. Verwijzend naar de holocaust, merkte Nobelprijswinnaar Elie Wiesel op dat onverschilligheid nog erger is dan haat, het summum van liefdeloosheid. Betrokkenheid is een essentiële waarde en het is een grote uitdaging om in de klas en op school invulling te geven aan dat woord. Het betekent allereerst bewust kiezen tégen onverschilligheid, ongevoeligheid en vrijblijvend. Betrokkenheid is afgeleid van het werkwoord PA G I N A 2 0
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
er onverschilligheid betrekken. Het is niet iets wat je hébt, maar wat je praktisch
onderwijsprojecten bezoekt in landen als India, Ethiopië,
dóet. Betrokkenheid kun je leren door het gewoonweg te
Oeganda of Peru. De jongeren gaan niet zomaar op reis, ze
doen. Hoe concreter hoe beter. Edukans Operatie
krijgen de taak mee om hun ervaringen vast te leggen op
Schoenendoos is daarvan een succesvol voorbeeld. Door
foto, film en in verslagen. Terug in Nederland geven ze pre-
het vullen van een schoenendoos met cadeautjes en school-
sentaties op school en in de media. Ook voeren ze met hun
spullen deelt een leerling heel persoonlijk iets van zichzelf
school financiële acties voor de onderwijsprojecten die ze
aan een ander kind in moeilijkheden. En die boodschap
bezocht hebben. De wereld van leeftijdgenoten in ontwikke-
wordt heel goed begrepen in ontwikkelingslanden. De gift
lingslanden komt zo erg dichtbij. Maar nog belangrijker:
bestaat niet alleen uit de inhoud van de doos, maar ook uit
Going Global zet aan tot nadenken, tot daadwerkelijk in
het besef dat iemand persoonlijk met je meeleeft.
actie komen. Het bieden van een concreet handelingsperspectief zorgt ervoor dat de boodschap blijft hangen. De
Wereldburgers
actie werkt als een olievlek: door jongeren op reis te sturen
Betrokkenheid vraagt om keuzes. Je kunt namelijk niet de
die het verhaal vervolgens aan hun medeleerlingen in
hele wereld op je nek nemen. Maar bij wie ben je betrokken,
Nederland vertellen. Er zijn geen betere ambassadeurs voor
bij wie wil je horen en voor wie voel je je verantwoordelijk?
ontwikkelingssamenwerking te bedenken.
Wie is mijn naaste? Kinderen moeten oog en oor krijgen voor de verborgen wereld van kwetsbare kinderen die bui-
Jong geleerd...
tengesloten worden. Dat begint al heel dichtbij: opkomen
Leerkrachten spelen een belangrijke rol in de invulling van
voor gepeste kinderen, geduld hebben met niet zo vlotte
mondiale vorming op scholen. Hierop inspelend heeft
kinderen, gastvrij zijn voor ‘nieuwe’ kinderen, iedereen in
Edukans de Onderwijsexpeditie ontwikkeld. Dit programma
het spel betrekken. Maar het strekt zich ook uit tot ver weg:
is deels gebaseerd op de formule van Going Global. Pabo-
opkomen voor kansarme kinderen in ontwikkelingslanden.
studenten bezoeken een ontwikkelingsland en maken daar
We mogen onze ogen voor hen niet sluiten. Ook zij maken
kennis met het onderwijssysteem, verdiepen zich in de cul-
deel uit van onze wereld. Maar ze kunnen niet eens naar
tuur, ontmoeten collega-studenten en gaan zelf voor de klas
school omdat ze schoenen in elkaar moeten zetten … waar
staan. Iedere student gaat de inspanningsverplichting aan
wij mee sporten. Ze kunnen niet naar school omdat hun
om, binnen een team van deelnemers van dezelfde pabo,
ouders een hongerloontje verdienen in de ananasfabriek
geld te werven voor onderwijsprojecten in het bezochte
…ons ingeblikte fruit. Ze mogen niet naar school omdat ze
land. Dit gebeurt met name op stagescholen, de eigen oplei-
moeten helpen bij de katoenoogst … ons T-shirt. Hun wereld
ding en via familie en bekenden. Na de ervaring van de eer-
en onze wereld zijn met elkaar verbonden. En dan ligt het
ste Onderwijsexpeditie naar Oeganda bleek de internationa-
voor de hand om ook het onderwijs wereldwijd met elkaar
le solidariteit tussen studenten en docenten hier en daar een
te verbinden. Daarom is het logisch dat scholen in Neder-
belangrijke toegevoegde waarde voor de uitwisseling. Er
land bewust kiezen voor onderwijsprojecten in ontwikke-
was veel respect voor elkaars manier van lesgeven.
lingslanden. Scholen helpen scholen, leerlingen helpen leerlingen, docenten helpen docenten. Daar staat Edukans voor.
