Rechtvaardigheid, rechtvaardigheid zullen jullie najagen

‫צֶדֶ ק צֶדֶ ק תִּ ְרד ֹּף‬ “Rechtvaardigheid, rechtvaardigheid zullen jullie najagen”

Schriftje ter gelegenheid van de feestelijke overhandiging van de vertaling en verklaring van het Talmoed Traktaat Taäniet Vasten, zondag 20 Sivan 5775 in de sjoel van de CIZ.

Een geschenk van Jacob Nathan de Leeuwe ‫מתנת יעקב‬ ‫כ סיון לשנת תשע"ה לפ"ק‬

‫בבלי‬ ‫תלמוד‬ ‫‪imaaB deomlaT‬‬ ‫ספר מתנת יעקב‬ ‫‪Masechet Sanhedrin‬‬ ‫‪Choveret Ketana‬‬ ‫חוברת‪e‬קטנה‬ ‫‪Peroesj Mattenat Jaäkov‬‬ ‫‪Bijlagen en annotaties‬‬

‫‪Jacob Nathan de Leeuwe‬‬ ‫יעקב נתן בן‪e‬החבר רבי חיים יצחק‬ ‫‪zoon van‬‬ ‫ז"צל ‪Hechaveer Rabbi Chaim Jitschak‬‬ ‫‪Door:‬‬

‫ספר‪e‬זה‪e‬מוקדש‬ ‫לאבי‪e‬מורי‪e‬החבר‪e‬רבי‪e‬חיים‪e‬יצחק‪e‬בן‪e‬רבי‪e‬יעקב‬ ‫ניני‪e‬יהודה‪e‬ליווא‪e‬בן‪e‬בצלאל;‪e‬מהר"ל‪e‬מפראג‬ ‫ספר מתנת יעקב‬ ‫תלמוד בבלי‬ ‫קק"א אמסטרדם‬ ‫תשע"ה לפ"ק‬

3

‫דיני‬

De rechtsoordelen1 ‫ממונות בשלשה‬ inzake (geschillen over) financiële2 (civiele financiële transacties e.d.) worden door (een rechtbank bestaande uit) drie (rechters beoordeeld). 1

Er volgt een zeer lange Misjna (brontekst waarvan Rabbi Jehoeda Hanasi, Rabbi Jehoeda de Vorst of kortweg Rebbi de eindredacteur is, zonder commentaar van de Amoraïem, de leraren van de Gemara) die dit hele foliant, daf 2a en een deel van foliant daf 2b beslaat. Het eerste hoofdstuk, ‫פרק‬, perek van traktaat Sanhedrin is een voortzetting van de traktaten die schades behandelen zowel in materiële als in immateriële zin. Schades worden ‫נזיקין‬, nezikin genoemd en worden behandeld in respectievelijk de traktaten Baba Kama, Baba Metsia en Baba Batra. In de eerste perek van traktaat Sanhedrin komt allereerst aan de orde uit hoeveel rechters een rechtbank moet bestaan en welke soorten rechtbanken we onderscheiden. Tevens worden de halachot, de wetten behandeld, die van toepassing zijn op Baté Diniem, ‫דנים‬e‫בתי‬, rechtbanken. Er zijn twee soorten rechtbanken: rechtbanken die alleen halsmisdrijven behandelen, de zogenaamde diné nefasjot, ‫נפשות‬e‫ דיני‬en samengesteld dienen te zijn uit drieëntwintig rechters, of rechtbanken die alleen materiële (financiële) zaken behandelen, de zogenaamde diné momanot, ‫ממונות‬e‫ ;דיני‬in dit laatste geval bestaat de rechtbank uit drie rechters. Op daf, Talmoedfoliant 32a van dit traktaat worden tien verschillen tussen beide typen rechtbanken opgesomd. Op daf 32b en 33a wordt gezegd dat iedere rechtszitting in verband met een halsmisdrijf dient te worden geopend met een verklaring waarin wordt gezegd dat wanneer de beklaagde onschuldig is, hij of zij niet hoeft te vrezen. De kleinste meerderheid (bijvoorbeeld twaalf rechters van de drieëntwintig) kunnen in een zaak betreffende een halsmisdrijf de verdachte vrijspreken, maar bij veroordeling in eenzelfde geval dienen minstens twee rechters meer voor veroordeling te zijn dan tegen een veroordeling. Indien de meerderheid bij een veroordeling voor een halsmisdrijf uit twaalf rechters bestaat en de minderheid in dit geval uit elf rechters, wordt de verdachte vrijgesproken. Wanneer een verdachte in een halszaak (dus voor een rechtbank bestaande uit drieëntwintig rechters) was vrijgesproken en het blijkt dat de halacha, de joodse wet verkeerd is toegepast dan wel dat er een nieuwe getuige à charge is of nieuw bewijsmateriaal tegen de verdachte (die al was vrijgesproken) wordt aangeleverd dan mag de zaak heropend worden doch niet voor een rechtbank van drieëntwintig rechters, welke diné nefasjot behandelt, doch alleen voor een rechtbank met drie rechters die diné momanot behandelt. In een halszaak mogen alleen de bevoegde rechters tijdens de beraadslaging oordelen dat de verdachte schuldig is maar junior rechters (rechters in opleiding of nog onervaren rechters) mogen dit niet doen. Maar junior rechters mogen een verdachte wel vrijpleiten en het woord hierover voeren. In een rechtbank die alleen diné momanot behandelt, mogen de junior rechters openlijk beraadslagen zowel voor als tegen een verdachte. Tijdens de beraadslagingen van de rechters bij diné nefasjot mag een rechter, indien deze tijdens de beraadslagingen een standpunt ten faveure van de verdachte heeft aangenomen niet meer zijn standpunt wijzigen in een nadelig standpunt. Ook indien een rechter tijdens deze beraadslagingen gezegd heeft dat hij niet kan beslissen, mag niet meer ten nadele van de verdachte van het halsmisdrijf oordelen. Wel mag de rechter indien hij eerst van mening was tijdens de beraadslagingen dat iemand schuldig was aan een halsmisdrijf zijn mening veranderen ten faveure van de verdachte. Alle rechtszaken dienen overdag gevoerd te worden. Een vonnis betreffende een halszaak moet overdag uitgesproken worden, doch betreffende diné momanot hoeft dit niet. Bij een zaak betreffende diné nefasjot moet(en) de junior rechter(s) altijd als eerste een oordeel of hun mening geven tijdens de beraadslagingen; dit om te voorkomen dat ze hun “oren laten hangen” naar de meer ervaren senior rechters uit respect of anderszins en zij ondanks het feit dat ze van mening waren dat een verdachte vrijuit moest gaan, dit niet durfden te zeggen, omdat de senior rechters al een contrair oordeel hadden afgegeven (zie daf 36a). Slechts Kohaniem, priesters of Levieten of Israëlieten wier dochters met een Koheen mochten trouwen (een gescheiden dochter van een gewone Israëliet mag niet met een Koheen in het huwelijk treden) zijn bevoegd als rechter te fungeren bij diné nefasjot. Iedere rechter is bevoegd voor wat betreft diné momanot, zelfs indien hij een mamzer, een kind uit gemeenschap van een man met een gehuwde vrouw is (daf 36b). 4

‫גזילות וחבלות בשלשה‬ Zaken betreffende roof3 (diefstal4) en toegebracht letsel5 (geweld6 i.c. strafrechtelijke zaken) worden7 (eveneens) door (een rechtbank bestaande uit) drie8 (rechters beoordeeld). ‫להו‬e‫ילפינן‬e'‫בגמ‬e.‫ דיני ממונות בשלשה‬de rechtsoordelen inzake (civiele) financiële (transacties) etc.: en in de Gemara wordt dit nader uiteengezet. (Rasji) 2

e‫המצרי‬e‫מיד‬e‫החנית‬e‫את‬e‫ויגזול‬e‫כגון‬e‫גזלן‬e‫הוי‬e‫חבירו‬e‫מיד‬e‫החוטף‬e‫וכן‬e‫גזלן‬e‫הוי‬e‫יד‬e‫בו‬e‫דמששלח‬e‫בפקדון‬e‫כופר‬e.‫גזילות‬ ‫ניתנה‬e‫להוצאה‬e‫דמלוה‬e‫גזלן‬e‫מיקרי‬e‫לא‬e‫שילם‬e‫ולא‬e‫לוה‬e‫אבל‬e)‫כג‬e‫ב‬e‫( (שמואל‬zaken betreffende) roof etc.: dat wil zeggen: het zich eigen maken van een gelddeposito dat iemand aan een ander had toevertrouwd; dat is een geval van ‫גזל‬, gezel, roof of diefstal en deze zelfde terminologie wordt gebruikt in geval iemand zijn naaste berooft (hem van iets afhandig maakt) zoals bijvoorbeeld voorkomt in (II Samuel, Sjemoeël ‫ ב‬23: 21): “(hij versloeg ook een Egyptenaar, een geweldig man; in de hand van de Egyptenaar was een speer, maar hij ging met een stok op hem af) en maakte de Egyptenaar deze afhandig (en doodde hem met zijn eigen speer)”. Maar het geval dat iemand iets uitleent, ‫מלוה‬, melavé (aan een ander) en die ander dit niet teruggeeft of terugbetaalt noemen we geen ‫גזל‬, gezel, roof, want hier wordt iets aan een ander gegeven bij wijze van uitlening (en de lener zou dat aan de oorspronkelijke eigenaar moeten teruggeven). (Rasji) 3

4

In Leviticus, Vajikra 5: 21-26 is o.a. beschreven dat wanneer iemand in het geniep een voorwerp van zijn naaste steelt en schuldig wordt bevonden, hij dit voorwerp moet teruggeven aan de eigenaar (indien dit nog in de oorspronkelijke staat is) of de waarde hiervan moet betalen. Vervolgens dient de dief ook nog eens een keer extra de waarde van het gestolen object aan de eigenaar te betalen. Geneva, ‫ גניבה‬betekent diefstal en gezela, ‫ גזילה‬roof. De restitutie van de waarde van het gestolen object wordt keren, ‫ קרן‬genoemd en het bedrag dat vervolgens nogmaals betaald moet worden heet kefel, ‫כפל‬, het dubbele. Een rover, ‫ גזלן‬, gazlan betaalt geen kefel. Een gazlan, een openlijke geweldpleger en rover is alleen verplicht de keren terug te geven. In de Gemara wordt uitgelegd dat een dief die heimelijk opereert in de ogen van de Schepper een grotere misdaad begaat dan de rover. De dief wordt zwaarder gestraft, omdat hij zich niets aantrekt van het feit dat de Schepper hem ziet stelen en hij een gebrek aan respect voor zijn Schepper toont (zie Baba Kama 79b). Iemand die iets om niet ter bewaring heeft gekregen (sjomeer chinam) en vervolgens ontkent dat hij dit geld of object ter bewaring heeft genomen, behoort ook tot de categorie gazlan, rover. e‫לו‬e‫יעשה‬e‫כן‬e'‫וגו‬e‫בעמיתו‬e‫מום‬e‫יתן‬e‫כי‬e‫ואיש‬e).‫פד‬e‫(דף‬e‫קמא‬e‫בבבא‬e‫כדאמרינן‬e‫דברים‬e‫בחמשה‬e‫חייב‬e‫בחבירו‬e‫החובל‬e.‫וחבלות‬ e:‫ממונות‬e‫דיני‬e‫היינו‬e‫פריך‬e'‫ובגמ‬e‫( בממון‬toegebracht) lichamelijk letsel etc.: iemand die zijn naaste lichamelijk letsel toebrengt is ‫חייב‬, chajev, schuldig in vijf gevallen, zoals dit wordt gezegd in Baba Kama (83b en 84a): (het eerste geval betreft) iemand die zijn naaste een lichamelijk letsel toebrengt etc. zo dient ook hem te geschieden (zo zal ook dit de dader geschieden, dat wil zeggen: degene die zijn naaste een lichamelijk letsel bezorgt, zou ook een wond toegebracht moeten worden) maar hiermee wordt financiële compensatie bedoeld. En in de Gemara wordt (de letterlijke betekenis, namelijk dat de dader die iemand een lichamelijk letsel toebrengt ook een lichamelijk letsel toegebracht dient te worden) weerlegd door de wetten inzake financiële vergoedingen (compensaties). (Rasji) 5

6

Bijvoorbeeld het ontstaan van verwondingen doordat iemand zijn naaste slaat.

7

En deze wetten omtrent financiële schadevergoedingen worden geleerd uit datgene wat in de Tora geschreven is, namelijk in Exodus, Sjemot 21:24 en Deuteronomium, Devariem 19:21: “oog voor oog, tand voor tand, voet voor voet” etc. De dief moet niet alleen het gestolen object teruggeven, maar ook de waarde ervan nog eenmaal vergoeden en indien het object volledig beschadigd of verloren is gegaan, tweemaal de waarde ervan volledig vergoeden (zie Sjemot 22:3). En indien iemand aan zijn naaste een geldbedrag of een object in bewaring heeft gegeven en de ander dit voorwerp beschadigd of verkocht heeft, moet de waarde van het object vergoed worden aan de oorspronkelijke eigenaar. In geval van toegebracht lichamelijk letsel moet alle materiële en immateriële schade vergoed worden 5

‫נזק וחצי נזק‬e (Zaken betreffende de vergoeding van materiële) schade9 en (zaken betreffende) een halve schade(vergoeding van materiële) schade10 worden (eveneens) door (een rechtbank bestaande uit) drie (rechters beoordeeld). (dus compensatie van pijn, ziekteverzuim, doktersbehandeling, medicijnen, loonverlies en vernedering). In het geval dat iemand een schaap (kleinvee) in bewaring kreeg en dit gestolen werd dan wel dat de bewaarder het schaap slachtte dan dient de bewaarder hiervoor de oorspronkelijke eigenaar te vergoeden en wel in geval van kleinvee viervoudig en in geval van rundvee zelfs vijfvoudig (zie Sjemot 21:37). In al deze bovenstaande gevallen komt de zaak voor bij een rechtbank bestaande uit drie rechters. Zie ook Leviticus, Vajikra 24:19-20: ‫ּלֹו‬e‫י ֵּ ָעשֶׁה‬e‫כֵּן‬e‫ ָעשָה‬e‫ ַּכ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ַּב ֲע ִמיתֹו‬e‫מּום‬e‫י ִתֵּ ן‬e‫כִי‬e‫“ ְואִיׁש‬en iemand die zijn naaste een gebrek bezorgt: zoals hij gedaan heeft, zo zal hem gedaan worden”. ‫בֹו‬e‫יִנ ָתֶׁ ן‬e‫כֵּן‬e‫בָָאדָ ם‬e‫מּום‬e‫י ִתֵּ ן‬e‫ ַּכ ֲאׁשֶׁר‬e‫ׁשֵּן‬e‫ ַּתחַּת‬e‫ׁשֵּן‬e‫ ַּעי ִן‬e‫תַּ חַּת‬e‫ ַּעי ִן‬e‫ׁשבֶׁר‬ ֶׁ e‫תַּ חַּת‬e‫ׁשבֶׁר‬ ֶׁ “Breuk voor breuk, oog voor oog, tand voor tand; een gebrek, zoals hij het een mens heeft toegebracht, zo zal daarvoor door hem (schadevergoeding) gegeven worden”. Hierbij wordt uitgelegd dat niet letterlijk oog om oog maar oog voor oog, dat wil zeggen: de financiële schade door het toegebrachte letsel vergoed dient te worden: e‫דבר‬e,‫נתינה‬e‫לשון‬e‫בו‬e‫כתוב‬e‫לכך‬e,‫כעבד‬e‫אותו‬e‫שמין‬e,‫ממון‬e‫תשלומי‬e‫אלא‬e‫ממש‬e‫מום‬e‫נתינת‬e‫שאינו‬e,‫רבותינו‬e‫פירשו‬e:‫כן ינתן בו‬ ‫ליד‬e‫מיד‬e‫“ הנתון‬zo zal daarvoor door hem (schadevergoeding) gegeven worden” etc.: onze rabbijnen hebben (deze door niet-Joden dikwijls verkeerd uitgelegde pasoek) uitgelegd: het betekent niet dat echt (bij wijze van wraak) een verwonding teruggegeven dient te worden, maar het vergoeden van schade; het slachtoffer wordt als een knecht zonder gebrek getaxeerd naar geldwaarde en dit is de betekenis van de gebruikte terminologie (in de Tora) van (terug)geven, namelijk iets (een vergoeding of geld) dat van hand tot hand overhandigd wordt. (Rasji) 8

Het Hooggerechtshof of het Beet Din Hagadol of het grote Sanhedrin bestaat uit tweeënzeventig rechters en komt bijeen in de Lisjkat Hagaziet, gelegen bij de voorhof, de azara, ‫ עזרה‬van de tempel. Het grote Sanhedrin, het Sanhedrin Hagadol benoemt de koning van Jisraël en benoemt tevens de kleinere Sanhedriot, de kleinere gerechtshoven, Sanhedriot ketaniem, bestaande uit drieëntwintig rechters. Alleen het grote Sanhedrin mag oordelen over een stam (wanneer het een geval van afgodendienst betreft). Ook mag alleen het grote Sanhedrin oordelen over halsmisdrijven die een Koheen Gadol, een hogepriester of een valse profeet, een navi sjeker betreffen. Verder kan alleen het grote Sanhedrin oordelen over een ir hanidachat, een afvallige stad (zie verder) en een sota, een vrouw die verdacht wordt van huwelijksbedrog. Ook kan alleen een groot Sanhedrin oordelen over een zakeen mamré, ‫ממרא‬e‫זקן‬, een (letterlijk: opstandige oudere) rebllerende geleerde jegens het oordeel en de beslissing van het grote Sanhedrin (zie Deuteronomium, Devariem 17:8-12) en de uitbreiding van de grenzen van Jeroesjalajiem en de afmetingen en uitbreiding van de terrein waarop de tempel staat, de meting van de afstand van een plek waar een vermoorde man is gevonden tot de stad of steden rond deze plek. Alleen het Sanhedrin Hagadol kan beslissen oorlog te voeren in het geval van een milchemet resjoet, een optionele oorlog. Al deze zaken worden verder in de tekst besproken. ‫חבלות‬e‫היינו‬e‫פריך‬e'‫ובגמ‬e‫שהזיקו‬e‫אדם‬e‫או‬e‫המועד‬e‫דשור‬e.‫ נזק‬schade etc.: bijvoorbeeld het geval van de stotende os (waarvan bekend was dat deze stootte en) waarvoor (de eigenaar) gewaarschuwd was (sjor hamoeäd, ‫המועד‬e‫( )שור‬dat hij preventieve maatregelen diende te nemen om anderen te beschermen). Of het geval dat iemand een ander verwond had. En in de Gemara wordt uiteengezet wat er onder de term lichamelijk toegebracht letsel, ‫ חבלות‬wordt begrepen. (Rasji) 9

Indien het nu zaak betreft van een sjor hamoeäd, ‫המועד‬e‫שור‬, een stotende os, dat wil zeggen: een os waarvan bekend was en waarvan de eigenaar gewaarschuwd was dat het betreffende dier al driemaal schade had aangericht aan een persoon of aan iemands goederen dan moet de eigenaar van het dier een volledige financiële en of immateriële schadevergoeding betalen. Indien echter de schade wordt veroorzaakt door een grazende makke os, een sjor tam, ‫תם‬e‫ שור‬waarvan niet bekend was dat dit dier 6

‫תשלומי כפל ותשלומי ארבעה וחמשה בשלשה‬ (En eveneens is een rechtbank bestaande uit) drie rechters (bevoegd) voor (zaken betreffende gevallen van) schades die dubbel11, viervoudig of (zelfs) vijfvoudig12 vergoed (dienen te worden). ‫האונס והמפתה‬ (Voor zaken betreffende) verkrachting13 en verleiden (tot het aanzetten of uitlokken van een misdaad)

stootte of zich abnormaal gedroeg dan hoeft de eigenaar slechts de helft van de veroorzaakte schade te vergoeden (zie Sjemot 21:35): ‫יֶׁחֱצּון‬e‫ ַּהמֵּת‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוגַּם‬e‫ ַּכסְּפֹו‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוחָצּו‬e‫ ַּהחַּי‬e‫הַּּׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫ּו ָמכְרּו‬e‫ ָומֵּת‬e‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫אִיׁש‬e‫ׁשֹור‬e‫י ִג ֹּף‬e‫“ ְוכִי‬wanneer iemands os, de os van zijn naaste stoot zodanig dat deze sterft dan moet de levende os verkocht worden en dan wordt de opbrengst hiervan verdeeld; ook dient (de opbrengst van het kadaver van) het gestorven dier gedeeld te worden.” En de uitdrukking ‫ י ִג ֹּף‬wordt verklaard door Rasji: ‫מכה‬e‫לשון‬e‫אלא‬e‫נגיפה‬e‫שאין‬e,‫הם‬e‫נגיפה‬e‫בכלל‬e‫כולן‬e,‫בשניו‬e‫שנשכו‬e‫בין‬e,‫ברגליו‬e‫בין‬e,‫בגופו‬e‫בין‬e,‫בקרניו‬e‫בין‬e,‫ידחוף‬e:‫ וכי יגף‬en wanneer deze (os) stoot etc.: dat kan zowel door zijn horens als door zijn lichaam of door zijn voeten gebeuren, maar ook door het bijten met zijn tanden; al deze gevallen vallen onder de terminologie geniefa, ‫נגיפה‬, “stoten” want de term geniefa wordt niet anders gebruikt dan in de zin van het toebrengen van een slag of stoot. (Rasji) Betrof het een geval waarin een os of een dier niet bekend stond als moead (dus had dit dier minder dan driemaal letsel of schade aan respectievelijk een persoon, beest of goed aangebracht dan werd deze os of dit dier als ‫תם‬, tam, mak beschouwd en in dit geval dient de eigenaar van het dier slechts de helft van de schade aan een persoon of goed te vergoeden (zie ook Rasji op Exodus, Sjemot 21:37). 10

Halve schadevergoeding wordt uitgekeerd bij een makke stotende os (‫)תם‬, waarvan nog niet bekend was dat hij stootte. Zie Exodus, Sjemot 21:35: ‫יֶׁחֱצּון‬e‫ ַּהמֵּת‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוגַּם‬e‫ ַּכסְּפֹו‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוחָצּו‬e‫ ַּהחַּי‬e‫הַּּׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫ּו ָמכְרּו‬e‫ ָומֵּת‬e‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫אִיׁש‬e‫ׁשֹור‬e‫י ִג ֹּף‬e‫“ ְוכִי‬En wanneer iemands os, de os van zijn naaste verwondt, zodat deze sterft dan zullen zij de levende os verkopen en het geld ervoor verdelen en ook (het geld van de opbrengst van) de dode os zullen zij verdelen. Zie overigens Baba Kama 33b waaruit blijkt dat het ossen betreft die gelijke waarde hebben. Wanneer de os van de eigenaar van de dode os meer waarde heeft gehad dan de levende os van de eigenaar van de stotende os dan krijgt de eigenaar van de gedode os de meerwaarde van de dode os uitgekeerd en krijgen de eigenaar van de dode en de levende os de helft van de restwaarde van de dode os uitgekeerd. 11

Dubbele schadevergoeding wordt bij diefstal betaald door de dief. Zie Exodus, Sjemot 22:3: ‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫י‬e‫ׁשנַּי ִם‬ ְ e‫ ַּחי ִים‬e‫שֶׁה‬e‫עַּד‬e‫חֲמֹור‬e‫עַּד‬e‫מִּׁשֹור‬e‫ ַּה ְגנֵּבָה‬e‫ ְבי ָדֹו‬e‫תִ ָמצֵּא‬e‫ ִה ָמצֵּא‬e‫“ ִאם‬indien datgene wat gestolen is (het dier) levend in het bezit (van de dief) wordt aangetroffen hetzij os, hetzij ezel of een lam dan zal hij dubbel betalen”. Zie ook hier de opmerking van Rasji: ‫מכר‬e‫ולא‬e‫טבח‬e‫שלא‬e,‫ברשותו‬e:‫( אם המצא תמצא בידו‬wanneer datgene wat gestolen) is nog in zijn bezit (in bezit van de dief) wordt aangetroffen etc.: namelijk dat hij (de dief in tegenstelling tot Exodus, Sjemot 21:37) dit dier niet geslacht en niet verkocht heeft. En in dat geval dient de dief de waarde van een levend dier dubbel terug te betalen (en niet van een dood of geslacht dier, zie Baba Kama 62b). 12

Dit is het geval wanneer de dief een koosjer dier, behema, steelt en verkoopt of dit slacht.

Verkrachting of aanranding van een naära, ‫נערה‬, een maagdelijk meisje dat een leeftijd heeft van minder dan twaalf en een half jaar (dus een leeftijd van minder dan zes maanden na haar bat mitsva, ‫מצוה‬e‫בת‬, haar kerkelijke meerderjarigheid). Zie Deuteronomium, Devariem 22:28-29: ‫ ְונִ ְמצָאּו‬e‫ ִעמָּה‬e‫ׁשכַּב‬ ָ ‫ ְו‬e‫ּותְ ָפשָּה‬e‫א ָֹּרשָה‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫בְתּולָה‬e)‫נער‬e‫(כתיב‬e‫נַּע ֲָרה‬e‫אִיׁש‬e‫י ִ ְמצָא‬e‫“ כִי‬Wanneer een man met een maagdelijke meisje werd aangetroffen dat nog niet verloofd was en hij had zich aan haar vergrepen en hij lag met haar”. ‫יָמָיו‬e‫כָל‬e‫ׁש ְּלחָּה‬ ַּ e‫יּוכַּל‬e‫ֹלא‬e‫ ִענָּה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫תַּ חַּת‬e‫ ְל ִאּׁשָה‬e‫תִ ְהי ֶׁה‬e‫וְלֹו‬e‫ ָכסֶׁף‬e‫ ֲח ִמּׁשִים‬e)‫הנער‬e‫(כתיב‬e‫ ַּהנַּע ֲָרה‬e‫ ַּל ֲאבִי‬e‫ ִעמָּה‬e‫ַּּׁש ֹּכֵּב‬ e ‫ה‬e‫ ָהאִיׁש‬e‫“ ְונָתַּ ן‬Dan zal de man die bij haar gelegen heeft vijftig (zilveren) sjekels aan de vader van het meisje geven en 13

7

‫והמוציא שם רע בשלשה‬ en gevallen van smaad14 is15 (eveneens) een rechtbank bestaande uit drie (rechters) bevoegd. ‫דברי ר"מ‬ Althans volgens Rabbi Meïr. ‫וחכמים אומרים‬ Maar de (andere) geleerden zeggen: ‫מוציא שם רע בעשרים ושלשה‬ betreft het een geval van smaad16 dan moet dat worden beoordeeld door (een hogere rechtbank bestaande uit) drieëntwintig (rechters), ‫מפני שיש בו דיני נפשות‬e omdat het bij deze (laatste casus) wellicht over een halszaak gaat17. ‫מכות בשלשה‬ Betreft het (een geval dat iemand een straf boven het hoofd hangt van) zweepslagen18 dan (is een rechtbank bestaande uit) drie rechters (bevoegd). ‫משום רבי ישמעאל אמרו בעשרים ושלשה‬ (Maar) in naam van Rabbi Jisjmaël wordt gezegd dat (in een dergelijk geval waarbij zweepslagen als straf zouden kunnen worden uitgedeeld) (slechts een rechtbank bestaande uit) drieëntwintig (rechters bevoegd is). ‫עיבור החדש בשלשה‬ Het inlassen19 (van al of niet een extra dag) in een maand20 (wordt) door (een rechtbank van) drie (rechters bepaald). hem zal zij tot vrouw zijn, aangezien hij haar geweld heeft aangedaan; en hij zal haar al zijn dagen niet kunnen wegsturen”. Motsi sjem ra, ‫רע‬e‫שם‬e‫מוצוא‬, letterlijk: iemand een slechte naam bezorgen; dus een geval van smaad, zoals bijvoorbeeld het geval dat een man zijn pas gehuwde vrouw valselijk beschuldigt dat zij geen maagd meer was bij het aangaan van de eerste gemeenschap na het sluiten van het huwelijk. 14

15

Zie Exodus, Sjemot 22:13-20.

16

Zie noot 14.

17

Wanneer de vrouw immers schuldig wordt bevonden dan is zij de doodstraf schuldig door steniging en in dit geval (bij het uitspreken van een doodstraf) is een rechtbank met drieëntwintig rechters noodzakelijk. (Zie Exodus, Sjemot 22:20-23). ‫מקראי‬e).‫י‬e‫(דף‬e‫בגמרא‬e‫מפרש‬e‫ורבנן‬e‫ישמעאל‬e'‫דר‬e‫טעמא‬e‫ארבעים‬e‫מלקות‬e.‫ מכות‬betreft het (een geval dat als straf) zweepslagen (worden uitgedeeld) etc. namelijk malkoet, veertig zweepslagen en de reden hiervan wordt door Rabbi Jisjmaël (die van mening is dat in een geval dat er zweepslagen moeten worden gegeven als straf, dat door een rechtbank bestaande uit drieëntwintig rechters moet worden beoordeeld) en door de rabbijnen genoemd in de Gemara (Sanhedrin 10a). (Rasji) Zie ook Deuteronomium, Devariem 25:1-4. 18

19

De joodse maand- en jaarcyclus is gebaseerd op de omwenteling van de maan rond de aarde en is dus gebaseerd op de maancyclus die negenentwintigen en een halve dag duurt (zie Rosj Hasjana 29a). Een maand kan niet bestaan uit halve dagen en derhalve kan een maand of dertig of negenentwintig dagen duren. Derhalve wordt door de rechtbank soms een dag extra (dertigste dag) in een maand ingelast. De discussie hierover vindt plaats in dit hoofdstuk (10b). 8

‫עיבור השנה בשלשה דברי ר"מ‬ Het inlassen21 (van al of niet een extra maand) in een jaar22 (wordt) door (een rechtbank van) drie (rechters bepaald)23, althans naar de mening van Rabbi Meïr. ‫רבן שמעון בן גמליאל אומר‬ Rabbi Sjimon ben Gamliël zegt: ‫בשלשה מתחילין‬ men begint (de discussie over het inlassen van een extra maand in een jaar in een rechtbank) met drie (rechters) ‫ובחמשה נושאין ונותנין‬ en met vijf (rechters) wordt (de discussie hierover) op een hoger echelon gebracht, ‫וגומרין בשבעה ואם גמרו בג' מעוברת‬ maar indien men eenduidig tot de slotsom is gekomen (inzake het inlassen van een extra jaar) bij een rechtbank met drie rechters dan is er (sprake van) een (volgens de halacha geldig) inlassen (van een extra maand). ‫סמיכת זקנים ועריפת עגלה בשלשה דברי ר' שמעון‬ Voor het semicha, het (stevig) opleggen24 van de handen25 (op een offerdier tijdens de dienst in de tempel bij een offer voor de gemeente) door de zekéniem, de oudsten en voor ‫מפרש‬e‫בגמרא‬e.‫ עיבור החדש‬het inlassen van een extra (dag in een) maand etc.: dit wordt in de Gemara uitgelegd. 20

21

Een maanjaar bestaat uit twaalfmaal negenentwintig en een halve dag dus uit 354 dagen. Dit is veel minder dagen dan een kalender gebaseerd op een zonnejaar (driehonderd vijfenzestig dagen). Om te voorkomen dat de feesten die in een bepaalde tijdsperiode in het jaar gevierd moeten worden, zoals in de maand Nisan, in de lente Pesach, dient de joodse jaarberekening op basis van maanmaanden te worden aangepast zodat de feesten steeds in een bepaald jaargetijde kunnen plaatsvinden en niet kunnen verschuiven naar een ander jaargetijde, zoals dit bijvoorbeeld in de Islam het geval is waarbij Ramadan op verschillende jaargetijden in het jaar kan vallen. Ten einde de feestdagen te fixeren op een vaste tijd in een bepaald jaargetijde wordt iedere zeven jaar een tweede maand Adar (Adar Sjenie) ingelast. Een dergelijk schrikkeljaar wordt door de Rabbinale rechtbank vastgesteld. e‫שמעון‬e'‫דר‬e‫מילתיה‬e‫בגמרא‬e‫כדאמרינן‬e‫והתקופה‬e‫האביב‬e‫מפני‬e‫לעבר‬e‫צריכין‬e‫אם‬e‫ורואין‬e‫יושבין‬e‫ב"ד‬e‫שהיו‬e.‫עיבור השנה‬ ‫בברייתא‬e‫בגמרא‬e‫ מיפרשא‬het inlassen (van al of niet een extra maand) in een jaar etc.: en dit wordt in de Gemara (10b) door Rabbi Sjimon uitgelegd aan de hand van een baraita, namelijk het geval dat de rechtbank, het Beet Din bijeen is en men beziet of het noodzakelijk is dat men een extra maand (Adar II) (in het jaar) moet inlassen wegens een dreigende verschuiving van een bepaalde Jom Tov, feestdag over bijvoorbeeld de tijd van de lente-equinox (het lentepunt). 22

‫צבור‬e‫של‬e‫דבר‬e‫העלם‬e‫פר‬e‫ראש‬e‫על‬e.‫ סמיכת זקנים‬het opleggen van de handen (op de kop van het offerdier tijdens de tempeldienst) etc.: op de kop van een jong kalf inzake een offer voor de gemeente. (Rasji) 24

De rite van de handen stevig opleggen, ‫סמיכה‬, semiecha op de kop van een jong kalf geschiedt bij de meeste dieroffers. De semiecha wordt o.a. beschreven in Leviticus, Vajikra 4:13-15: ‫ ְו ָאׁשֵּמּו‬e‫שֶׁינָה‬e‫תֵּ ָע‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמצְֹות‬e‫ ִמכָל‬e‫ַאחַּת‬e‫ ְועָשּו‬e‫ ַּה ָקהָל‬e‫ ֵּמעֵּינֵּי‬e‫ ָדבָר‬e‫ ְונֶׁ ְעלַּם‬e‫יִׁשְגּו‬e‫יִש ְָראֵּל‬e‫עֲדַּ ת‬e‫כָל‬e‫“ ְו ִאם‬en indien de gehele gemeente van Jisraël een vergissing heeft gemaakt en deze zaak verborgen was gebleven voor de ogen van de gehele vergadering en men had iets gedaan wat juist niet gedaan had mogen worden dan laadt men hierdoor schuld op zich”. ‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ ְו ֵּהבִיאּו‬e‫ ְל ַּחטָאת‬e‫ ָבקָר‬e‫בֶׁן‬e‫ּפַּר‬e‫ ַּה ָקהָל‬e‫ ְו ִהק ְִריבּו‬e‫ה‬eָ ‫ ָעלֶׁי‬e‫ ָחטְאּו‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ַּה ַּחטָאת‬e‫“ וְנֹודְ עָה‬En wordt nu de zonde waardoor men schuld op zich had geladen bekend dan moet de vergadering een var, een jong rund tot zondoffer brengen en men moet dat (jonge rund) brengen voor de tent der samenkomst”. 25

