Contactgegevens
[email protected]
Als het niet aan de ogen ligt
[email protected]
Visuele problemen ten gevolge van dementie
[email protected]
Greetje Koevoets, Ambulant begeleidster Bartiméus Lid Expertisecentrum CVI
Bezoek onze kennispagina op: www.bartimeus.nl/cvi Bezoek ons op: www.beweging3.nl
Ellen Zomer, Ergotherapeute Beweging 3.0 Suzanne Lavaleije, Ergotherapeute Beweging 3.0
Programma
Bevindingen Bartiméus
Greetje • Inleiding
Tussen najaar 2004 en zomer 2007 zijn bijna 350 verpleeghuispatiënten onderzocht:
• Visuele problemen bij dementie
• 25% was slechtziend of functioneel blind volgens WHO-normen
• Adviezen
• 36% had een andere visuele beperking die niet binnen de WHO-normen viel
Ellen / Suzanne • Visueel protocol Beweging 3.0 • Weerstanden
• In 25 tot 50 % van de dossiers was de informatie niet correct • De woonomgeving was zelden voldoende aangepast
Vragen en opmerkingen
Slechtziendheid volgens de WHO-normen: Als de visus/gezichtsscherpte van het beste oog, ondanks optimale brilcorrectie, lager is dan 0.3 en/of het gezichtsveld kleiner is dan 30° Daarnaast zijn er vele andere visuele beperkingen die niet voldoen aan deze normen, waaronder cerebrale visuele stoornissen (CVI)
Visuele problemen bij ouderen • Aandoeningen van het oog, o.a.: o Cataract o Glaucoom o Diabetische retinopathie o Maculadegeneratie
• Aandoeningen van de hersenen, leidend tot: Cerebrale Visuele Stoornissen
Waarom valt een visuele beperking vaak niet op?
Gevolgen van een niet onderkende visuele beperking • Geen juiste beeldvorming en diagnostiek • Geen aangepaste zorg en begeleiding
•
Geen/minder taken waarvoor detailzien nodig is
•
Onopvallend gebruik van andere zintuigen (compensaties)
• Geen aanpassing van de leefomgeving
•
Aan de ogen zijn niet altijd bijzonderheden te zien
•
Opvallend gedrag wordt verklaard vanuit een andere beperking of desinteresse
• Mogelijke gevolgen: - Verminderde zelfstandigheid op diverse levensgebieden
•
Vage klachten
- Angst / onveiligheid
•
Men geeft problemen met zien niet altijd zelf aan
- Probleemgedrag
Casus
• Onthouden van een eventueel hulpmiddel / correcte bril
- Initiatiefverlies
Casus
• Mevrouw is erg theatraal: Als ze het wil ziet ze het heus wel hoor, die bonbons weet ze wel te vinden” Mevrouw is occipitaal blind ten gevolge van een CVA
• Mevrouw vertelt dat ze wazig ziet, vooral in de verte” De algemene diagnose is M. Alzheimer Mevrouw heeft een hemianopsie t.g.v. CVA
• Mevrouw heeft een psychiatrische stoornis, ze doet soms net of ze het niet ziet maar herkent het personeel van verre Mevrouw heeft een objectagnosie, oorzaak onduidelijk
• Meneer botst en valt regelmatig, hij is onhandig Meneer heeft een dubbelzijdige hemianopsie t.g.v. een hypofysetumor
• Meneer is erg passief, hij wordt overal bij geholpen, ook met eten. Met een zwarte placemat kan hij het wel zelf eten Meneer heeft veel last van crowding t.g.v. M Alzheimer • Meneer krijgt psychotherapie vanwege een angststoornis Meneer is blind t.g.v. maculadegeneratie
Het visuele systeem
• Het oog (hoornvlies, lens, ooglengte, netvlies, zenuw) • Visuele banen • Primaire schors • De hogere hersenfuncties
• Meneer ziet dubbel, loopt al 5 jaar bij een oogarts, prisma’s helpen niet Meneer heeft posterieure corticale atrofie (Vorm van M. Alzheimer) • Mevrouw begrijpt niet hoe ze de weg moet oversteken en wordt uitgescholden op straat Mevrouw heeft routevindingsproblemen t.g.v. vasculaire dementie
Visuele banen
WAAR-route (dorsale route)
WAT-route (ventrale route)