Handen en voeten De reactie van de deelnemers op acties als Going Global, de
Leerlingen als ambassadeurs
Onderwijsexpeditie en Operatie Schoenendoos laat leerlin-
Het internationaliseringsproject Edukans Going Global is
gen eens van de positieve kant zien. Kinderen en jongeren
een heel treffend voorbeeld van het ‘learning by doing’-prin-
kunnen en willen écht iets betekenen voor hun leeftijdgeno-
cipe. Door een ontwikkelingsland te bezoeken, ontdekken
ten. Het draait erom dat ontwikkelingssamenwerking han-
middelbare scholieren pas echt wat ontwikkelingssamen-
den en voeten krijgt. Iets wat Edukans in haar acties voor
werking inhoudt. Edukans Going Global is een jaarlijks pro-
het Nederlandse onderwijs wil laten zien. Want internationa-
Kijk voor meer informatie
gramma waarbij een groep leerlingen namens hun scholen
le solidariteit begint op school!
op www.edukans.nl PA G I N A 2 1
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Het belang van de kenniseconomie “Kennis is de sleutel voor het verwerven en in stand houden van een stabiel en continu ontwikkelingsniveau in een land. FRANK SELLER
Dat geldt voor ons en voor ontwikkelingslanden eigenlijk in gelijke mate.” Deze zin komt uit de mond van Jeroen van Oostrum, als ik hem spreek over zijn bijdrage aan de Vastenactie van het St. Gregoriuscollege in Utrecht, zijn oude school.
Jeroen is in 1999 toegepaste wiskunde gaan studeren aan
Daarbij is ook Jeroen aanwezig. Hij houdt een toespraak die
de Universiteit Twente (UT). Toegepaste wiskunde is een niet
hij inkleurt met concrete ervaringen uit zijn lessen in Kenia
zo alledaagse studierichting; het algemene karakter ervan
en hij pakt daarmee zeker de onderbouwleerlingen in.
en de specifieke wiskundige inhouden bieden, volgens
“De gebouwen zien er aan de buitenkant best heel redelijk
Jeroen, op de langere termijn een stevige basis en meer
uit. Het zijn stenen gebouwen die zo’n 70 jaar geleden
verschillende mogelijkheden dan bijvoorbeeld een studie
gemaakt zijn voor en door Britse mijnwerkers. Maar ramen
als technische bedrijfskunde. Zijn keuze voor Twente werd
of liever ruiten zitten er niet in; het licht valt het lokaal in via
gemaakt op basis van zijn wens om op kamers te gaan
een traliewerk. Het is er dus best wel donker. En verlichting
wonen – en dus viel Utrecht af als studiestad - en de sfeer
is er natuurlijk niet; alleen in het kantoor van de directrice is
die heerste op de UT.
elektriciteit. Op het dak liggen golfplaten. En dat betekent
Binnen zijn studie aan de Universiteit Twente heeft Jeroen in
dat als het regent, en het regent meestal kort maar wel vre-
het kader van zijn minor over duurzame ontwikkeling in
selijk hard, er zoveel herrie is dat lesgeven onmogelijk is. De
2003 stage gelopen in Kenia. Daar heeft hij ruim 3 maanden
bankjes zijn vaak vreselijk krap en er moeten minstens drie
gewerkt als wiskundedocent aan The Abraham Academy in
leerlingen in een bankje, omdat ze samen moeten doen met
het dorp Rosterman. En nu heeft zijn oude school hem
één boek.
gevraagd het startschot te komen geven voor de Vastenactie
Op het schoolterrein worden dieren gehouden. Dat moet
en te komen vertellen over zijn ervaringen in Kenia en zijn
wel, omdat de leerlingen iedere dag op school een maaltijd
visie op ‘the global world’.
krijgen, een maaltijd die voor veel kinderen de eerste van de dag is. En melk, die ze thuis niet krijgen, komt van een paar
Beeldvorming
koeien die op het schoolterrein grazen. En het komt voor dat
“Ik hoop dat leerlingen iets mee krijgen van de wereld die
die koeien ook een les inlopen. Daar schrikt niemand van.
groter is dan Nederland en Europa. En dat ze begrip krijgen
Met andere dieren kan het wel echt schrikken zijn. Op een
voor problemen die niet die van hen zijn. Op het moment
dag kwam er een zwarte slang van ongeveer een meter de
dat die bredere bewustwording op gang komt, is er een
klas in gekronkeld. Als westerling keek ik er alleen hoogst
opening. Daarmee kan hun interesse gewekt zijn en kan het
verbaasd naar en bleef er heel rustig onder, wat helemaal
begrip of de kennis over de derde wereld nog wat toene-
niet terecht was. Want de leerlingen reageerden heel anders.
men; als dat gebeurt, is mijn hoop gerealiseerd.