9

het ariefat egla, het breken26 van de nek van een vaars, is (een rechtbank bestaande uit) drie (rechters, bevoegd), althans volgens Rabbi Sjimon. ‫ר' יהודה אומר בחמשה‬ Maar Rabbi Jehoeda zegt: vijf (rechters zijn bevoegd in dit geval). ‫החליצה והמיאונין בשלשה‬ Voor een chalitsa27, het uittrekken28 en wegwerpen van een schoen29 (door een weduwe) en de mijoen, de weigering30 is (een rechtbank bestaande uit) drie (rechters bevoegd).31 ‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫ ַּהּפָר‬e‫אֶׁת‬e‫ׁשחַּט‬ ָ ‫ ְו‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנֵּי‬e‫ ַּהּפָר‬e‫ר ֹּאׁש‬e‫עַּל‬e‫י ְ ֵּדיהֶׁם‬e‫אֶׁת‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫ז ִ ְקנֵּי‬e‫“ וְסָ מְ כּו‬En de oudsten van de gemeente, Eda moeten hun handen op de kop van de var leggen voor de Eeuwige; en men zal daarop de var voor de Eeuwige slachten”. Rasji verklaart als volgt: ‫סנהדרין‬e‫אלו‬e:‫ עדת ישראל‬de Eda, de gemeente van Jisraël etc.: i.c. het Sanhedrin (het Hooggerechtshof). ‫מותר‬e‫שהוא‬e‫שבתורה‬e‫כריתות‬e‫מכל‬e‫באחת‬e‫להורות‬e‫טעו‬e:‫ ונעלם דבר‬en deze zaak was verborgen gebleven etc.: zij (de leden van het Sanhedrin) hadden zich vergist door te beslissen over een zaak waarvan het verboden was in de Tora en die met uitroeiing (uitgevoerd door de Hemel) wordt bestraft, dat deze zaak wel geoorloofd was (zie Horajot 8a). ‫פיהם‬e‫על‬e‫צבור‬e‫שעשו‬e:‫( הקהל ועשו‬En indien) de (gehele) gemeente (van Jisraël) … men had iets gedaan etc.: (en deze uidrukking wil zeggen) dat de gemeente dit had gedaan op basis van een uitspraak van het (het Sanhedrin). (Zie Horajot 2a). 26

Zie Deuteronomium, Devariem 21:1-9. De Tora gebiedt dat wanneer iemand vermoord wordt aangetroffen in een veld de inwoners van de stad die het meest dichtbij gelegen is een kalf moeten nemen dat nimmer een juk heeft gedragen. Dit kalf moet naar de plek gevoerd worden waar de moord plaatsvond en onthoofd worden: ‫ ִהכָהּו‬e‫מִי‬e‫נֹודַּע‬e‫ֹלא‬e‫שדֶׁ ה‬ ָ ‫ ַּב‬e‫נֹּפֵּל‬e‫ל ְִרׁשְתָ ּה‬e‫לְָך‬e‫נ ֹּתֵּ ן‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ַּבאֲדָ מָה‬e‫ ָחלָל‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫“ כִי‬wanneer in het land dat de Eeuwige, jullie God je geeft om dit in bezit te nemen, iemand wordt aangetroffen die op een veld ligt en doodgeslagen is en niet bekend is wie hem heeft doodgeslagen”. ‫ ֶׁה ָחלָל‬e‫ ְסבִיב ֹּת‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֶׁהע ִָרים‬e‫אֶׁל‬e‫ּו ָמ ְדדּו‬e‫וְׁש ֹּ ְפטֶׁיָך‬e‫ז ְ ֵּקנֶׁיָך‬e‫ְויָצְאּו‬ “Dan moeten de oudsten en de gerechtsambtenaren naar buiten trekken en de afstand meten naar (hun respectievelijke) woonplaatsen vanaf (de plaats van het delict) waar het slachtoffer dood ligt”. ‫בְע ֹּל‬e‫ׁשכָה‬ ְ ‫ ָמ‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫בָּה‬e‫ ֻעבַּד‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ָבקָר‬e‫ ֶׁעגְלַּת‬e‫ ַּההִוא‬e‫ ָהעִיר‬e‫ז ִ ְקנֵּי‬e‫ ְו ָלקְחּו‬e‫ ֶׁה ָחלָל‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּהקְרֹּבָה‬e‫ ָהעִיר‬e‫“ ְו ָהי ָה‬En het zal geschieden dat de oudsten van de stad die het meest dichtbij de plaats van delict ligt, een jong kalf moeten nemen waarmee nog niet gewerkt is dat nog geen juk gedragen heeft”. ‫ ַּבנָחַּל‬e‫ ָה ֶׁעגְלָה‬e‫אֶׁת‬e‫ׁשם‬ ָ e‫ ְוע ְָרפּו‬e‫ע‬eַּ ‫יִז ֵָּר‬e‫וְֹלא‬e‫בֹו‬e‫י ֵּ ָעבֵּד‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫אֵּיתָ ן‬e‫נַּחַּל‬e‫אֶׁל‬e‫ ָה ֶׁעגְלָה‬e‫אֶׁת‬e‫ ַּההִוא‬e‫ ָהעִיר‬e‫ז ִ ְקנ ֵּי‬e‫ְהֹורדּו‬ ִ ‫ו‬ En de oudsten van die stad moeten dat jonge kalf voeren naar de bedding van een beekdal waar noch in de bedding noch langs de boorden gewerkt en gezaaid kan worden; en daar zullen zij de nek van het kalf breken in de beek”. Zie verder pasoek 5 tot en met 9. Zie de verklaring van Rasji inzake het woord ‫עריפה‬, ariefa, breken (van de nek): e‫ערפה‬e‫קוצץ‬e:‫וערפו‬ e‫זה‬e‫של‬e‫הריגתו‬e‫על‬e‫לכפר‬e,‫פירות‬e‫עושה‬e‫שאינו‬e‫במקום‬e‫ותערף‬e‫פירות‬e‫עשתה‬e‫שלא‬e‫שנתה‬e‫בת‬e‫עגלה‬e‫תבא‬e‫הקב"ה‬e‫אמר‬e.‫בקופיץ‬ ‫פירות‬e‫לעשות‬e‫הניחוהו‬e‫ שלא‬en zij zullen ariefa doen, zij zullen de nek breken etc.: men hakt (na het breken van) de nek (van het kalf) met een bijl (van de romp) af; de Heilige geloofd zij Hij zei: er dient een jong kalf dat nog geen jaar is en dat nog geen (vruchten) nakomelingen heeft voortgebracht, gebracht te worden naar een plek die (eveneens) geen vruchten voortbrengt om verzoening te doen jegens deze (persoon), die geen vruchten (nakomelingen) meer kan voortbrengen (zie ook Sota 46a). 27

In de Tora wordt opgedragen tot het zwager- of leviraathuwelijk: wanneer een man kinderloos sterft dan zijn één van de ongehuwde broers van deze man verplicht met de weduwe te huwen. Zulk een huwelijk heet een leviraat huwelijk of ‫ייבום‬, jiboem. Zolang er geen leviraathuwelijk heeft plaatsgevonden, mag de weduwe met niemand anders in het huwelijk treden. Indien de zwager weigert te huwen met de weduwe en dus formeel het leviraat huwelijk, ‫ייבום‬, jiboem weigert dan dienen de zwager en de weduwe voor de rechtbank te verschijnen om het ritueel van de ‫חליצה‬, chalitsa uit te voeren: hierbij trekt de vrouw voor de rechtbank haar schoen uit en dient zij naar haar zwager te spuwen en vervolgens te verklaren (zie Deuteronomium, Devariem 25:5-10). 10

Zie o.a. vers, pasoek 9: e‫בֵּית‬e‫אֶׁת‬e‫י ִ ְבנֶׁה‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ָל ִאיׁש‬e‫י ֵּ ָעשֶׁה‬e‫ ָככָה‬e‫וְָאמ ְָרה‬e‫ ְו ָענְתָ ה‬e‫ ְב ָפנָיו‬e‫ ְוי ְָרקָה‬e‫ ַּרגְלֹו‬e‫ ֵּמעַּל‬e‫נַּעֲלֹו‬e‫ ְו ָח ְלצָה‬e‫ ַּהז ְ ֵּקנ ִים‬e‫ ְלעֵּינֵּי‬e‫ ֵּאלָיו‬e‫י ְ ִבמְתֹו‬e‫ְונִ ְגׁשָה‬ ‫“ ָאחִיו‬dan zal de vrouw van zijn (overleden) broer hem naderbij komen voor de ogen van de oudsten en haar schoen uittrekken. En zij zal hem in de richting van zijn gezicht spuwen en hem beantwoorden en zeggen: zo zal het gebeuren met de man die niet het huis van zijn broer wil opbouwen”. 28

Zie Rambam Hilchot Jiboem Wachalitsa 7:15 waar het volgende staat: ,‫תצא משום אחות אישה‬--‫ ומת אחד מהן‬,‫ היו שתיהן קטנות הראויות למאן או חירשות‬,‫שני אחין נשואין לשתי אחיות‬ ‫תצא משום אחות אישה; מת בעל‬--‫ ומת בעל הקטנה‬,‫ היו אחת גדולה ואחת קטנה‬.‫ופטורה מן החליצה ומן הייבום‬ ‫ ותהיה גדולה זו מותרת ליבמה‬,‫מלמדין את הקטנה שתמאן בבעלה‬--‫הגדולה‬ Wanneer twee broers nissoeïen, een formele huwelijksceremonie hadden gehad met twee minderjarige zusters en deze twee zusters derhalve door middel van mioen een verdergaande huwelijksrelatie mochten weigeren of wanneer in het geval (deze broers) volkomen aangeboren doof waren en één van de broers kinderloos zou sterven dan is de vrouw van deze overleden broer niet verplicht noch chalitsa en jiboem (respectievelijk een schoen naar haar zwager te gooien, omdat deze weigert met haar te trouwen en een zwagerhuwelijk aan te gaan) te doen, omdat zij de zuster is van de vrouw van haar javam, zwager. (De beide zusters hebben dezelfde status en het huwelijk tussen de zuster met de man die nog in leven is, wordt gecontinueerd. Er is geen opdracht voor de andere broer een jiboem te verrichten, want het huwelijk tussen hem en zijn andere jewama, schoonzus zou slechts op basis van de wet door de rabbijnen ingesteld zijn). Wanneer nu van de zusters één wel en de ander niet meerderjarig was en de man (in de zin van nissoeïen) van de minderjarige zuster gestorven was, kinderloos zou sterven dan is de vrouw van de gestorven man noch verplicht tot chalitsa noch tot jiboem omdat zij de zuster is van de vrouw van de javam. Wanneer de man van de oudere zuster kinderloos was gestorven dan moet men de jongere zuster instrueren haar huwelijk te weigeren met haar zwager door middel van mioen (weigering), zodat ze haar oudere zuster de kans geeft om jiboem te verrichten (het huwelijk tussen de oudere man en haar zuster is bindend volgens de wet van de Tora). Tegenwoordig is zowel bij de Asjkenaziem als de Sefardiem het weigeren van een zwagerhuwelijk verplicht. ‫חליצה‬e‫מצות‬e‫בפרק‬e‫לה‬e‫יליף‬e‫ביבמות‬e.‫ חליצה בשלשה‬voor chalitsa is (een rechtbank van) drie (rechters bevoegd) etc.: in Jebamot wordt dit uit de doeken gedaan in het hoofdstuk betreffende het gebod op chalitsa (Rasji). (Zie 101a). 29

30

Zowel de chalitsa, de procedure van het uittrekken van de schoen als de mioen, het achteraf weigeren van het huwelijk door een minderjarig meisje dat gearrangeerd was door haar moeder of haar broer nadat haar vader was gestorven, werden mondeling zonder geschreven akte (zoals dit bij huwelijk en echtscheiding wel verplicht was) verricht en vallen onder dezelfde categorie qua uitvoering, namelijk alleen het uitspreken van de weigering en het uitrekken en gooien van de schoen voor de rechtbank bestaande uit drie personen. e‫דכל‬e‫בעינן‬e‫ובשלשה‬e‫תחתיו‬e‫גדלה‬e‫שלא‬e‫זמן‬e‫כל‬e‫במיאון‬e‫גט‬e‫בלא‬e‫יוצאה‬e‫לדעתה‬e‫ואחיה‬e‫אמה‬e‫שהשיאוה‬e‫קטנה‬e‫יתומה‬e.‫מיאונין‬ e‫קדשה‬e‫כן‬e‫אם‬e‫אלא‬e‫כלום‬e‫קטנה‬e‫קדושי‬e‫דאין‬e‫בעיא‬e‫לא‬e‫מיאון‬e‫אפילו‬e‫דמדאורייתא‬e‫דרבנן‬e‫ומיאונין‬e‫תקון‬e‫דאורייתא‬e‫כעין‬e‫רבנן‬e‫דתקון‬ ‫הזה‬e‫לאיש‬e‫נתתי‬e‫בתי‬e‫את‬e)‫כב‬e‫(דברים‬e‫דכתיב‬e‫ אביה‬Mijoeniem, het weigeren (van het daadwerkelijke huwelijk) etc.: een klein meisje (wiens vader gestorven is) die door haar moeder of haar broers is uitgehuwelijkt kan zich hieruit zonder (geschreven) scheidingsakte, get onttrekken door middel van mijoen, een formele weigering (van deze uithuwelijking) zolang ze nog niet volwassen is geworden, omdat een dergelijke verbintenis miderabbanan, door de Rabbijnen is ingesteld en achteraf door het meisje kan worden geweigerd; er is slechts sprake van een formele relatie in het huwelijk in geval van een (volwassen) meisje, zoals (bijvoorbeeld geadstrueerd wordt in Deuteronomium, Devariem 22:16 en) er geschreven is: ‫ה‬eָ ‫שנָ ֶׁא‬ ְ ִ ‫ ַּוי‬e‫ ְל ִאּׁשָה‬e‫ ַּהז ֶׁה‬e‫ ָלאִיׁש‬e‫נָתַּ ִתי‬e‫ ִב ִתי‬e‫אֶׁת‬e‫ ַּהז ְ ֵּקנִים‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּהנַּע ֲָרה‬e‫ ֲאבִי‬e‫“ וְָאמַּר‬en toen zei de vader van het meisje tot de oudsten: mijn dochter heb ik gegeven aan deze man en hij heeft haar versmaad”. (Rasji) 31

11

‫נטע רבעי ומעשר שני שאין דמיו ידועין בשלשה‬ Voor de schatting van de waarde van fruit van het vierde oogstjaar32 (dat gelost moet worden) , neta revaï33 en van de tweede tiende, maäser sjenie34 waarvan de waarde onbekend35 is (en getaxeerd moet worden), is (een rechtbank met) drie (rechters bevoegd). ‫ההקדשות בשלשה‬ Voor (de schatting van de waarde van oorspronkelijk voor) de tempel bestemde gewijde producten36, (die gelost worden) is (een rechtbank met) drie37 (rechters bevoegd).

‫רבעי‬e‫נטע‬, neta revaï, producten van vruchtbomen die zo genoemd worden in het vierde jaar vanaf de eerste keer dat de bomen geplant zijn. Deze producten moesten worden behandeld op dezelfde wijze als maäser sjenie (zie volgende noot). In dit geval van de Misjna moest de waarde van deze producten dus ook in geldwaarde geschat worden om deze te kunnen lossen. Het geld dat aldus verkregen werd, moest in Jeruzalem besteed worden. 32

‫שני‬e‫מעשר‬e‫וכן‬e‫המעות‬e‫על‬e‫לחללו‬e‫בא‬e‫אם‬e.‫ נטע רבעי‬neta revaï, vruchten van het vierde jaar etc.: wanneer men deze vruchten wil lossen (vrijkopen) met geld evenals dit het geval is met maäser sjenie (zie volgende noot). (Rasji) 33

‫מעשר‬, het tiende, maäser: het brengen van de eerste vruchten van de oogst (van de zeven soorten van het land Jisraël, sjivát haminiem, zie Devariem 8:8) naar de Tempel volgens Devariem 26:2 welke volgens een vaste ceremonie moesten worden overhandigd aan de Koheen, priester onder het zeggen van een vast gebedsformulier (Devariem 26:5-11). Het opzijzetten van de eerstelingen, de eerste vruchten (bikoeriem) geschiedde in het eerste, tweede, vierde en vijfde jaar van een cyclus van zeven jaar. Zie ook Devariem 14:22-29 en 26:12 en 28:14. 34

Het eerste tiende heffing, maäser risjon, ‫ראשון‬e‫ מעשר‬werd volgens Numeri, Bamidbar 18:21-26 aan de Levieten jaarlijks als heffing gegeven, omdat deze geen erfdeel kregen toebedeeld bij de verdeling van het joodse land onder de stammen (zie ook Deuteronomium, Devariem 14:22-26). Op hun beurt moesten de Levieten weer een tiende hiervan vertienden en dit aan de Kohaniem, priesters geven de zogenaamde troemat hamaäser of troema, dat wel gewijd voedsel was en slechts gegeten mocht worden door de Koheen, priester als hij tahor, ritueel rein was. Het eerste tiende had geen speciale wijding of heiligheid. Als de Levieten deze ontvangen hadden mochten de Levieten deze weer doorverkopen of verhandelen voor andere goederen. Het zogenaamde ‫שני‬e‫מעשר‬, tweede tiende behelsde dat speciaal de eerstelingen, bikoeriem van het eerste, tweede, vierde en vijfde jaar van de zevenjaar cyclus naar Jeruzalem gebracht moesten worden om daar genuttigd te worden. In het geval dat de plek waar het betreffende product was geoogst te ver van Jeruzalem lag of zou bederven onderweg, moest de geldelijke waarde van dit product in Jeruzalem verteerd worden en moest hiervoor etenswaar daar in Jeruzalem gekocht worden en daar ter plekke gegeten worden (zie Devariem 14:22-27). De schatting van de waarde van deze producten was een taak voor de rechtbank, bestaande uit drie rechters. Ten slotte was er nog een tiende dat aan de armen gegeven moest worden, het zogenaamde ‫עני‬e‫מעשר‬, het armen tiende dat in het derde en zesde jaar van de sjemita cyclus werd gedoneerd. ‫בשוק‬e‫שער‬e‫להם‬e‫שאין‬e‫והרקיבו‬e‫פירות‬e‫כגון‬e.‫ שאין דמיהן ידועין‬waarvan de waarde onbekend is (en geschat moet worden) zoals de vruchten die naar Jeruzalem gebracht werden en die geen vaste marktprijs hadden. (Rasji) 35

Hekdesj, ‫ הקדש‬letterlijk: geheiligd of kodesj, ‫( קדש‬meervoud: ‫הקדשות‬, hekdesjot) voedsel dat bestemd was voor de tempel en dat in Jeruzalem gegeten diende te worden. Wanneer dit voedsel echter gelost was (en het geld hiervoor plus een vijfde deel in de waarde van sjekels naar de tempel was gebracht) 36

12

‫הערכין המטלטלים בשלשה‬ Voor waardeschattingen van (personen38 of) roerende goederen39 is (een rechtbank met) drie (rechters bevoegd)40. ‫ר' יהודה אומר אחד מהן כהן‬ Rabbi Jehoeda zegt dat één van deze (bovengenoemde drie rechters) een Koheen moet zijn. ‫והקרקעות תשעה וכהן‬ En de (waardebepaling) van (gewijde41) grond42 dient te geschieden door negen (rechters43) en een Koheen44.

dan kon dit voedsel buiten Jeruzalem gegeten worden door een gewone Jisraëliet (zie Devariem 14:22 e.v.). ‫לשומן‬e‫שלשה‬e‫צריך‬e‫לפדותן‬e‫הבא‬e.‫ וההקדשות‬gewijd voedsel bestemd voor de tempel, hekdesjot etc.: echter wanneer iemand deze gewijde producten wil lossen dan moet de waarde hiervan geschat worden door drie (beëdigde) taxateurs. (Dat wil zeggen door een formele rechtbank bestaande uit drie rechters). (Rasji) 37

38

Deze misjna (dit citaat uit de Misjna) wordt uitvoerig behandeld in (Sanhedrin) 14b en 15a. Indien iemand een belofte op zich neemt bijvoorbeeld een kostbare vaas of zichzelf aan de tempel te doneren dat dient de waarde van het geschonken object of de maatschappelijke of economische waarde van de persoon zelf geschat te worden door drie bevoegde rechters. De schatting moet adequaat gebeuren want op het moment dat een persoon zichzelf (qua waarde) “schenkt” aan de tempel dan wel een object (zoals een kostbare vaas) aan de tempel schenkt dan is deze persoon of de vaas hekdesj, gewijd en is men verplicht de werkelijke geldelijke waarde ‫דמים‬e‫לשום‬, lesjoem damiem te geven aan de tempel. Wanneer men namelijk te laag taxeert (en dat kan gebeuren als er maar één taxateur of bevoegde rechter is) dan zou die persoon of dat die vaas onder de wetten van meïla, ‫ מעילה‬hetgeen betekent dat die persoon of die vaas als gewijd voorwerpt gebruikt wordt na lossing terwijl dit verboden is omdat de opgegeven waarde te weinig was. In het laatste geval is er dus sprake van overtreding van de wetten op meïla, ‫ מעילה‬waardoor men een geldelijke boete verschuldigd is. 39

De waarde van deze roerende goederen was gewijd aan de tempel (hekdesj).

‫מפרש‬e‫בגמרא‬e.‫ הערכין המטלטלין‬voor taxaties van roerende goederen etc.: dit wordt in de Gemara uitgelegd (Sanhedrin14a). (Rasji) 40

41

Dat wil zeggen: land dat door een persoon aan de tempel is geschonken en daardoor gewijd, hekdesj is. Indien nu deze persoon zichzelf wil “lossen” dan dient zijn waarde in het economisch verkeer geschat te worden. In de Gemara wordt uitgelegd dat niet de individuele waarde van een persoon wordt getaxeerd, maar de waarde in het algemeen. De schatting is namelijk afhankelijk van de categorie personen tot welke deze individu behoort. (De persoon wordt niet persoonlijk getaxeerd, maar hij wordt als lid van een de groep getaxeerd, bijvoorbeeld een slaaf, een pachter, een boer, een vorst die allen als behorend tot een bepaalde categorie een bepaalde waarde vertegenwoordigen etc.). ‫מקראי‬e‫להו‬e‫ויליף‬e‫מפרש‬e).‫טו‬e‫(דף‬e'‫בגמ‬e‫לפדותן‬e‫בא‬e‫אם‬e‫לשומן‬e‫כהן‬e‫והעשירי‬e'‫ט‬e‫צריך‬e‫הקדש‬e‫של‬e.‫ והקרקעות‬en de waardebepaling van grond etc.: dit betreft (grond of velden) die hekdesj zijn geworden (doordat ze aan de Tempel zijn geschonken) en de taxatie dient door negen (beëdigde taxateurs) te geschieden en tiende persoon is de Koheen die de taxatie van het object dient te verrichten in geval het object gelost wordt zoals dit in de Gemara wordt uitgelegd (15a). 42

43

Rechters, dat wil zeggen: beëdigde taxateurs. 13

‫ואדם כיוצא בהן‬ En voor (de waardebepaling) van een (vrij) individu45 geldt hetzelfde46. ‫דיני נפשות בעשרים ושלשה‬ Halsmisdaden47 en de bepalingen die hierbij van toepassing zijn (worden) door een rechtbank bestaande uit drieëntwintig (rechters beoordeeld). ‫הרובע והנרבע בעשרים ושלשה‬ Voor een beest dat sodomie pleegt dan wel iemand die sodomie pleegt is (een rechtbank bestaande uit) drieëntwintig48 (rechters) bevoegd, ‫שנאמר והרגת את האשה ואת הבהמה‬ want er is gezegd: “je zult de vrouw en het beest doden”49. ‫ואומר ואת הבהמה תהרוגו‬ En de (voorafgaande pasoek50) zegt51: “en het beest zul je doden”52. ‫וגו׳‬e‫הכהן‬e‫כערכך‬e‫בפרשה‬e‫כהן‬e‫דכתיב‬e.‫ אחד מהם כהן‬één van hen dient een Koheen te zijn etc.: omdat er geschreven is (in Vajikra 27:12 ‫י ִ ְהי ֶׁה‬e‫כֵּן‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ ְכע ְֶׁרכְָך‬e‫ ָרע‬e‫ּובֵּין‬e‫טֹוב‬e‫בֵּין‬e‫א ֹּתָ ּה‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫“ ְו ֶׁהע ֱִריְך‬En de Koheen zal een taxatie doen of deze nu goed of verkeerd is, de uitkomst zal zijn overeenkomstig de schatting van de Koheen”) in de afdeling (van Vajikra hoofdstuk 27) “het (de uitkomst) zal zijn overeenkomstig de schatting van de Koheen. (Rasji) 44

45

Een individu: niet zijnde een slaaf. ‫קדיש‬e‫מי‬e‫אדם‬e‫פריך‬e)‫(שם‬e‫ובגמרא‬e‫לשומו‬e‫עשרה‬e‫צריך‬e‫הקדש‬e‫מיד‬e‫עצמו‬e‫לפדות‬e‫הבא‬e.‫ ואדם‬een (vrij) individu etc.: voor iemand die zichzelf wil vrijkopen, omdat hij gewijd was (omdat hij zichzelf, dat wil zeggen: de waarde die deze persoon heeft als behorend tot een bepaalde categorie mensen, aan de tempel heeft gedoneerd) zijn tien mensen nodig om hem te taxeren en in de Gemara wordt deze terminologie (‫קדיש‬e‫מי‬e‫אדם‬, een mens die zichzelf hekdesj, gewijd aan de tempel heeft gemaakt) uitgelegd (in 15a). (Rasji) 46

Dat wil zeggen: de taxatie geschiedt door negen beëdigde taxateurs en een Koheen.

‫במתני‬e‫לה‬e‫יליף‬e‫לקמן‬e‫ושלשה‬e‫בעשרים‬e.‫ דיני נפשות‬wetten omtrent halsmisdaden (door personen gepleegd) etc.: dit moet door drieëntwintig rechters beoordeeld worden en dit wordt verderop in de Gemara toegelicht. (Rasji) 47

‫ליסקל‬e‫הבהמה‬e‫נידונית‬e‫לאיש‬e‫שנרבעת‬e‫ובהמה‬e‫אשה‬e‫שרבע‬e‫שור‬e.‫ הרובע והנרבע‬voor een beest dat sodomie pleegt dan wel iemand die sodomie pleegt etc.: (bijvoorbeeld) een os die met een vrouw sodomie pleegt of een beest dat zich voor sodomie laat gebruiken (door een man) en hieruit (uit de zinsopbouw en de nevenschikking in de pasoek Vajikra 20:16) wordt geleerd dat zowel de man (als de vrouw) als het beest gestenigd dienen te worden. (Rasji) 48

Zie Vajikra 20:16 ‫בָם‬e‫ ְדמֵּיהֶׁם‬e‫יּומָתּו‬e‫מֹות‬e‫ ַּה ְב ֵּהמָה‬e‫ ְואֶׁת‬e‫ ָה ִאּׁשָה‬e‫אֶׁת‬eeָ‫ ְוה ַָּרגְת‬e‫אֹּתָּה‬e‫ל ְִר ְבעָה‬e‫ ְב ֵּהמָה‬e‫כָל‬e‫אֶׁל‬e‫ב‬eַּ‫תִ קְר‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ְו ִאּׁשָה‬ “en in geval een vrouw een beest dusdanig benadert dat het met haar sodomie pleegt, zul je de vrouw en het beest doden, hun bloedschuld rust op henzelf”. Op de vrouw rust de doodstraf: daarvoor moet zij beoordeeld worden door een grote rechtbank van drieëntwintig rechters. Aangezien er in deze pasoek sprake is van juxtapositie, nevenplaatsing (hekesj, ‫ )היקש‬van het dier en de vrouw, wordt het dier ook beoordeeld door drieëntwintig rechters. Het principe van hekesj of juxtapositie is in feite gebruik maken van analogie: wanneer in geval x in pasoek a, y van toepassing is dan is in pasoek b (direct opvolgend op pasoek a dan wel dat geval y zelfs in pasoek a voorkomt) ook y van toepassing. De analogie werkt altijd langs twee kanten en is bilateraal. 49

50

Pasoek of bijbelcitaat.

‫כתיב‬e‫בנרבע‬e.‫ ואומר ואת הבהמה תהרוגו‬en de pasoek (Leviticus, Vajikra 20:15) zegt: en het beest zullen jullie doden etc.: deze pasoek die over het feit gaat dat een man met een beest sodomie pleegt. (Rasji) 51

14

‫שור הנסקל בעשרים ושלשה שנאמר השור יסקל וגם בעליו יומת‬ Voor een os die gestenigd53 moet worden54 (wegens het doodstoten van een mens) is (een rechtbank van) drieëntwintig55 (rechters bevoegd). ‫כמיתת בעלים כך מיתת השור‬ Zoals (in dit geval) individuen gedood56 worden57 (door steniging) zo wordt ook het beest gedood (gestenigd). ‫הזאב והארי הדוב והנמר והברדלס והנחש‬ Zie Vajikra 20:15 ‫תַּ הֲר ֹּגּו‬e‫ ַּה ְב ֵּהמָה‬e‫ ְואֶׁת‬e‫יּומָת‬e‫מֹות‬e‫ ִב ְב ֵּהמָה‬e‫ׁש ָכבְתֹו‬ ְ e‫י ִתֵּ ן‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫“ ְואִיׁש‬En een man die bij een dier ligt zal zeker gedood worden en het dier zul je ook doden”. e‫קל‬e.‫תסקל‬e‫הכתוב‬e‫אמר‬e‫לפיכך‬e,‫ידה‬e‫על‬e‫תקלה‬e‫לאדם‬e‫שבאה‬e‫מפני‬e‫אלא‬e,‫חטאה‬e‫מה‬e‫בהמה‬e‫חטא‬e‫אדם‬e‫אם‬e:‫ואת הבהמה תהרגו‬ e‫אבד‬e)‫ב‬e‫יב‬e‫(דברים‬e‫אומר‬e‫אתה‬e‫בדבר‬e‫כיוצא‬e.‫עבירה‬e‫לעבור‬e‫לחבירו‬e‫רעה‬e‫וגורם‬e‫לרע‬e‫טוב‬e‫בין‬e‫להבחין‬e‫שיודע‬e‫לאדם‬e‫וחומר‬ e‫תורה‬e‫אמרה‬e‫ידם‬e‫על‬e‫תקלה‬e‫שבאת‬e‫על‬e‫שומעין‬e‫ואינן‬e‫רואין‬e‫שאינן‬e‫אילנות‬e‫מה‬e,‫וחומר‬e‫קל‬e‫דברים‬e‫הרי‬e,‫המקומות‬e‫כל‬e‫את‬e‫תאבדון‬ ‫וכמה‬e‫כמה‬e‫אחת‬e‫על‬e‫מיתה‬e‫לדרכי‬e‫חיים‬e‫מדרך‬e‫חבירו‬e‫את‬e‫המטה‬e,‫וכלה‬e‫שרוף‬e‫ השחת‬het dier zul je doden etc.: als de man gezondigd heeft, op welke wijze heeft het dier gezondigd? Echter omdat er een stoornis (bij de man) voorkwam door toedoen (van het dier) zegt de pasoek: het (dier) moet door steniging gedood worden. Des te meer geldt dit voor een man die tussen goed en kwaad kan onderscheiden en iets slecht doet aan zijn naaste door een overtreding te begaan. Analoog aan deze zaak zegt de pasoek (Devariem 12:2): “vernietigen zul je alle plaatsen (waar de volkeren die je verdrijft, hun goden hebben gediend op de hoogten van de bergen en op de heuvels en onder elke schaduwgevende boom”). En je kunt zeker een kal vachomer een a forteriori redenering hierop van toepassing laten zijn, namelijk van het kleinere naar het grotere: indien bomen (die niet kunnen zien of horen) er de oorzaak van zijn dat een stoornis bij de mensen optreedt dat zij deze gaan aanbidden en de Tora zegt: “vernietigt hen (de bomen)”, “verbrandt hen”, “vaag ze weg” des te meer is een mens schuldig indien hij zijn naaste doet afdwalen van het pad des levens naar het pad van de dood (Torat Kohaniem 20:115). (Rasji) 52

‫ומת‬e‫אדם‬e‫שנגח‬e.‫ שור הנסקל‬een os die gestenigd moet worden etc.: (door het feit) dat deze een mens gestoten (gebeten of getrapt) heeft, zodat deze (mens) stierf. (Rasji) (Zie Exodus, Sjemot 21:28 en 21:29). 53

54

Wegens het feit dat deze een mens heeft doodgebeten of doodgetrapt.

e‫אשה‬e‫מה‬e‫לאשה‬e‫בהמה‬e‫ואיתקוש‬e‫רובע‬e‫היינו‬e‫בהמה‬e‫הבהמה‬e‫ואת‬e‫האשה‬e‫את‬e‫והרגת‬e‫להדדי‬e‫דאיתקוש‬e‫הרובע‬e‫כאדם‬e.‫בכ"ג‬ ‫בכ"ג‬e‫בהמה‬e‫אף‬e‫( בכ"ג‬voor een mens die door steniging gedood zou moeten worden is een rechtbank van) drieëntwintig (rechters bevoegd) etc.: omdat er sprake is van hekesj, nevenschikking, juxtapositie (in de Tora in Vajikra 20:16, namelijk, ‫ הרובע‬en ‫והנרבע‬evoor een beest dat sodomie pleegt dan wel een individu dat sodomie pleegt) waarbij de activiteiten van zowel het beest als de vrouw in de pasoek zijn nevengeschikt. Beide, de vrouw en het beest moeten gedood worden en nu de vrouw door drieëntwintig rechters beoordeeld moet worden dient dat ook voor het beest te gelden (wegens de nevenschikking van ‫ הרובע‬en ‫והנרבע‬emoeten zowel de vrouw als het beest die dezelfde straf krijgen ook beide door een rechtbank van drieëntwintig rechters beoordeeld worden). (Rasji) 55

e‫להך‬e‫יתרא‬e‫קרא‬e‫יומת‬e‫בעליו‬e‫דהאי‬e‫השור‬e‫מיתת‬e‫כך‬e‫ושלשה‬e‫עשרים‬e‫דבעי‬e‫דין‬e‫בית‬e‫מיתת‬e‫בחיוב‬e‫נידון‬e‫היה‬e‫אם‬e.‫כמיתת בעלים‬ ‫בגמ׳‬e‫טעמא‬e‫כדמפרש‬e‫קטלא‬e‫דנתחייב‬e‫ולא‬e‫ דרשא‬zoals (in dit geval) individuen gedood (gestenigd) worden etc.: dat wil zeggen: net zoals iemand (i.c. de eigenaar van de os) beoordeeld moet worden door een rechtbank bestaande uit drieëntwintig (rechters) in verband met het feit dat het gaat om een hals misdaad (die de dood verdient), zo moet ook de ter dood veroordeling van de os door een rechtbank bestaande uit drieëntwintig rechters beoordeeld worden. Echter de tekst van de Tora wordt zodanig geïnterpreteerd dat de eigenaar van de os niet noodzakelijkerwijs ter dood wordt gebracht, zoals in de Gemara (verderop 15b) wordt uitgelegd. (Rasji) 56

57

In de Gemara (15b) wordt een nuancering aangebracht. 15

(Is) iemand (gedood) door een wolf, een leeuw, een beer, een luipaard, een hyena58 of een slang59 ‫מיתתן בעשרים ושלשה‬ dan wordt hun doodstraf (door een rechtbank bestaande uit) drieëntwintig (rechters uitgesproken). ‫רבי אליעזר אומר כל הקודם להורגן זכה‬ Rabbi Eliëzer zegt: eenieder die (het desbetreffende dier doodde) voordat de rechtszitting plaatsvond, heeft zich verdienstelijk gemaakt. ‫רבי עקיבא אומר מיתתן בעשרים ושלשה‬ Rabbi Akiva zegt (echter): zij dienen pas terecht gesteld te worden (na het vonnis) door (een rechtbank bestaande uit) drieëntwintig (rechters). ‫אין דנין לא את השבט ולא את נביא השקר ולא את כהן גדול אלא על פי בית דין של שבעים ואחד‬ Voor de berechting van een stam60, een valse61 profeet, een Koheen Gadol (een Hogepriester), is alleen een gerechtshof bestaande uit eenenzeventig62 rechters bevoegd. ‫ואין מוציאין למלחמת הרשות אלא על פי בית דין של שבעים ואחד‬ Men mag slechts ten strijde trekken (voor een oorlog, niet zijnde een veroveringsoorlog63) met goedkeuring van het gerechtshof, bestaande uit eenenzeventig (rechters). ‫אין מוסיפין על העיר ועל העזרות אלא על פי בית דין של שבעים ואחד‬ De stad64 en het terrein van de tempel mag pas worden uitgebreid na toestemming van het gerechtshof bestaande uit eenenzeventig (rechters). ‫אין עושין סנהדריות לשבטים אלא על פי בית דין של שבעים ואחד‬ 58

‫היא‬e‫חיה‬e.‫ ברדלס‬bardeles, hyena etc.: dat is een wild dier. (Rasji)

‫הפרה‬e‫את‬e‫שנגח‬e‫בשור‬e'‫כו‬e‫ואחד‬e‫שור‬e‫אחד‬e‫בב"ק‬e‫דאמרינן‬e‫כשור‬e‫בסקילה‬e‫ונידונין‬e‫אדם‬e‫שהמיתו‬e.'‫ הזאב והארי כו‬is iemand door een wolf, een leeuw etc.: wanneer een mens (door toedoen van één van deze beesten) is gedood dan wordt dat betreffende beest veroordeeld tot steniging, evenals de os, zoals gezegd wordt in Baba Kama (54b in de Misjna:) zowel een os als ieder ander dier (worden aan elkaar gelijkwaardig beschouwd etc.). (Rasji) 59

Een ‫שבט‬, één van de twaalf stammen van Israël. ‫במזיד‬e‫ע"ז‬e‫שעבדו‬e‫שבט‬e‫של‬e‫רובו‬.‫ואין דנין לא את השבט‬ men berecht slechts dan een stam etc.: dat wil zeggen indien de meerderheid van de stam zich met opzet bezondigt aan afgodendienst, avoda zara. (Rasji) 60

‫ואחד‬e‫שבעים‬e‫דבעי‬e‫מנלן‬e‫בעי‬e).‫טז‬e‫(דף‬e'‫בגמ‬e‫בחנק‬e.‫ נביא השקר‬een valse profeet etc.: (de straf voor de valse profeet) bestaat uit verwurging zoals in de Gemara wordt uitgelegd (16a) en hiervoor is een Gerechtshof van eenenzeventig (rechters) nodig. (Rasji) 61

62

Dit is het Sanhedrin.