• overzicht • selectie • plaatsbepaling • integratie motoriek • bewegingen in de ruimte • waar kijk je naar • sturing van de oogbewegingen
• archivering • vormherkenning • gezichtsherkenning • begrijpen van mimiek • oriëntatie
Klachten bij cerebrale visuele stoornissen • Wazig zien • Dubbel zien • Lichthinder • Vermoeidheid bij het kijken • Onrustig beeld
Hemianopsie versus Neglect • • • • • • • •
versus
aandachtsprobleem
Lokalisatie Klachten Modaliteit Extinctie Visuospatieel functioneren Testuitslagen (tekenopdrachten, lijnen delen, andere tests) Gezichtsveldonderzoek, fixatie en cueing Visual Evoked Potentials (VEPs)
Gevolgen van Alzheimer Dementie voor de visuele waarneming: Stoornissen (in): • Ruimtelijke cognitie • Dieptezien • Bewegingszien • Simultaanagnosie en crowding • Visuele vorm- en objectperceptie • Kleurenzien
Zelden een geïsoleerde visuele stoornis. Visuele stoornissen kunnen in alle gradaties voorkomen Voorbeelden: • Stoornis in de herkenning van voorwerpen (objectagnosie) • Stoornis in de herkenning van gezichten (prosopagnosie) • Stoornis in het lezen (alexie) • Stoornis in het waarnemen van meerdere visuele informatie tegelijkertijd (simultaanagnosie) • Stoornis in het waarnemen van kleuren (kleurenagnosie) • Gezichtsveld uitval en/of neglect
• ‘Anders’ zien
defect visuele baan
Cerebrale visuele stoornissen
Gevolgen van Alzheimer Dementie voor de visuele waarneming • De gezichtsscherpte wordt niet beïnvloed • Symptomen van bestaande oogafwijkingen kunnen meer op de voorgrond treden • Het gezichtsveld kan functioneel sterk verminderen (aandachtsprobleem?)
Andere vormen van dementie / NAH • Dementie bij subcorticale aandoeningen Met name gevolgen voor de visueel-ruimtelijke perceptie
• Lewy-Body Dementie Gevolgen voor visueel-ruimtelijke perceptie en visuele hallucinaties
• Vasculaire Dementie Gevolgen zeer divers
• Fronto-temporale dementie Bijzonder kijkgedrag, bijvoorbeeld niet kunnen richten van de blik
• CVA Gevolgen zeer divers o.a. hemianopsie –kwadrantanopsie -neglect
Crowding De postkoetskoetsier poetst de postkoets met postkoetspoets op een postkoetspoetsdoek.
Dieptezien • Het dieptezien is al vroeg gestoord • Dit uit zich in moeilijkheden bij het lopen, rijden en traplopen • Kleurverschillen in de vloer kunnen opstapjes of gaten lijken
Bewegingszien • Heel veel moeite om in te schatten hoe een bewegend voorwerp door de ruimte gaat
Kleurenzien • • • •
Bij AD een bijzonder soort kleurstoornis geel-blauw ??? Het kleurenzien bij ouderen i.h.a. is vaak verminderd Gebruik liever geen blauw/groen tinten Maak gebruik van licht-donker contrasten
• Veel problemen bij het vermogen tot spontaan bewegen (motiliteit) • Voortbewogen worden bv. in rolstoel kan griezelig zijn
Diagnostiek
Diagnostiek Kijkgedrag en visuele problemen
• Anamnese
en heteroanamnese
• Observatie • Visueel functieonderzoek • (Neuro-)psychologisch onderzoek
kunnen een aanwijzing geven over de aard en lokalisatie van de hersenaandoening of de vorm van dementie
Gedragskenmerken die kunnen wijzen op CVI • • • • • • • • •
Angstig zijn bij het voortbewegen / botsen / struikelen Schrikreacties Voorwerpen van tafel stoten Geen belangstelling voor de omgeving Passiviteit: niet meer lezen / handwerken / puzzelen / tv kijken Geen oogcontact – bijzonder kijkgedrag Niet kunnen richten van de blik Wisselende visuele prestaties Lege ruimte niet durven oversteken
Visuele Hallucinaties • Mensen met AD en een goede visus vertonen géén visuele hallucinaties • Syndroom van Charles Bonnet: visuele hallucinaties ten gevolge van slechtziendheid: geen psychose!