Binnen de kortste keren waren alle leerlingen samen bezig
Tegelijkertijd hoop ik dat de mensen in Kenia met de
met stenen en stokken de slang te lynchen en te doden. Zij
opbrengst van de Vastenaktie op lange termijn voordeel
wisten dat het een zeer giftige soort was en dat doden een
kunnen behalen. Aan het feit dat kinderen daar geboren zijn,
noodzakelijke kwestie van leven en dood was.”
valt weinig te doen. Maar wat ik heb gezien, is dat velen tot aan het moment dat ze sterven, proberen een betere toe-
Perspectief
komst na te streven. En daaraan dragen contacten die
De achterstand die ontwikkelingslanden als Kenia hebben
voortkomen uit deze Vastenaktie zeker bij. De Kenianen dro-
op de westerse wereld (inclusief grote delen van Azië) is
men over een hoopvolle toekomst en wij helpen ze hoop
zeer groot. Het is een achterstand die alleen maar groter
ook om te zetten in werkelijkheid.”
wordt als je naar Afrika kijkt. Het verstrekken van technolo-
Het startschot van de Vastenaktie wordt gegeven met een
gie alleen, is lang niet meer voldoende om die achterstand
schoolviering in de Kathedraal aan de Lange Nieuwstraat,
in te lopen. De mensen zullen een basis van kennis moeten
PA G I N A 2 2
Ik hoop dat leerlingen iets mee krijgen van de wereld die groter is dan Nederland en Europa
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Het merendeel van de mensen in ontwikkelingslanden is krijgen om met de aangereikte technologie iets te doen. Indien er geen hoogwaardige technologische ontwikkeling plaats vindt, zal er op lange termijn geen basis zijn voor de
gemotiveerd om vooruit te komen; ze worden ontmoedigd door de vele obstakels
langdurige groei naar het niveau van de westerse wereld. Overigens is dit besef van uitermate groot belang voor de
wikkelingslanden tamelijk hypocriet is. Dit wordt mede inge-
Nederlandse samenleving zelf. Onze gepredikte kenniseco-
geven door beelden in de media en ervaringen tijdens over-
nomie moet er ook echt komen. Als die er niet komt, dan
georganiseerde vakantie- en safarireizen. Armoede op tv is
raken we op achterstand ten opzichte van de VS, maar ook
niet de armoede zoals die werkelijk ervaren wordt; armoede
ten opzichte van China en andere landen die hun inhaalslag
heeft veel meer en ook meer verschillende verschijningsvor-
wel realiseren. Inhalen zal dan alleen ten koste van zeer
men dan westerlingen voor mogelijk houden. Het meren-
grote inspanningen kunnen.
deel van de mensen in ontwikkelingslanden is gemotiveerd
Ontwikkelingslanden moeten op verschillende terreinen
om vooruit te komen; ze worden ontmoedigd door de vele
actief zijn: infrastructuur, grondstoffen en beschikbaarheid
obstakels.”
van goed geschoolde arbeidskrachten. Alle drie zijn ze
“Een meerderheid van mijn medestudenten bij de minor wil
belangrijk en alle drie ontbreken ze op grote schaal. In
betrokken blijven bij de internationale ontwikkelingsproble-
gesprekken met mijn medestudenten ben ik er achter geko-
matiek. De bijdrage die zij kunnen leveren is een brug slaan
men dat deze problematiek niet alleen in Kenia speelt, maar
tussen kennis van een ontwikkelingsland en specifieke tech-
ook in Nepal, Tanzania, Uganda, Zuid-Afrika.
nologische kennis. Immers, voor iedereen was de minor een
Tegelijkertijd kun je als westerling zeer veel leren van locals
soort bijvak en geen hoofdvak. Juist hierdoor kijken wij op
in die landen die uit alle macht proberen om iets te maken
een andere manier naar problemen dan studenten die een
van hun land. De inzet die ze daarbij aan de dag leggen is
volledige studie gevolgd hebben in de ‘wereld van ontwik-
zeer groot. Uiteindelijk zijn juist deze mensen de belangrijke
kelingswerk’. Niets ten nadele hiervan, maar juist bruggen-
schakels, ontwikkeling dient voornamelijk van binnen uit
bouwers kunnen ontwikkelingen stimuleren. En daar ont-
gestimuleerd te worden.