Een milchemet hasjichroer, ‫השחרור‬e‫מלחמת‬, een veroveringsoorlog in het kader van het in bezit nemen van het erets Jisraël, het land Israël ten tijde van Jehosjoea de zoon van Noen: het joodse volk had de plicht door middel van oorlog het land Kenaän, het aan Abraham, Jitschak en Jaäkov beloofde land op de zeven volkeren te veroveren. ‫ישראל‬e‫ארץ‬e‫את‬e‫לכבוש‬e‫שהיתה‬e‫יהושע‬e‫ממלחמת‬e‫לבד‬e‫רשות‬e‫קרי‬e‫מלחמה‬e‫כל‬e.‫ במלחמת הרשות‬een milchemet haresjoet, een oorlog met toestemming etc.: iedere oorlog die door Jisraël gevoerd wordt, heet een milchemet resjoet, een oorlog waarvoor toestemming nodig is, uitgezonderd de oorlogen die Jehosjoea (de zoon van Noen) voerde (hiervoor was een nadrukkelijke opdracht gegeven vanuit de Tora) en deze oorlogen dienden ertoe het land Israël te veroveren. (Rasji) 63

64

‫ירושלים‬e.‫( על העיר‬uitbreiding) van de stad etc.: i.c. Jeruzalem. (Rasji) 16

(Kleinere) gerechtshoven65 voor de stammen66 mogen alleen door de het Beet Din, het gerechtshof (het grote Sanhedrin) bestaande uit eenenzeventig rechters benoemd worden. ‫אין עושין עיר הנדחת אלא על פי בית דין של שבעים ואחד‬ Geen enkele stad kan bestempeld worden tot een ir hanidachat67, een afgewezen stad zonder het decreet van het Beet Din bestaande uit eenenzeventig (man). ‫אין עושין עיר הנדחת בספר‬ Een grensstad kan niet bestempeld68 worden tot een ir hanidachat69. ‫ולא שלש אבל עושין אחת או שתים‬ En ook kunnen geen drie steden tegelijkertijd tot een ir hanidachat bestempeld worden, maar dit kan wel met één of twee steden. ‫סנהדרין גדולה היתה של שבעים ואחד‬ Het grote Sanhedrin bestaat uit eenenzeventig (leden). ‫וקטנה של עשרים ושלשה‬ En een klein Sanhedrin bestaat uit drieëntwintig (leden). 65

Iedere stam kon een Gerechtshof bestaande uit drieëntwintig rechters (klein Sanhedrin) hebben doch alleen na toestemming van het Hooggerechtshof (grote Sanhedrin) uit Jeruzalem. e‫דין‬e‫בית‬e‫וצריכין‬e‫שעריך‬e‫בכל‬e‫לך‬e‫תתן‬e)‫טז‬e‫(דברים‬e‫כדכתיב‬e‫ועיר‬e‫עיר‬e‫בכל‬e‫כ"ג‬e‫של‬e‫קטנה‬e‫סנהדרי‬e‫מושיבים‬e‫שהיו‬e.‫סנהדריות‬ ‫בגמ׳‬e‫יליף‬e'‫וכו‬e‫ולהושיבם‬e‫לצאת‬e‫הגזית‬e‫שבלשכת‬e‫ הגדול‬Sanhedriot, gerechtshoven etc.: want er hadden kleinere Sanhedriot bestaande uit drieëntwintig rechters in iedere stad zitting, zoals voorgeschreven is (zie Deuteronomium, Devariem 16:18): ”(rechters en politiefunctionarissen) zullen jullie je aanstellen in al jullie poorten (die de Eeuwige jullie God, jullie geeft, naar jullie stammen; en zij zullen rechtspreken over het volk met een rechtvaardige rechtspraak)”. En het is noodzakelijk dat het Beet Din Hagadol, het Hooggerechtshof dat zitting heeft in de liesjkat hagaziet, ‫הגזית‬e‫לשכת‬ede Kamer van de Gehouwen Steen (waar het grote Sanhedrin de Kohaniem controleerden) deze (leden van het klein Sanhedrin) benoemt, zoals wordt uitgelegd in de Gemara (16b). (Rasji) 66

Zie Deuteronomium, Devariem 13:13 e.v.: ‫לֵּאמ ֹּר‬e‫ׁשם‬ ָ e‫ׁשבֶׁת‬ ֶׁ ‫ ָל‬e‫לְָך‬e‫נ ֹּתֵּ ן‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ע ֶָׁריָך‬e‫בְַאחַּת‬e‫ׁשמַּע‬ ְ ִ‫ת‬e‫כִי‬ “Wanneer je zult horen van één van jullie steden, die de Eeuwige jullie God jullie geeft om jullie daar te vestigen als volgt:” ‫י ְ ַּדעְתֶׁ ם‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֲאח ִֵּרים‬e‫ ֱאֹלהִים‬e‫ ְונַּ ַּעבְדָ ה‬e‫נ ֵּ ְלכָה‬e‫לֵּאמ ֹּר‬e‫ִירם‬ ָ ‫ע‬e‫ׁשבֵּי‬ ְ ‫י‬e‫אֶׁת‬e‫ ַּוי ַּדִ יחּו‬e‫ ִמק ְִרבֶָׁך‬e‫ ְב ִליַּעַּל‬e‫ ְבנ ֵּי‬e‫ ֲאנָׁשִים‬e‫“ יָצְאּו‬onbetrouwbare mannen zijn uit jullie eigen midden naar voren gekomen en hebben de inwoners van hun stad als volg verleid: kom laten we andere goden gaan dienen, die jullie niet gekend hebben.” ‫ ְבק ְִרבֶָׁך‬e‫הַּז ֹּאת‬e‫הַּתֹו ֵּעבָה‬e‫נ ֶׁ ֶׁעשְתָ ה‬e‫הַּדָ בָר‬e‫נָכֹון‬e‫ ֱאמֶׁת‬e‫ ְו ִהנֵּה‬e‫הֵּיטֵּב‬eeָ‫ ְוׁשַָאלְת‬eeָ‫ ְו ָחק ְַּרת‬eeָ‫וְדָ ַּרׁשְת‬ “Dan moeten jullie dat heel goed onderzoeken en bekijken en er vragen over stellen. En is deze zaak waar dan is deze gruwel daadwerkelijk onder jullie voorgekomen”. ‫ח ֶָׁרב‬e‫ ְלפִי‬e‫ ְב ֶׁהמְתָ ּה‬e‫ ְואֶׁת‬e‫בָּה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫כָל‬e‫ ְואֶׁת‬e‫א ֹּתָ ּה‬e‫ ַּהח ֲֵּרם‬e‫ח ֶָׁרב‬e‫ ְלפִי‬e‫ ַּההִוא‬e‫ ָהעִיר‬e‫ׁשבֵּי‬ ְ ‫י‬e‫אֶׁת‬e‫תַּ כֶׁה‬e‫ַּהכֵּה‬ “Dan zullen jullie de inwoners van die stad doden door middel van het zwaard en jullie zullen deze stad en alles wat erbij hoort in de ban doen en haar vee zullen jullie met het zwaard doden”. Het is in de joodse geschiedenis nooit voorgekomen dat zoiets gebeurd is: de wet hieromtrent wordt echter in de Tora vermeld en uit de systematiek van de wijze van onderzoek waarbij zeven vragen gesteld worden, wordt geleerd ook over andere zaken waarbij een ernstige misdaad gepleegd is. 67

‫טעמא‬e‫מפרש‬e)‫(שם‬e‫ובגמרא‬e‫מרק"א‬e‫ובלע"ז‬e‫לנכרים‬e‫ישראל‬e‫בין‬e‫המבדיל‬e‫כרך‬e.‫ בספר‬op de grens etc.: dit is een stad op de grens van het land Israël en het niet-joodse land (een grensplaats). En in laäz, ‫( לע"ז‬dit is een afkorting van lasjon avdé zara, de taal van de afgodendienaars) heet deze marqué en in de Gemara (16b) wordt de reden hiervan uitgelegd. (Rasji) 68

69

En veroordeeld worden tot vernietiging, zie: Deuteronomium, Devariem 13:13 (zie twee noten hiervoor). Een stad die volgens de halacha vernietigd dient te worden heet een ir hanidachat, een

afgewezen stad. 17

‫מנין לגדולה שהיא של שבעים ואחד שנאמר‬ Hoe weten wij dat een groot Sanhedrin uit eenenzeventig leden bestaat? Omdat er gezegd70 is: ‫אספה לי שבעים איש מזקני ישראל‬ “verzamel Mij zeventig mannen van de Oudsten van Jisraël etc.” ‫ומשה על גביהן‬ En met Mosjee71 (als leider) over hen (eenenzeventig mannen). ‫ר' יהודה אומר שבעים‬ (Maar) Rabbi Jehoeda zegt: (het grote Sanhedrin) bestaat uit zeventig man. ‫ומנין לקטנה שהיא של עשרים ושלשה שנאמר‬ En hoe weten we dat het kleine Sanhedrin uit drieëntwintig mannen bestaat? Omdat er gezegd72 is: ‫ושפטו העדה והצילו העדה‬ “en de gemeente, eda zal rechtspreken en de gemeente zal redden”. ‫עדה שופטת ועדה מצלת‬ Er is dus een gemeente73 (eda) die rechtspreekt74 en een gemeente (eda) die redt75. ‫הרי כאן עשרים‬ Dat betekent dus in totaal twintig (mannen). ‫ומנין לעדה שהיא עשרה שנאמר‬ Maar hoe weten we dat een gemeente, eda uit ten minste tien mannen bestaat? Omdat er gezegd is76:

Zie Numeri, Bamidbar 11:16:e‫ ָהעָם‬e‫ז ִ ְקנ ֵּי‬e‫הֵּם‬e‫כִי‬eeָ‫י ָדַּ עְת‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫יִש ְָראֵּל‬e‫ ִמז ִ ְקנ ֵּי‬e‫אִיׁש‬e‫ׁש ְבעִים‬ ִ e‫ּלִי‬e‫ ֶׁא ְספָה‬e‫מׁשֶׁה‬e‫אֶׁל‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫וַּי ֹּאמֶׁר‬ ‫ ִעמְָך‬e‫ׁשָם‬e‫ ְו ִה ְתיַּצְבּו‬e‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ֶׁאל‬e‫א ֹּ ָתם‬eeָ‫ ְו ָל ַּקחְת‬e‫“ וְׁשֹּט ְָריו‬hierop zei de Eeuwige tot Mosjee: verzamel Mij zeventig mannen van de Oudsten van Jisraël van wie je weet dat zij de Oudsten zijn en hun politie officieren: en neem hen mee naar de tent der samenkomst, zodat zij zich daar naast je plaatsen”. ‫ ְל ַּבדֶָׁך‬e‫אַּתָ ה‬e‫תִ שָא‬e‫וְֹלא‬e‫ ָהעָם‬e‫ ְב ַּמשָא‬e‫ ִא ְתָך‬e‫ ְונָשְאּו‬e‫ ֲעלֵּיהֶׁם‬e‫ש ְמ ִתי‬ ַּ ‫ ְו‬e‫עלֶׁיָך‬eָ e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ח‬eַּ ‫הָרּו‬e‫מִן‬e‫וְָא ַּצ ְל ִתי‬e‫ׁשָם‬e‫ ִעמְָך‬e‫ ְו ִדב ְַּרתִ י‬e‫ְוי ַָּרדְ תִ י‬ “Dan zal Ik afdalen en daar met jou spreken en Ik zal afscheiden van de Geest die op jou rust en op hen leggen; daarna zullen zij met jou de last van het volk dragen en zul je deze niet alleen dragen”. 70

71

Mosjee (Mozes) met de Oudsten van Jisraël waren eenenzeventig mannen.

Zie Numeri, Bamidbar 35:24-25: ‫ ָה ֵּאּלֶׁה‬e‫ׁש ָּפטִים‬ ְ ‫ ַּה ִמ‬e‫עַּל‬e‫הַּדָ ם‬e‫גֹּאֵּל‬e‫ּובֵּין‬e‫ ַּה ַּמכֶׁה‬e‫בֵּין‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫ׁשפְטּו‬ ָ ‫“ ְו‬dan zal de gemeente rechtspreken tussen degene die geslagen heeft en de bloedwreker naar deze rechtsbepalingen”. e‫ ָמׁשַּח‬e‫ׁשֶׁר‬e‫ ֲא‬e‫ ַּהגָד ֹּל‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫מֹות‬e‫עַּד‬e‫בָּה‬e‫ ְויָׁשַּב‬e‫ׁשמָה‬ ָ e‫נָס‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ִמ ְקלָטֹו‬e‫עִיר‬e‫אֶׁל‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ ְו ֵּהׁשִיבּו‬e‫הַּדָ ם‬e‫גֹּאֵּל‬e‫ ִמי ַּד‬e‫ח‬eַּ ‫הָר ֹּ ֵּצ‬e‫אֶׁת‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫ְו ִהצִילּו‬ ‫הַּק ֹּדֶׁׁש‬e‫ׁשמֶׁן‬ ֶׁ ‫ ְב‬e‫“ א ֹּתֹו‬En dan zal de gemeente de moordenaar redden uit de hand van de bloedwreker en zal de gemeente hem terugbrengen naar de stad van zijn toevlucht, waarheen hij gevlucht was. En hij zal daar blijven tot de dood van de hogepriester die men gezalfd heeft met de heilige olie”. 72

73

Een gemeente is in dit geval een quorum van tien volwassen mannen.

‫מחייבין‬e‫עשרה‬e.‫ עדה שופטת‬een eda, een gemeente die rechtspreekt etc.: (dat wil zeggen: er is een quorum van) tien man dat veroordeelt. (Rasji) 74

‫מזכין‬e‫ועשרה‬e‫מחייבין‬e‫עשרה‬e‫יהיו‬e‫יחלקו‬e‫שאם‬e‫עשרים‬e‫דצריך‬e‫קרא‬e‫אשמעינן‬e‫מזכין‬e‫עשרה‬e.‫ ועדה מצלת‬een quorum van tien man, een eda die redt etc.: tien mannen worden door de Tora als het minimum vereiste quorum beschouwd om ten faveure van iemand te stemmen, dat wil zeggen: er zijn dus twintig mannen nodig en als er een gelijke stemming is, zijn er dus tien (mannen) die iemand veroordelen en tien (mannen) die iemand vrij spreken. (Rasji) 75

18

‫עד מתי לעדה הרעה הזאת‬ “Tot wanneer nog met deze slechte groep77, eda (die tegen mij mort)?78” ‫יצאו יהושע וכלב‬ En Jehosjoea en Kaleb worden van deze (tien man) uitgezonderd (en vormen geen eda met hen). ‫ומנין להביא עוד שלשה ממשמע שנאמר‬ En hoe weten we dat er nog eens drie rechters (bij de twintig) dienen te worden toegevoegd? Omdat er gezegd is79: 76

Het woord eda, gemeenschap dat altijd een ongunstige betekenis heeft, komt voor bij de geschiedenis van de twaalf verspieders: zie Numeri, Bamidbar 14:27: ‫ׁש ָמ ְעתִי‬ ָ e‫ ָעלַּי‬e‫ ַּמּלִינ ִים‬e‫ ֵּהמָה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫יִש ְָר ֵּאל‬e‫ ְבנ ֵּי‬e‫תְ לֻנֹות‬e‫אֶׁת‬e‫ ָעלָי‬e‫ ַּמּלִינ ִים‬e‫ ֵּהמָה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫הַּז ֹּאת‬e‫ה ָָרעָה‬e‫ ָלעֵּדָ ה‬e‫מָתַּ י‬e‫“ עַּד‬tot wanneer nog met deze boze gemeente, eda die tegen mij mort? Het gemor van de kinderen Jisraël dat zij veroorzaken doordat deze tegen mij morren, heb Ik gehoord”. (Hierbij veroorzaken de tien verspieders door hun geklaag over het beloofde land gemor van de kinderen Jisraël. De twee andere verspieders Jehosjoea bin Noen en Kaleb ben Jefoené blijven echter God trouw en geloven in zijn hulp aan het joodse volk). Tien mannen vormen dus een eda. 77

Eda, letterlijk: gemeente, maar in dit geval: groep van (tien) mannen.

‫כתיב‬e‫במרגלים‬e.‫ לעדה הרעה‬met deze slechte groep etc.: hier wordt geschreven (in de Tora) over de (tien slechte verspieders). (Rasji) 78

Zie Exodus, Sjemot 23:2 ‫ ְלהַּט ֹּת‬e‫ ַּרבִים‬e‫ַאח ֲֵּרי‬e‫ ִלנְט ֹּת‬e‫ ִרב‬e‫עַּל‬e‫תַּ ֲענֶׁה‬e‫וְֹלא‬e‫ל ְָרע ֹּת‬e‫ ַּרבִים‬e‫ַאח ֲֵּרי‬e‫תִ ְהי ֶׁה‬e‫“ ֹלא‬je mag de meerderheid niet voor het slechte volgen; en je zult niet spreken bij een rechtsgeding (‫רב‬,ִ riv, juridische strijd) door te neigen recht te spreken naar de meerderheid en (aldus) het recht te buigen.” Rasji verklaart als volgt: e‫דרשו‬e‫מכאן‬e.‫אופניו‬e‫על‬e‫בהן‬e‫מיושב‬e‫המקרא‬e‫לשון‬e‫אין‬e‫אבל‬e,‫ישראל‬e‫חכמי‬e‫מדרשי‬e‫זה‬e‫במקרא‬e‫יש‬e:‫לא תהיה אחרי רבים לרעת‬ e‫הטה‬e,‫המזכין‬e‫על‬e‫יותר‬e‫במחייבין‬e‫שנים‬e‫יש‬e‫שאם‬e,‫להטות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫דרשו‬e‫המקרא‬e‫וסוף‬e,‫אחד‬e‫דיין‬e‫בהכרעת‬e‫לחובה‬e‫מטין‬e‫שאין‬ e‫מופלא‬e‫על‬e‫חולקין‬e‫שאין‬e,‫רב‬e‫על‬e,‫ריב‬e‫על‬e‫תענה‬e‫ולא‬e‫דרשו‬e‫המקרא‬e‫ואמצע‬e,‫מדבר‬e‫הכתוב‬e‫נפשות‬e‫ובדיני‬e‫לחובה‬e‫פיהם‬e‫על‬e‫הדין‬ e‫כך‬e‫רבותינו‬e‫דברי‬e‫לפי‬e.‫דעתם‬e‫את‬e‫שיאמרו‬e,‫תחלה‬e‫שואלין‬e‫שבהן‬e‫לקטנים‬e,‫הצד‬e‫מן‬e‫נפשות‬e‫בדיני‬e‫מתחילין‬e‫לפיכך‬e,‫דין‬e‫שבבית‬ e‫הרב‬e‫על‬e‫תענה‬e‫ולא‬e‫המזכין‬e‫על‬e‫המחייבין‬e‫שירבו‬e,‫אחד‬e‫דיין‬e‫בשביל‬e‫מיתה‬e‫לחייב‬e‫לרעות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫תהיה‬e‫לא‬e‫המקרא‬e‫פתרון‬ e‫שנים‬e‫שהן‬e‫בזמן‬e,‫ואימתי‬e,‫אחריהם‬e‫נוטה‬e‫שאתה‬e‫רבים‬e‫ויש‬e‫להטת‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e.‫כן‬e‫בו‬e‫דרשו‬e‫יו"ד‬e‫חסר‬e‫שהוא‬e‫ולפי‬e,‫מדבריו‬e‫לנטות‬ e‫מכאן‬e,‫לטובה‬e‫עמהם‬e‫היה‬e‫אבל‬e‫אני‬e‫שומע‬e‫לרעות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫תהיה‬e‫לא‬e‫שנאמר‬e‫וממשמע‬e,‫המזכין‬e‫מן‬e‫יותר‬e‫במחייבין‬e‫המכריעין‬ e.‫לחובה‬e‫שנים‬e‫פי‬e‫ועל‬e‫לזכות‬e‫אחד‬e‫פי‬e‫על‬e‫מטין‬e‫נפשות‬e‫דיני‬e‫“ אמרו‬je mag de meerderheid niet in het slechte volgen etc.: er zijn (halachische) interpretaties op deze pasoek die door de geleerden van Jisraël gegeven worden: maar de gebruikte taal in de pasoek dekt niet volledig de door hen gegeven interpretaties. Zij hebben (uit deze pasoek) afgeleid dat men iemand niet schuldig mag verklaren met een meerderheid van één rechter (één stem). En het eind van de pasoek ‫להטות‬e‫רבים‬e‫“ אחרי‬recht spreken door geneigd te zijn je te willen voegen naar de meerderheid” interpreteren onze geleerden als volgt: wanneer er twee rechters meer (iemand) schuldig verklaren dan rechters die (die persoon) vrijspreken dan moet het rechtsbesluit naar veroordeling genomen worden (zie ook Sanhedrin 2a). En het midden van de pasoek met de bewoordingen ‫ ִרב‬e‫עַּל‬e‫תַּ ֲענֶׁה‬e‫“ וְֹלא‬en je zult niet rechtspreken bij een rechtsgeding door te neigen naar de meerderheid” waarbij ‫ ִרב‬e‫עַּל‬, bij een rechtsgeding (door onze geleerden) geïnterpreteerd wordt (alsof de pasoek gelezen dient te worden) als “tegen het hoofd” (en dat zou dan betekenen) dat men (de rechters) niet moeten bestrijden wat het hoofd (rav) of de belangrijkste of meest gezaghebbende figuur van de rechtbank zegt (en of meent qua veroordeling of vrijspraak). En dat is dan ook de reden dat men bij rechtsgedingen van halsmisdrijven begon te vragen naar het oordeel bij de kant waar de minder vooraanstaande rechters zaten, zodat ze hun mening zouden geven naar hun eigen oordeel. En volgens de mening van onze geleerden is de uitleg van de woorden ‫לרעות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫תהיה‬e‫“ לא‬je mag de meerderheid niet in het slechte volgen” dat niet wegens het stemverschil van één rechter iemand de doodstraf kan worden opgelegd, want dan zou in dit geval de meerderheid van slechts één stem iemand ter dood veroordelen en dit wordt zo afgeleid omdat (in de pasoek) het woord ‫ ִרב‬een defectivum, ‫חסר‬, chaseer is (er had eigenlijk riv, ‫ ריב‬moeten staan in de 79

19

‫לא תהיה אחרי רבים לרעות‬ “je mag de meerderheid niet in het slechte80 volgen81” ‫שומע אני שאהיה עמהם לטובה‬ Ik zou hieruit kunnen opmaken82 dat ik deze (meerderheid wel) mag volgen voor het goede83.84 ‫אם כן למה נאמר אחרי רבים להטות‬ Indien dit zo is, waarom staat dan verderop aan het einde van deze pasoek85: “(je zult je bij een rechtsgeding niet uitspreken) door te neigen naar de meerderheid het recht te buigen”? ‫לא כהטייתך לטובה הטייתך לרעה‬ Het neigen naar het goede (bij een gunstige uitspraak of vrijspraak) is niet (hetzelfde als) het neigen naar het slechte (bij een slechte uitspraak, c.q. de doodstraf)86. Toratekst). Maar er is een situatie mogelijk dat je wel deze uitspraak, namelijk dat je de meerderheid voor het slechte mag volgen kan plaatsen, namelijk in het geval dat er sprake is van een meerderheid van stemmen van twee rechters die iemand ter dood veroordelen. En uit de uitspraak “je mag de meerderheid niet in het slechte volgen” maak ik op dat je hen (de beklaagden) wel gunstig gezind moet zijn waardoor men op grond hiervan kan zeggen dat bij eventuele veroordeling met lijfstraffen men zich dient te voegen naar de uitspraak van één stem (meer) tot vrijspraak en naar de uitspraak van twee stemmen meer tot veroordeling. (Rasji) 80

Voor een vonnis bij een halszaak waar de doodstraf boven het hoofd van de beklaagde hangt.

‫להרוג‬e‫אחריהם‬e‫תלך‬e‫לא‬e‫מחייבין‬e‫הרוב‬e‫אם‬e.‫ לרעות‬in het slechte (volgen) etc.: indien de meerderheid (dus twaalf stemmen van de drieëntwintig iemand veroordeelt tot de doodstraf) dan mag het doodsvonnis (bij deze kleinste meerderheid) niet geveld worden. (Rasji) 81

e‫כן‬e‫אם‬e‫לרעות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫תהיה‬e‫לא‬e‫כתיב‬e‫המחייבין‬e‫ורבים‬e‫המזכים‬e‫מיעוט‬e'‫שאפי‬e‫אחריהן‬e‫הלך‬e‫לזכות‬e‫דלטובה‬e.‫שומע אני‬ ‫אחריהן‬e‫הלך‬e‫לחייב‬e‫אפילו‬e‫אלא‬e‫ליה‬e‫איצטריך‬e‫לא‬e‫זכות‬e‫משום‬e‫להטות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫נאמר‬e‫ למה‬ik zou hieruit kunnen opmaken etc.: dus men mag zelfs met de kleinste meerderheid (van twaalf rechters) een gunstig vonnis (vrijspraak en geen doodstraf) volgen, maar een meerderheid van twee stemmen (dertien voor en elf tegen) is nodig om iemand schuldig te verklaren (en een doodsvonnis uit te spreken) want er is geschreven: “je mag de meerderheid niet in het slechte volgen”. Indien dit zo is waarom is er dan gezegd (in de Tora) “je mag de meerderheid niet in het slechte volgen”? Omdat voor een gunstig vonnis (een meerderheid van dertien stemmen) niet nodig is. (Rasji) 82

83

Men zou dus de meerderheid wel mogen volgen bij vrijspraak. Want deze omgekeerde situatie volgt logischerwijs uit het feit dat “je niet zult rechtspreken bij een rechtsgeding door te neigen naar de meerderheid”. 84

Voor het goede: dat wil zeggen, voor een gunstige uitspraak.

85

Zie Exodus, Sjemot 23:2.

e‫על‬e‫מזכין‬e‫יתירין‬e‫אין‬e‫אפילו‬e‫אחד‬e‫פי‬e‫על‬e‫לזכות‬e‫אלא‬e‫לחובה‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫לנטות‬e‫לך‬e‫אומר‬e‫אני‬e‫לזכות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e.‫לא כהטייתך‬ e‫פי‬e‫על‬e‫לרעות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫תהיה‬e‫לא‬e‫קאמר‬e‫והכי‬e‫שנים‬e‫המזכין‬e‫על‬e‫עודפין‬e‫מחייבין‬e‫שיהו‬e‫עד‬e‫לחובה‬e‫אבל‬e‫זכה‬e‫אחד‬e‫אלא‬e‫המחייבין‬ e‫והצילו‬e‫כתיב‬e‫דהא‬e‫למימר‬e‫ליכא‬e‫מזכין‬e‫מעשרה‬e‫דבציר‬e‫בעינן‬e‫כ"ב‬e‫כרחך‬e‫על‬e‫הלכך‬e‫לרעות‬e‫אפילו‬e‫בשנים‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫אבל‬e‫אחד‬ ‫מי"ב‬e‫בציר‬e‫חובה‬e‫משכחת‬e‫לא‬e‫ותו‬e‫ העדה‬het neigen (naar het goede) is (niet hetzelfde als) etc.: dat wil zeggen: (het neigen) naar de meerderheid om iemand vrij te spreken daarvan zeg ik dat het verplicht is iemand vrij te spreken met één stem (dus met de kleinste meerderheid van stemmen, elf stemmen in een rechtbank van drieëntwintig rechters) zelfs indien er maar één stem verschil is tussen de stemmen die iemand vrijpleiten en de stemmen die iemand veroordelen. Maar in het geval van een schuldig vonnis door de rechtbank zijn er twee stemmen meer nodig dan het aantal stemmen dat iemand vrijpleit. 86

20

‫הטייתך לטובה על פי אחד‬ Men mag neigen naar het goede (dus iemand vrijspreken) met één stem verschil ‫הטייתך לרעה על פי שנים ואין‬ en men mag iemand pas veroordelen met twee stemmen verschil.87

Degene die schuldig is wordt dus in feite gered (van de doodstraf) wanneer er niet meer dan twaalf stemmen voor schuldig pleiten. (Rasji) 87

Er zijn dus minimaal tweeëntwintig rechters vereist bij een klein Sanhedrin. Maar omdat er een uitslag kan komen van elf rechters voor en elf rechters tegen veroordeling moet er dus een oneven aantal rechters zijn, dus tenminste drieëntwintig voor een klein Sanhedrin. 21

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אין בית דין שקול‬ Maar een rechtbank mag geen even (aantal leden hebben)88. ‫מוסיפין עליהם עוד אחד‬ Dus men voegt nog één (lid) toe. ‫הרי כאן עשרים ושלשה‬ We hebben nu drieëntwintig leden. ‫וכמה יהא בעיר ותהא ראויה לסנהדרין‬ En hoeveel (mensen) moeten in een stad wonen, zodat deze geschikt is om een klein Sanhedrin te hebben? ‫מאה ועשרים רבי נחמיה אומר מאתים ושלשים כנגד שרי עשרות‬ Honderd twintig89 (volwassen mannen). Rabbi Nechemja zegt: tweehonderdendertig90 omdat het (minimaal aantal mannen dat onder) één leidinggevende valt, tien (mannen) is.