Adviezen In het algemeen zijn de adviezen die gelden voor oogheelkundige slechtziendheid ook nuttig bij cerebrale slechtziendheid
Algemene omgangsadviezen • Recht van voren benaderen binnen gezichts- / gehoorveld • Contact maken / Contact expliciet afsluiten • Maak gebruik van compensatiemogelijkheden: visueel, gehoor, tast, geur, smaak en geheugen
• • • •
Algemene omgevingsadviezen • Voldoende, niet hinderlijk licht
Pas het tempo aan Houd een vaste dagstructuur en vaste handelingen aan Plaats voorwerpen binnen gezichtsveld Correct brilgebruik / Gehoorapparaat
Vermijdt het ondergaande zon syndroom!
• Kleurcontrasten • Visueel rustige en overzichtelijke omgeving (gebruik bijv. een effen tafelkleed)
Juist bij de avondmaaltijd veel licht aandoen
• Beperk achtergrondgeluiden • Geen obstakels in de loopruimtes, geen drempels
en zo veel contrast als mogelijk!!
Ingang
Huiskamer
Gebruik maken van contrasten
Gebruik van contrast en rustige ondergrond
Kleurverschillen in de vloer kunnen lijken op een gat of verhoging
Inrichting • Overzichtelijke indeling • Vaste indeling • Contrast tussen meubels en ondergrond, achtergrond • Afgeronde hoeken • Geen rondslingerende voorwerpen • Vermijd kleurovergangen in de vloer
Visueel protocol Beweging 3.0 • Opgezet adhv literatuurstudie en in overleg met disciplines • Doel: De zorg rondom visusproblematiek te verbeteren. Twee peilers: • Bekendheid krijgen over visuele problemen bij cliënten • Omgevingsfactoren veranderen opdat de cliënt (visueel) beter kan functioneren
Valkuilen bij de implementatie van adviezen
Wanneer Visueel functieonderzoek (door Bartiméus) • Opvallend kijkgedrag • Visuele beperking valt op maar is niet duidelijk benoemd • Valrisico: visuele problemen kunnen een oorzaak zijn van valproblemen. Dit is ook onderdeel van de valckecklist die wordt afgenomen door de fysiotherapeuten. • Bewoners met bekende oogheelkundige problemen zoals diabetes of glaucoom.
Tips om zelf mee aan de slag te gaan
•
Onbekendheid EVV-ers met visuele problematiek
•
Gebrek aan tijd om iets goed uit te leggen
• Maak visuele problemen onderwerp van gesprek!
•
Deels “visusonderzoek” door psychologen (maar wat wordt er daar precies onderzocht?)
• Zoek samenwerking met Bartiméus (of gelijksoortige instelling) voor screening en behandeling / advisering
•
Geen aandacht voor visuele aspecten bij nieuw- of verbouw
•
Projecten als “van huis naar thuis”: gezelligheid staat voorop: sfeerverlichting, bloemetjeskleden….
• Wees zelf alert op visuele problemen bij bv. bijzonder (kijk-) gedrag, vallen, verminderde mobiliteit, passiviteit, onrust
•
Grote woongroepen, dus moeilijk te onthouden welke bewoner welk advies heeft gekregen.
•
Activiteiten AB zijn niet altijd goed aan te passen / onbekendheid bij AB-ers met visuele problemen. Cliënten melden zich wellicht minder actief aan voor activiteiten: “ik kan dat toch niet meer…”
• Bij nieuw- en verbouw Bartiméus of ergotherapeut betrekken. • Ook bij aanpassingen, zoals nieuw servies, gordijnen etc!