breekt het voor mijn gevoel nog wel eens aan. Het heeft weinig zin om continue ontwikkeling te bestuderen of ein-
Minorkeuze
deloos projecten op te starten. Uiteindelijk zal er van
Tijdens een studie op de UT heeft iedere student de moge-
binnenuit een beweging moeten komen, een ontwikkeling
lijkheid om gedurende een trimester tot een half studiejaar
met een bepaalde visie die conform de cultuur van dat land
een minor te kiezen. Deze minor dient ter verbreding of ver-
is. Dus NIET de westerse visie, of de visie van een buurland.
dieping van het eigen studiegebied. Aangezien mijn interes-
Dit zal overigens best lastig zijn, omdat de westerse wereld
ses sterk gingen naar verbreding, heb ik gekozen voor de
dit niet zonder slag of staat zal accepteren. Het denken in
minor ‘As the world turns, Sustainable development in a
termen van global world heeft hier sterk mee te maken. Het
North-South perspective’. Deze minor heeft als doel om de
internationale krachtenveld is sterk in beweging en de wijze
student kennis te laten maken met de problematiek van de
waarop ontwikkelingslanden daar in het verleden en in het
economische ontwikkeling van ontwikkelingslanden in een
heden mee omgegaan zijn, maakt me niet zo optimistisch.
sociaal-cultureel en historisch perspectief. “Ik heb eerst een aantal basisvakken gehad over ontwikke-
Bijdragen
lingsgeschiedenis van culturen voor en na de tweede
“Voor mij is het de vraag of wij, Nederlanders, deze zaken
wereldoorlog, over technologische ontwikkelingen in de
niet teveel vanuit onze wijze benaderen. In een andere cul-
maatschappij. Dat werd afgerond met het bestuderen van
turele setting en op een totaal andere plaats in de wereld
een aantal cases over ontwikkelingsproblematiek.
kan een probleem er heel anders uitzien. Dat heb ik ervaren
Vervolgens kreeg ik een specifieke voorbereiding op een
in Kenia. Op het moment dat je je daarvan bewust bent, is
stage in een ontwikkelingsland en tot slot de stage zelf. Ik
er een wereld gewonnen. Je bent dan in staat uit een blank
heb die vervuld als docent wiskunde aan de Abraham
en westers hokje te stappen, problemen van een andere
Academy in Rosterman. Met mijn medestudenten van deze
kant te bekijken. Die ervaring heb ik proberen door te geven
minor heb ik het gevoel dat het beeld in Nederland van ont-
aan de leerlingen van mijn oude school.” PA G I N A 2 3
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
GELOVEN IN DE SCHOOL
Wat was uw mooiste moment op school? Al tien jaar lijd ik aan melanoomkanker. Vijf jaar geleden had ik een lymfeklieroperatie en kon ik een paar weken niet naar school. Maar met de schoolonderzoeken voor Kerst moest
BERT TEN BERGE S.J.
Waarom hebt u voor het onderwijs gekozen?
en zou ik er heen. Toen ik daar aankwam was het net pauze.
Na de havo-opleiding op het Peellandcollege te Deurne
Er ging in de aula met 400 leerlingen spontaan een applaus
wilde ik MO Duits gaan doen in Tilburg. Ik voelde me gegre-
op. Dat heeft mij diep ontroerd! In januari van dit jaar kreeg
pen door de spanningen rond de Berlijnse Muur, de Koude
ik te horen dat mijn ziekte onherroepelijk is. Ik heb het aan
Oorlog en de Cubacrisis. Ik had pech met een tentamen,
de leerlingen van een tweede gymklas, waarvan ik mentor
moest daardoor ook andere tentamens over doen en dreigde
ben, verteld. Een paar weken geleden kwamen ze naar me
mijn studiebeurs te verliezen. Om mijn moeder kosten te
toe met een voorstel. We zijn in schooltijd met de hele klas
besparen ben ik toen overgestapt naar de pabo in Venlo. Als
naar het kapelletje van O.L.Vrouw van Genooy, hier in Venlo,
onderwijzer heb ik in de avonduren en op de woensdag-
gegaan. Daar hebben ze 20 minuten doodstil gezeten en
middag mijn MO-B Duits alsnog behaald. Ik nam een forse
kaarsjes opgestoken. In die klas zitten een paar moslims.
daling van salaris voor lief toen ik het basisonderwijs verruil-
Die gingen ook gewoon mee en hebben ook een kaarsje
de voor 19 uur Duits op het Marianum in Venlo. Later kwa-
opgestoken. Daarna zijn we nog anderhalf uur gaan bowlen
men daar nog uren godsdienst bij. Ofschoon ik niet uit een
om iets gezelligs te doen. Ja, dat doet je wat!
onderwijsfamilie kom, heb ik met mijn passie voor Duits nooit iets anders gewild dan het onderwijs.
Waar verlangt u naar? Ik heb het startschot voor tweetalig onderwijs hier gegeven.
Zou u die keuze nu weer maken?