'‫גמ‬ Gemara: ‫אטו גזילות וחבלות לאו דיני ממונות נינהו‬ Hoe kan dit? (Dat de Misjna) diefstal en verwondingen (die men iemand toebrengt op het lichaam apart specificeert), zijn dit dan geen gevallen waarbij er sprake is van financiële transacties? ‫אמר רבי אבהו מה הן קתני מה הן דיני ממונות‬ Rabbi Abbahoe zei: de Tana (de leraar van de Misjna) leert91 (voegt) een extra clausule (toe)92 dat (de terminologie) financiële transacties in de Misjna slechts geldt (van toepassing is) voor (wat betreft) e‫עד‬e‫ע"פ‬e‫לטובה‬e‫הטייתך‬e‫לה‬e‫משכחת‬e‫ולא‬e‫ופלגא‬e‫פלגא‬e‫להו‬e‫הוי‬e‫לחצאין‬e‫יחלקו‬e‫שאם‬e‫זוגות‬e‫ב"ד‬e‫עושין‬e‫אין‬e.‫אין בית דין שקול‬ e‫פי‬e‫על‬e‫לרעה‬e‫הטייה‬e‫ושלשה‬e‫עשרים‬e‫ומצרכת‬e‫שקול‬e‫ב"ד‬e‫דאין‬e‫כיון‬e‫פריך‬e).‫יז‬e‫(דף‬e‫ובגמרא‬e‫אחד‬e‫עוד‬e‫עליהן‬e‫מוסיפין‬e‫הלכך‬e‫אחד‬ ‫לה‬e‫משכחת‬e‫לא‬e‫ שנים‬een rechtbank mag niet samengesteld zijn uit een even aantal etc.: men stelt geen Beet Din, rechtbank samen met een even aantal personen, want deze (rechtbank) kan men in twee gelijke helften splitsen, zodat er een gelijk aantal stemmen kan zijn (bij een beslissing of iemand wel of niet veroordeeld of vrijgesproken moet worden) en het is bij een even aantal rechters ook niet mogelijk naar het goede te neigen (zoals dit met drieëntwintig rechters wel kan) door één stem extra. Daarom voegt men bij een nog een extra rechter toe en in de Gemara wordt uitgelegd waarom een rechtbank niet uit een even aantal stemmen mag bestaan en dat drieëntwintig (Rechters) nodig zijn om met twee stemmen meer (dan het aantal tegenstemmers) iemand te veroordelen. (Rasji) 88

‫מי‬e‫כנגד‬e‫מפרש‬e)‫(שם‬e'‫בגמ‬e.‫ מאה ועשרים‬honderdtwintig etc.: en aldaar (17b) wordt uitgelegd waar dit vandaan komt. (Rasji) 89

‫שררה‬e‫אשכחן‬e‫לא‬e‫מעשרה‬e‫עשרה דבציר‬e‫של‬e‫שר‬e‫דין‬e‫מבית‬e‫אחד‬e‫כל‬e‫שיהא‬e‫עשיריות‬e‫כ"ג‬e‫דהיינו‬e.‫מאתים ושלשים‬ tweehonderdendertig etc.: dat wil zeggen: drieëntwintig tientallen, want een Beet Din is samengesteld uit telkens één overste van tien mannen, want zijn er geen tien mannen (in een stad) dan kan geen overste van tien mannen benoemd worden. (Rasji) 90

e‫הלואות‬e‫ולמעוטי‬e‫במשמע‬e‫ממונות‬e‫דיני‬e‫כל‬e‫תימא‬e‫דלא‬e‫הוא‬e‫ממונות‬e‫דדיני‬e‫פירושא‬e‫וחבלות‬e‫גזילות‬e‫האי‬e.‫גמ' מה הן קתני‬ ‫מעטינהו‬e‫ממאי‬e‫מפרש‬e‫ולקמן‬e‫מעטינהו‬e‫הלכך‬e‫לקמן‬e‫כדאמרינן‬e‫לוין‬e‫בפני‬e‫דלת‬e‫נעילת‬e‫ואיכא‬e‫חסדים‬e‫גמילות‬e‫על‬e‫באין‬e‫שהן‬e‫והודאות‬ Gemara de Tana wil leren dat etc.: die gevallen van diefstal en toegebracht lichamelijk letsel worden als specificatie opgegeven dat zij (alleen in de Misjna) beschouwd worden als (te vallen onder de wet inzake) financiële transacties. Je kunt immers niet zeggen dat (de Misjna bedoelt dat) andere zaken onder (het criterium van) financiële transacties vallen, maar er wordt hier uit de tekst van de Misjna begrepen dat zaken betreffende leningen of schuld(bekentenissen) buiten de context van deze Misjna vallen (en niet onder het criterium van financiële transacties vallen), want deze vallen onder de context van transacties die gedaan zijn in het kader van gemiloet chasidiem, liefdadigheid (in de zin van sociale leningen en bij meningsverschillen in dergelijke zaken is dus geen rechtbank van drie 91

22

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫גזילות וחבלות‬ diefstal en toegebracht lichamelijk letsel, ‫אבל הודאות והלואות לא‬ maar gevallen van schuld(bekentenissen) en leningen (behoren hier) niet (toe)93. ‫וצריכא‬ En het is noodzakelijk (dat de Misjna het zo formuleert door gevallen van diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel apart te specificeren en dus schuldbekentenissen en leningen hier uit te sluiten), ‫דאי תנא דיני ממונות‬ want als de Tana (ons in de Misjna) alleen had geleerd dat voor financiële transacties (een rechtbank bestaande uit drie personen bevoegd is) ‫הוה אמינא דאפי' הודאות והלואות‬ dan zou ik gezegd kunnen hebben dat zelfs voor gevallen van schuldbekentenissen en leningen (een rechtbank bestaande uit drie rechters) bevoegd is. ‫תנא גזילות וחבלות‬ Maar de Tana (van de Misjna) leert (ons over) de (specifieke gevallen) van diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel94 (om hiermee aan te geven dat deze gevallen alleen onder de eerste openingsclausule van de Misjna vallen, waarin staat dat de wetten betreffende financiële transacties, zijnde: gevallen van diefstal en toebrengen van lichamelijk letsel door een rechtbank bestaande uit drie rechters worden beoordeeld95). ‫ואי תנא גזילות וחבלות ולא קתני דיני ממונות‬ En indien (de Tana van de) Misjna ons alleen geleerd had over diefstal en (het toebrengen van) lichamelijk letsel en niet geleerd had over (de algemene regel) dat voor zaken betreffende financiële transacties (een rechtbank bestaande uit drie rechters bevoegd was),

rechters vereist opdat degene die leent “niet zijn deur zal sluiten voor de (arme) man die wil lenen” en verderop wordt uitgelegd waarom meningsverschillen hierover niet onder een specifiek bevoegdheidscriterium vallen van drie rechters en wat de reden hiervan is. (Rasji) 92

De bedoeling van de Tana van de Misjna, de leraar van de Misjna is dat hij iets extra’s leert.

e‫הלואות‬e‫לו‬e‫הודה‬e‫בפנינו‬e‫שאומרים‬e‫עדים‬e‫שמביא‬e‫הודאה‬e‫בעדי‬e‫לדון‬e‫שבא‬e‫הודאות‬e‫הן‬e‫מלוה‬e‫עסקי‬e‫על‬e‫שניהן‬e.‫הודאות והלואות‬ e‫אחר‬e‫הודאה‬e‫מכילתא‬e‫בהך‬e‫איכא‬e‫טובא‬e‫לישנא‬e‫האי‬e‫וכי‬e‫בשתיהן‬e‫כופר‬e‫והלה‬e‫הלוהו‬e‫בפנינו‬e‫שמעידין‬e‫הלואה‬e‫בעדי‬e‫לדון‬e‫שבא‬ e‫הלוואות‬e‫במקצת‬e‫שמודה‬e‫הודאות‬e‫דמפרשי‬e‫ואית‬e‫זוממין‬e‫עדים‬e‫גבי‬e).‫ל‬e‫דף‬e‫(לקמן‬e'‫ג‬e‫בפרק‬e‫מצטרפין‬e‫הלואה‬e‫אחר‬e‫הלואה‬e‫הודאה‬ e‫דהא‬e‫שנא‬e‫מאי‬e‫לוין‬e‫בפני‬e‫דלת‬e‫נעילת‬e‫משום‬e‫לקמן‬e‫טעמא‬e‫כדאוקימנא‬e‫הם‬e‫מלוה‬e‫עסקי‬e‫על‬e‫שניהן‬e‫דמכדי‬e‫עיקר‬e‫וראשון‬e‫הכל‬e‫שכופר‬ ‫למיתני‬e‫ליה‬e‫איבעי‬e‫וכפירות‬e‫הודאות‬e‫הלוואה‬e‫קרי‬e‫לא‬e‫והא‬e‫הלוואה‬e‫ קרי‬maar gevallen van schuld(bekentenissen) en leningen (behoren) niet (hiertoe) etc.: beide betreft het zaken die te maken hebben met een lening. Een schuld(bekentenis) betreft bijvoorbeeld het geval dat er twee getuigen zijn die op verschillende tijdstippen getuigen (voor de rechtbank) (de enen getuige op de ene dag en de andere getuige een dag later) dat zij getuige waren van het sluiten van de (mondelinge) leen overeenkomst waarbij degene die geleend heeft ontkent dat hij een lening heeft gesloten. In dit geval worden de beide getuigenissen gecombineerd hoewel ze op verschillende tijden hun getuigenis uitspraken (zie 30a). Er kan ook sprake zijn van een gedeeltelijke ontkenning van de schuld dan wel een volledige ontkenning van een schuld en beide gevallen worden op verschillende wijze behandeld in de Gemara. (Rasji) 93

‫לפרושא‬e.‫ תנא גזילות וחבלות‬maar de Tana (van de Misjna) leert de (specifieke gevallen) van diefstal en toebrengen van lichamelijk letsel etc.: en wel ter specificatie. (Rasji) 94

95

De Misjna beperkt dus door deze wijze van formuleren de reikwijdte van haar eerste uitspraak in de openingsclausule van de Misjna. 23

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫הוה אמינא הוא הדין דאפילו הודאות והלואות‬ dan zou ik kunnen zeggen dat dezelfde wet ook voor schuldbekentenissen en leningen geldt ‫והאי דקתני גזילות וחבלות‬ maar dat in dit geval de Misjna ons specifiek zaken betreffende diefstal en (het toebrengen van) lichamelijk letsel leert ‫משום דעיקר ג' דכתיבי בגזילות וחבלות כתיבי‬ is wegens het feit dat over deze onderwerpen, namelijk diefstal en (het toebrengen van) lichamelijk letsel (in de Tora) geschreven is: ‫גזילות דכתיב ונקרב בעל הבית אל האלהים‬ betreffende diefstal, omdat er staat geschreven: “want de man96 zal de rechters97 benaderen98.

96

Letterlijk: de huiseigenaar, of in dit geval: de eigenaar, dat wil zeggen: degene, die het geld of goed in bewaring heeft gekregen en die volgens het joodse recht de feitelijke eigenaar is. Deze wordt niet beschouwd als iemand die een ander (degene die heeft uitgeleend of in bewaring gegeven) zijn lichaam of have schade toebrengt, maar iemand die weigert zijn financiële verplichtingen na te komen. Het woord ‫ אלהים‬heeft eigenlijk twee betekenissen: ten eerste God in de zin van degene die Rechter van de mens is en ook rechter. Maar het woord is geschreven in een meervoudsvorm (in de zin van pluralis majestatis), dus het kan ook rechters beteken. Een andere bewijsvoering dat het hier in de pesoekiem, de citaten uit de Tora (zie Exodus, Sjemot 22:6-9) om meer dan één rechter gaat, wordt bij de wetsbepalingen omtrent het in bewaring geven aan een bewaarder van geld of goederen (zonder dat deze hiervoor bewaarloon krijgt) en waarbij de bewaarder te kennen geeft dat datgene wat hij diende te bewaren, gestolen is, als volgt beredeneerd: ‫ׁשנָי ִם‬ ְ e‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫י‬e‫ ַּה ַּגנָב‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫ ִאם‬e‫ ָהאִיׁש‬e‫ ִמבֵּית‬e‫ ְוגֻנ ַּב‬e‫ ִלׁשְמ ֹּר‬e‫ ֵּכלִים‬e‫אֹו‬e‫ ֶׁכסֶׁף‬e‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫אֶׁל‬e‫אִיׁש‬e‫י ִתֵּ ן‬e‫כִי‬ “Wanneer iemand zijn naaste buur geld of voorwerpen ter bewaring geeft en het wordt gestolen uit het huis van deze buur; indien nu de dief gevonden wordt, zal deze het dubbele betalen”. ‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ ִב ְמלֶׁאכֶׁת‬e‫י ָדֹו‬e‫ׁשלַּח‬ ָ e‫ֹלא‬e‫אִם‬e‫ ָה ֱאֹלהִים‬e‫ ֶׁאל‬e‫ ַּה ַּבי ִת‬e‫ ַּבעַּל‬e‫ ְונִק ְַּרב‬e‫ ַּה ַּגנָב‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫ֹלא‬e‫ִאם‬ “Indien de dief niet wordt gevonden dan zal deze (buur)man zweren bij de rechter dat hij niet de hand heeft gelegd op deze waar van zijn naaste”. (Dus de bewaarder moet zweren dat het aan hem in bewaring gegeven goed gestolen en is en niet in zijn bezit is). e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ׁשנ ֵּיהֶׁם‬ ְ e‫ ְדבַּר‬e‫י ָב ֹּא‬e‫ ָה ֱאֹלהִים‬e‫עַּד‬e‫ז ֶׁה‬e‫הּוא‬e‫כִי‬e‫י ֹּאמַּר‬e‫ׁשר‬ eֶׁ ‫ ֲא‬e‫ ֲאבֵּדָ ה‬e‫כָל‬e‫עַּל‬e‫ש ְלמָה‬ ַּ e‫עַּל‬e‫שֶׁה‬e‫עַּל‬e‫חֲמֹור‬e‫עַּל‬e‫ׁשֹור‬e‫עַּל‬e‫ ֶּׁפׁשַּע‬e‫ ְדבַּר‬e‫כָל‬e‫עַּל‬ ‫ל ְֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשנַּי ִם‬ ְ e‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫י‬e‫ ֱאֹלהִים‬e‫“ י ְַּרׁשִיעֻן‬Wegens iedere zaak van kwader trouw, wegens een os, een ezel, een lam, een kledingstuk, wegens alles wat verloren is gegaan, waarvan de in bewaring gevende partij (of zijn getuigen) zegt dat deze (de in bewaring gegeven goederen) (nog steeds in bezit van de bewaarder zijn en dus in feite gestolen zijn) bij de ander (als zijn bezit) zijn, zal het geding van hen beiden voor de rechter komen en de partij die door de rechter schuldig is bevonden, zal het dubbele betalen aan de andere partij.” In deze drie pesoekiem komt het woord ‫ אלהים‬driemaal voor en hieruit wordt afgeleid dat de partijen niet voor één (kanton)rechter moet verschijnen, maar voor drie rechters (zie ook de verklaring van Rasji). 97

e‫וזה‬e‫חנם‬e‫בשומר‬e‫כתיב‬e‫קרא‬e‫והאי‬e‫שלשה‬e‫דבעינן‬e‫לן‬e‫נפקא‬e‫זימני‬e'‫ג‬e‫אלהים‬e‫בפרשה‬e‫מדכתב‬e.‫ונקרב בעל הבית אל האלהים‬ ‫גזילות‬e‫דהיינו‬e‫בפקדונו‬e‫יד‬e‫ששלח‬e‫ טוענו‬want de eigenaar zal de rechters benaderen etc.: uit het feit dat in de Tora driemaal in de pesoekiem (Exodus, Sjemot 22:6-9) Elohiem, ‫אלהים‬, rechters staat, wordt afgeleid dat het om drie (rechters) gaat. En deze passage (uit de Tora) spreekt erover dat hij (de eigenaar, dat wil zeggen: de bewaarder) om niet andermans have of geld in bewaring heeft genomen en nu ontkent dat het aan hem ter deposito gegeven geld of goed door hem gestolen is, maar dat het door een ander gestolen is. (Rasji) 98

24

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫חבלות מה לי חבל בגופו מה לי חבל בממונו‬ En (wat betreft de wet betreffende) het toebrengen van lichamelijk letsel (geldt hetzelfde, want) wat is nu het verschil99 tussen iemand een lichamelijk letsel toebrengen of (zijn bezit beschadigen) door zijn geld te stelen? ‫תנא מה הן דיני ממונות‬ Dus de (Tana van) de Misjna leert ons (in feite het volgende): voor welke (zaken betreffende) financiële transacties is (een rechtbank bestaande uit drie rechters) bevoegd? ‫גזילות וחבלות‬ Voor zaken betreffende diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel. ‫אבל הודאות והלואות לא‬ Maar dit is niet het geval voor zaken betreffende schuldbekentenissen en leningen. ‫ולמאי‬ Maar waarom (is het voor wat betreft zaken die over schulden en schuldbekentenissen gaan niet nodig dat een rechtbank uit drie rechters bestaat)?100 ‫אילימא דלא בעינן שלשה‬ Zal ik dan tot de conclusie moeten komen dat drie (rechters hiertoe) niet (vereist zijn)? ‫והאמר רבי אבהו שנים שדנו דיני ממונות‬ Maar Rabbi Abbahoe zei toch: wanneer twee (rechters) over financiële transacties recht hebben gesproken ‫לדברי הכל אין דיניהם דין‬ dan is iedereen van mening101 dat hun uitspraak niet rechtsgeldig is. e‫תנא‬e‫לא‬e‫ואי‬e‫ביה‬e‫כתיב‬e‫נמי‬e‫בהא‬e‫הלכך‬e‫בכלל‬e‫בגופו‬e‫חובל‬e‫אף‬e‫בממונו‬e‫בחובל‬e‫שלשה‬e‫שנאמר‬e‫ממשמע‬e.‫מה לי חבל בממונו‬ e‫הן‬e‫ומה‬e‫ותנא‬e‫ממונות‬e‫דיני‬e‫תנא‬e‫להכי‬e‫מלוה‬e‫לדיני‬e‫הדין‬e‫הוא‬e‫ולעולם‬e‫להו‬e‫נקט‬e‫כתב‬e‫דבגווייהו‬e‫משום‬e‫הנך‬e‫אמינא‬e‫הוה‬e‫ממונות‬e‫דיני‬ ‫נישתוק‬e‫ממונות‬e‫דיני‬e‫דתנא‬e‫כיון‬e‫במשמע‬e‫דכולן‬e‫כן‬e‫דאם‬e‫והלואות‬e‫הודאות‬e‫למעוטי‬e‫וחבלות‬e‫גזילות‬e‫ממונות‬e‫ דיני‬wat is het verschil tussen iemand een lichamelijk letsel toebrengen of zijn bezit beschadigen etc.: uit het feit dat in de Tora geleerd wordt dat er drie rechters benodigd zijn bij diefstal van iemands geld kan deze regel in zijn algemeenheid ook worden doorgetrokken als iemand lichamelijk letsel wordt toegebracht; maar indien de Misjna niet geleerd had dat inzake onenigheden wegens geldelijke transacties een rechtbank bestaande uit drie rechters nodig was dan zou ik hieruit kunnen afleiden dat dit ook het geval zou zijn bij onenigheid met een geldschieter en daarom leert de Misjna dit specifiek (bij onenigheid over) financiële transacties. En de Tana van de Misjna leert dat het wat betreft (onenigheid over) financiële transacties gaat over zaken betreffende diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel en (onenigheden inzake) schuld(bekentenissen) en leningen worden hier buiten gelaten, want indien deze wel hierbij zouden worden inbegrepen dan zouden dus alle zaken hiertoe behoren en dus door drie rechters beoordeeld moeten worden en dan was de specificatie van de geldelijke transacties (namelijk, lichamelijk letsel en diefstal) helemaal niet door de Misjna genoemd. (Rasji) 99

‫מאי‬e‫למעוטינהו‬e‫מלוה‬e‫לדיני‬e‫תנא‬e‫שיירינהו‬e‫הלכתא‬e.‫ ולמאי‬maar waarom (is het niet strikt noodzakelijk dat een drie rechters oordelen over een zaak aangaande schuldbekentenissen en leningen?) etc.: waarom leert de Tana van de Misjna dat (de wet omtrent) onenigheden inzake leningen e.d. hiervan (dat wil zeggen: van de wet inzake financiële transacties) wordt uitgesloten (en hier dus niet onder valt)? (Rasji) 100

‫ג‬e‫דבעינן‬e‫מודו‬e‫כולהו‬e‫דבדין‬e‫אבהו‬e'‫ר‬e‫ואשמעינן‬e‫בפשרה‬e‫דפליגי‬e‫קאי‬e).‫ו‬e‫(דף‬e‫לקמן‬e.‫ דברי הכל‬dan is iedereen van mening etc.: verderop (zie 6a) wordt dit meningsverschil beslecht en er wordt door iedereen geconcludeerd dat Rabbi Abbahoe (in feite) van mening is dat de wet volgens de mening van iedereen is dat in dit geval alleen drie rechters bevoegd zijn (ook voor wat betreft geschillen omtrent leningen). (Rasji) 101

25

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אלא דלא בעינן מומחין‬ Maar dit is om ons te leren dat (in geschillen betreffende) financiële transacties geen moemchien102, bevoegden103 (als rechters) nodig zijn. ‫מאי קסבר‬ (Als dit zo is) wat is dan zijn beredenering104? (Volgens welk leidend principe komt de Tana van de Misjna tot deze regel105?) ‫אי קסבר עירוב פרשיות כתוב כאן ליבעי נמי מומחין‬ Indien hij (de Tana van de Misjna) van mening is dat er hier106 sprake is van een combinatie107 van de van toepassing zijnde pesoekiem, Bijbelcitaten108 (en dus van alle ‫מומחין‬, moemchien, opgeleide, bevoegde en benoemde rechters in tegenstelling tot in dit geval waar geen moemchien, maar leken ook voldoen als rechter; ‫מומחה‬, bevoegd of gekwalificeerd, moemche (enkelvoud). 102

‫בפירקין‬e‫לקמן‬e‫כדאמרינן‬e‫לדון‬e‫מנשיא‬e‫רשות‬e‫ונטלו‬e‫סמוכין‬e.‫ מומחין‬bevoegde of gekwalificeerde (rechters) etc.: deze hebben hun semiecha, hun bevoegdheid om recht te spreken gekregen van de Nasi, de President van het grote Sanhedrin, zoals dit verderop (5a) gezegd wordt. (Rasji) 103

‫דמעטינהו‬e‫דידן‬e‫תנא‬e.‫ ומאי קסבר‬hoe beargumenteert hij etc.: (dat wil zeggen:) hoe komt hij tot zijn mening? (Rasji) Dat wil zeggen: hoe komt de hij (de Tana van de Misjna) tot de conclusie dat er weliswaar drie rechters nodig zijn bij onenigheden inzake leningen, maar dat deze rechters niet gekwalificeerd hoeven te zijn, dus geen semiecha hebben. 104

105

Waarom komt de Tana van de Misjna tot de conclusie dat inzake leningen en schulden geen bevoegde rechters, moemchien maar lekenrechters bevoegd zijn? 106

In de sectie Exodus, Sjemot 6-9.

‫פרשיות‬e‫עירוב‬, letterlijk: een vermenging van twee Bijbelcitaten, i.c. een (halachische) combinatie van twee pesoekiem, Bijbelverzen waar verschillende onderwerpen behandeld worden maar waarvoor dezelfde wetsbepalingen ook van toepassing zijn op het andere onderwerp dat in de andere pasoek wordt besproken: zo is in het geval van Exodus, Sjemot 22:6-9 (zie eerdere noot) de halacha omtrent het afleggen van een eed niet alleen noodzakelijk na ontkenning van een deel van de vordering door degene die het geld in bewaring heeft gekregen, maar ook in het geval van ontkenning van een deel van de vordering door degene aan wie het geld geleend wordt, na het te leen geven van geld of goed. En het afleggen van een eed voor de rechters door degene die het geld ter bewaring of te leen heeft gekregen, is dus in beide gevallen noodzakelijk bij gedeeltelijke ontkenning van de vordering. e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ׁשנ ֵּיהֶׁם‬ ְ e‫ ְדבַּר‬e‫י ָב ֹּא‬e‫ ָה ֱאֹלהִים‬e‫עַּד‬e‫ז ֶׁה‬e‫הּוא‬e‫כִי‬e‫י ֹּאמַּר‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֲאבֵּדָ ה‬e‫כָל‬e‫עַּל‬e‫ש ְלמָה‬ ַּ e‫עַּל‬e‫שֶׁה‬e‫עַּל‬e‫חֲמֹור‬e‫עַּל‬e‫ׁשֹור‬e‫עַּל‬e‫ ֶּׁפׁשַּע‬e‫ ְדבַּר‬e‫כָל‬e‫עַּל‬ ‫ל ְֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשנַּי ִם‬ ְ e‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫י‬e‫ ֱאֹלהִים‬e‫“ י ְַּרׁשִיעֻן‬Wegens iedere zaak van kwader trouw, wegens een os, een ezel, een lam, een kledingstuk, wegens alles wat verloren is gegaan, waarvan de in bewaring gevende partij (of zijn getuigen) zeggen dat deze het (de in bewaring gegeven goederen) (nog steeds in bezit van de bewaarder zijn en dus in feite gestolen zijn bij de ander als zijn bezit) zijn, zal hun geding voor de rechter komen en de partij die schuldig is bevonden, zal het dubbele betalen aan de andere partij.” En de woorden ‫ז ֶׁה‬e‫הּוא‬e‫ כִי‬letterlijk: “dat deze het zijn” hebben betrekking op het onderwerp ter bewaring geven van geld of goederen of vee (en wel om niet) en in het bijzonder op het onderwerp modé bemiktzat hataäna (zie Baba Batra 128b) waarbij degene die het geld in bewaring heeft, claimt dat hij de helft al heeft teruggegeven. In dat laatste geval moet de bewaarder een eed afleggen voor de rechters. Nu is dezelfde procedure (het afleggen van een eed) van toepassing in het geval er een procesvoering is over het feit dat iemand de ander geld leent en waarbij de degene die het geld geleend heeft, zegt dat hij de helft al heeft terugbetaald. In beide gevallen (in geval van in bewaring geven en in geval van geld lenen) moet degene die het geld heeft gekregen een eed afleggen voor de rechtbank dat hij het geld (dat hij te leen of ter bewaring kreeg) gedeeltelijk had terugbetaald en deze toepassing 107

26

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

bepalingen in dit hoofdstuk, zowel de bevoegdheid bij drie gekwalificeerde rechters over onenigheden betreffende diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel, als over onenigheden betreffende geldleningen109) dan zou hij (de Tana van de Misjna) (in het geval van onenigheden betreffende leningen e.d.) ook hier moemchien110 moeten111 eisen.

van de wet die hier oorspronkelijk alleen voor het in bewaring geven in de pasoek wordt gebracht, geld dus ook voor leningen en dit principe heet iroev parsjiot, ‫פרשיות‬e‫עירוב‬, vermenging van Bijbelcitaten. Zie ook Baba Kama 107a waarin ook gezegd wordt dat deze pesoekiem in Exodus, Sjemot 22:6-9 betrekking hebben op het afleggen van eed bij een gedeeltelijke ontkenning: e‫תורה‬e‫אמרה‬e‫מה‬e‫מפני‬e‫רבה‬e‫דאמר‬e‫כדרבה‬e‫מלוה‬e‫שנא‬e‫ומאי‬e‫דכתיב‬e‫הוא‬e‫אמלוה‬e‫זה‬e‫הוא‬e‫כי‬e‫כתיב‬e‫וכי‬e‫כאן‬e‫כתוב‬e‫פרשיות‬e‫עירוב‬ ‫חובו‬e‫בעל‬e‫בפני‬e‫פניו‬e‫מעיז‬e‫אדם‬e‫אין‬e‫חזקה‬e‫ישבע‬e‫הטענה‬e‫במקצת‬e‫ מודה‬er is hier (in Exodus, Sjemot 22:6-9) sprake van vermenging van secties van de Tora, omdat de woorden “dat deze het zijn” betrekking hebben op leningen (en dus het opleggen van een eed voor de rechters). Maar waarom moet juist een eed worden afgelegd? Dit is in overeenstemming met de mening van Rabba. Want Rabba zei: op basis waarvan heeft de Tora vastgelegd (in Sjemot 22:7-8) dat iemand die een deel van een vordering toegeeft een eed moet afleggen? Wegens de veronderstelling dat niemand zo onbeschaamd is om rechtuit in het gezicht van de leenheer (die zijn weldoener was) te ontkennen dat hij überhaupt geld van deze leenheer te leen heeft gekregen. e‫באלה‬e‫הכתובות‬e‫שהפרשיות‬e).‫קז‬e‫דף‬e‫(ב"ק‬e‫עצים‬e‫בהגוזל‬e‫דאמר‬e‫למאן‬e‫דאיכא‬e.‫אי קסבר עירוב פרשיות כתיב כאן‬ e‫הוא‬e‫כי‬e‫יאמר‬e‫אשר‬e‫כגון‬e‫הוא‬e‫אחרת‬e‫מפרשה‬e‫אלא‬e‫בה‬e‫לעמוד‬e‫יכול‬e‫שאינו‬e‫זו‬e‫בפרשה‬e‫כתוב‬e‫מקרא‬e‫שיש‬e‫הן‬e‫מעורבבות‬e‫המשפטים‬ e‫שלא‬e‫אע"פ‬e‫דשומרין‬e‫קאי‬e‫חנם‬e‫אשומר‬e‫לאו‬e‫חנם‬e‫בשומר‬e‫שכתב‬e'‫כו‬e‫ישבע‬e‫הטענה‬e‫במקצת‬e‫מודה‬e‫מיניה‬e‫דילפינן‬e)‫כב‬e‫(שמות‬e‫זה‬ e‫לא‬e‫ואי‬e‫במקצת‬e‫הודאה‬e‫דבעינן‬e‫הוא‬e‫דהתם‬e)‫(שם‬e‫קאי‬e‫תלוה‬e‫כסף‬e‫דאם‬e‫אפרשת‬e‫הטענה‬e‫מקצת‬e‫דהודאה‬e‫לישבע‬e‫חייבין‬e‫במקצת‬e‫הודו‬ e‫אבל‬e‫בעי‬e‫לא‬e‫שבועה‬e'‫אפי‬e‫הלכך‬e‫הלויתני‬e‫לא‬e‫ולומר‬e‫נגדו‬e‫פניו‬e‫להעיז‬e‫זה‬e‫יכול‬e‫היה‬e‫לא‬e‫אמת‬e‫התובע‬e‫טענת‬e‫אם‬e‫חזקה‬e‫כלום‬e‫מודה‬ e‫כי‬e‫יאמר‬e‫אשר‬e‫דהאי‬e‫נמי‬e‫ליה‬e‫סבירא‬e‫אי‬e‫דמתניתין‬e‫תנא‬e‫והאי‬e‫שבועה‬e‫ובעי‬e‫הכל‬e‫וכופר‬e‫פניו‬e‫מעיז‬e‫חסדים‬e‫גמילות‬e‫דליכא‬e‫בפיקדון‬ e‫אלהים‬e‫נתתיך‬e‫ראה‬e‫כדמתרגמינן‬e‫ורבנות‬e‫שררה‬e‫לשון‬e‫מומחין‬e‫דמשמע‬e‫קרא‬e‫בהאי‬e‫אלהים‬e‫נאמר‬e‫הרי‬e‫משתעי‬e‫בהלואה‬e‫זה‬e‫הוא‬ ‫מומחין‬e‫וליבעי‬e‫רבנות‬e‫לשון‬e)‫ז‬e‫(שם‬e‫ לפרעה‬indien hij (de Tana van de Misjna) van mening is dat er hier sprake is van een combinatie van twee van toepassing zijnde pesoekiem, bijbelcitaten (en dat er daarom sprake moet zijn in geval van een dispuut over een lening van een rechtbank bestaande uit drie rechters) etc.: want degene die zegt dat er in het geval in perek, hoofdstuk hagozel etsiem, “het stelen van hout” (zie hoofdstuk 9, Baba Kama 107a) sprake is van een combinatie met de afdeling “veële hamisjpatiem”, dit zijn de rechtsvoorschriften (hoofdstuk 21 Exodus, Sjemot waarin het gaat over diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel) kan dit standpunt niet volhouden, want dit (een combinatie van twee van toepassing zijnde afdelingen) is wel het geval bij de sectie (Exodus, Sjemot 22:6-9) die vermeldt: “dat deze het zijn” en van waaruit wij afleiden dat degene die toegeeft dat hij het geld in bewaring heeft als de sjomeer chinam, de bewaarder die om niet geld in bewaring heeft van zijn naaste en claimt dat hij de helft al heeft teruggegeven, een eed moet afleggen, maar dit niet hoeft te doen, indien hij ontkent dat hij überhaupt geld in bewaring heeft gekregen of dat het geld gestolen is (zie Sjevoeöt 39b en Baba Kama 106b). (In geval het geld of goed gestolen is en er zijn twee getuigen die voor de rechters getuigen dat “dit het is”, dat wil zeggen: dat dit geld of goed dat in bezit van de bewaarder is waarvan de bewaarder beweert dat het gestolen is dan moet in dat geval de bewaarder dubbel terugbetalen). Maar in het geval van een dispuut over een geldlening waarbij iemand ontkent überhaupt geld te leen heeft gekregen, hoeft degene die dit totaal ontkent geen eed voor de rechters af te leggen, want het kan niet zo zijn dat hij zo brutaal is, openlijk tegen de ander vol te houden dat hij überhaupt geen geld te leen heeft gekregen, maar indien hij beweert dat hij de helft al heeft teruggegeven dan wel dat hij slechts de helft van de claim schuldig is dan moet hij een eed voor de rechters afleggen. En de uitdrukking (bij de sectie Exodus, Sjemot 22:6-9 die vermeldt:) “dat deze het is” heeft betrekking op een (dispuut inzake een) halvaä, een geldlening. En de uitdrukking hier in het vers, de pasoek van elohiem, ‫אלהים‬, rechters wordt ook in de Tora gebruikt bijvoorbeeld in de zin van bevoegde eerbiedwaardige rechters zoals in de uitdrukking (in Exodus, Sjemot 7:1) “Zie Ik maak je als een rechter over Farao etc.”. (Rasji) 108

109

Dus ook de volgende pasoek in dit hoofdstuk, namelijk Exodus, Sjemot 22:24 is van toepassing: 27

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ואי קסבר אין עירוב פרשיות כתוב כאן שלשה למה לי‬ Maar als het zo is dat hij (de Tana van de Misjna) van mening is dat er hier geen sprake is van een combinatie is van de van toepassing zijnde pesoekiem, bijbelcitaten112 (en de bevoegdheid bij drie gekwalificeerde rechters over onenigheden betreffende leningen) op grond waarvan zouden er dan überhaupt drie113 (rechters moeten oordelen over geldleningen en schulden114)? (De Gemara lost het probleem op:) ‫לעולם קסבר עירוב פרשיות כתוב כאן‬ in feite accepteert hij (de Tana van de Misjna) (hier) de combinatie van de van toepassing zijnde pesoekiem, bijbelcitaten115. ‫ובדין הוא דליבעי נמי מומחין‬ En de (strikte toepassing van de) wet luidt dat ook in het geval van geldleningen hij (de Tana van de Misjna), rechters die moemchien, bevoegd zijn vereist, ‫והאי דלא בעינן מומחין‬ maar toch is men vrijgesteld van het aanstellen van moemchien, gekwalificeerde rechters (in het geval van geldleningen) ‫משום דרבי חנינא‬ wegens datgene wat Rabbi Chanina geleerd heeft. ‫דאמר רבי חנינא‬ Want Rabbi Chanina zei116: ‫דבר תורה אחד דיני ממונות ואחד דיני נפשות‬ volgens de wet van de Tora is voor zowel de rechtspraak betreffende financiële transacties als voor rechtspraak betreffende halsmisdrijven

‫נֶׁׁשְֶׁך‬e‫ ָעלָיו‬e‫תְ שִימּון‬e‫ֹלא‬e‫כְנׁשֶׁה‬e‫לֹו‬e‫תִ ְהי ֶׁה‬e‫ֹלא‬e‫ ִעמְָך‬e‫ ֶׁה ָענ ִי‬e‫אֶׁת‬e‫ ַּעמִי‬e‫אֶׁת‬e‫תַּ ְלוֶׁה‬e|e‫ ֶׁכסֶׁף‬e‫“ ִאם‬Wanneer je mijn volk geld zult lenen, (namelijk) aan de armen onder jullie dan zul je je ten opzichte van hem niet als een schuldeiser gedragen en hem geen rente opleggen”. 110

I.c. drie gekwalificeerde rechters.

Omdat in deze sectie (Exodus, Sjemot 6-9) elohiem, ‫אלהים‬, rechters (en dat betekent in dit geval bevoegde gekwalificeerde rechters) genoemd worden. 111

‫משתעי‬e‫בהלואה‬e‫לאו‬e‫קרא‬e‫דהאי‬e.‫ ואי קסבר‬maar indien hij (de Tana van de Misjna) van mening is etc.: (dat wil zeggen) dat, deze pasoek niet gaat over geldleningen. (Rasji) 112

‫כתיב‬e‫לא‬e‫בהלואה‬e‫ואלהים‬e):‫ג‬e‫(דף‬e‫לקמן‬e‫לן‬e‫נפקא‬e‫אלהים‬e‫מתלתא‬e‫הא‬e‫בהלואה‬e.‫ שלשה מנלן‬op grond waarvan zouden er dan überhaupt drie (rechters moeten oordelen over leningen en schulden?) etc.: en inzake de noodzakelijkheid van drie rechters bij een dispuut over een lening wordt verderop (in Talmoed Sanhedrin op daf 3b) gesproken. (Rasji) 113

114

Drie bevoegde rechters zouden immers alleen maar moeten oordelen over meningsverschillen inzake in bewaring gegeven goederen of dieren! Hierbij zijn in ieder geval zowel drie rechters vereist, maar de rechters zijn als elohiem, als rechters ook moemchien, bevoegd. 115

Hetgeen betekent dat er dus drie rechters in geval van geldleningen bevoegd zijn.