Na de brugklas kunnen leerlingen kiezen om een flink aantal
Zonder meer. Ik ben 60 à 70 uur in de week met school
vakken in het Nederlands en in het Duits te volgen. Met de
bezig. Het kost je heel veel energie, maar je krijgt er ook
huidige 4e havo en 5e vwo komen we voor de eerste keer
enorm veel voor terug. De leerlingen zijn hier tamelijk
rond. Ik zou wensen dat daar nog wat meer power in komt.
beschaafd, staan open voor wat je aanreikt en weten dat te
De klassen zouden best iets groter mogen worden dan 13 à
waarderen. Ze groeten je of maken een praatje. Bij een
20 leerlingen nu. Het gaat mij niet om de concurrentie t.o.v.
reünie komen ze je vertellen dat ze in Berlijn studeren of in
andere scholen. Wij zitten hier in de grensregio. Onze groot-
München werken, dat ze zich schooluitstapjes herinneren of
ste handelspartner is Duitsland. Er zijn al veel contacten over
dingen die ze geleerd hebben. Nou, dat doet je gewoon
en weer, maar de laatste tien, vijftien jaar is het Duits,
goed. Dat heeft natuurlijk ook te maken met hoe je jezelf
ondanks het dialect hier, voor de leerlingen echt een vreemde
opstelt. Je blijft er in het onderwijs bovendien jong bij, want
taal geworden. Ondertussen schreeuwt het bedrijfsleven om
je zit toch bij de generatie waar steeds weer nieuwe dingen
mensen die Duits in woord en geschrift perfect beheersen.
opborrelen.
We hebben ook een samenwerkingsproject met een school in Krefeld tot stand gebracht. Krefeld biedt Nederlands aan
Wat betekenen de leerlingen voor u?
PA G I N A 2 4
als eindexamenvak en gaat op termijn tweetalig onderwijs
De uitdaging om met al die verschillende kinderen in je klas
Nederlands geven. Zestien klassen van ons hebben vier
een lekker stel te vormen, zodat ze elkaar respecteren en
maal per jaar een uitwisseling met Krefeld, twee maal hier
waarderen en als groep openstaan voor wat je te bieden
en twee maal daar. Onze leerlingen volgen daar lessen en
hebt. Dat is het mooiste dat je bereiken kunt. Het gaat er
werken samen met Duitse leerlingen aan projecten. Zo heeft
vooral om jezelf te blijven en geen show te houden, want
een klas zelfs een film gemaakt over vooroordelen. Op die
daar prikken ze zo door heen. Kunnen aangeven: 'Jullie zijn
manier scheppen we begrip voor elkaar en nemen we voor-
als mens net zo veel waard als ik. Ik kan dan toevallig goed
oordelen weg die nog steeds hardnekkig zijn.
Duits, maar jij kunt goed hockeyen, zwemmen etc.'. Zo heeft
Voor een termijn van 6 jaar hebben we 1,2 miljoen euro van
iedereen zijn goeie kanten. Ook moeilijke leerlingen. Meestal
de Euregio binnengehaald om die samenwerking over de
gaan die meer open, als je eens rustig met ze praat en
grenzen te bevorderen en positieve dingen uit elkaars
begrip toont. En van een werkje dat niet af is zeg je dan:
onderwijssysteem over te nemen. Natuurlijk verlang ik
'Laat maar zitten, dat komt de volgende keer wel'.
ernaar dat dit, ook als ik wegval, gecontinueerd wordt.
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Ik heb van de directie gedaan gekregen dat een collega dit
Bent u gelovig?
werk nu samen met mij op fifty-fifty basis doet.
Ik beschouw mezelf wel als gelovig, ga ook regelmatig naar
Voor de toekomst hoop ik dat onze leerlingen een aantal
de kerk. Ik ben katholiek opgevoed. Er zijn nogal wat
weken in Duitsland naar school gaan en daar stages lopen.
kloosterlingen in de familie. Ook van mijn opleiding blijft
Afgelopen jaar heb ik een groep een week stage laten lopen
een hoop hangen. Ten tijde van bisschop Gijsen hebben we
in een Duits ziekenhuis, tandartsenpraktijk en musea. Ik ver-
hier een kaalslag gekend. De fout was dat alles als dictaat
wacht van de studiereis naar Freiburg rond het project
van één kant kwam en het geloof ondergeschikt werd aan
Compassion nieuwe ideeën en impulsen. Het zien van de
het instituut. Nu is er vanuit het instituut weer begrip voor
arme kant van de maatschappij zou voor leerlingen wel
de wereldse situatie. De mensen worden er meer bij betrok-
eens heel goed kunnen zijn. Er is toch een bepaalde verhar-
ken en de kerk laat een ander gezicht zien. Met mijn acte
ding opgetreden. Het is niet meer vanzelfsprekend dat
godsdienst had ik van bisschop Gijsen toestemming om ook
iedereen naar de ander openstaat. Het is toch een ik-ik
in het voortgezet onderwijs godsdienst te geven. In een tijd
maatschappij geworden.