Zie verderop in de Gemara (32a) en in Jebamot 122b. ‫הוא‬e‫דרבנן‬e‫ותקנתא‬e.‫ משום דר' חנינא‬want Rabbi Chanina zei etc.: en datgene wat hij zei is een takana, bepaling die door de rabbijnen is ingesteld. (Rasji) 116

28

‫ ע"א‬2B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫בדרישה ובחקירה‬ naast onderzoek117 ook ondervraging vereist118,

Derisja, ‫דרישה‬, onderzoek en chakira, ‫חקירה‬, ondervraging: dit zijn specifieke procedures welke dienen plaats te vinden en die noodzakelijk zijn voor het verloop van het proces. Er moeten zeven vragen door de getuigen beantwoord worden inzake de plaats, het tijdstip en andere bijzonderheden omtrent de gebeurtenis hetgeen beschreven is door Maimonides in Seder Sjoftiem Hilchot Édoet 1:4-5 waar hij zich baseert op Deuteronomium, Devariem 13:15: ‫ ְבק ְִרבֶָׁך‬e‫הַּז ֹּאת‬e‫הַּתֹו ֵּעבָה‬e‫נ ֶׁ ֶׁעשְתָ ה‬e‫הַּדָ בָר‬e‫נָכֹון‬e‫ ֱאמֶׁת‬e‫ ְו ִהנֵּה‬e‫הֵ יטֵ ב‬eeָ‫ ְוׁשַָאלְת‬e‫ת‬ ָָּ ‫תָּוְחָ קַ ְר‬ ָָּ ְ‫“ דָ ַרש‬dan zul je onderzoeken en ondervragen en heel goed uitvragen en indien het blijkt dat het waar is en de zaak juist is dat een dergelijke gruweldaad in jullie midden heeft plaatsgevonden”. En hierop geeft Rasji het volgende commentaar: e.‫והיטב‬e‫וחקירה‬e‫דרישה‬e‫שלש‬e‫יש‬e‫כאן‬e.‫המקרא‬e‫מרבוי‬e‫חקירות‬e‫שבע‬e‫למדו‬e‫מכאן‬e:‫דרשת וחקרת ושאלת היטב‬ e‫אחר‬e‫במקום‬e‫ועוד‬e.‫היטב‬e‫השופטים‬e‫ודרשו‬e)‫יח‬e,‫יט‬e‫(דברים‬e‫אומר‬e‫הוא‬e‫אחר‬e‫ובמקום‬e.‫בדיקות‬e‫למדו‬e‫וממנו‬e,‫המנין‬e‫מן‬e‫אינו‬e,‫ושאלת‬ ‫בזה‬e‫זה‬e‫של‬e‫האמור‬e‫ליתן‬e,‫שוה‬e‫לגזירה‬e‫היטב‬e‫היטב‬e‫ולמדו‬e.‫היטב‬e‫ודרשת‬e)‫ד‬e,‫יז‬e‫(שם‬e‫אומר‬e‫ הוא‬dan zul je onderzoeken en ondervragen en goed uitvragen etc.: hier uit dit vers, deze pasoek (in combinatie met andere pesoekiem, verzen in de Tora) leert men dat er in totaal zeven onderzoeksvragen worden gesteld, namelijk uit het feit dat er sprake is van riboej, ‫רבוי‬,schijnbaar overtollig woordgebruik in de Tora. En hier (in deze pasoek) is er sprake van drie onderzoeksvragen (te weten): ‫והיטב‬e‫וחקירה‬e‫ דרישה‬derisja, het onderzoeken en chakira, ondervraging en heteev, ‫היטב‬, dit (alles) heel goed of grondig (te doen). De term e‫ ְוׁשַָא ְל ָת‬, en je zult vragen, wordt niet meegeteld (als één van de zeven chakirot, ‫חקירות‬, wijzen van onderzoek doen door de rechter commissaris) en uit deze pasoek leert men dat het verrichten van een kruisverhoor, bedikot, ‫( בדיקות‬noodzakelijk is voor een ordentelijke rechtsgang). En op een andere plek (in de Tora) zegt de pasoek (Deuteronomium, Devariem 19:18) “dan zullen de rechters de zaak grondig onderzoeken” (hetgeen twee uitdrukkingen namelijk derisja en heteev toevoegt tot een totaal van vijf uitdrukkingen). En op een andere plaats (in de Tora, namelijk: Deuteronomium, Devariem 17:4) zegt de pasoek ook: “en je zult de zaak grondig onderzoeken” (dus nog eens twee uitdrukkingen toevoegend te weten: onderzoeken, derisja en grondig heteev hetgeen in totaal zeven uitdrukkingen van onderzoek maakt). En men leert uit het (minimaal) tweemaal voorkomen van het woord heteev, grondig, ‫ היטב‬dat er sprake is van een gezera sjava, ‫שוה‬e‫גזירה‬, een analoog woordgebruik in deze pesoekiem (te weten in Deuteronomium, Devariem 13:15 en in Deuteronomium, Devariem 19:18 en in Deuteronomium, Devariem 17:4 en dat de wetten die in de ene pasoek van toepassing zijn ook in de andere pasoek van toepassing zijn). {En dat betekent dat alle zeven vormen van onderzoeksmethodiek noodzakelijk en van toepassing zijn in de drie genoemde passages in Deuteronomium, Devariem die respectievelijk handelen over de ir hanidachas, de afgeweken afvallige stad, de ‫הנדיחת‬e‫ עיר‬en de heimelijk geweld in de zin hebbende getuige, ed chamas, ‫חמס‬e‫ עד‬en degene die zich aan afgoderij hebben overgegeven en deze zeven wijzen van onderzoek zijn van toepassing en worden beschreven in Sanhedrin 40a waarbij de onderzoeksrechter zeven vragen stelt, namelijk: in welke deel van de sjemitta-cyclus vond de misdaad plaats? In welk jaar? In welke maand? Op welke datum? Op welke dag van de week? Op welke tijdstip? En op welke plaats? 117

‫הלוהו‬e‫שעה‬e‫באיזו‬e‫יום‬e‫באיזה‬e‫העדים‬e‫את‬e‫לבדוק‬e‫צריך‬e.‫ בדרישה וחקירה‬zowel derisja, onderzoek als chakira, verhoor of ondervraging (is vereist) etc.: men moet de getuigen, ediem ondervragen (en onderzoeken op betrouwbaarheid), namelijk op welke dag (de betwiste zaak) gebeurde en op welk tijdstip e.d. (Rasji) 118

29

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫שנאמר משפט אחד יהיה לכם‬ want er is gezegd119: “er zal één rechtsprocedure voor jullie zijn”120. ‫ומה טעם אמרו דיני ממונות לא בעינן דרישה וחקירה‬ En wat is de reden dat er gezegd werd dat (civiele gedingen) inzake momanot, financiële transacties geen onderwerp zijn121 voor derisja, onderzoek en chakira, ondervraging?122 ‫כדי שלא תנעול דלת בפני לווין‬ Opdat degenen die geld willen lenen niet voor een gesloten123 deur komen te staan124. Zie Leviticus, Vajikra 24:22: ‫ ֱאֹלהֵּיכֶׁם‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ֲאנ ִי‬e‫כִי‬e‫י ִ ְהי ֶׁה‬e‫ ָכ ֶׁאז ְָרח‬e‫ ַּכגֵּר‬e‫ ָלכֶׁם‬e‫י ִ ְהי ֶׁה‬e‫ ֶׁאחָד‬e‫ׁשּפַּט‬ ְ ‫“ ִמ‬één wijze van rechtsgang zal er voor jullie zijn, zowel voor de vreemdeling als de (staats)burger zal deze (gelijk) zijn, want Ik ben de Eeuwige, jullie Rechter”. En Rasji geeft het volgende commentaar: ‫הגרים‬e‫על‬e‫שמי‬e‫מייחד‬e‫אני‬e‫כך‬e‫עליכם‬e‫שמי‬e‫מיחד‬e‫שאני‬e‫כשם‬e,‫כולכם‬e‫אלהי‬e:‫ אני ה' אלהיכם‬Ik ben de Eeuwige jullie Rechter etc.: Ik ben God van jullie allemaal en zoals Ik mijn Naam met jullie uniek verbindt, zo verbindt Ik mijn Naam ook aan de geriem, de vreemdelingen i.c. de proselieten. 119

e‫ודרשת‬e)‫יג‬e‫(דברים‬e‫דכתיב‬e‫נפשות‬e‫בדיני‬e‫וחקירה‬e‫דרישה‬e‫דכתיב‬e‫וכיון‬e‫כנפשות‬e‫ממונות‬e.‫שנאמר משפט אחד יהיה לכם‬ ‫ממונות‬e‫לדיני‬e‫הדין‬e‫הוא‬e‫ וחקרת‬want er is gezegd: er zal één rechtsprocedure voor jullie zijn etc.: zowel wat betreft rechtsgedingen omtrent financiële transacties als halszaken, aangezien er geschreven is dat het noodzakelijk is dat bij halsmisdrijven zowel derisja, onderzoek als chakira, kruisverhoor nodig is, want er is geschreven (zie Deuteronomium, Devariem 13:15): ‫ ְבק ְִרבֶָׁך‬e‫הַּז ֹּאת‬e‫הַּתֹו ֵּעבָה‬e‫נ ֶׁ ֶׁעשְתָ ה‬e‫הַּדָ בָר‬e‫נָכֹון‬e‫ ֱאמֶׁת‬e‫ ְו ִהנֵּה‬e‫הֵּיטֵּב‬eeָ‫ ְוׁשַָאלְת‬eeָ‫ ְו ָחק ְַּרת‬eeָ‫“ וְדָ ַּרׁשְת‬dan zul je inlichtingen inwinnen en onderzoeken en grondig ondervragen; en zie wanneer de betreffende zaak waar is dan heeft deze gruwelijke zaak in jullie midden plaatsgevonden”. 120

121

Er wordt geen uitgebreid kruisverhoor aan de getuigen opgelegd inzake tijd, datum, locatie en omstandigheden zoals dat wel het geval is bij diefstal e.d., maar de getuigen hoeven slechts het jaar en het bedrag van de lening te noemen. In geval van verdenking op een onbetrouwbare leugenachtige getuigenis, wordt er wel intensief onderzoek gedaan en wordt er zeer goed ondervraagd, opdat er geen onjuist vonnis wordt geveld. 122

En dat er ook op basis van de beslissing van onze rabbijnen geen mumchien, gekwalificeerde rechters nodig zijn, maar gewone lekenrechters (met verstand van financiële transacties). e‫ימצא‬e‫לא‬e‫שמא‬e‫נמי‬e‫והכא‬e‫ויפסיד‬e‫מכוונת‬e‫עדותן‬e‫תהא‬e‫ולא‬e‫יטעו‬e‫והעדים‬e‫יכפור‬e‫שמא‬e‫מלהלוות‬e‫שימנעו‬e.‫שלא תנעול דלת‬ ‫לדין‬e‫לכופו‬e‫ מומחין‬opdat degenen die geld willen lenen niet voor een gesloten deur komen te staan etc.: omdat het kan voorkomen (bij het grondig ondervragen van getuigen bij een geldlening dat een betrouwbare getuige zich toch vergist en niet meer exact weet op welke tijdstip en onder welke omstandigheden de lening plaatsvond) zodat de getuigenis (van degene die geld leent) niet als betrouwbaar wordt bestempeld (terwijl de lening wel heeft plaatsgevonden) en in zo’n situatie zou iemand al meteen geen geld aan een ander willen lenen en hetzelfde zou het geval zijn (dat iemand geen geld aan een ander wil lenen) in het geval er geen rechters, die gekwalificeerd zijn, mumchien te vinden zijn die over een zaak betreffende een geldlening een vonnis willen wijzen. (Rasji) 123

124

Doordat men bijvoorbeeld erop zou staan dat de getuigen die bij de geldlening aanwezig waren zeer grondig zouden worden ondervraagd en zeer nauwkeurig de omstandigheden waaronder de lening plaatsvond en de exacte datum en het exacte tijdstip en de exacte plaats moesten vertellen, terwijl zij dit misschien vergeten waren en er naar zouden gissen en uiteindelijke deze getuigen als onbetrouwbaar zouden worden bestempeld. En degene die leent zou vervolgens nooit meer een risico durven nemen, omdat de kans groot was dat bij een procesgang hij het onderspit zou delven. En ofschoon het een voorschrift van de Tora is dat inzake geldvorderingen bij een lening gekwalificeerde rechters in een proces inzake een geldlening moeten optreden in de rechtbank hebben de geleerden er vanaf gezien dit stikt te vereisen om potentiële geldschieters niet af te schrikken geld aan een ander te lenen. 30

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אלא מעתה טעו לא ישלמו‬ Maar indien dit zo is125 en (het blijkt) dat zij (de niet gekwalificeerde rechters) zich vergist hebben, moeten zij dan ook geen schadevergoeding te betalen126 (aan degene die benadeeld is door een achteraf gebleken verkeerd vonnis)!?127 (De Gemara antwoordt op de veronderstelling dat niet gekwalificeerde rechters gevrijwaard worden van aansprakelijkheid inzake het door hen gevelde vonnis). ‫כל שכן אתה נועל דלת בפני לווין‬ Dan vormt dat des te meer een rem128 op het verstrekken van leningen (aan arme mensen door vermogende mensen)129 . (De Gemara keer terug naar de eerdere uitleg van de Misjna bovenaan foliant 2b). ‫אי הכי תרתי קתני דיני‬ Indien dat130 zo is (dat geschillen over schulden door drie rechters beoordeeld moeten worden waarom zegt dan Rabbi Abbahoe dat de Tana van de Misjna een clausule als 125

Dat lekenrechters mogen oordelen over civiele financiële gedingen.

126

Het blijkt namelijk (zie verderop Sanhedrin daf 33a) dat mumchien, gekwalificeerde rechters wanneer zij zich vergist hebben, geen schadevergoeding aan de benadeelde partij hoeven te betalen, maar lekenrechters in het algemeen wel aansprakelijk zijn voor een verkeerd vonnis althans voorzover de lekenrechters niet op basis van een rabbinale beslissing als rechter mag fungeren en vervolgens een verkeerd oordeel vellen. Dus in dit geval is het ook zo dat bij een juridische onenigheid tussen twee partijen inzake een lening ook de lekenrechters wanneer zij zich vergist hebben geen schadevergoeding hoeven te betalen, omdat door de halacha die de rabbijnen hebben ingesteld lekenrechters moeten oordelen over rechtsgedingen inzake leningen en zij onder deze beschermende titel oordelen en niet aansprakelijk zijn voor schade in verband met een verkeerd vonnis evenals hun collega rechters, die mumchien zijn ook niet aansprakelijk zijn voor schade wegens een achteraf gebleken verkeerd vonnis. e‫אם‬e‫לב"ד‬e‫המומחה‬e‫וכל‬e‫כמומחין‬e‫להו‬e‫הוו‬e‫נחתי‬e‫קא‬e‫רבנן‬e‫דברשות‬e‫דכיון‬e‫ישלמו‬e‫לא‬e‫ממונות‬e‫בדיני‬e‫הדיוטות‬e.‫אלא מעתה טעו‬ ‫חייב‬e‫מומחה‬e‫שאינו‬e‫הא‬e).‫לג‬e‫(דף‬e‫ממונות‬e‫דיני‬e‫באחד‬e‫כדלקמן‬e‫מלשלם‬e‫פטור‬e‫ טעה‬maar indien zij (de lekenrechters) zich vergist hebben etc.: de gewone lekenrechters (die zich vergist hebben) inzake een vonnis aangaande een financiële transactie (i.c. een lening) hoeven geen schadevergoeding te betalen, omdat zij met toestemming, ‫רשות‬, resjoet (op basis van een halachische beslissing) van de rabbijnen een oordeel moeten geven en zij in het onderhavige geval als het ware als moemchien, gekwalificeerd zijn en iedere gekwalificeerde rechter van het Beet Din, het rabbinale Hof, indien deze een vergissing maakt bij het vonnis gevrijwaard is van betaling van schadevergoeding, zoals verderop wordt uitgelegd (Sanhedrin daf 33a) in geval van civiel financiële rechtszaken (geschillen omtrent financiële transacties, i.c. leningen). Maar indien een lekenrechter in het algemeen (niet onder een rabbinale halachische titel) een verkeerd oordeel velt dan is hij chajev, schuldig (schadeplichtig). (Rasji) 127

128

Letterlijk: dan geldt des te meer dat je de deuren sluit voor degenen die een lening wil aangaan. Omdat de rijke mensen deze leningen wegens de mogelijk nadelige consequenties op halachisch juridisch gebied niet willen verstrekken. ‫ומפסידנא‬e‫ליה‬e‫ופטרי‬e‫דינא‬e‫בי‬e‫טעו‬e‫דלמא‬e‫דסבר‬e.‫ כל שכן שאתה נועל דלת‬des te meer smijt je in dat geval de deur dicht (voor degene die wil lenen) etc.: want hij (degene die een lening verstrekt) zal wanneer er een vergissing wordt gemaakt (door de lekenrechter) in het nadeel (van de leenheer) de waarborg op teruggave van zijn geld kwijt zijn (omdat hij niet de aansprakelijkheid voor een achteraf gebleken verkeerd vonnis kan claimen bij de lekenrechter). (Rasji) 129

130

De Gemara keert terug naar de eerdere uitleg van de Misjna dat er namelijk drie rechters benodigd zijn inzake de beoordeling van geschillen over leningen, maar dat deze rechters niet gekwalificeerd 31

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

specificatie toevoegt? En) hij131 (Rabbi Abbahoe) zou kunnen leren dat deze132 (Misjna) twee133 (afzonderlijke zaken) leert134, ‫ממונות בשלשה הדיוטות גזילות וחבלות בשלשה מומחין‬ namelijk dat (geschillen over) financiële transacties (zoals geschillen inzake schuldbekentenissen of leningen beoordeeld worden) door (een rechtbank bestaande uit) drie lekenrechters en (gevallen van) diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel door (een rechtbank met) drie gekwalificeerde rechters, mumchien. ‫ועוד שלשה שלשה למה לי‬ En bovendien135, wat heb ik aan (de uitdrukking in de Misjna136: geschillen over financiële transacties worden door) drie (rechters beoordeeld) en (gevallen van diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel door) drie (waarom wordt dit zo geformuleerd)?

hoeven te zijn en lekenrechters voldoende gekwalificeerd zijn voor de beoordeling van een dergelijke zaak. 131

Hij, dat wil zeggen: Rabbi Abbahoe, die eerder werd geciteerd bij de uitleg van de Misjna (zie bovenaan daf 2b): Rabbi Abbahoe zei (als antwoord hierop): (de Tana van de Misjna) voegt een extra clausule (toe) (en leert) dat (de terminologie) financiële transacties in de Misjna slechts gelden (van toepassing zijn) voor (wat betreft) diefstal en toegebracht lichamelijk letsel, maar gevallen van schuld(bekentenissen) en leningen (behoren) niet (hiertoe) 132

Deze, dat wil zeggen: de Misjna.

133

Dat deze twee leert, dat wil zeggen: dat de Misjna twee specifieke op zichzelf staande gevallen leert, namelijk: (zie het vervolg van de Gemara): rechtsgedingen inzake financiële transacties, zoals schuldbekentenissen en of leningen worden beoordeeld in een rechtbank door drie lekenrechters en gevallen van diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel door een rechtbank met drie gekwalificeerde rechters (mumchien). ‫קתני‬e‫הן‬e‫במה‬e‫למתניתין‬e‫לאוקומה‬e‫אבהו‬e‫לרבי‬e‫ליה‬e‫למה‬e‫בעינן‬e‫שלשה‬e‫והלואות‬e‫דבהודאות‬e.‫ אי הכי‬indien dit zo is etc.: indien het zo is dat het gaat over het feit dat betreffende (geschillen bij) schuldbekentenissen en leningen drie rechters benodigd zijn, waarom legt Rabbi Abbahoe (de Misjna) (dan zo moeilijk) uit (in de zin van dat die gevallen van diefstal en toegebracht lichamelijk letsel als specificatie worden opgegeven en dat deze gevallen alleen in de Misjna beschouwd worden als te vallen onder de wet inzake financiële transacties? (Rasji) 134

‫וחבלות‬e‫גזילות‬e‫שהן‬e‫ממונות‬e‫דיני‬e‫למיתני‬e‫אבעי‬e‫הכי‬e‫שלשה‬e‫זמני‬e‫תרי‬e‫למיתני‬e‫לי‬e‫למה‬e‫קתני‬e‫חדא‬e‫אי‬e.‫ ועוד‬en bovendien etc.: waarom leert de Misjna niet eenvoudig eenmaal (dat er drie rechters benodigd zijn). Wat heb ik eraan dat de Misjna tweemaal afzonderlijk (de woorden) drie (rechters) gebruikt? Had de Misjna niet moeten leren: rechtsoordelen inzake (geschillen) financiële transacties, te weten gevallen van diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel worden door drie rechters beoordeeld? (Rasji) Als het dus zo is dat volgens de woorden van Rabbi Abbahoe de Misjna met de laatste toevoeging (namelijk, zaken betreffende diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel etc.) louter een specificatie van de eerste regel in de Misjna wordt bedoeld, waarom formuleert de Misjna dan deze twee regels alsof ze gelijkwaardig en aan elkaar nevengeschikt zijn door tweemaal “drie rechters” apart te formuleren? 135

Er wordt gedoeld op de eerste passage in de Misjna: ‫בשלשה‬e‫וחבלות‬e‫גזילות‬e‫בשלשה‬e‫ממונות‬e‫דיני‬ rechtsoordelen inzake (geschillen) over financiële transacties worden door drie rechters beoordeeld en (geschillen) over diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel worden door drie rechters beoordeeld. 136

32

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara verwerpt de uitleg van de Misjna door Rabbi Abbahoe, maar verdedigt de uitleg van Raba.) ‫אלא אמר רבא‬ Integendeel zei Raba137: ‫תרתי קתני‬ de Tana van de Misjna leert twee138 (afzonderlijke) zaken: ‫משום דרבי חנינא‬ wegens de (reeds hierboven gegeven reden139 van) Rabbi Chanina. ‫רב אחא בריה דרב איקא אמר‬ Rav Acha de zoon van Rav Ika zei: ‫מדאורייתא חד נמי כשר שנאמר‬ Op grond van de Torawet is ook één (rechter) bevoegd140 (tot het vellen van een vonnis in zaken geschillen bij leningen), want er is gezegd141: ‫בצדק תשפוט עמיתך‬ “in gerechtigheid zul je over jouw naaste rechtspreken”. ‫אלא משום יושבי קרנות‬ Maar vanwege het feit dat hij142 die (mogelijk) in de (uit)hoeken143 (van de stad) vertoeft (en die benoemd zou kunnen worden tot lekenrechter) (hebben de rabbijnen besloten drie

137

Raba heeft dus een meningsverschil met Rabbi Abbahoe.

e‫ממונות‬e‫דיני‬e‫קאמר‬e‫והכי‬e‫חנינא‬e‫דרבי‬e‫משום‬e‫סגי‬e‫בהדיוטות‬e‫ומיהו‬e‫כאן‬e‫כתיב‬e‫פרשיות‬e‫דעירוב‬e‫בעינן‬e'‫ג‬e‫דודאי‬e.‫תרתי קתני‬ ‫מומחין‬e‫בשלשה‬e‫וחבלות‬e‫וגזילות‬e‫הדיוטות‬e‫בשלשה‬e‫והלואות‬e‫הודאות‬e‫ דהיינו‬de Tana van de Misjna leert twee (afzonderlijke) zaken etc.: want het is zeker zo dat er hier sprake is van combinatie van twee passages uit de Tora (en dat de wetten van de ene passage ook gelden voor de andere passage) maar volgens de mening van Rabbi Chanina is er echter wel sprake van lekenrechters (in het geval van geschillen omtrent leningen) en derhalve moet de Misjna als volgt worden uitgelegd: rechtsoordelen inzake geschillen wat betreft financiële transacties worden als het gaat over schuldbekentenissen en leningen door drie lekenrechters beoordeeld en als het gaat over geschillen inzake diefstal en het toebrengen van lichamelijk letsel door drie gekwalificeerde rechters, mumchien. (Rasji) 138

‫לווין‬e‫בפני‬e‫דלת‬e‫תנעול‬e‫שלא‬e‫כדי‬, zie bovenaan daf 3a opdat degenen die geld willen lenen niet voor gesloten deuren komen te staan. Dat wil zeggen: dat sommige Bijbelse verordeningen inzake leningen door de rabbijnen minder streng worden toegepast, opdat de leenheren zich niet zouden afhouden van het verstrekken van leningen. 139

e‫קתני‬e‫תרתי‬e‫ודאי‬e‫ומתניתין‬e‫כאן‬e‫פרשיות‬e‫עירוב‬e‫ואין‬e‫יחיד‬e‫לשון‬e‫תשפוט‬e‫דכתיב‬e‫והלואה‬e‫בהודאה‬e.‫מדאורייתא חד נמי כשר‬ ‫מדרבנן‬e‫אלא‬e‫מדאורייתא‬e‫לאו‬e‫והלואות‬e‫בהודאות‬e‫שלשה‬e‫ומיהו‬e‫ כדאמרן‬op grond van de Torawet is ook één (rechter) bevoegd etc.: (het gaat hier over) een (geschil inzake) een lening, omdat er geschreven is: “je zult rechtspreken etc.” (zie Leviticus, Vajikra 19:15) en dit is (je zult) in de enkelvoudsvorm geschreven en er is hier geen sprake van iroev parsjiot, ‫פרשיות‬e‫עירוב‬, een combinatie van twee Bijbelverzen (waarbij de regelgeving die bij de ene passage genoemd is, ook van toepassing is op de andere passage). Maar hoewel in de Misjna wordt geleerd dat er inzake dit soort gevallen van geschillen omtrent schuldbekentenissen of geldleningen drie (leken)rechters nodig zijn, wordt deze Torawet in dit geval niet toegepast, maar is er een (aanpassing door middel van) een verlichting (van de Torawet) door de rabbijnen ingesteld. (Rasji) 140

Zie Leviticus, Vajikra 19:15: ‫ ֲעמִיתֶׁ ָך‬e‫תִ ׁשְּפ ֹּט‬e‫ ְב ֶׁצ ֶׁדק‬e‫גָדֹול‬e‫ ְּפנֵּי‬e‫תֶׁ הְדַּ ר‬e‫וְֹלא‬e‫דָ ל‬e‫ ְפנֵּי‬e‫תִ שָא‬e‫ֹלא‬e‫ׁשּפָט‬ ְ ‫ ַּב ִמ‬e‫ ָעוֶׁל‬e‫תַּ עֲשּו‬e‫“ ֹלא‬je zult geen onrecht in een gerechtshof toelaten; je zult de armlastige noch bevoordelen noch de rijke meer respecteren tijdens een rechtszaak; in gerechtigheid zul je over jouw naaste rechtspreken”. 141

33

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

lekenrechters te laten oordelen indien er een geschil is tussen leenman en leenheer over een lening en niet één lekenrechter144).145 (De Gemara stelt een kritische vraag.) ‫אטו בתלתא מי לא הוו יושבי קרנות‬ Nee maar! Een (rechtbank voor geschillen omtrent leningen) kan toch ook samengesteld zijn uit drie marktkooplieden!?146 (De Gemara geeft zelf een antwoord.) ‫אי אפשר דלית בהו חד דגמיר‬ Het is onmogelijk dat er onder hen niet één persoon is die een kundig oordeel kan vellen147 (omdat die ene persoon wel verstand heeft van de halacha omtrent leningen). ‫אלא מעתה טעו לא ישלמו‬ Maar indien dit zo is dat zij (lekenrechters, die niet gekwalificeerd zijn om over geschillen bij leningen een oordeel te vellen) dan is het toch zeker ook zo (dat zij evenals de gekwalificeerde rechters, mumchien) geen schadevergoeding (hoeven te) betalen (aan de benadeelde partij bij een verkeerde rechtsbeslissing)? ‫כ"ש דנפישי יושבי קרנות‬ (Maar als het zo is dat lekenrechters die op basis van een beslissing van de rabbijnen als zodanig mogen oordelen en dus niet schadeplichtig zijn bij een verkeerd oordeel) dan is er toch een grote kans dat het aantal onwetende kooplieden (die opgeroepen worden als lekenrechters) (zou toenemen148)? ‫מאי איכא בין רבא לרב אחא בריה דרב איקא‬

142

Hij, dat wil zeggen: de lekenrechter die een oordeel dient te geven over een geschil tussen de leenheer en de leenman inzake een verstrekte lening. ‫קרנות‬e‫יושבי‬, letterlijk: zij die in de (straat)hoeken zitten. Hiermee wordt bedoeld degenen die niet geletterd zijn en of geen kennis hebben van de wet in het algemeen en de wetten omtrent leningen en geldtransacties in het bijzonder. In vroegere tijden werden hiermee ook wel de marktkooplieden bedoeld. Kan ook uit het Latijn zijn afgeleid van corona, een kring of groep muziekanten of artiesten op de markt: deze lieden hadden wel verstand van hun eigen metier, maar niet van halachische aangelegenheden. 143

144

Met andere woorden: uit overwegingen van kwaliteit van de rechtspraak op financieel gebied mochten er in deze gevallen wel lekenrechters benoemd worden onder de voorwaarde dat het oordelend gremium uit drie lekenrechters moest bestaan. ‫הזכאי‬e‫את‬e‫ויחייב‬e‫החייב‬e‫את‬e‫ויזכה‬e‫דינין‬e‫בטיב‬e‫בקיאין‬e‫שאין‬e‫תגרין‬e.‫( גזירה משום יושבי קרנות‬er werd besloten door de rabbijnen) wegens de marktkooplieden etc.: een koopman die niet goed op de hoogte is van de wetten (omtrent leningen) en deze zal misschien een verkeerd oordeel afgeven en degene die schuldenaar is (de leenman) vrijpleiten en degene die onschuldig is (de leenheer) veroordelen. (Rasji) 145

146

Met andere woorden: wie garandeert dat een rechtbank toevallig niet bestaat uit drie onwetende kooplieden? 147

De kans is redelijk groot dat er onder deze drie personen wel iemand is die verstand heeft van halachische zaken betreffende leningen. 148

Omdat de lekenrechters immers beschermd worden tegen claims van de benadeelde partij bij een geschil over leningen. 34

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

Waarin ligt dan het verschil149 in inzicht tussen Raba en Rav Acha, de zoon van Rav Ika? ‫איכא בינייהו דאמר שמואל‬ Het verschil tussen hen beiden wordt vertolkt door datgene wat Sjemoeël zei: ‫שנים שדנו דיניהן דין‬ indien twee (rechters) hun oordeel geveld hebben (inzake een geschil bij een lening) dan is hun oordeel rechtsgeldig, ‫אלא שנקראו בית דין חצוף‬ maar een dergelijke rechtbank (bestaande uit twee man) wordt schaamteloos150 genoemd. ‫לרבא לית ליה דשמואל‬ (Volgens) Raba151 (zijn drie rechters op grond van de Torawet vereist en) hij is het niet eens met de mening van Sjemoeël (namelijk dat een oordeel dat door twee in plaats van drie rechters geveld is, a posteriori rechtsgeldig is). :‫לרב אחא בריה דרב איקא אית ליה דשמואל‬ (Maar volgens) Rav Acha de zoon van Rav Ika (is slechts één rechter op grond van de Torawet vereist en) is hij het eens met (de regel van) Sjemoeël (namelijk dat achteraf, het oordeel dat door twee rechters geveld is, geldig is). (De Gemara gaat verder met het volgende deel van de lange inleidende Misjna.) :'‫נזק וחצי נזק וכו‬ (Zaken betreffende de vergoeding van materiële) schade152 en (zaken betreffende) een halve schade(vergoeding van materiële) schade153 worden154 (eveneens) door (een rechtbank bestaande uit) drie (rechters beoordeeld).

149

Volgens hen beiden zijn namelijk lekenrechters bevoegd bij het oordelen over geschillen inzake leningen. ‫חכמים‬e‫תקנת‬e‫על‬e‫שעברו‬e.‫ בית דין חצוף‬maar een dergelijke rechtbank wordt schaamteloos genoemd etc.: omdat zij (zonder respect te tonen) de takana, de gestelde regel van de rabbijnen hebben overtreden. (Rasji) 150

‫דין‬e‫דיניהן‬e‫דאמר‬e‫דשמואל‬e‫ליה‬e‫לית‬e‫בעינן‬e‫תלתא‬e‫מדאורייתא‬e‫דאמר‬e.‫ לרבא‬voor Raba etc.: deze is het niet met Sjemoeël eens die van mening is dat het (a posteriori) uitgesproken oordeel (door een rechtbank bestaande uit twee rechters) rechtsgeldig is. (Rasji) 151

‫חבלות‬e‫היינו‬e‫פריך‬e'‫ובגמ‬e‫שהזיקו‬e‫אדם‬e‫או‬e‫המועד‬e‫דשור‬e.‫ נזק‬schade etc.: bijvoorbeeld het geval van de stotende os (waarvan bekend was dat deze stootte en) waarvoor (de eigenaar) gewaarschuwd was (sjor hamoeäd, ‫המועד‬e‫( )שור‬dat hij preventieve maatregelen diende te nemen om anderen te beschermen). Of het geval dat iemand verwond was. En in de Gemara wordt uiteengezet wat er onder, de term lichamelijk toegebracht letsel, ‫ חבלות‬wordt begrepen. (Rasji) 152

Indien het nu zaak betreft van een sjor hamoeäd, ‫המועד‬e‫ שור‬een stotende os, dat wil zeggen: een os waarvan bekend was en waarvan de eigenaar gewaarschuwd was dat het betreffende dier al driemaal schade had aangericht aan een persoon of aan iemands goederen dan moet de eigenaar van het dier een volledige financiële en of immateriële schadevergoeding betalen. Indien echter de schade wordt veroorzaakt door een grazende makke os, een sjor tam, ‫תם‬e‫ שור‬waarvan niet bekend was dat dit dier stootte of zich abnormaal gedroeg dan hoefde de eigenaar slechts de helft van de veroorzaakte schade te vergoeden (zie Sjemot 21:35): ‫יֶׁחֱצּון‬e‫ ַּהמֵּת‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוגַּם‬e‫ ַּכסְּפֹו‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוחָצּו‬e‫ ַּהחַּי‬e‫הַּּׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫ּו ָמכְרּו‬e‫ ָומֵּת‬e‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫אִיׁש‬e‫ׁשֹור‬e‫י ִג ֹּף‬e‫“ ְוכִי‬wanneer iemands os, de os van zijn naaste stoot zodanig dat deze sterft dan moet de levende os verkocht worden en dan wordt de opbrengst hiervan verdeeld; ook dient (de opbrengst van het kadaver van) het gestorven dier gedeeld te worden.” En de uitdrukking ‫ י ִג ֹּף‬wordt verklaard door Rasji: 35

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara gaat verder met de behandeling van de Misjna en vraagt:)e ‫נזק היינו חבלות‬ Vallen (volledige) schadeclaims niet onder de categorie toegebracht lichamelijk letsel, chavalot? (Waarom die specificatie?)155 ‫משום דקא בעי למיתנא חצי נזק‬ Omdat de Tana van de Misjna halve schadeclaims vermeldt (namelijk, dat deze dienen te worden beoordeeld door een rechtbank bestaande uit drie rechters), ‫תני נמי נזק שלם‬ neemt deze (de Tana) in het kader hiervan ook volledige schadeclaims mee. (De Gemara stelt hierover een kritische vraag.) ‫חצי נזק נמי היינו חבלות‬ Maar is het niet zo dat halve schadeclaims ook vallen onder de categorie chavalot, toegebracht lichamelijk letsel?156 ‫מכה‬e‫לשון‬e‫אלא‬e‫נגיפה‬e‫שאין‬e,‫הם‬e‫נגיפה‬e‫בכלל‬e‫כולן‬e,‫בשניו‬e‫שנשכו‬e‫בין‬e,‫ברגליו‬e‫בין‬e,‫בגופו‬e‫בין‬e,‫בקרניו‬e‫בין‬e,‫ידחוף‬e:‫ וכי יגף‬en wanneer deze (os) stoot etc.: dat kan zowel door zijn horens als door zijn lichaam of door zijn voeten gebeuren, maar ook door het bijten met zijn tanden; al deze gevallen vallen onder de terminologie geniefa, ‫גניפה‬, “stoten” want de term geniefa wordt niet anders gebruikt dan in de zin van het toebrengen van een slag of stoot. (Rasji) Betrof het een geval waarin een os of een dier niet bekend stond als moead (dus had dit dier minder dan driemaal letsel of schade aan respectievelijk een persoon, beest of goed aangebracht dan werd deze os of dit dier als ‫תם‬, tam, mak beschouwd en in dit geval diende de eigenaar van het dier slechts de helft van de schade aan een persoon of goed te vergoeden (zie ook Rasji op Exodus, Sjemot 21:37). 153

Halve schadevergoeding wordt uitgekeerd bij een makke stotende os (‫)תם‬, waarvan nog niet bekend was dat hij stootte. Zie Exodus, Sjemot 21:35: ‫יֶׁחֱצּון‬e‫ ַּהמֵּת‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוגַּם‬e‫ ַּכסְּפֹו‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוחָצּו‬e‫ ַּהחַּי‬e‫הּׁשֹור‬eַּ e‫אֶׁת‬e‫ּו ָמכְרּו‬e‫ ָומֵּת‬e‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשֹור‬e‫אֶׁת‬e‫אִיׁש‬e‫ׁשֹור‬e‫י ִג ֹּף‬e‫“ ְוכִי‬en wanneer iemands os, de os van zijn naaste verwondt, zodat deze sterft dan zullen zij de levende os verkopen en het geld ervoor verdelen en ook (het geld van de opbrengst van) de dode os zullen zij verdelen. Zie overigens Baba Kama 33b waaruit blijkt dat het ossen betreft die gelijke waarde hebben. Wanneer de os van de eigenaar van de dode os meer waarde heeft gehad dan de levende os van de eigenaar van de stotende os dan krijgt de eigenaar van de gedode os de meerwaarde van de dode os uitgekeerd en krijgen de eigenaar van de dode en de levende os de helft van de restwaarde van de dode os uitgekeerd. De term nezek vachatsi nezek, ‫נזק‬e‫וחצי‬e‫נזק‬, schadeclaim en halve schadeclaim worden in de taal van de Misjna vaak in één adem genoemd. 154

e‫בעי‬e‫ולא‬e‫חבלות‬e‫וליתני‬e‫הוא‬e‫חבלות‬e‫של‬e‫דברים‬e‫מחמשה‬e‫אחד‬e‫נזק‬e‫הא‬e‫חבלות‬e‫קרי‬e‫ומאי‬e‫נזק‬e‫קרי‬e‫מאי‬e.‫היינו נזק היינו חבלות‬ ‫ נזק‬valt volledige schadevergoeding (financiële compensatie), nezek niet onder de categorie toegebracht letsel, chavalot? Etc.: waarom is er enerzijds in de Misjna sprake van schade, ‫נזק‬, nezek en anderzijds van chavalot, ‫חבלות‬, toegebracht lichamelijk letsel? Nezek, volledige schadevergoeding is één van de vijf vormen van schadecompensatie (in de vorm van betalingen) ten gevolge van het toebrengen van een lichamelijk letsel. Aangezien de Misjna al geleerd heeft dat men bij het toebrengen van lichamelijk letsel, chavalot, ‫ חבלות‬de zaak moet laten behandelen bij een rechtbank bestaande uit drie rechters, waarom gebeurt dit dan ook nog eens bij nezek, volledige schadevergoeding? (Rasji) (Als de hoofdcategorie chavalot, toegebracht lichamelijk letsel door drie rechters beoordeeld moet worden dan geldt dat toch zeker voor de subcategorieën, zoals één van hen, namelijk nezek, de financiële compensatie van de schade?) 155

‫במשמע‬e‫נזק‬e‫חצי‬e‫אף‬e‫חבלות‬e‫דתנא‬e‫וכיון‬e‫נזק‬e‫חצי‬e‫אלא‬e‫משלם‬e‫אינו‬e‫שחבל‬e‫תם‬e‫דשור‬e.‫ חצי נזק נמי היינו חבלות‬maar is het niet zo dat halve schadeclaims ook vallen onder de categorie chavalot, toegebracht lichamelijk letsel etc.: want een makke os, sjor tam die iemand (bijt, stoot of trapt en) een 156

36

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara beantwoordt de vraag.) ‫תנא ממונא וקתני קנסא‬ De Tana (van de Misjna) vermeldt157 zowel gevallen (van toegebracht lichamelijk letsel) waarbij er sprake is van een geldelijke schadevergoeding als gevallen (van halve schadeclaims) waarbij er sprake is van een boete. ‫הניחא למאן דאמר פלגא ניזקא קנסא‬ Dit antwoord (van de Gemara) klopt voor diegene (voor die Amora158) die zegt dat een vergoeding van een halve schade (chatsi nezek) louter een boete159 is160.161 ‫אלא למאן דאמר פלגא ניזקא ממונא מאי איכא למימר‬ Maar wat kan deze (Amora) zeggen als deze van mening is dat een schadevergoeding ter grootte van de halve schade162 (chatsi nezek) een geldelijke compensatie voor de schade is? verwonding toebrengt en waarvoor de eigenaar geen hele maar een halve schadevergoeding (aan de getroffene) (dient te betalen bij wijze van straf) valt ook onder de categorie chavalot, toegebracht lichamelijk letsel. (Dus waarom noemt de Tana van de Misjna deze categorie, namelijk de halve schadeclaim, chatsi nezek apart)? (Rasji) 157 Het antwoord dat de Gemara geeft is dat er twee klassen van betaling zijn: namelijk die van schadeloosstelling en boete, kenas. 158

Amora, leraar van de Gemara.