dat veel mensen daarvoor huiverden, ben ik dat gaan doen - zo goed en zo kwaad als het ging - vanuit een plichtsbesef
Wat wilt u kwijt?
naar andere. Ik liet leerlingen soms merken dat ik vaker
De onrust in het onderwijs. Alle veranderingen, de invoering
naar de kerk ging dan zij met hun twee keer per jaar en zij
PETER VAN GASSEL,
van de basisvorming en dan weer de afschaffing ervan, dan
vroegen mij dan naar het waarom. Ik vind daar een rustmo-
51 jaar, getrouwd, twee
weer dit en dan weer dat, best leuk en aardig, maar het
ment en een stukje steun, ook in de situatie waarin ik sinds
dochters en een zoon, woont
brengt zo'n hoop onrust, waarvan de kinderen op een of
tien jaar verkeer. In eerste instantie is er de woede van
in Horst, sinds 1986 docent
andere manier weer de dupe worden. En in de bovenbouw,
'waarom ik'? Maar daar krijg je toch geen antwoord op.
Duits aan het Marianum te
zeker met Duits als deelvak kun je door de inperking van de
Je moet zien te berusten en dan krijg je op een gegeven
Venlo, dat 6 jaar geleden met
uren de leuke dingen als een lied, een videoband, een film
moment iets van 'het zal wel zo moeten zijn, het zal mijn
het Thomascollege fuseerde
of toneelstukje wel vergeten.
weg wel zijn'.
tot het Valuascollege. Samen met een collega is hij
Wie zijn uw voorbeelden
Heeft u daar op school iets aan?
coördinator van het Tweetalig
Ik denk aan mijn vader. Toen ik koos om Duits te gaan stude-
Op het Marianum was ik betrokken bij vieringen aan het
Onderwijs Duits, van
ren, had hij kanker en is kort daarna gestorven. Hij had
begin en het eind van het schooljaar. Omdat het
Internationalisering en van
altijd gehoopt dat ik zijn bedrijf zou overnemen, maar hij gaf
Thomascollege geen enkele traditie van vieringen meer
een Interregionaal Project
mij alle ruimte, 'maar dan zul je ook studeren'. Dat heeft mij
had, zijn die bij de fusie verdwenen. Vanuit
met een school in Krefeld.
geholpen om door de moeilijkheden van de studie heen te
Internationalisering rijk ik regelmatig stof aan, met name uit
bijten. Ik kreeg les van een Belg, prof.dr. Desmet. Hij gaf
het tijdschrift 'Generation Now' aan de sectie levensbe-
middel-Hoog- en oud-Hoogduits met alles daaromheen, een
schouwing met thema's die de jeugd hier en over de gren-
autoriteit zoals ik op dit gebied nooit meer ben tegengeko-
zen raken. Ik heb onlangs aangeboden om ter gelegenheid
men en toch een heel eenvoudige man. Zo iemand grijpt je
van de dodenherdenking op 4 mei samen met Duitsers iets
aan. Tijdens de studie kom je in aanraking met mensen als
op te zetten. Probleem is dat de meeste kinderen weg zijn in
Friedrich Schiller, gevlucht, uiteindelijk goed terecht geko-
de meivakantie. We gaan samen met Duitse klassen wel
men en met geweldige werken, die ik prefereer boven de
eens naar het oorlogskerkhof in IJsselstein, met rijen van
arrogante Goethe. Ook Heinrich Heine die vanuit zijn asiel in
graven van jongens van 14 en 15 jaar, en het Verzets-
Parijs met zijn vaderland bezig is, spreekt mij aan.
museum in Overloon. Een meisje van een vmboklas ontdekte dat haar opa die bij de SS was ook op dit kerkhof
Wie zijn dat absoluut niet?
lag. Toen werd het stil, omdat nu iemand van ons zelf hier
Zo iemand als Bush, die de Amerikaanse bevolking misleidt
lag. Voor al mijn werk ter bevordering van de Duitse taal in
en ook om economische belangen een oorlog begint en
Nederland en voor de samenwerking op het gebied van
alles op het spel zet, met alle negatieve gevolgen voor de
onderwijs en vorming met Duitsland heb ik in 2001 het
mensen op het strijdveld. Dat is mij te glibberig. Dan kan ik
‘Bundesverdienstskreuz’ gekregen. Daar ben ik zeer
me opwinden dat zo iemand een wereldleider is.
erkentelijk voor.
PA G I N A 2 5
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
Vroeg beginnen FRANK SELLER
Als in het onderwijs ruimte wordt gemaakt voor de ontwik-
Nederlandse. We lezen dan om en om een pagina in elke
keling van een internationaal of Europees perspectief, lijkt
taal. En er zijn naast de boeken ook cd-’s en bandjes die we
het erop of daarmee pas begonnen kan worden als leerlin-
kunnen gebruiken.”
gen aan die ruime blik toe zijn of als het vreemde-talenonderwijs ze ertoe uitnodigt. Dat nu lijkt heel logisch, maar er
Laurens Koning is heel tevreden over de materialen uit de
zijn ook diverse redenen te bedenken om er al op heel
methode en de materialen die verzorgd en geproduceerd
jonge leeftijd mee te beginnen.
worden door Regio. Ook de scholingsbijeenkomsten met andere vvto-scholen hebben een positief effect; docenten
In de hogere klassen lezen we klassikaal boeken, waarvan een Duitstalige versie bestaat
Eigen omgeving inbrengen
vinden dat met hun suggesties wat wordt gedaan en dat de
Een aantal basisscholen kiest ervoor om in hun onderwijs
uitwisseling onderling ook goede ideeën genereert. Die bij-
meteen van groep 1 af aandacht te geven aan onderwijs in
eenkomsten in Enschede, gecoördineerd en aangestuurd
Engels of Duits; het etiket dat daarvoor wordt gebruikt is
door het Europees Platform, leveren ook nieuwe ideeën op
vvto-scholen ofwel scholen met versterkt vreemde talen
die kunnen worden uitgewerkt met subsidiegeld. Want zon-
onderwijs. Een aantal scholen dat dat doet met Duits is,
der die extra ondersteuning is nieuw materiaal maken vol-
logischerwijs zou je zeggen, gehuisvest in de oostelijke
gens hem niet mogelijk en niet te realiseren.
grensstreken. Scholen die dat doen met Engels, zijn op
Toch is het volgens hem goed dat binnen de vvto-activitei-
diverse plaatsen in het land te vinden.
ten er ook daadwerkelijk uitwisseling plaats vindt tussen
Eén van de scholen met vvto-Duits is de St Jozefschool in
scholen. De St Jozefschool heeft een Partnerschule, de
Aalten. “We werken heel systematisch en gedegen door de
Martinschule in Barlo, net over de grens bij Bocholt. Dat
hele school heen”, zegt Laurens Koning die directeur van de
maakt het mogelijk de ochtend in de Duitse school door te
school is, “en daarom wordt er in alle groepen 30 minuten
brengen en de middag weer in Aalten te zijn en daar samen
per week in het Duits gewerkt. In groep 1, waar de kinderen
te werken. De leerlingen van alle klassen werken dan met
nog niet kunnen lezen en schrijven, betekent dat dat we
elkaar en wat je ziet is dat ze zich uitstekend redden en
liedjes leren en die zingen en dat we in twee talen leren tel-
elkaar begrijpen. Gebruik van het regionaal dialect zie je
len. In de wat hogere klassen lezen we klassikaal boeken,
daarbij nauwelijks meer; hooguit 10% van de kinderen heeft
waarvan een Duitstalige versie bestaat naast de
thuis nog ervaring met het Achterhoeks. Een thema dat bij dit soort uitwisselingsdagen aan de orde komt is natuurlijk het verenigd Europa, maar dat komt niet echt over; het is erg afstandelijk. Beter is het volgens Koning samen dingen te doen waarbij een reëel perspectief ontstaat, zoals een gezamenlijk bezoek brengen aan de Ländesgartenschau. Dan kun je praten over export van goederen en samenwerken over de grenzen heen en kunnen kinderen het zich ook voorstellen.
Eigen ervaring inbrengen Een heel andere startpositie heeft een school als de Regional International School in Eindhoven. Ook daar wordt voor Nederlandse kinderen versterkt vreemde talen onderwijs gegeven en wel in het Engels, maar dat gebeurt in een school met bijna vijfhonderd leerlingen met ongeveer veertig nationaliteiten. De school biedt het vak Engels aan, PA G I N A 2 6
REFLEXIEF
>
JUNI 2004
>
NUMMER 2
COLOFON Reflexief is een uitgave van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, forum voor katholiek Engels als tweede taal en Engels als vreemde taal; daarnaast zijn er deze drie mogelijkheden voor het Nederlands en tot slot kunnen leerlingen er nog Frans als vreemde taal
onderwijs. Reflexief verschijnt driemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan schoolbesturen en schoolmanagement, relaties in het onderwijs, de politiek, het maatschappelijk leven en de media. U kunt zich ook abonneren op Reflexief.