In dit geval zou de vergoeding van de halve schade als een boete, kenas, ‫ קנס‬beschouwd worden en daarom zou de Tana van de Misjna deze boete als een aparte categorie moeten vermelden. 159

e‫שלא‬e‫זמן‬e‫כל‬e‫לשמרו‬e‫לבעלים‬e‫היה‬e‫ולא‬e‫נוגחים‬e‫אינם‬e‫שוורים‬e‫דסתם‬e‫הוא‬e‫קנסא‬e‫נזק‬e‫חצי‬e.'‫חבלות ממונא הוא דאפחתיה לדמי‬ ‫שוורים‬e‫בשמירת‬e‫שירבה‬e‫כדי‬e‫רחמנא‬e‫דקנסיה‬e‫הוא‬e‫קנסא‬e‫אלא‬e‫מידי‬e‫לשלומי‬e‫בעי‬e‫ולא‬e‫ הועד‬dit antwoord (van de Gemara) klopt voor die Amora, die zegt dat een vergoeding van een halve schade (chatsi nezek) louter een boete is etc.: (namelijk) een halve schadevergoeding is een boete die louter wordt opgelegd (wegens het feit dat de boer die de eigenaar van de makke os is en schade aan een andermans goed of lijf heeft veroorzaakt, toch verantwoordelijk blijft) omdat het dier getrapt heeft en de eigenaar (natuurlijk) het dier niet constant heeft bewaakt (omdat het dier niet bekend was als een sjor moead, een stotende os). En in dit geval is er dus geen sprake van een schadevergoeding maar van een boete die de eigenaar van het (makke) dier wordt opgelegd uit het oogpunt van mededogen met degene die verwond is geraakt, zodat ook de verantwoordelijkheid van de eigenaar van het dier zal toenemen zodanig dat hij het dier beter in het oog houdt. (Rasji) 160

161

In dit kader wordt verwezen naar Baba Kama 15a waarin onder aan het foliant wordt aangegeven dat de schadeclaim die ontstaat door een makke os slechts voor de helft vergoed wordt op basis van het feit dat deze vergoeding als een kenas, boete wordt beschouwd in tegenstelling tot de volledig te vergoeden schade die veroorzaakt wordt door een sjor moead, een stotende os waar er geen sprake van boete is, maar van volledige financiële compensatie: e‫משלם‬e‫ומועד‬e‫מגופו‬e‫נזק‬e‫חצי‬e‫משלם‬e‫שהתם‬e‫למועד‬e‫תם‬e‫בין‬e‫מה‬ ‫העלייה‬e‫מן‬e‫שלם‬e‫נזק‬ e‫בעי‬e‫כולהו‬e‫ומדינא‬e‫הם‬e‫נגחנים‬e‫שוורים‬e‫סתם‬e‫דקסבר‬e‫בה‬e‫פליגי‬e).‫טו‬e‫דף‬e‫(ב"ק‬e‫אבות‬e‫ארבעה‬e‫בפרק‬e.‫פלגא נזקא ממונא‬ ‫עליה‬e‫דחס‬e‫הוא‬e‫ורחמנא‬e‫למינטריה‬e‫ליה‬e‫דהוה‬e‫ לשלומי‬maar wat kan deze Amora zeggen als deze van mening is dat een schadevergoeding ter grootte van de halve schade louter een boete is etc.: dit wordt besproken in het hoofdstuk de vier hoofdschades, perek arba avot (Baba Kama 15a) er hier is er een meningsverschil betreffende het geval een makke os iemand trapt en een wond veroorzaakt of de schadevergoeding die men betaalt als een boete gezien moet worden of als een financiële vergoeding; de eigenaar had het dier toch dienen te bewaken en de Tora legt de eigenaar een lichte boete op wegens zijn vergrijp waar hij in feite niets aan kon doen omdat het dier niet bekend was als stotend. (Rasji) 162

37

‫ ע"א‬3A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אלא איידי דקא בעי למיתנא תשלומי כפל ותשלומי ארבעה וחמשה דממון‬ Aangezien de Tana in de Misjna wil leren inzake de dubbele, viervoudige en vijfvoudige geldelijke schadeloosstelling hetgeen als een chefel, financiële compensatie wordt beschouwd (en niet als boete),

38

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫שאינו משתלם בראש הוא‬ maar die niet betaald wordt als een compensatie voor de exacte waarde (van het beschadigde of gestolen object)163, ‫תנא נמי חצי נזק דממון שאינו משתלם בראש הוא‬ leert hij (de Tana van de Misjna) ook inzake de halve schadevergoeding, chatsi nezek die ook geen schadevergoeding is die gelijk is aan de exacte waarde (van het beschadigd of gestolen object) ‫ואיידי דקא בעי למיתנא חצי נזק‬ En aangezien hij (de Tana van de Misjna hier) over halve schadevergoeding, chatsi nezek leert, :‫תנא נמי נזק‬ leert hij ook over (verschillende) volledige schadevergoedingen. ‫שלשה מנלן‬ (De Gemara gaat verder met het uitpluizen van de Misjna, namelijk de bron uit de Tora waaruit zou blijken dat een rechtbank uit drie rechters moet bestaan.) ‫שלשה מנלן‬ Drie (rechters is het vereiste quorum van een rechtbank); waar komt dit vandaan? ‫דתנו רבנן ונקרב בעל הבית אל האלהים‬ Omdat onze rabbijnen dit in een baraita164 geleerd hebben uit de pasoek, het bijbelcitaat165: “dan zal de eigenaar van het huis voor de rechter treden”. ‫הרי כאן אחד‬ Hier (in deze pasoek) is nu sprake van (in ieder geval) één rechter. ‫עד האלהים יבא דבר שניהם‬ (En ten tweede leert deze baraita uit de pasoek:) “voor de rechter zal het geschil komen dat tussen hen beiden is,”166 e‫ושלם‬e)‫ה‬e‫(ויקרא‬e‫דכתיב‬e‫קרן‬e‫היינו‬e‫בראש‬e‫הקרן‬e‫מן‬e‫פחות‬e‫משלם‬e‫נזק‬e‫וחצי‬e‫הקרן‬e‫מן‬e‫יותר‬e‫שמשלם‬e.‫שאינו משתלם בראש‬ ‫בראשו‬e‫ אותו‬vergoeding, die niet betaald wordt als een compensatie voor de exacte waarde (van het beschadigde of gestolen object) etc.: want men betaald meer dan de keren, ‫קרן‬, de waarde (van het gestolen of beschadigde) object en in het geval van chatsi nezek, een halve schadeloosstelling betaalt men minder dan de rosj, ‫ראש‬, de werkelijke waarde van het object en de term rosj, ‫ראש‬, wil zeggen de waarde overeenkomstig het principe, namelijk de exacte waarde van het object, omdat er geschreven is (Leviticus, Vajikra 5:24): ֹּ)‫ׁשמָתו‬ ְ ‫ ַּא‬e‫בְיֹום‬e‫י ִתְ נֶׁנּו‬e‫לֹו‬e‫הּוא‬e‫ ַּל ֲאׁשֶׁר‬e‫ ָעלָיו‬e‫יֹּסֵּף‬e‫( ַּו ֲח ִמׁשִתָ יו‬e‫בְר ֹּאׁשֹו‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ׁשּלַּם‬ ִ ‫ ְו‬e)‫ּׁשקֶׁר‬ ֶׁ ‫ ַּל‬e‫ ָעלָיו‬e‫ּׁשבַּע‬ ָ ִ ‫י‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫מִכ ֹּל‬e‫(“ (אֹו‬Of voor wat ook waarover hij een meineed heeft afgelegd); en hij zal de hoofdsom (rosj) hiervan betalen (plus het vijfde daarvan eraan toevoegen aan diegene van wie het (object) is, zal hij het geven op de dag waarop hij zijn schuld afdoet)”. (Rasji) 163

164

Een baraita is een misjna, een citaat met de geldigheidswaarde van een citaat uit de Misjna die uiteindelijk niet door de eindredacteur van de Misjna, Rabbi Jehoeda de Vorst ook wel Rebbi genoemd, in de canon van de Misjna is opgenomen maar erbuiten is gelaten. De baraitot worden vaak als bewijsvoering voor de argumentatie in de Gemara door de Amoraïem, de leraren van de Gemara gebruikt. Zie Exodus, Sjemot 22:7: ‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ ִב ְמלֶׁאכֶׁת‬e‫י ָדֹו‬e‫ׁשלַּח‬ ָ e‫ֹלא‬e‫ ִאם‬e‫ ָהאֱֹלהִים‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּה ַּבי ִת‬e‫ ַּבעַּל‬e‫ ְונִק ְַּרב‬e‫ ַּה ַּגנָב‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫ֹלא‬e‫“ ִאם‬indien de dief niet gevonden wordt dan zal de huiseigenaar voor de rechter treden (om een eed af te leggen) dat hij niet de hand op het eigendom van zijn naaste gelegd heeft”. Zie ook noot 96 voor een uitgebreide verklaring. 165

166

Zie Exodus, Sjemot 22:8: e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ׁשנ ֵּיהֶׁם‬ ְ e‫ ְדבַּר‬e‫י ָב ֹּא‬e‫ ָה ֱאֹלהִים‬e‫עַּד‬e‫ז ֶׁה‬e‫הּוא‬e‫כִי‬e‫י ֹּאמַּר‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֲאבֵּדָ ה‬e‫כָל‬e‫עַּל‬e‫ש ְלמָה‬ ַּ e‫עַּל‬e‫שֶׁה‬e‫עַּל‬e‫חֲמֹור‬e‫עַּל‬e‫ׁשֹור‬e‫עַּל‬e‫ ֶּׁפׁשַּע‬e‫ ְדבַּר‬e‫כָל‬e‫עַּל‬ ‫ל ְֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשנַּי ִם‬ ְ e‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫י‬e‫ ֱאֹלהִים‬e‫ׁשיעֻן‬ eִ ‫“ י ְַּר‬wegens iedere zaak van kwader trouw, wegens een os, een ezel, een lam, 39

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫הרי כאן שנים‬ dat er hier sprake is van nogmaals (het gebruik van het woord elohiem, rechter). ‫אשר ירשיעון אלהים‬ (En ten derde leert deze baraita uit het laatste deel van de bovenstaande pasoek:) “en de partij die door de rechter schuldig is bevonden etc.”167,

‫הרי כאן שלשה דברי רבי יאשיה‬ dat hier sprake is van de derde (keer dat het woord elohiem, rechter gebruikt wordt), althans volgens Rabbi Josjia. ‫ר' יונתן אומר‬ Rabbi Jonathan168 zegt: ‫ראשון תחילה נאמר‬ de eerste keer (dat het woord elohiem, rechter in de argumentatie van Rabbi Josjia gebruikt wordt) staat op zichzelf als begincitaat169. ‫ואין דורשין תחילות‬ En men mag niet deduceren, darsjenen (een exegetische conclusie trekken) op basis van de eerste keer (dat een bepaald woord, i.c. elohiem, rechter in een reeks citaten genoemd wordt)170. ‫אלא‬ Maar (het vereiste quorum van drie rechters kan men als volgt deduceren:) ‫עד האלהים יבא דבר שניהם‬ (ten eerste uit de pasoek) “het geding van hen beiden zal voor de rechter komen”171. ‫הרי כאן אחד‬ Dit (noemen van het woord elohiem, rechter) hier (in dit deel van het bijbelcitaat) geldt als één (de eerste keer dat elohiem, rechter genoemd wordt op grond waarvan hieruit gededuceerd mag worden). een kledingstuk, wegens alles wat verloren is gegaan, waarvan de in bewaring gevende partij (of zijn getuigen) zeggen dat deze (de in bewaring gegeven goederen) (nog steeds in bezit van de bewaarder zijn en dus in feite gestolen zijn) bij de ander (als zijn bezit) zijn, zal het geding van heb beiden voor de rechter komen etc.”. In dit eerste deel van deze pasoek wordt voor de tweede maal het woord elohiem, rechter gebruikt. Zie ook het tweede deel van de pasoek Exodus, Sjemot 22:8: “[Wegens iedere zaak van kwader trouw, wegens een os, een ezel, een lam, een kledingstuk, wegens alles wat verloren is gegaan, waarvan de in bewaring gevende partij (of zijn getuigen) zeggen dat deze (de in bewaring gegeven goederen) (nog steeds in bezit van de bewaarder zijn en dus in feite gestolen zijn) bij de ander (als zijn bezit) zijn, zal hun geding voor de rechter komen] en de partij die door de rechter schuldig is bevonden, zal het dubbele betalen aan de andere partij.” 167

168

Rabbi Jonathan is het niet eens met de interpretatie van Rabbi Josjia.

169

En kan dus niet dienen als bewijsvoering van de argumentatie van Rabbi Josjia.

‫ורבנות‬e‫גדולה‬e‫לשון‬e‫דאלהים‬e‫מומחין‬e‫דלבעי‬e‫אתא‬e‫דלגופיה‬e‫למניין‬e.‫( אין דורשין תחלות‬de algemene regel is) men deduceert niet op basis van de eerste keer (dat een bepaald woord, i.c. elohiem, rechter in een citaat genoemd wordt) etc.: door de uitdrukkingswijze (in de pasoek) (namelijk) het gebruik van het woord elohiem (dat normaliter Hasjem, God als Rechter betekent) komt men vanzelf tot de conclusie dat het gekwalificeerde rechters dienen te zijn, want het woord elohiem, is een woord dat grootheid en autoriteit als kwalitatieve eigenschap heeft. (Rasji) 170

171

Zie Exodus, Sjemot 22:8. 40

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אשר ירשיעון אלהים הרי כאן שנים‬ (Het tweede bijbelcitaat waar het woord elohiem, rechter in voorkomt en op grond waarvan men dit voor deductie mag gebruiken is:)“en de partij die door de rechter schuldig bevonden is etc.”172 dit geldt in deze (redeneertrant) als twee(de173 keer dat elohiem, rechter genoemd wordt op grond waarvan hieruit gededuceerd mag worden). (De Gemara maakt bezwaar.) ‫ואין בית דין שקול‬ Maar een rechtbank, Beet Din mag toch niet uit een even aantal174 (rechters) bestaan!175 ‫מוסיפין עליהן עוד אחד‬ (Daarom) voegt men er dus nog één rechter bij (de reeds gepostuleerde twee rechters). ‫הרי כאן שלשה‬ En hiermee komt het (aantal rechters) op drie. (De Gemara komt met een veronderstelling.) ‫נימא בדורשין תחילות קמיפלגי‬ Laten we zeggen dat zij (Rabbi Josjia en Rabbi Jonathan) het niet met elkaar eens zijn over het feit dat men niet mag deduceren, darsjenen (een exegetische conclusie trekken) op basis van de eerste keer (dat een woord in een bepaald reeks citaten gebruikt wordt). ‫דמר סבר דורשין תחילות‬ Want de ene Meester (Rabbi Josjia) is van mening dat men (wel) een exegetische conclusie mag trekken op basis van de eerste (keer dat een woord in een bepaalde reeks citaten gebruikt wordt) ‫ומר סבר אין דורשין תחילות‬ en de andere Meester (Rabbi Jonathan) is van mening dat men geen exegetische conclusie mag trekken op basis van de eerste (keer dat een woord in een bepaalde reeks van citaten gebruikt wordt). (De Gemara verwerpt deze veronderstelde uitleg van het dispuut tussen Rabbi Josjia en Rabbi Jonathan.) ‫לא‬ Nee (deze uitleg beschrijft niet het geschilpunt tussen Rabbi Josjia en Rabbi Jonathan). ‫דכולי עלמא אין דורשין תחילות‬ Want iedereen is het ermee eens dat men geen exegetische conclusie mag trekken op basis van de eerste (keer dat een woord in een bepaalde reeks van citaten gebruikt wordt).176 172

Zie Exodus, Sjemot 22:8.

173

En op basis van de redenering van Rabbi Jonathan is hij van mening dat een rechtbank uit minimaal twee rechters dient te bestaan, dus uit een even aantal rechters! 174

Rabbi Jonathan deduceert uit de Tora dat een rechtbank uit twee rechters moet bestaan op basis van de zojuist genoemde Bijbelcitaten. Maar aangezien een rechtbank volgens de joodse wet uit een oneven aantal rechters moet bestaan, wordt er één rechter toegevoegd. ‫רבים‬e‫כאן‬e‫אין‬e‫לחצאין‬e‫יתחלקו‬e‫ואם‬e‫להטות‬e‫רבים‬e‫אחרי‬e‫בו‬e‫לקיים‬e‫דצריך‬e‫זוגות‬e‫ב"ד‬e‫עושין‬e‫אין‬e.‫ ואין ב"ד שקול‬maar een Beet Din, een rechtbank mag niet uit een even aantal mensen bestaan etc.: men stelt een Beet Din niet samen uit zoegot, een even paar (personen) want het moet mogelijk zijn dat men zich kan voegen (bij een veroordeling) naar de meerderheid (en dat is niet mogelijk bij een rechtbank die uit een even aantal personen bestaat) en als (in het geval van een rechtbank met een even aantal rechters) de stemmen (tot een veroordeling of vrijspraak) staken dan kan er zich geen meerderheid vormen. (Rasji) 175

176

Dus op basis van het feit dat iedereen het erover eens is (in tegenstelling tot Rabbi Jonathan) dat men geen exegetische conclusie mag trekken op basis van de eerste keer dat een woord in een bepaald citaat gebruikt wordt, is de mening en de positie van Rabbi Jonathan die van mening is dat de eerste 41

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara probeert het standpunt van Rabbi Josjia verder te verdedigen.) ‫אמר לך ר' יאשיה‬ Rabbi Josjia zou het volgende hierop zeggen: ‫אם כן‬ indien dat zo is (dat men geen exegetische conclusie mag trekken op basis van de eerste keer dat een woord in een bepaalde reeks citaten gebruikt wordt)177, ‫נימא קרא ונקרב בעל הבית אל השופט‬ laat dan (als argument van mijn gelijk, namelijk dat er drie rechters in een rechtbank benoemd moeten worden) het citaat178 (uit de Tora) als volgt luiden: “en de eigenaar van het huis zal voor de rechter, sjofeet treden”

‫מאי אל האלהים ש"מ למניינא‬ Wat is de betekenis ervan dat hier het woord elohiem gebruikt wordt als synoniem voor rechter (in plaats van het normale woord sjofeet)? Leer hieruit (dat bij deze reeks citaten het eerste keer voorkomen van het woord elohiem voor exegetische doeleinden gebruikt mag worden en dat dit woord wanneer het voor het eerst in Exodus, Sjemot 22:7 voorkomt) meegeteld mag worden. (De Gemara probeert nu weer een tegenargument voor de mening van Rabbi Jonathan naar voren te brengen.) ‫ורבי יונתן‬ En Rabbi Jonathan?179 ‫לישנא דעלמא נקט‬ De Tora gebruikt (met het woord elohiem180) de semantiek van de volksmond181,

keer dat elohiem, rechter in de reeks genoemde citaten in Exodus, Sjemot 22:7-8 genoemd wordt, niet voor exegetische doeleinden gebruikt mag worden, duidelijk. ‫השופט‬e‫אל‬e‫לכתוב‬e‫אתא‬e‫למידרשיה‬e‫דלא‬e.‫ א"כ‬indien dit zo is etc.: namelijk dat men geen exegetische conclusie mag trekken dan had er moeten staan (in de Tora): dan moet hij voor de (gekwalificeerde) rechter, voor de sjofeet treden. (Rasji) 177

178

Het citaat waarin het woord rechter voor het eerst voorkomt uit Exodus, Sjemot 22:7 luidt: ‫ ָהאֱֹלהִים‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּה ַּבי ִת‬e‫ ַּבעַּל‬e‫ ְונִק ְַּרב‬, “en de eigenaar van het huis zal voor de rechter, elohiem treden”; maar waarom gebruikt de Tora niet het normale woord voor rechter, namelijk sjofeet, ‫ ?שופט‬Het woord elohiem, dat normaliter God als Rechter betekent, heeft buiten de normale betekenis een meer bijzondere betekenis. Of zoals Rabbi Josjia redeneert: juist door het gebruik van het woord elohiem wordt er een extra duiding, remez, ‫ רמז‬gegeven waaruit men kan redeneren dat het eerste voorkomen van het woord elohiem in deze citaten van Exodus, Sjemot 22:7-8 wel degelijk exegetisch gebruikt mag worden. Als er sjofeet, ‫ שופט‬het normale woord voor rechter had gestaan dan had dat inderdaad niet gemogen. 179

Wat zou Rabbi Jonathan als tegenargument kunnen opwerpen?

180

De Tora is in de gebruikelijke taal der mensen geschreven: dibra Tora kelasjon bne adam, ‫אדם‬e‫בני‬e‫כלשון‬e‫תורה‬e‫דברא‬. Dit betekent dat de Tora nooit gebruikt kan worden als wetenschappelijk boek of als een werk dat uit pure abstracte doctrines bestaat. De Tora is in de context van ethische, sociale en spirituele ontwikkeling van het joodse volk geschreven in termen van menselijk begrip en niet in termen van wetenschappelijke axioma’s. 181

Namelijk het woord elohiem, gekwalificeerd rechter. 42

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫כדאמרי אינשי מאן דאית ליה דינא ליקרב לגבי דיינא‬ zoals de gewone mensen zeggen: wie een geschil heeft moet naar de rechter, dajan182 gaan.183 (De Gemara probeert nu weer de mening van Rabbi Josjia aan te vallen.) ‫ור' יאשיה לית ליה ב"ד נוטה‬ Maar is Rabbi Josjia184 niet van mening dat een rechtbank, Beet Din uit een oneven185 aantal (rechters) bestaat?186 ‫והתניא‬ Maar we hebben toch in een baraita geleerd187: ‫רבי אליעזר בנו של רבי יוסי הגלילי אומר‬ Rabbi Eliëzer de zoon van Rabbi Jossi Hagelili zegt: ‫מה תלמוד לומר‬ wat leert de Tora met de uitspraak188: ‫לנטות אחרי רבים להטות‬ “door te neigen naar de meerderheid en aldus het recht te buigen”? ‫התורה אמרה עשה לך ב"ד נוטה‬ De Tora zegt hiermee (met deze pasoek):maak u een Beet Din, een rechtbank dat uit een oneven189 aantal personen bestaat.

Dajan, ‫דין‬, dit is een gespecialiseerde, gekwalificeerde (scherp)rechter: een elohiem en geen lekenrechter. Dajan is een synoniem voor elohiem, rechter. Het argument nu van Rabbi Jonathan is dat omdat het volk normaal de term elohiem, rechter gebruikt dat daarom juist de terminologie elohiem voor de eerste keer niet voor exegetische doeleinden gebruikt kan worden, omdat het in de volksmond geen bijzondere betekenis heeft. 182

‫הדיוט‬e‫אצל‬e‫ולא‬e‫הרגיל‬e‫דיין‬e‫אצל‬e.‫ לגבי דיינא‬naar de rechter gaan, naar de dajan gaan etc.: (dat wil zeggen:) naar de normale gekwalificeerde rechter gaan en niet naar een lekenrechter. (Rasji) 183

e‫אחרי‬e‫הטייה‬e‫בו‬e‫שיתקיים‬e‫כדי‬e‫שקול‬e‫דין‬e‫בית‬e‫יהא‬e‫שלא‬e‫שצריך‬e‫נוטה‬e‫ב"ד‬e‫ליה‬e‫לית‬e‫מי‬e‫שלישי‬e‫לאתויי‬e‫קרא‬e‫דבעי‬e.‫ור' יאשיה‬ ‫לי‬e‫למה‬e‫שלישי‬e‫לאיתויי‬e‫קרא‬e‫נוטה‬e‫דין‬e‫בית‬e‫בעי‬e‫דאי‬e‫כשרין‬e‫ששה‬e‫או‬e‫ארבעה‬e‫ולדידיה‬e‫ רבים‬en Rabbi Josjia etc.: de tekst van de Tora vermeldt driemaal het woord elohiem en hiermee impliceert de Tora dat een rechtbank, Beet Din dient te bestaan uit een oneven aantal van tenminste drie rechters opdat er geen rechtbank zou zijn met een even aantal rechters en indien dit niet het geval ware dan zou er geen meerderheidsstandpunt kunnen worden ingenomen en indien de Tora niet vermeld had dat een Beet Din uit een oneven aantal rechters moest bestaan, maar bijvoorbeeld uit twee rechters dan zou de eis van drie rechters überhaupt niet genoemd worden en volgens hem (Rabbi Josjia) is ook een aantal van vier of zes rechters voor een rechtbank toegestaan. (Rasji) 184

‫נוטה‬, letterlijk: neigen. Een rechtbank moet kunnen neigen naar een bepaalde kant, dat wil zeggen: de rechtbank moet uit een oneven aantal rechters bestaan. 185

186

Met andere woorden: Rabbi Josjia is toch van mening dat een rechtbank uit een oneven aantal rechters moet bestaan dit in tegenstelling tot Rabbi Abbahoe (zie noot 100). ‫דריש‬e‫קרא‬e‫והא‬e.'‫ והתניא כו‬en hebben we niet in een baraita geleerd etc.: namelijk datgene wat de Tora leert. (Rasji) 187

Zie Exodus, Sjemot 23:2: ‫ ְלהַּט ֹּת‬e‫ ַּרבִים‬e‫ַאח ֲֵּרי‬e‫ ִלנְט ֹּת‬e‫ ִרב‬e‫עַּל‬e‫תַּ ֲענֶׁה‬e‫וְֹלא‬e‫ל ְָרע ֹּת‬e‫ ַּרבִים‬e‫ַאח ֲֵּרי‬e‫תִ ְהי ֶׁה‬e‫“ ֹלא‬je zult niet de meerderheid volgen ten kwade en je zult niet rechtspreken bij een rechtsgeding door te neigen naar de meerderheid en aldus het recht te buigen”. Zie voor de verklaring o.a. noot 79. 188

43

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara geeft als antwoord hierop:) ‫סבר לה כרבי יהודה דאמר שבעים‬ hij (Rabbi Josjia) is dezelfde mening toegedaan190 als Rabbi Jehoeda die zei dat het grote Sanhedrin uit zeventig191 rechters moet bestaan, ‫דתנן‬ omdat we in de Misjna geleerd hebben: ‫סנהדרי גדולה היתה של שבעים ואחד‬ het grote Sanhedrin bestond uit eenenzeventig (rechters). ‫ר' יהודה אומר שבעים‬ (Maar) Rabbi Jehoeda zegt: (uit) zeventig (rechters). ‫אימר דשמעת ליה לרבי יהודה‬ Laat ik zeggen dat Rabbi Jehoeda in ieder geval van mening is dat ‫בסנהדרי גדולה דכתיבי קראי‬ (de samenstelling van zeventig rechters alleen) geldt voor het grote Sanhedrin, omdat hiervoor argumenten aan de dragen zijn192 op basis van een pasoek uit de Tora193, ‫בשאר בי דינא מי שמעת ליה‬ maar wat betreft de overige Sanhedriot194 wat is hierover zijn mening (aangaande het aantal rechters)? ‫וכי תימא לא שנא‬ En als je als antwoord zou geven dat maakt geen verschil (voor wat betreft Rabbi Jehoeda) ‫והתנן‬ (dan is dat niet het geval), want we hebben in de Misjna geleerd: ‫סמיכת זקנים ועריפת עגלה בשלשה‬ voor het semicha, het (stevig) opleggen195 van de handen196 (op een offerdier tijdens de tempeldienst bij een offer voor de gemeente) door de zekéniem197, oudsten en voor het 189

Letterlijk: maak een rechtbank die kan neigen (overhellen naar deze of gene zijde), dat wil zeggen: een oneven aantal rechters garandeert dat de rechtbank twee kanten op kan gaan met het vellen van een oordeel, namelijk veroordelen of vrijspreken. ‫אחריתי‬e‫לדרשה‬e‫לקמן‬e‫לה‬e‫מוקי‬e‫וקרא‬e‫זוגות‬e‫להו‬e‫דהוו‬e‫שבעים‬e‫גדולה‬e‫סנהדרי‬e‫דאמר‬e‫יהודה‬e‫כרבי‬e‫יאשיה‬e‫רבי‬e.‫ סבר לה‬hij (Rabbi Josjia) is dezelfde mening toegedaan als etc.: Rabbi Josjia meent hetzelfde als Rabbi Jehoeda die zei dat het grote Sanhedrin uit zeventig mannen bestaat, zodat er sprake is van een even aantal. En de pasoek (Numeri, Bamidbar 11:16 ) wordt verderop uitgelegd (in Sanhedrin 17a bovenaan het foliant). (Rasji) 190

191

Zie de lange inleidende Misjna van Sanhedrin 2a bovenaan.

Zie Sanhedrin 17a bovenaan en Numeri, Bamidbar 11:16 e‫ ִמז ִ ְקנ ֵּי‬e‫אִיׁש‬e‫ׁש ְבעִים‬ ִ e‫ּלִי‬e‫ ֶׁא ְספָה‬e‫מׁשֶׁה‬e‫אֶׁל‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫וַּי ֹּאמֶׁר‬ ‫ ִעמְָך‬e‫ׁשם‬ ָ e‫יַּצְבּו‬e‫ ְו ִה ְת‬e‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫אֶׁל‬e‫א ֹּתָ ם‬e‫ת‬ eָ ‫ ְו ָל ַּק ְח‬e‫וְׁשֹּט ְָריו‬e‫ ָהעָם‬e‫ז ִ ְקנֵּי‬e‫הֵּם‬e‫כִי‬eeָ‫י ָ ַּדעְת‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫“ יִש ְָראֵּל‬toen zei de Eeuwige tot Mosjee: verzamel Mij zeventig man van de oudsten van Jisraël waarvan je weet dat dit de oudsten van het volk zijn en hun justitie beambten en hen zul je meenemen in de tent der samenkomst en zij zullen daar staan met jou.” 192

‫פירקין‬e‫בשילהי‬e).‫יז‬e‫(דף‬e‫לקמן‬e.‫ דכתיבי קראי‬op basis van een pasoek uit de Tora etc.: zie verderop (Sanhedrin 17a) aan het eind van dit hoofdstuk. (Rasji) 193

194

Wat betreft de overige Sanhedriot (meervoud van Sanhedrin), het kleinere Sanhedrin voor de steden en de grotere Sanhedriot voor de grote steden en stammen. ‫צבור‬e‫של‬e‫דבר‬e‫העלם‬e‫פר‬e‫ראש‬e‫על‬e.‫ סמיכת זקנים‬het opleggen van de handen (op de kop van het offerdier tijdens de tempeldienst) etc.: op de kop van een jong kalf inzake een offer voor de gemeente. (Rasji) 195

44

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

ariefat egla, het breken198 van de nek van een vaars is (een rechtbank bestaande uit) drie (rechters nodig).