leren. De school werkt volgens het leerplan van het International Primary Curriculum (IPS) en bereidt voor op de International Secundary School. Leerlingen die verder gaan in het Nederlands voortgezet onderwijs blijven op school tot en met groep 8; de andere leerlingen vertrekken na groep 7. De school biedt vooral onderwijs aan kinderen van de internationale gemeenschap in een grote straal om Eindhoven, maar is ook een uitkomst voor kinderen van ouders die regelmatig voor langere tijd in het buitenland verblijven. Die kinderen kunnen zich goed voorbereiden op een internationale school in het buitenland. Essentieel element van
REDACTIE Bartho Janssen (hoofredacteur) Gerrit-Jan Meulenbeld (eindredacteur) Irma Verbeek (redactieassistent) Merian van Broekhoven Thom Geurts Frank Seller Wilbert van Walstijn VASTE MEDEWERKER Bert ten Berge s.j.
het onderwijs op de RIS-Eindhoven is het ontwikkelen van een internationaal perspectief. Dat betekent dat kinderen worden uitgenodigd en uitgedaagd met klasgenoten verge-
FOTOGRAFIE Marc Gijsbers, Egbert Koopmans, 's-Hertogenbosch
lijkingen te maken tussen gelijke verschijnselen in verschillende landen, te reflecteren op de waarde van gewoontes
VORMGEVING
en gebruiken in hun landen, de kunstzinnige waarden en
Ontwerpwerk, Den Haag
tradities te beschouwen die ze inbrengen in het klassegebeuren. De gezamenlijke weekafsluitingen zijn daarbij een
DRUK
verbindend element. Ook een jaarlijkse themaweek rond de
Drukkerij Berne, Heeswijk
cultuur en eigenheid van één land is daarbij een uitstekend uitgangspunt. Als een land als Zuid-Korea centraal staat,
REDACTIEADRES
vergelijken leerlingen hoe ze vanuit verschillend perspectief
Stadhouderslaan 7
oordelen over en reageren op een kenmerk of verschijnsel
Postbus 82068
van dat land. Dat maakt dat ze alert en gevoelig worden.
2508 EB Den Haag
Ook het gesprek thuis hierover vindt de school belangrijk; ze
t. 070 3568115
probeert daaraan vorm te geven door ouders bij onderwijs
f. 070 3467486
en buitenschoolse activiteiten te betrekken.
[email protected] www.nksr.nl
Leerprocessen In beide situaties worden kinderen gevraagd en uitgedaagd
ABONNEMENTENADMINISTRATIE
vanuit hun omgeving bezig te zijn met Europese en mondia-
Reflexief kost € 12,50 per jaar, los nummer € 3,75.
le verschijnselen. Het leren over de wereld vindt plaats op
Voor informatie en losse nummers: Irma Verbeek, t. 070 3568115,
[email protected]
basis van eigen ervaringen en het zoeken naar antwoorden op vragen die vanzelfsprekend naar voren komen. Daar kun-
COPYRIGHT
nen kinderen wat mee en daar zijn ze enthousiast voor te
Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande toestemming
maken.
van de redactie en met bronvermelding. ISSN 1570-2588
PA G I N A 2 7
BEN OKRI (fragment uit: Harmonie tussen de politiek en het hart uit de bundel
>
Crossing Border, wereldliteratuur uit binnen- en buitenland)
SYMFONIE VAN DE RIJKE EN DE ARME LANDEN VAN DE WERELD. GEEN ZIJ EN GEEN WIJ. GEEN ZELFGENOEGZAAMHEID. GEEN SUPERIORITEITSDENKEN. HARMONIE TUSSEN DE POLITIEK EN HET HART.
>
DE AARDE IS ONZE KORTSTONDIGE WONING. LATEN WE HET HUIS VAN DE MENS OP ORDE BRENGEN EN DE WILDE TUIN VAN DE MENSHEID VERZORGEN. WE ZIJN BETER DAN DE OPTELSOM VAN ONS SUCCES EN ONZE MISLUKKINGEN. DE WAARHEID IS DAT WE HET NIET ECHT HEBBEN GEPROBEERD, WE HEBBEN ONS NIET ECHT INGEZET VOOR EEN WERELD VAN EVENWICHT EN VOLDOENING. WE ZIJN ALS ATLETEN DIE NOG NOOIT ALLES HEBBEN GEGEVEN OM ERACHTER TE KOMEN WAARTOE WE WERKELIJK IN STAAT ZIJN ALS WE ER MET HART EN ZIEL VOOR GAAN. WE PRESTEREN ONDER ONS VERMOGEN LIEF TE HEBBEN, RECHTVAARDIG TE ZIJN EN EEN GOEDE WERELD TE MAKEN.