De rite van het stevig opleggen van de handen, ‫סמיכה‬, semiecha op de kop van een jong kalf geschiedt bij de meeste dieroffers. De semiecha wordt o.a. beschreven in Leviticus, Vajikra 4:13-15: ‫ ְו ָאׁשֵּמּו‬e‫תֵּ ָעשֶׁינָה‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמצְֹות‬e‫ ִמכָל‬e‫ַאחַּת‬e‫ ְועָשּו‬e‫ ַּה ָקהָל‬e‫ ֵּמעֵּינֵּי‬e‫ ָדבָר‬e‫נֶׁ ְעלַּם‬e ‫ ְו‬e‫יִׁשְגּו‬e‫יִש ְָראֵּל‬e‫עֲדַּ ת‬e‫כָל‬e‫“ ְו ִאם‬En indien de gehele gemeente van Jisraël een vergissing heeft gemaakt en deze zaak verborgen was gebleven voor de ogen van de gehele vergadering en men had iets gedaan wat juist niet gedaan had mogen worden dan laadt men hierdoor schuld op zich”. ‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ ְו ֵּהבִיאּו‬e‫ ְל ַּחטָאת‬e‫ ָבקָר‬e‫בֶׁן‬e‫ּפַּר‬e‫ ַּה ָקהָל‬e‫ ְו ִהק ְִריבּו‬e‫ה‬eָ ‫ ָעלֶׁי‬e‫ ָחטְאּו‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ַּה ַּחטָאת‬e‫“ וְנֹודְ עָה‬En wordt nu de zonde waardoor men schuld op zich had geladen bekend dan moet de vergadering een var, een jong rund tot zondoffer brengen en men moet dit brengen voor de tent der samenkomst”. ‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫ ַּהּפָר‬e‫אֶׁת‬e‫ׁשחַּט‬ ָ ‫ ְו‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנֵּי‬e‫ ַּהּפָר‬e‫ר ֹּאׁש‬e‫עַּל‬e‫י ְ ֵּדיהֶׁם‬e‫אֶׁת‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫ז ִ ְקנֵּי‬e‫“ וְסָ מְ כּו‬En de oudsten van de gemeente, Eda moeten hun handen op de kop van de var leggen voor de Eeuwige; en men zal daarop de var voor de Eeuwige slachten”. Rasji verklaart als volgt: ‫סנהדרין‬e‫אלו‬e:‫ עדת ישראל‬de Eda, de gemeente van Jisraël etc.: i.c. het Sanhedrin (het Hoogerechtshof). ‫מותר‬e‫שהוא‬e‫שבתורה‬e‫כריתות‬e‫מכל‬e‫באחת‬e‫להורות‬e‫טעו‬e:‫ ונעלם דבר‬en deze zaak was verborgen gebleven etc.: ze (het leden van het Sanhedrin) hadden zich vergist door te beslissen over een zaak waarvan het verboden was in de Tora en die met uitroeiing (uitgevoerd door de Hemel) wordt bestraft, dat deze zaak wel geoorloofd was (zie Horajot 8a). ‫פיהם‬e‫על‬e‫צבור‬e‫שעשו‬e:‫( הקהל ועשו‬En indien) de (gehele) gemeente (van Jisraël) … men had iets gedaan etc.: (en deze uidrukking wil zeggen) dat de gemeente dit had gedaan op basis van hun uitspraak van (het Sanhedrin). (Zie Horajot 2a). 196

‫העדה‬e‫פר‬e‫ראש‬e‫על‬e.‫ סמיכת זקנים‬het opleggen van de handen door de oudsten etc.: op de kop van de vaars ten behoeve van de gemeenschap (en waarvan de nek wordt gebroken etc.). (Rasji) 197

198

Zie Deuteronomium, Devariem 21:1-9. De Tora gebiedt dat wanneer iemand vermoord wordt aangetroffen in een veld dat de inwoners van de stad die het meest dichtbij gelegen is een kalf moeten nemen dat nimmer een juk heeft gedragen: ‫ ִהכָהּו‬e‫מִי‬e‫נֹודַּע‬e‫ֹלא‬e‫שדֶׁ ה‬ ָ ‫ ַּב‬e‫נֹּפֵּל‬e‫ל ְִרׁשְתָ ּה‬e‫לְָך‬e‫נ ֹּתֵּ ן‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ַּבאֲדָ מָה‬e‫ ָחלָל‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫“ כִי‬wanneer op het land dat de Eeuwige, jullie God je geeft om dit in bezit te nemen, iemand wordt aangetroffen die op het veld ligt en doodgeslagen is en niet bekend is wie deze heeft doodgeslagen”. ‫ ֶׁה ָחלָל‬e‫ ְסבִיב ֹּת‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֶׁהע ִָרים‬e‫אֶׁל‬e‫ּו ָמ ְדדּו‬e‫וְׁש ֹּ ְפטֶׁיָך‬e‫ז ְ ֵּקנֶׁיָך‬e‫ְויָצְאּו‬ “Dan moeten de oudsten en de gerechtsambtenaren naar buiten trekken en de afstand meten naar (hun respectievelijke) woonplaatsen vanaf (de plaats van het delict) waar het slachtoffer dood ligt”. ‫בְע ֹּל‬e‫ׁשכָה‬ ְ ‫ ָמ‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫בָּה‬e‫ ֻעבַּד‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ָבקָר‬e‫ ֶׁעגְלַּת‬e‫ ַּההִוא‬e‫ ָהעִיר‬e‫ז ִ ְקנֵּי‬e‫ ְו ָלקְחּו‬e‫ ֶׁה ָחלָל‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּהקְרֹּבָה‬e‫ ָהעִיר‬e‫“ ְו ָהי ָה‬En het zal geschieden dat de oudsten van de stad die het meest dichtbij de plaats van delict ligt, een jong kalf moeten nemen waarmee nog niet gewerkt is dat nog geen juk gedragen heeft”. ‫ ַּבנָחַּל‬e‫ ָה ֶׁעגְלָה‬e‫אֶׁת‬e‫ׁשם‬ ָ e‫ ְוע ְָרפּו‬e‫ע‬eַּ ‫ז ָ ֵּר‬eִ ‫י‬e‫וְֹלא‬e‫בֹו‬e‫י ֵּ ָעבֵּד‬e‫ֹלא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫אֵּיתָ ן‬e‫נַּחַּל‬e‫אֶׁל‬e‫ ָה ֶׁעגְלָה‬e‫אֶׁת‬e‫ ַּההִוא‬e‫ ָהעִיר‬e‫ז ִ ְקנ ֵּי‬e‫ְהֹורדּו‬ ִ ‫ו‬ “En de oudsten van die stad moeten dat jonge kalf voeren naar een krachtig stromende beek waar noch in de bedding noch langs de boorden gewerkt en gezaaid kan worden; en daar zullen zij de nek van het kalf breken in de beek”. Zie verder pasoek 5 tot en met 9. Zie de verklaring van Rasji inzake het woord ‫עריפה‬, ariefa, breken (van de nek): e‫ערפה‬e‫קוצץ‬e:‫וערפו‬ e‫זה‬e‫של‬e‫הריגתו‬e‫על‬e‫לכפר‬e,‫פירות‬e‫עושה‬e‫שאינו‬e‫במקום‬e‫ותערף‬e‫פירות‬e‫עשתה‬e‫שלא‬e‫שנתה‬e‫בת‬e‫עגלה‬e‫תבא‬e‫הקב"ה‬e‫אמר‬e.‫בקופיץ‬ ‫פירות‬e‫לעשות‬e‫הניחוהו‬e‫ שלא‬en zij zullen ariefa doen, zij zullen de nek breken etc.: men hakt (hierna) de nek (van het kalf) met een bijl (van de romp) af; de Heilige geloofd zij Hij zei: er dient een jong kalf dat nog geen jaar is dat nog geen (vruchten) nakomelingen heeft voortgebracht, gebracht te worden naar een plek die (eveneens) geen vruchten voortbrengt om verzoening te doen jegens deze (persoon), die geen vruchten (nakomelingen) meer kan laten voortbrengen (zie ook Sota 46a). 45

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫דברי ר' שמעון‬ althans volgens Rabbi Sjimon. ‫ר' יהודה אומר בחמשה‬ Rabbi Jehoeda zegt (een rechtbank bestaande uit) vijf (rechters is nodig199). ‫ואמרינן מאי טעמא דרבי יהודה‬ En we leren het volgende hoe Rabbi Jehoeda tot zijn conclusie komt: ‫וסמכו שנים זקני שנים‬ (het citaat200) “zij zullen opleggen” dat houdt in “twee” (personen); “de oudsten201” houdt (eveneens) “twee” (personen) in (dus in totaal vier). ‫ואין בית דין שקול‬ En (de regel is) een rechtbank, Beet Din mag niet uit een even aantal personen bestaan202. ‫מוסיפין עליהן עוד אחד‬ Men voegt dus bij hen (bij de vier) nog één (rechter) toe203. '‫הרי כאן ה‬ En dit zijn hier (in dit geval) dus vijf (rechters)!?204 ‫דרבי יאשיה עדיפא מדר' יהודה‬ Rabbi Josjia gaat in zijn mening (betreffende een even aantal rechters in een rechtbank) nog verder205 dan Rabbi Jehoeda: ‫דאילו ר' יהודה בסנהדרי גדולה הוא דלית ליה‬ volgens Rabbi Jehoeda is dit206 slechts vereist bij het grote Sanhedrin, ‫הא בשאר בי דינא אית ליה‬ maar niet bij de overige rechtbanken. ‫ור' יאשיה בשאר בי דינא נמי לית ליה‬ Maar Rabbi Josjia is van mening dat dit (een oneven aantal rechters) bij de overige rechtbanken ook vereist is.

199

I.c. in ieder geval een oneven aantal rechters, volgens Rabbi Jehoeda.

200

Zie Leviticus, Vajikra 4:15.

201

De oudsten: dit is een meervoudvorm, dus in ieder geval minstens twee personen.

‫משמע‬e‫דינא‬e‫בית‬e‫זקנים‬e‫וסתם‬e.‫ ואין ב"ד שקול‬en een rechtbank mag niet uit een even aantal rechters bestaan etc.: en onder het woord zekeniem, oudsten wordt een rechtbank, Beet Din begrepen. (Rasji) 202

203

Een even aantal rechters is niet toegestaan en zo komt Rabbi Jehoeda tot vijf rechters.

204

En dit bewijst dat Rabbi Josjia geen enkele steun vindt dat Rabbi Jehoeda voor een even aantal rechters in een rechtbank kan zijn. ‫יהודה‬e'‫מדר‬e‫יותר‬e‫דבריו‬e‫את‬e‫חיזק‬e‫יאשיה‬e'‫ר‬e‫כלומר‬e.‫ עדיפא מדר' יהודה‬hij (Rabbi Josjia) gaat nog verder dan Rabbi Jehoeda etc.: dat wil zeggen: Rabbi Josjia laat zijn mening sterker naar voren komen dan Rabbi Jehoeda. (Rasji) 205

206

Dit, dat wil zeggen: een oneven aantal rechters. 46

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ואלא האי לנטות מאי עביד ליה‬ Maar hoe moet dan (volgens de mening van Rabbi Josjia) “(je zult niet de meerderheid volgen ten kwade en je zult niet rechtspreken bij een rechtsgeding207) door te neigen208 (naar de meerderheid en aldus het recht te buigen)” worden verklaard?209 ‫מוקים לה בדיני נפשות‬ Hij, (Rabbi Josjia) verklaart dat (deze pasoek qua oneven aantal rechters) (slechts betrekking heeft op zaken betreffende) halsmisdaden210,211 ‫אבל בדיני ממונות לא‬ maar geen212 betrekking heeft op civiele geschillen van financiële aard. ‫אלא הא דתנן שנים אומרים זכאי ואחד אומר חייב‬ Maar hoe zit het dan in het volgende geval, namelijk met datgene wat we geleerd hebben (met betrekking tot geschillen over financiële transacties) in de Misjna: wanneer twee (rechters) zeggen dat iemand onschuldig is en één (rechter) dat iemand schuldig is ‫זכאי‬ dan is die persoon onschuldig, ‫שנים אומרים חייב ואחד אומר זכאי‬ maar wanneer twee (rechters) zeggen dat iemand schuldig is en één (rechter) zegt dat iemand onschuldig is ‫חייב‬ Zie Exodus, Sjemot 23:2: ‫ ְלהַּט ֹּת‬e‫ ַּרבִים‬e‫ַאח ֲֵּרי‬e‫ ִלנְט ֹּת‬e‫ ִרב‬e‫עַּל‬e‫תַּ ֲענֶׁה‬e‫וְֹלא‬e‫ל ְָרע ֹּת‬e‫ ַּרבִים‬e‫ַאח ֲֵּרי‬e‫תִ ְהי ֶׁה‬e‫“ ֹלא‬je zult niet de meerderheid volgen ten kwade en je zult niet en je zult niet rechtspreken bij een rechtsgeding door te neigen naar de meerderheid en aldus het recht te buigen”. Zie voor de verklaring o.a. noot 79. In deze pasoek wordt tweemaal de op elkaar gelijkende woordvormen ‫ ִלנְט ֹּת‬en ‫ ְלהַּט ֹּת‬gebruikt in de zin van overhellen, neigen naar. Van deze beide woordvormen is één schijnbaar overtollig en deze overtolligheid werd verklaard door aan te nemen dat een rechtbank uit een oneven aantal rechters moest bestaan. De verklaring echter van Rabbi Josjia hiervoor is dat hij deze dubbele woordvorm gebruikt om uit te leggen dat een rechtbank bij halsmisdaden uit een oneven aantal rechters moet bestaan, dus uit eenenzeventig rechters. Bij een gewone civiele zaak mag de rechtbank volgens Rabbi Josjia wel bestaan uit een even aantal rechters. 207

‫דין‬e‫בית‬e‫בשאר‬e‫לה‬e‫מוקי‬e‫יהודה‬e'‫לר‬e‫בשלמא‬e.‫ אלא האי לנטות מאי עביד ליה‬maar hoe moet dan "door te neigen naar" worden verklaard? Want Rabbi Jehoeda verklaart dat het criterium van het even aantal rechters ook voor de overige (lagere) rechtbanken geldt. (Rasji) 208

209

Omdat uit deze pasoek blijkt dat er een oneven aantal rechters in een rechtbank zijn en Rabbi Jehoeda van mening is dat een rechtbank uit een even aantal rechters moet bestaan. 210

Dus volgens Rabbi Josjia dient alleen het grote Sanhedrin te bestaan uit eenenzeventig (een oneven aantal) leden indien het een halsmisdaad betreft. ‫משנים‬e‫בפחות‬e‫הטייה‬e‫ליכא‬e‫זוגות‬e‫הוי‬e‫ואי‬e‫במתניתין‬e‫כדאמרה‬e‫אחד‬e‫פי‬e‫על‬e‫לטובה‬e‫הטייתך‬e‫בו‬e‫שתתקיים‬e.‫ בדיני נפשות‬voor wat betreft halsmisdrijven geldt etc.: want hierbij dient men (de rechtbank) zich te richten ten faveure van de verdachte met de kleinst mogelijke meerderheid van één stem, zoals gezegd wordt in de Misjna. En als de rechtbank uit een even aantal rechters had bestaan dan kan men zich alleen richten naar de meerderheid in geval er tenminste twee stemmen meer ten faveure van de verdachte zijn. (Rasji) 211

212

Dus de pasoek Exodus, Sjemot 23:2 (het benoemen van een oneven aantal rechters in een rechtbank) slaat volgens Rabbi Josjia niet op geschillen in civiele zaken van financiële aard, maar alleen op halsmisdrijven. 47

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

dan is deze persoon schuldig. ‫נימא דלא כרבי יאשיה‬ Kunnen we zeggen dat dit (bovenstaande) niet213 volgens de mening van Rabbi Josjia is?214 ‫אפילו תימא רבי יאשיה‬ Nee, je kunt namelijk zeggen dat zelfs deze (bovenstaande Misjna die de regel stelt dat een meerderheid van de rechters beslist bij geschillen omtrent financiële transacties een regel is, die overeenkomt met) de mening van Rabbi Josjia215. ‫מייתי לה בקל וחומר מדיני נפשות‬ Want hij (Rabbi Josjia die deze conclusie trekt - op basis van het zwaardere naar het lichtere vergrijp -, dat deze hierboven geciteerde Misjna wel volgens zijn mening gaat) kan deze regel afleiden216 uit een kal vachomer, een a forteriori217 redenering bij halsmisdrijven: ‫ומה דיני נפשות דחמירי אמר רחמנא זיל בתר רובא‬ wanneer namelijk de Barmhartige218 zei dat men bij een ernstige zaak als een halsmisdrijf (waarop de doodstraf staat) moet beslissen op basis van het oordeel van de meerderheid :‫דיני ממונות לא כל שכן‬ dan geldt dit des te meer voor (lichtere vergrijpen zoals geschillen bij) financiële transacties (dat men de meerderheid moet volgen en dat dus geen absolute unanimiteit van stemmen van de rechters vereist is).

213

Volgens Rabbi Josjia moeten immers de drie rechters volgens de Torawet een unanieme mening hebben en unaniem iemand veroordelen. Het is immers zo dat Rabbi Josjia de stelling dat een rechtbank voor civiele financiële geschillen uit drie rechters moet bestaan, ontleent niet zozeer aan het feit dat op basis van de Torawet een rechtbank uit drie rechters moet bestaan, maar op basis van het feit dat driemaal de term elohiem wordt gebruikt in Exodus, Sjemot 22:7-8. ‫שוה‬e‫שלשתן‬e‫דעת‬e‫שתהא‬e‫צריך‬e‫נוטה‬e‫משום‬e‫ולאו‬e‫להו‬e‫יליף‬e‫מקראי‬e‫דשלישי‬e‫כיון‬e‫יאשיה‬e'‫כר‬e‫דאי‬e.‫לימא דלא כר' יאשיה‬ kunnen we zeggen dat dit (bovenstaande) niet volgens de mening van Rabbi Josjia is? Want Rabbi Josjia leidt het feit dat de rechtbank (bij geschillen over civiele financiële transacties) moet bestaan uit drie rechters af uit het driemaal voorkomen van de term elohiem, rechter (in de pesoekiem Exodus, Sjemot 22:7-8) en niet wegens het feit dat de Tora gebiedt dat een rechtbank moet bestaan uit een oneven aantal rechters. En daarom is het (volgens Rabbi Josjia) een vereiste dat in dit geval (bij civiele financiële zaken) een vonnis van de rechtbank op basis van unanimiteit van de drie rechters wordt gewezen (terwijl een meerderheidsstandpunt van de rechters alleen bij halsmisdrijven wordt geëist op basis van de Torawet). (Rasji) 214

‫רובא‬e‫בתר‬e‫אזלינן‬e‫דחלוקין‬e‫דהיכא‬e‫מודה‬e.‫ אפי' תימא ר' יאשיה‬je kunt zelfs stellen (dat deze bovenstaande Misjna die de regel stelt dat een meerderheid van de rechters beslist bij geschillen omtrent financiële transacties een regel is, die overeenkomt met de mening van) Rabbi Josjia etc.: namelijk, daar waar de rechters van mening verschillen men toch een vonnis velt naar de mening van de meerderheid (van de rechters). (Rasji) 215

216

Dit, namelijk dat de beslissing van de meerderheid van de rechters bij geschillen over civiele (financiële) transacties, geldig is. 217

Een conclusie a minori ad majus.

218

Rachmana, de Barmhartige, dat wil zeggen: Hasjem wiens woord door de Tora geopenbaard wordt. 48

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara oppert de mogelijkheid dat financiële geschillen misschien ook door een rechtbank bestaande uit vijf rechters beoordeeld moeten worden.) ‫תנו רבנן‬ Onze rabbijnen hebben geleerd in een baraita: ‫דיני ממונות בשלשה‬ (Geschillen inzake) financiële transacties moeten door (een rechtbank bestaande uit) drie (personen beoordeeld worden). ‫רבי אומר בחמשה‬ Rebbi219 zegt: (geschillen inzake financiële transacties moeten door een rechtbank bestaande uit) vijf (personen beoordeeld worden), ‫כדי שיגמר הדין בשלשה‬ opdat het vonnis gewezen wordt220 door (een meerderheidsoordeel van tenminste) drie (rechters). ‫אטו בתלתא מי לא גמר דינא בתרי‬ Hoe kan dit nu?221 Kan met meerderheid van twee (rechters) geen meerderheidsoordeel geveld worden (in een rechtbank) bestaande uit drie (rechters)? ‫הכי קאמר‬ Hij (Rebbi) bedoelt (in de baraita) het volgende: ‫מפני שגמר דין בשלשה‬ een unanieme beslissing222 van (tenminste) drie rechters is vereist voor een vonnis (en daarom zijn er vijf rechters nodig om dit, de unanieme beslissing van drie rechters minimaal te bereiken). ‫אלמא קסבר תלתא כי כתיבי בגמר דינא כתיבי‬ En hij (Rebbi) is van mening dat datgene wat in de Tora geschreven is betrekking heeft op het vellen van het eindoordeel waarbij minimaal drie rechters unaniem in hun oordeel moeten zijn223. ‫מגדף בה רבי אבהו‬ Deze opinie (van Rebbi) werd door Rabbi Abbahoe belachelijk gemaakt: ‫אלא מעתה תהא סנהדרי גדולה צריכה מאה וארבעים ואחד‬ (hij zei:) dan moet zeker het grote Sanhedrin224 uit honderdeenenveertig (personen) bestaan225, 219

Rebbi, de eindredacteur van de Misjna, heeft zijn eigen mening in de Misjna weggelaten doch deze wordt als baraita toch in de Gemara opgevoerd. ‫אחריהם‬e‫ונלך‬e‫רוב‬e‫שלשה‬e‫שיהא‬e‫יחלקו‬e‫אם‬e.‫ כדי שיגמר הדין‬opdat het vonnis gewezen wordt etc.: opdat, indien men (in de rechtbank) van mening verschilt er toch een meerderheid van drie rechters is, die men dan moet volgen in het oordeel. (Rasji) 220

‫בתרי‬e‫דינא‬e‫גמיר‬e‫לא‬e‫מי‬e‫מעיקרא‬e‫תלתא‬e‫הוו‬e‫כי‬e.‫ אטו‬hoe is dit mogelijk? Want als er drie rechters zijn in de rechtbank kan men dan niet tot een gewogen meerderheid komen met twee rechters? (Rasji) 221

‫דין‬e‫בגמר‬e‫שלשה‬e‫שצריך‬e.‫ מפני גמר דין‬een unanieme beslissing is nodig voor een vonnis etc.: en men heeft dus (minimaal) drie rechters hiervoor nodig. (Rasji) 222

223

En wegens dit feit is een rechtbank van vijf rechters vereist bij civiele zaken volgens de mening van Rebbi. ‫הכי‬e‫אמרת‬e‫לא‬e‫טעמא‬e‫מאי‬e‫אלא‬e.'‫ תהא סנהדרי גדולה כו‬dan moet zeker het grote Sanhedrin etc.: maar wat is de reden dat je niet ook zo redeneert (met betrekking tot het grote Sanhedrin en de kleinere Sanhedriot)? (Rasji) 224

49

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫כדי שיגמר הדין בשבעים ואחד‬ opdat een meerderheidsoordeel geveld kan worden door eenenzeventig (rechters)! ‫ותהא סנהדרי קטנה צריכה ארבעים וחמשה‬ En de kleinere Sanhedriot moeten zeker uit vijfenveertig (rechters) bestaan, ‫כדי שיגמר הדין בשלשה ועשרים‬ opdat een meerderheidsoordeel geveld kan worden door drieëntwintig (rechters)! ‫אלא אספה לי שבעים איש אמר רחמנא‬ Maar (je moet als volgt verklaren:) omdat (de pasoek226 in) de Tora zei “verzamel Mij zeventig mannen”227, ‫משעת אסיפה שבעים‬ wordt hiermee bedoeld: zeventig mannen ten tijde van het begin van het bijeenroepen van de vergadering (van het Sanhedrin)228 ‫ושפטו העדה והצילו העדה נמי‬ (en de woorden:) “dan zal de eda een oordeel vellen229”230 en: “de eda zal redden” ‫משעת שפיטת העדה‬ hebben ook betrekking op het tijdstip van het beraadslagen231 door de eda. ‫הכי נמי‬ Op gelijke wijze232 kan de conclusie getrokken worden uit (de pasoek): ‫ונקרב בעל הבית אל האלהים‬ ‫קיימי‬e‫דין‬e‫בגמר‬e‫דקראי‬e.‫ אלא מעתה‬dan moet zeker etc.: nu je dit van mening bent aangaande het wijzen van een vonnis. (Rasji) 225

Zie Numeri, Bamidbar 11:16: e‫ ָהעָם‬e‫ז ִ ְקנ ֵּי‬e‫הֵּם‬e‫כִי‬eeָ‫י ָ ַּדעְת‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫יִש ְָראֵּל‬e‫ ִמז ִ ְקנֵּי‬e‫אִיׁש‬e‫ׁש ְבעִים‬ ִ e‫ּלִי‬e‫ ֶׁא ְספָה‬e‫מׁשֶׁה‬e‫אֶׁל‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫מר‬eֶׁ ‫וַּי ֹּא‬ ‫ ִעמְָך‬e‫ׁשָם‬e‫ ְו ִה ְתיַּצְבּו‬e‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ֶׁאל‬e‫א ֹּ ָתם‬eeָ‫ ְו ָל ַּקחְת‬e‫“ ִעמְָך וְׁשֹּט ְָריו‬hierop zei de Eeuwige tot Mosjee: verzamel Mij zeventig mannen van de Oudsten van Jisraël van wie je weet dat zij de Oudsten zijn en hun politie officieren: en neem hen mee naar de tent der samenkomst, zodat zij zich daar naast je plaatsen”. 226

‫קושיא‬e‫ובלשון‬e‫מילתא‬e‫לכולה‬e‫לה‬e‫קאמר‬e‫אבהו‬e'‫ר‬e.'‫“ דאספה לי כו‬verzamel Mij (zeventig mannen)” etc.: want Rabbi Abbahoe wees op een contradictie, zoals hij (Rebbi) deze hele zaak postuleerde. (Rasji) 227

228

En dit houdt niet in dat al deze zeventig mannen van het grote Sanhedrin per definitie unaniem vonnis moeten wijzen. ‫קטנה‬e‫לסנהדרי‬e‫כ"ג‬e‫במתניתין‬e‫מיניה‬e‫וילפינן‬e.‫ ושפטו העדה‬en dan zal de eda, de gemeenschap een oordeel vellen etc.: en men heeft hieruit in de Misjna afgeleid dat een klein Sanhedrin uit drieëntwintig mannen moet bestaan. (Rasji) 229

Zie Numeri, Bamidbar 35:24-25: ‫ ָה ֵּאּלֶׁה‬e‫ׁש ָּפטִים‬ ְ ‫ ַּה ִמ‬e‫עַּל‬e‫הַּדָ ם‬e‫גֹּאֵּל‬e‫ּובֵּין‬e‫ ַּה ַּמכֶׁה‬e‫בֵּין‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫פטּו‬eְ ‫ׁש‬ ָ ‫ְו‬ e‫ ָמׁשַּח‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ַּהגָד ֹּל‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫מֹות‬e‫עַּד‬e‫בָּה‬e‫ ְויָׁשַּב‬e‫ׁשמָה‬ ָ e‫נָס‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ִמ ְקלָטֹו‬e‫עִיר‬e‫אֶׁל‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ ְו ֵּהׁשִיבּו‬e‫הַּדָ ם‬e‫גֹּאֵּל‬e‫ ִמי ַּד‬e‫ח‬eַּ ‫הָר ֹּ ֵּצ‬e‫אֶׁת‬e‫ ָהעֵּדָ ה‬e‫ְו ִהצִילּו‬ ‫הַּק ֹּדֶׁׁש‬e‫ׁשמֶׁן‬ ֶׁ ‫ ְב‬e‫“ א ֹּתֹו‬dan zal de eda, de gemeente rechtspreken tussen hem die geslagen heeft en de bloedwreker naar deze rechtsbepalingen”. “En de eda, de gemeente zal de moordenaar redden uit de hand van de bloedwreker; en de gemeente zal hem terugbrengen naar de stad van zijn toevlucht waarheen hij gevlucht was; en hij zal daar blijven tot de dood van de hogepriester, die men gezalfd heeft met de heilige olie.” 230

231

Bij de beraadslagingen dienen drieëntwintig mannen aanwezig te zijn maar het hoeft niet zo te zijn dat drieëntwintig rechters bij een klein Sanhedrin (unaniem) vonnis moeten wijzen. 232

Evenzo in geval bij geschillen over financiële transacties. 50

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

“dan zal de eigenaar van het huis de rechters benaderen233”234 ‫משעת קריבה שלשה‬ dat dit slaat op het tijdstip235 dat de schuldeiser voor de rechtbank van drie personen (rechters) treedt (en niet dat deze drie rechters tot een eensluidend unaniem vonnis komen). ‫אלא היינו טעמא דרבי‬ Waaruit trekt dan Rebbi de conclusie (dat er drie rechters nodig zijn in civiele zaken betreffende geschillen over financiële transacties)? ‫אשר ירשיעון אלהים תרי‬ (Uit het deel van de pasoek, namelijk:) “zij, de elohiem, rechters zullen veroordelen236”, dat wil zeggen: (het onderwerp) elohiem237 is (minimaal) twee238. ‫נאמר אלהים למטה ונאמר אלהים למעלה‬ In deze pasoek wordt elohiem (minimaal twee rechters) gebruikt in het laatste239 deel240 van het pasoek en in het eerste241 deel van de pasoek242. Zie Exodus, Sjemot 22:7 : ‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ ִב ְמלֶׁאכֶׁת‬e‫י ָדֹו‬e‫ׁשלַּח‬ ָ e‫ֹלא‬e‫אם‬eִ e‫ ָהאֱֹלהִים‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּה ַּבי ִת‬e‫ ַּבעַּל‬e‫ ְונִק ְַּרב‬e‫ ַּה ַּגנָב‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫ֹלא‬e‫“ ִאם‬indien de dief niet gevonden wordt dan zal de huiseigenaar voor de rechter treden (om een eed af te leggen) dat hij niet de hand op het eigendom van zijn naaste gelegd heeft”. Zie ook noot 97 voor een uitgebreide verklaring. Uit o.a. deze pasoek wordt de conclusie getrokken dat er sprake moet zijn van drie rechters in geval van geschillen over financiële transacties. 233

‫קאמר‬e‫קריבה‬e‫משעת‬e‫מיניה‬e‫דילפינן‬e.‫ ונקרב בעל הבית אל האלהים‬en dan zal de huiseigenaar de rechters benaderen etc.: en men leidt hieruit af dat dit gezegd werd met betrekking tot het tijdstip dat hij (de huiseigenaar) bij de rechtbank (met drie rechters) komt (en deze rechters met zijn drieën beginnen te beraadslagen). (Rasji) 234

235

Het tijdstip: wanneer de rechtbank begint te beraadslagen. Maar bij het oordeel is geen unanimiteit van deze drie rechters vereist. Rebbi verklaart dat deze pasoek uitgelegd dient te worden als het tijdstip waarop de schuldeiser voor de rechter treedt en verklaart niet uit deze pasoek dat er drie rechters in een rechtbank inzake geschillen over financiële transacties benodigd zijn. De vraag doet zich nu voor waarop Rebbi zich dan baseert dat er drie rechters inzake geschillen over financiële transacties benodigd zijn. Zie Exodus, Sjemot: 22:8 e‫ז ֶׁה‬e‫הּוא‬e‫כִי‬e‫י ֹּאמַּר‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֲאבֵּדָ ה‬e‫כָל‬e‫עַּל‬e‫ש ְלמָה‬ ַּ e‫עַּל‬e‫שֶׁה‬e‫עַּל‬e‫חֲמֹור‬e‫עַּל‬e‫ׁשֹור‬e‫עַּל‬e‫ ֶּׁפׁשַּע‬e‫דְ בַּר‬e‫כָל‬e‫עַּל‬ ‫ל ְֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשנַּי ִם‬ ְ e‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫י‬e‫ ֱאֹלהִים‬e‫י ְַּרׁשִיעֻן‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ׁשנ ֵּיהֶׁם‬ ְ e‫ ְדבַּר‬e‫י ָב ֹּא‬e‫ ָהאֱֹלהִים‬e‫“ עַּד‬wegens iedere zaak van kwader trouw, wegens een os, een ezel, een lam, een kledingstuk, wegens alles wat verloren is gegaan, waarvan de in bewaring gevende partij (of zijn getuigen) zeggen dat deze (de in bewaring gegeven goederen) (nog steeds in bezit van de bewaarder zijn en dus in feite gestolen zijn) bij de ander (als zijn bezit) zijn, zal het geding van heb beiden voor de rechter komen en wie de rechters veroordelen, zal tweevoudig betalen aan zijn naaste”. 236

237

Elohiem is een meervoudvorm, dat wil zeggen: minimaal twee rechters.

238

‫רבים‬e‫לשון‬e.‫ ירשיעון‬zij zullen veroordelen etc.: dit is in het meervoud (geschreven). (Rasji)

239

‫למטה‬, letterlijk: naar beneden dat wil zeggen: onder in de pasoek, dus aan het eind van de pasoek.

‫אלהים‬e‫ירשיעון‬e.‫ למטה‬aan het eind van de pasoek etc.: (waar staat) "en wie de rechters veroordelen". (Rasji) 240

‫תחילות‬e‫דורשין‬e‫אין‬e‫דקסבר‬e‫קחשיב‬e‫לא‬e‫דונקרב‬e‫וההוא‬e‫יבא‬e‫האלהים‬e‫עד‬e.‫ למעלה‬boven (in het eerste deel van de pasoek Exodus, Sjemot 22:8) etc.: (namelijk:) "het geding zal voor de rechter komen" en de eerste keer dat het woord elohiem, rechter voorkomt (namelijk in de pasoek Exodus, Sjemot 22:7:) "hij zal de rechter benaderen" wordt niet door hem (Rebbi ) in aanmerking genomen, want hij is (ook) van 241

51

‫ ע"ב‬3B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫מה למטה שנים‬ Zoals in het laatste deel (van de pasoek) met elohiem (minimaal) twee (rechters) bedoeld wordt, ‫אף למעלה שנים‬ zo wordt ook met het eerste deel van de pasoek met de term elohiem (minimaal) twee (rechters) bedoeld243. ‫ואין בית דין שקול‬ En een Beet Din, een rechtbank met een even aantal (rechters) kan niet (benoemd worden). ‫מוסיפין עליהם עוד אחד‬ Men voegt nog één (rechter) erbij. ‫הרי כאן חמשה‬ Dan hebben we vijf (rechters)244.

mening dat men geen exegetische uitleg kan geven aan de eerste keer dat een woord voorkomt in een reeks citaten. (Rasji) ‫למעלה‬, letterlijk: naar boven dat wil zeggen: bovenaan in de pasoek, dus aan het begin van de pasoek. 242

243

Dus in totaal vier rechters.

244

Conform de mening en interpretatie van Rebbi van de pesoekiem Exodus, Sjemot 22:8. 52

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ורבנן‬ En de rabbijnen245? (Deze zijn het oneens met Rebbi). ‫ירשיען כתיב‬ Er is246 (namelijk in de Toratekst) jarsjiăn247, ‫ירשיען‬248, “men zal veroordelen249” geschreven250. ‫א"ר יצחק בר (יוסי) אמר ר' יוחנן‬ Rabbi Jitschak251 de zoon van Rabbi Jossi zei in naam van Rabbi Jochanan: ‫רבי ורבי יהודה בן רועץ ובית שמאי ור"ש ור' עקיבא כולהו סבירא להו יש אם למקרא‬ Rebbi en Rabbi Jehoeda ben Roëets en de leerschool van Sjammai en Rabbi Akiva zijn allemaal van mening dat de uitgesproken tekst252 (mikra) van de Tora de primair bepalende factor253 voor de interpretatie254 vormt255. 245

De rabbijnen zijn van mening dat een rechtbank bestaande uit drie rechters voldoende is.

246

En deze andere schrijfwijze waarbij de letter vav, ontbreekt vormt de reden waarom de rabbijnen het niet met Rebbi, die van mening is dat een rechtbank uit minimaal vijf rechters moet bestaan, eens zijn. 247

Maar dit woord moet wel uitgesproken worden als jarsjioen!

In de Toratekst staat namelijk ‫ ירשיען‬waarbij de letter ‫ו‬, vav ontbreekt. Er zou eigenlijk ‫ ירשיעון‬als meervoudvorm moeten staan. Er is hier sprake van een defectivum, hetgeen een exegetische betekenis heeft volgens de rabbijnen: de schriftelijke vorm waarin de Tora is overgedragen van generatie op generatie is volgens de rabbijnen de belangrijkste primaire bron en de uitspraak van de woorden is secundair. Dit betekent dat hoewel de woorden ‫ ירשיען‬en ‫ ירשיעון‬hetzelfde worden uitgesproken, er toch sprake is van een speciale betekenis dat aan het defectivum toegekend moet worden, omdat het woord anders (namelijk met een ontbrekende letter) geschreven is. In dit geval kan het betekenen dat hiermee het geringst aantal rechters waarmee een meerderheid in een rechtbank gevonden kan worden, wordt bedoeld. Dus in dit geval hebben we het over een rechtbank van drie rechters en niet zoals Rebbi beweert over een rechtbank met vijf rechters. 248

Zie Exodus, Sjemot 22:8. Omdat de schrijfwijze van het woord ‫ ירשיען‬zonder vav, ‫ ו‬is wordt het door sommigen als een enkelvoudvorm gezien, zoals dat ook in het Arabisch is met de vorm ăn. In dit geval zou ook het woord elohiem als een enkelvoud moeten worden vertaald, namelijk rechter (en niet rechters) en zou de vertaling luiden: “hij (dat wil zeggen: één rechter) zal veroordelen”, hetgeen in het Hebreeuws is: ‫ירשיען‬, jarsjian. Het woord ‫ ירשיען‬wordt echter uit de Tora voorgelezen als jarsjioen. 249

250

En hier komt de principiële discussie tussen Rebbi en de rabbijnen naar voren: Rebbi beschouwt de (voor)gelezen vorm van de Toratekst het belangrijkste en de rabbijnen de geschreven vorm van de Toratekst. 251

De Gemara somt andere Tanaïem, leraren van de Misjna op die van mening zijn dat de uitgesproken vorm van de Tora de zogenaamde keri, ‫ קרי‬belangrijker is dan de geschreven vorm de zogenaamde ketiv, ‫ כתיב‬en dat de keri-vorm de basis moet vormen van de exegese. Er volgt dus nu ten principale een discussie (tussen Rebbi c.s. en de rabbijnen in de Gemara) over de interpretatie van de kerie en de ketiev vorm in de Tora bij de verschillende door de Gemara opgesomde passages. 252

De ‫קרי‬, keri, de wijze van lezen.

‫למקרא‬e‫אם‬e‫ יש‬letterlijk: de moeder is de mikra, dat wil zeggen: de wijze van uitspraak van de Tora, dus de wijze van hardop lezen (van klinkers en medeklinkers) vormt de oerbron van de traditie en de interpretatie: de uitspraak berust op de vocalisatie van de Toraletters die normaal in de Tora zonder 253

53

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫רבי הא דאמרן‬ Nu is de mening van Rebbi naar voren gekomen256 in wat hij gezegd heeft257. (De Gemara gaat nu de argumentatie van de gelijkgestemden met Rebbi onderzoeken.) ‫ור' יהודה בן רועץ דתניא‬ En Rabbi Jehoeda ben Roëets is (ook van mening dat de uitgesproken tekst, de keri van de Tora de primaire bron voor interpretatie is en niet de geschreven, masoretische tekst, de ketiv) omdat we in een baraita geleerd hebben: ‫שאלו תלמידים את ר' יהודה בן רועץ‬ de leerlingen van Rabbi Jehoeda ben Roëets vroegen ‫אקרא אני שבעים‬ of de tekst258 gelezen kon worden als sjiviem259, zeventig260 ‫יכול תהא יולדת נקבה טמאה שבעים‬ en dat zou betekenen dat wanneer een vrouw een meisje baarde zij zeventig dagen tamé, ritueel onrein zou zijn. ‫אמר להן‬ Hij zei tot hen: klinkers, vocalen geschreven zijn. De vocalisatie is bij traditie overgeleverd van vader op zoon vanaf de berg Sinai. De tekst die alleen uit medeklinkers bestaat en die in de Tora geschreven is, wordt ook wel de ketiv, ‫ כתיב‬genoemd. Iedere baäl koré, voorlezer uit de Tora heeft geleerd deze tekst op eenzelfde manier uit te spreken en bij het voorlezen uit de Tora op Sjabbatmorgen wordt iedere foute uitspraak hoe gering van aard ook, verbeterd. De geschreven fysieke tekst van de Tora die als schriftelijke fysieke kopie van de Godsspraak door Mosjee is opgeschreven wordt ook wel de masoret of masoretische tekst genoemd en bestaat alleen uit medeklinkers. 254

In tegenstelling tot de overige rabbijnen.

‫עיקר‬e‫דהיא‬e‫אזלינן‬e‫קרייה‬e‫בתר‬e.‫ יש אם למקרא‬de moeder (van de tekst van de Tora) wordt gevormd door de mikra, de wijze van voorlezen (en uitspreken) etc.: dat wil zeggen: we gaan volgens de keri, de wijze van voorlezen, want dat vormt de essentie. (Rasji) 255

‫קרינן‬e‫ירשיעון‬e.‫ הא דאמרן‬in wat hij (Rebbi) gezegd heeft etc.: namelijk dat de (geschreven) tekst van de Tora (‫ )ירשיען‬gelezen moet worden als ‫ירשיעון‬, jarsjioen, zij zullen veroordelen. (Rasji) 256

Hij leest namelijk: jarsjioen, ‫“ ירשיעון‬zij zullen veroordelen” en geeft daarmee aan dat de wijze van lezen belangrijker is dan de wijze van schrijven. 257

258

Namelijk de tekst in Leviticus, Vajikra 12:5: ‫ ָטה ֳָרה‬e‫דְ מֵּי‬e‫עַּל‬e‫תֵּ ׁשֵּב‬e‫יָמִים‬e‫ׁשׁשֶׁת‬ ֵּ ‫ ְו‬e‫יֹום‬e‫ׁשּׁשִים‬ ִ ‫ ְו‬e‫ ְכנ ִדָ תָ ּה‬e‫ׁש ֻב ַּעי ִם‬ ְ e‫ ְו ָטמְָאה‬e‫תֵּ לֵּד‬e‫נ ְ ֵּקבָה‬e‫“ ְו ִאם‬en indien zij een meisje baart dan zal zij twee weken, sjevoeajim tamé, ritueel onrein zijn net zoals in haar maandelijkse menstruatie (periode), haar nida. En vervolgens zal zij zestig dagen blijven in het bloed van haar rituele reiniging”. Er wordt gelezen: ‫ׁש ֻב ַּעי ִם‬ ְ , sjevoeajiem, twee weken, maar de ongevocaliseerde Toratekst kan ook gelezen worden als ‫ׁש ְבעִים‬ ִ , sjiviem, zeventig, met andere woorden de pasoek luidt dan: “en indien zij een meisje baart dan zal zij zeventig (dagen) tamé, ritueel onrein zijn net zoals in haar maandelijkse menstruatie (periode), haar nida. En vervolgens zal zij zestig dagen blijven in het bloed van haar rituele reiniging”. 259

‫מלא‬e‫שבועיים‬e‫כתיב‬e‫לא‬e‫דהא‬e)‫יב‬e‫(ויקרא‬e‫כנדתה‬e‫שבעים‬e‫וטמאה‬e‫לקרות‬e‫יכולני‬e.‫( אקרא אני‬is het mogelijk dat) ik (de Toratekst) lees als (sjiviem, zeventig) etc.: men zou kunnen lezen in de pasoek (Leviticus, Vajikra 12:5): “zij zal ritueel onrein zijn zeventig dagen als in haar maandelijkse ongesteldheid”; want hier (in de Toratekst) is het woord niet als ‫ שבועיים‬volledig geschreven (maar als defectivum). (Rasji) 260

54

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫טימא וטיהר בזכר‬ De Tora heeft bij (een geboorte van) een jongetje (de duur261) van de rituele onreinheid262 en de rituele reinigingsperiode263 (van de moeder) vastgesteld. ‫וטימא וטיהר בנקבה‬ En zo ook wordt (in de Tora264) de duur van de rituele onreinheid265 en de rituele reinigingsperiode266 (van de moeder) bij de geboorte van een meisje vastgesteld: ‫מה כשטיהר בזכר בנקבה כפלים‬ evenals (door de Tora de tijdsduur van) de rituele reiniging (van de moeder) na de geboorte van een meisje wordt verdubbeld267 in aantal dagen in vergelijking tot de tijdsduur van de rituele reiniging (van de moeder) na de geboorte van een jongetje268 ‫אף כשטימא בזכר בנקבה כפלים‬ zo wordt ook (de tijdsduur van) de rituele onreinheid (van de moeder) die (door de Tora) bepaald is bij (de geboorte van) een jongetje, na (de geboorte van) een meisje (voor de moeder) verdubbeld. 261

Zie Leviticus, Vajikra 12:2-4: ‫ ִת ְטמָא‬e‫ֹּתָ ּה‬e‫דְ ו‬e‫נ ִדַּ ת‬e‫כִי ֵּמי‬e‫יָמִים‬e‫ׁש ְבעַּת‬ ִ e‫ ְו ָטמְָאה‬e‫זָכָר‬e‫ ְויָלְדָ ה‬e‫ע‬eַּ ‫תַּ ז ְִרי‬e‫כִי‬e‫ ִאּׁשָה‬e‫לֵּאמ ֹּר‬e‫יִש ְָראֵּל‬e‫ ְבנֵּי‬e‫אֶׁל‬e‫“ דַּ בֵּר‬spreek tot de kinderen Jisraël als volgt: wanneer een vrouw bevalt en wel van een jongetje dan zal zij zeven dagen ritueel ongeschikt zijn (voor samenleving met haar man); zij zal ritueel onrein zijn gelijk aan de dagen van haar afzondering (van haar man) wegens haar maandelijkse menstruatie”. ‫ע ְָרלָתֹו‬e‫ ְבשַּר‬e‫י ִמֹול‬e‫ּׁש ִמינ ִי‬ ְ ‫ ַּה‬e‫“ ּובַּיֹום‬En op de achtste dag zal hij (het jongetje) worden besneden”. ‫ ָטה ֳָרּה‬e‫י ְ ֵּמי‬ee‫מְֹלאת‬e‫עַּד‬e‫תָ ב ֹּא‬e‫ֹלא‬e‫ ַּה ִמ ְקדָׁש‬e‫ ְו ֶׁאל‬e‫תִ גָע‬e‫ֹלא‬e‫ק ֹּדֶׁ ׁש‬e‫ ְבכָל‬e‫ ָטה ֳָרה‬e‫בִדְ מֵּי‬e‫תֵּ ׁשֵּב‬e‫יָמִים‬e‫ּוׁשְלׁשֶׁת‬e‫יֹום‬e‫“ ּוׁשְלׁשִים‬Dan zal zij drieëndertig dagen beschouwd worden als ongesteld en zij zal (voor haar man) op de achtergrond blijven wegens vloeiingen (gelijk zoals bij haar menstruatie); zij mag niets aanraken wat gewijd is en in het heiligdom mag zij niet komen, totdat de dagen van haar rituele rein wording volbracht zijn”. ‫ימים‬e‫שבעת‬e.‫( טמא בזכר‬de Tora heeft bij de geboorte) van een jongetje (de duur van) de rituele onreinheid (van de moeder vastgesteld) etc.: (namelijk) zeven dagen. (Rasji) 262

‫ימים‬e‫ושלשת‬e‫שלשים‬e.‫ וטיהר‬de reiniging(speriode van de moeder na de besnijdenis vanaf de achtste dag van haar zoontje) etc.: (namelijk) drieëndertig dagen. (Rasji) 263

Zie Leviticus, Vajikra 12: 5: ‫ ָטה ֳָרה‬e‫דְ מֵּי‬e‫עַּל‬e‫ ֵּתׁשֵּב‬e‫יָמִים‬e‫ׁשׁשֶׁת‬ ֵּ ‫ ְו‬e‫יֹום‬e‫ׁשּׁשִים‬ ִ ‫ ְו‬e‫ ְכנִדָ תָ ּה‬e‫ׁש ֻב ַּעי ִם‬ ְ e‫ ְו ָטמְָאה‬e‫תֵּ לֵּד‬e‫נְ ֵּקבָה‬e‫ְו ִאם‬ “maar indien zij bevallen is van een meisje dan zal zij twee weken ritueel onrein zijn (voor samenleving met haar man) en vervolgens zal zij zesenzestig dagen als ongesteld wegens een menstruatie beschouwd worden”. 264

‫לשבועיים‬e.‫ וטימא בנקבה‬en na (de geboorte van) een meisje zal (de duur van) de rituele onreinheid zijn etc.: twee weken. (Rasji) 265

‫ימים‬e‫וששת‬e‫יום‬e‫ששים‬e.‫ וטיהר‬de reinigingsperiode (na de geboorte van een meisje en de veertien dagen van ongesteldheid na haar geboorte) etc.: deze zal zeseenzestig dagen zijn. (Rasji) 266

‫שבועיים‬e‫דנקבה‬e‫הלכך‬e‫שבעה‬e‫זכר‬e‫דיולדת‬e‫וטומאה‬e.‫( כפלים‬de reinigingsperiode wordt) (ver)dubbel(d) etc.: en omdat de periode van rituele onreinheid na de geboorte van een jongetje zeven dagen duurt, is de duur van de reinigingsperiode na de geboorte van een meisje twee weken. (Rasji) 267

268

Zie namelijk de vorige twee noten: de totale duur van de rituele onreinheid van de vrouw wordt na de geboorte van een jongetje respectievelijk zeven dagen en vervolgens drieëndertig dagen. En na de geboorte van een meisje: twee weken en vervolgens zesenzestig dagen. 55

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫לאחר שיצאו יצא ומחזיר אחריהם‬ Nadat zij (de leerlingen) bij hem (Rabbi Jehoeda ben Roëets) vertrokken waren ging hij achter hen aan. ‫אמר להן אי אתם זקוקים לכך‬ Hij zei tot hen: dat bewijs269 (dat ik daarnet leerde uit een analogie) hebben jullie niet nodig, ‫שבועיים קרינן‬ omdat de Toratekst gelezen dient te worden als sjevoeajim, ‫שְ ֻב ַעיִּם‬, twee weken. ‫ויש אם למקרא‬ En het leidend principe270 is de uitspraak (van het woord).271 ‫ב"ש דתנן‬ En (de alumni van de) leerschool van Sjammai (hebben ook als mening dat de uitgesproken tekst, de keri van de Tora de primaire bron voor interpretatie is en niet de geschreven, masoretische tekst, de ketiv) omdat we in een misjna272 geleerd hebben: ‫ב"ש אומרים כל הניתנין על מזבח החיצון שנתנן במתנה אחת כיפר‬ de (alumni van de) leerschool van Sjammai zeggen: bij alle spattingen273 (met bloed) dat op het altaar dat op het voorhof274 (van de tempel) staat, gesprenkeld275 moet worden, 269

Dat bewijs, namelijk van mijn stelling inzake de duur van de reinheid en de onreinheid van de moeder bij de geboorte van een meisje. 270

Het leidend principe volgens Rabbi Jehoeda ben Roëets voor de exegese van de Toratekst is de keri, de uitgesproken vorm. De ketiv, de geschreven vorm van de Tora kan niet los gezien en geïnterpreteerd worden van de gevocaliseerde uitgesproken tekst. Dus het woord in de Tora is niets anders dan het woord zoals het met klinkers wordt uitgesproken. ‫עיקר‬e‫דהיא‬e‫אזלינן‬e‫קרייה‬e‫בתר‬e.‫ יש אם למקרא‬en het leidend principe is de uitspraak van het woord etc.: we volgen (als leidend principe) (de interpretatie) naar de uitspraak van het woord, want dat is de primaire oerbron. (Rasji) 271

Zie Talmoed ‫זבחים‬, Zevachiem (offers) 36b. Hier wordt het spatten van bloed, ‫זריקה‬, zerieka van de geslachte offers op het altaar van het voorhof besproken. Van alle soorten offers van dieren die op het voorhof werden geofferd, werd het bloed op het altaar van het voorhof gespat. Op de vier hoeken van het altaar van het voorhof zijn uitstekende prominerende horens, ‫קרנות המזבח‬, karnot hamizbeach waarop het bloed van bijvoorbeeld een zoenoffer gespat werd. In de Misjna in Talmoed Zevachiem (36b) wordt over de geldigheid van de diverse soorten offers gesproken daar waar het gaat om het aantal vereiste spattingen met bloed. 272

‫אחת‬e‫במתנה‬e‫שנתנם‬e'‫ד‬e‫שהן‬e‫מתנות‬e‫שתי‬e‫הטעונין‬e‫ואשם‬e‫ושלמים‬e‫עולה‬e.‫ כל הניתנין‬bij alle spattingen (met bloed) etc.: namelijk bij een brandoffer, ola en bij vredesoffers, sjelamiem waarbij twee spattingen (met bloed) verplicht zijn, hetgeen er (in feite) vier zijn (doordat deze aan de hoeken van het altaar verricht worden). (Rasji) 273

‫החיצון‬e‫מזבח‬, mizbeach hachitson, het altaar dat buiten het heilige en het allerheiligste deel van de tempel is gelegen en waar het gewone volk mocht komen; dit is de zogenaamde voorhof. 274

275

Het bloed van een aantal soorten geslachte offers wordt vier maal gespat tegen alle vier hoeken van het altaar dat in de voorhof stond. Van sommige van de geslachte offers wordt met het bloed tweemaal gespat tegen de twee tegenover elkaar liggende (noordoost en zuidwest) hoeken van het altaar, zodat het bloed toch aan weerszijden van de beide hoeken van het altaar komt en dus op alle vier zijden terecht komt. Het altaar dat in de voorhof stond ‫החיצון‬e‫מזבח‬, mizbeach hachitson dat buiten het heilige en het allerheiligste deel van de tempel gelegen is en waar de zondoffers gebracht werden van een 56

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

verkrijgt men verzoening276 ook wanneer er slechts één keer277 (door de koheen, priester met bloed) gespat wordt )‫(שנאמר ודם זבחיך ישפך‬ [want er is gezegd278: “en het bloed van je geslachte offers279 zal uitgegoten worden”], ‫ובחטאת שתי מתנות‬ maar bij een zoenoffer280 zijn (tenminste) twee spattingen (met bloed) nodig281 (om verzoening te verkrijgen). ‫ובית הלל אומרים‬ Maar de school van Hilleel zegt: ‫אף בחטאת שנתנן במתנה אחת כיפר‬ zelfs bij een zoenoffer geeft één keer spatten (met bloed al) verzoening. vorst en een individueel persoon had een rode lijn die het bovengedeelte, lemala, ‫ למעלה‬scheidde van het onderste deel, lemata, ‫ למטה‬van het altaar. Maar van sommige van de geslachte offers wordt het bloed slechts tegen één hoek van het altaar gespat. Het bloed van de meeste offers, zoals het in vlammen opgaand offer of brandoffer, ola, ‫ עלה‬het schuldoffer, asjam, ‫ אשם‬en het dankoffer, toda, ‫ תודה‬en het vredesoffer, sjelamiem, ‫ שלמים‬worden onder aan de voet van het altaar uitgegoten onder een aangebrachte rode lijn op het altaar dat op de voorhof stond. In sommige gevallen werd er echter bloed gespat op de gouden horens, karnot van het altaar dat in het bijzondere heilige deel van het tabernakel stond, namelijk van het bloed van runderoffers, die als chatat, zondoffer gebracht werden voor de hele gemeente wegens een dwaling door diezelfde gemeente begaan: het zogenaamde e‫העלם‬e‫פר‬ ‫צבור‬e‫של‬e‫דבר‬. Ook werd aldaar het zondoffer van de hogepriester gebracht: het zogenaande par koheen masjieach, ‫משיח‬e‫כהן‬e‫פר‬. ‫במשמע‬e‫אחת‬e‫שפיכה‬e‫ישפך‬e‫זבחיך‬e‫ודם‬e‫דכתיב‬e.‫ כיפר‬men verkrijgt verzoening etc.: omdat er geschreven staat: “en het bloed van je geslachte offers zal uitgegoten worden” en hieruit wordt begrepen: één spatting met bloed. (Rasji) 276

277

Er wordt, zoals de Misjna voorschrijft normaliter twee keer met bloed gespat (twee keer met bloed spatten vormen in feite vier spatten, omdat het bloed naar weerszijden van een hoek van het altaar stroomt) tegen de tegenover elkaar liggende hoeken van het altaar, maar in dit voorbeeld wordt slechts één keer met bloed gespat. Dit principe van twee keer met bloed spatten dat door de spreiding naar weerszijden van de hoeken van het altaar vier zijden beslaat, wordt in het Hebreeuws genoemd: ‫ארבע‬e‫שהן‬e‫שתים‬, twee (keer met bloedspatten) dat (de factor) vier keer (een zijde van het altaar) is; met andere woorden: door twee keer op de hoeken van het altaar te spatten, worden de vier zijden besprenkeld. 278

Zie Deuteronomium, Devariem 12: 27: ‫ת ֹּאכֵּל‬e‫ ְו ַּה ָבשָר‬e‫ ֱאֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫עַּל‬e‫ּׁשפְֵּך‬ ָ ִ ‫י‬e‫ז ְ ָבחֶׁיָך‬e‫וְדַּ ם‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫על‬eַּ e‫ ְוהַּדָ ם‬e‫ ַּה ָבשָר‬e‫עֹֹּלתֶׁ יָך‬eeָ‫“ ְו ָעשִית‬en je zult van je brandoffer het vlees en het bloed brengen op het altaar van de Eeuwige je God; en het bloed van je geslachte offers zal uitgegoten worden op het altaar van de Eeuwige je God en dan kun je het vlees eten”. 279

Indien het bloed van meerdere offers gesprenkeld had moeten worden dan had er moeten staan in het Hebreeuws: ‫זבחיך‬e‫ ודמי‬en al het bloed van jullie offers. Dus het volstond kennelijk om het bloed van één vredesoffer te spatten en niet van de andere brand- of vredesoffers die gebracht werden Chatat, ‫חטאת‬, een zonde- of zoenoffer werd gebracht, wanneer men zonder dat men hiervan bewust was, een overtreding had begaan. 280

281

Volgens de school van Sjammai. 57

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ואמר רב הונא מ"ט דב"ש‬ En Rav Hoena zei: wat is de reden282 van de school van Sjammai? (Rav Hoena geeft zelf antwoord op zijn vraag.) ‫קרנות קרנות קרנות הרי כאן ש‬ (De reden is omdat er in de Tora283:) driemaal284 karnot (dat als karnot als meervoudvorm wordt gelezen285) staat, hetgeen (een hint op) zesmaal286 (met bloed spatten) is. 282

Wat is de reden dat de school van Sjammai tweemaal bloedspatten vereist bij het brengen van een chatat, ‫חטאת‬, een zonde- of zoenoffer? 283

De drie pesoekiem waaruit nu een exegetische interpretatie wordt gededuceerd zijn: Zie Leviticus, Vajikra 4:7 e‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫י ְסֹוד‬e‫ ֶׁאל‬e‫יִׁשְּפְֹּך‬e‫ ַּהּפָר‬e‫דַּ ם‬e‫כָל‬e|e‫ ְואֵּת‬e‫מֹועֵּד‬e‫בְאֹּהֶׁל‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנֵּי‬e‫ ַּה ַּסמִים‬e‫קְט ֶֹּׁרת‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫ק ְַרנֹות‬e‫עַּל‬e‫ ַּה ָדם‬e‫מִן‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ְונָתַּ ן‬ ‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ּפֶׁתַּ ח‬e‫ֲאׁשֶׁר‬ “Vervolgens zal de priester van het bloed doen aan de horens, ‫ ק ְַרנֹות‬van het altaar voor het reukwerk der specerijen voor de Eeuwige, dat in de tent der samenkomst is; verder zal hij al het bloed uitgieten over het voetstuk van het brandofferaltaar, dat aan de ingang van de tent der samenkomst is”. Zie Leviticus, Vajikra 4:18 ‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ֶּׁפתַּח‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫י ְסֹוד‬e‫ ֶׁאל‬e‫יִׁשְּפְֹּך‬e‫ ַּה ָדם‬e‫כָל‬e‫ ְואֵּת‬e‫מֹועֵּד‬e‫בְאֹּהֶׁל‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ח‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫ק ְַרנ ֹּת‬e‫עַּל‬e|e‫י ִתֵּ ן‬e‫ ַּה ָדם‬e‫ּומִן‬ “En van het bloed zal hij doen aan de horens, ‫ ק ְַרנ ֹּת‬van het altaar dat voor de Eeuwige is in de tent der samenkomst; verder zal hij al het bloed uitgieten over het voetstuk van het brandofferaltaar, dat aan de ingang van de tent der samenkomst is”. Zie Leviticus, Vajikra 4:25 ‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫י ְסֹוד‬e‫ ֶׁאל‬e‫יִׁשְּפְֹּך‬e‫ ָדמֹו‬e‫ ְואֶׁת‬e‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫ק ְַרנ ֹּת‬e‫עַּל‬e‫ ְונָתַּ ן‬e‫ ְב ֶׁא ְצבָעֹו‬e‫ ַּה ַּחטָאת‬e‫מִדַּ ם‬e‫ַּכ ֹּהֵּן‬e ‫ה‬e‫ְו ָלקַּח‬ “Vervolgens zal de priester nemen van het bloed van het zondoffer met zijn vinger en het doen aan de horens, ‫ ק ְַרנ ֹּת‬van het brandofferaltaar; dan zal hij het bloed ervan uitgieten over het voetstuk van het brandofferaltaar”. Merk op dat in deze drie pesoekiem het woord karnot (vetgedrukt) slechts eenmaal voluit wordt geschreven en tweemaal zonder vav, ‫ו‬. Zie volgende noot. 284

In het betreffende hoofdstuk waar het gaat om de spattingen met bloed tegen de uitstekende horens van het altaar (zie Leviticus, Vajikra hoofdstuk 4) komt het woord hoorns of hoeken, karnot (van het altaar), ‫ קרנות‬driemaal voor, namelijk in pasoek 7, in pasoek 18 en in pasoek 25. In deze pesoekiem is het woord karnot, ‫ קרנות‬tweemaal niet volledig geschreven, namelijk in pasoek 18 en pasoek 25 is het woord karnot als defectivum, ‫חסר‬, chaseer geschreven; er staat namelijk in deze beide pesoekiem in plaats van ‫קרנות‬, ‫ !קרנת‬Er ontbreekt dus de letter vav, ‫ו‬. Karnot geschreven als ‫קרנות‬, is ‫מלא‬, malee, voluit geschreven (zonder ontbrekende vav, ‫ ו‬en heeft hier de meervoud uitgang ot, ‫ות‬. Het betekent dus twee horens of hoeken van het altaar, terwijl het woord karnot in de vorm van het defectivum: ‫ קרנת‬een enkelvoud is, dus: één hoorn of hoek van het altaar. De traditie is echter zo dat het woord karnot of dit nu geschreven in het Hebreeuws als ketiv, ‫ כתיב‬geschreven vorm, dus als ‫ קרנת‬of als ‫ קרנות‬de uitspraak, zoals het voorgelezen wordt hetzelfde is, namelijk als karnot. Dus de keri-vorm,‫קרי‬, de voorleeswijze prevaleert. Volgens de school van Sjammai is de traditionele voorleeswijze van het driemaal in hoofdstuk 4 van Leviticus, Vajikra voorkomende woord karnot als ‫ קרנות‬regelgevend. 285

Rav Hoena verklaart nu de denkwijze van de school van Sjammai: driemaal komt het woord karnot in hoofdstuk 4 Leviticus, Vajikra voor en driemaal wordt dit ondanks het feit dat het woord tweemaal als defectivum wordt geschreven toch steeds uitgesproken in de keri-vorm als karnot, ‫קרנות‬. Aangezien de keri-vorm prevaleert voor exegese betekent dit dus in de ogen van Sjammai tweemaal drie is zes spattingen met bloed. 286

Dat betekent zesmaal, dat wil zeggen: zesmaal moet de koheen een bloedspatting doen. 58

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ארבע למצוה ושתים לעכב‬ (Namelijk:) viermaal wegens het gebod, de mitsva287 en tweemaal omdat het (verkrijgen van verzoening) van deze tweemaal (bloed spatten) afhankelijk288 is ‫ובית הלל אומרים‬ Maar de school van Hilleel zegt: ‫קרנות קרנת קרנת‬ driemaal karnot (waarbij tweemaal de vav ontbreekt289 in het woord karnot, ‫ קרנות‬en dus gelezen kan worden als karnat, ‫ קרנת‬de hoorn van, dus enkelvoud)290;

287

Viermaal wegens de mitsva, het gebod dat dit viermaal met bloedspatten de gewenste en opgedragen rite is, omdat het altaar vier hoeken heeft en tweemaal om hiermee aan te geven dat het spatten van bloed op twee hoeken van het altaar essentieel is voor het verkrijgen van verzoening. ‫לעכב‬, letterlijk: verhindert dat; namelijk, het minder dan tweemaal met bloed spatten verhindert dat men verzoening verkrijgt. 288

Tweemaal ontbreekt de vav in karnot en is er dus sprake van een chaseer, ‫ חסר‬of defectivum waarbij dit dus uitgelegd kan worden volgens de school van Hilleel alsof er niet horens of hoeken (van het altaar) maar hoorn of hoek van het altaar staat. Dat wil zeggen tweemaal één hoorn plus eenmaal karnot met vav, ‫ ו‬als malee, volledig geschreven, hetgeen meervoud is dus twee hoorns of hoeken, met andere woorden: in totaal vier hoeken of hoorns. 289

e)‫(שם‬e‫כתיב‬e‫דיחיד‬e‫ובכבשה‬e‫חסר‬e‫קרנת‬e‫כתיב‬e‫דנשיא‬e‫בשעיר‬e‫כתיב‬e‫החיצון‬e‫מזבח‬e‫של‬e‫בחטאת‬e)‫ד‬e‫(ויקרא‬e.‫קרנות קרנת קרנת‬ e‫והתם‬e)‫(שם‬e‫כתיב‬e‫הפנימי‬e‫במזבח‬e‫דבר‬e‫והעלם‬e‫משיח‬e‫כהן‬e‫דפר‬e‫הנך‬e‫אבל‬e‫חסר‬e‫קרנת‬e)‫(שם‬e‫כתיב‬e‫דיחיד‬e'‫ובשעיר‬e‫מלא‬e‫קרנות‬ ‫קרייה‬e‫בתר‬e‫אזלי‬e‫וב"ש‬e‫בהן‬e‫מעכבת‬e‫אחת‬e‫דמתנה‬e‫מודו‬e‫ כולהו‬karnot, karnat, karnat (hoeken, hoek, hoek van het altaar) etc.: (zie Leviticus, Vajikra 4). Deze (drie gelijksoortige uitdrukkingen) zijn (ook driemaal, namelijk karnat, karnat en karnat in respectievelijk Leviticus, Vajikra 4: 25,30 en 34) geschreven bij (ten eerste het brengen van) het chatat, zondoffer dat op het ‫החיצון‬e‫מזבח‬, mizbeach hachitson, het altaar dat buiten het heilige en het allerheiligste deel van de tempel gelegen is en gebracht werd namelijk (ten eerste in het geval) een vorst (per ongeluk mocht zondigen en hij) een geitebok (moest offeren als zondoffer) waarbij het woord karnat, ‫ קרנת‬als chaseer, defectivum geschreven is (maar wel als karnot, ‫ קרנות‬wordt uitgesproken, zie Leviticus, Vajikra 4:25: ‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫י ְסֹוד‬e‫ ֶׁאל‬e‫יִׁשְּפְֹּך‬e‫ ָדמֹו‬e‫ ְואֶׁת‬e‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫עַּל ק ְַרנ ֹּת‬e‫ ְונָתַּ ן‬e‫ ְב ֶׁא ְצבָעֹו‬e‫ ַּה ַּחטָאת‬e‫מִדַּ ם‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫“ ְו ָלקַּח‬vervolgens zal de priester wat van het bloed van het zondoffer met zijn vinger nemen en dit leggen op de hoeken van het brandofferaltaar; dan zal hij het bloed ervan uitgieten aan het voetstuk van het brandofferaltaar). En tevens is (ten tweede) dit woord karnat, ‫ קרנת‬op gelijke wijze als defectivum geschreven bij het offeren van een geitebok van het vrouwelijke geslacht door een gewone individuele persoon (wanneer hij bij vergissing een overtreding mocht begaan, zie Leviticus, Vajikra 4:30: e‫ ַּה ִמז ְ ֵּב ַּח‬e‫י ְסֹוד‬e‫אֶׁל‬e‫יִׁשְּפְֹּך‬e‫דָ מָּה‬e‫כָל‬e‫ ְואֶׁת‬e‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫ק ְַרנ ֹּת‬e‫עַּל‬e‫ ְונָתַּ ן‬e‫ ְב ֶׁא ְצבָעֹו‬e‫מִדָ מָּה‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫“ ְו ָלקַּח‬vervolgens zal de priester nemen van het bloed ervan met zijn vinger en het doen aan de hoeken van het brandofferaltaar; verder zal hij al het bloed ervan uitgieten aan het voetstuk van het altaar”). En (ten derde) is (in de Tora) het woord ‫ ק ְַרנ ֹּת‬als defectivum geschreven, namelijk in het geval dat een individuele persoon een schaap wilde brengen als zondoffer (in plaats van een vrouwelijke geitebokje. En in dat geval moest het een schaap van het vrouwelijk geslacht zijn, zie Leviticus, Vajikra 4:34: e‫ ַּה ִמז ְ ֵּב ַּח‬e‫י ְסֹוד‬e‫אֶׁל‬e‫יִׁשְּפְֹּך‬e‫ ָדמָּה‬e‫כָל‬e‫ ְואֶׁת‬e‫הָעֹּלָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫ק ְַרנ ֹּת‬e‫עַּל‬e‫ ְונָתַּ ן‬e‫ ְב ֶׁא ְצבָעֹו‬e‫ ַּה ַּחטָאת‬e‫מִדַּ ם‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫“ ְו ָלקַּח‬vervolgens zal de priester nemen van het bloed van het zondoffer met zijn vinger en het doen aan de hoeken van het brandofferaltaar; verder zal hij al het bloed ervan uitgieten over het voetstuk van het altaar”. Maar in het geval dat de gezalfde priester gezondigd heeft (zie Leviticus, Vajikra 4:3-13 dan moet het bloed van het zondoffer, in dit geval een jonge var zonder gebrek zeven maal gespat worden naar het voorhangsel voor het heilige deel van de tabernakel) en het dient aan de hoeken, karnot, ‫ קרנות‬- dat in dit geval voluit, malee is geschreven - (van het altaar voor het reukwerk der specerijen, dat in het heilige deel van de tabernakel gesitueerd is,) gedaan te worden. En in dit laatste geval is iedereen van 290

59

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫הרי כאן ארבע‬ Dat is dus hier in totaal viermaal291. ‫ג' למצוה ואחת לעכב‬ (En wel) driemaal voor de mitsva en eenmaal omdat het (verkrijgen van verzoening door eenmaal met bloed te spatten tegen een hoek van het altaar) essentieel is. ‫ואימא כולהו למצוה‬ Maar laat ik zeggen292 dat al deze (aanwijzingen op het vier keren spatten met bloed) puur een voorgeschreven mitsva, opdracht is (om te doen als rite of procedure)293. (De Gemara weerlegt deze veronderstelling.) ‫כפרה בכדי לא אשכחן‬ We kunnen (in de Tora) geen geval van verzoening (door middel van een offer) aantreffen294 zonder een hierbijhorend ritueel (zoals het spatten van bloed op één295 of meer hoeken van het altaar)296. ‫ר"ש דתניא‬ En Rabbi Sjimon is (ook van mening dat de uitgesproken tekst, de keri van de Tora de primaire bron voor interpretatie is en niet de geschreven, masoretische tekst, de ketiv) omdat we in een baraita297 geleerd hebben: ‫שתים כהלכתן ושלישית אפילו טפח‬ (De rabbijnen hebben geleerd dat een soeka, loofhut) tenminste uit twee298 (wanden) volgens de voorschriften299 (ten aanzien van de afmetingen) moet bestaan en een derde (wand) moet tenminste300 (een breedte) hebben van een tefach, een vuistgrootte. mening dat er tenminste één spatting met bloed gedaan moet worden en de school van Sjammai interpreteert exegetisch volgens de uitspraak, de keri van een geschreven Torawoord. (Rasji) In totaal viermaal, namelijk: tweemaal wegens het woord karnot, ‫ קרנות‬en tweemaal één keer door het tweemaal voorkomen van het woord karnat, ‫ קרנת‬dat de vrouwelijke vorm enkelvoud is. In totaal dus viermaal (spatten met bloed). 291

‫כיפר‬e‫כלום‬e‫נתן‬e‫שלא‬e‫אע"פ‬e‫אימא‬e‫להו‬e‫מנא‬e‫דחדא‬e‫ועיכוב‬e‫למצוה‬e‫למכתב‬e‫צריכי‬e‫כולהו‬e‫דהא‬e‫למצוה‬e‫כולהו‬e‫לב"ה‬e.‫ואימא‬ maar laat ik zeggen etc.: want de school van Hilleel zegt dat al deze (vier) spattingen (met bloed) verplicht zijn als mitsva, als opdracht. Maar dat er tenminste éénmaal met bloed gespat dient te worden, waarkomt dit vandaan? Zelfs als er überhaupt niet met bloed gespat zou worden, verkrijgt men toch verzoening! (Rasji) 292

293

Maar dat het verkrijgen van verzoening überhaupt niet afhankelijk is van het spatten met bloed op één of meer hoeken van het altaar. 294

Verzoening door middel van een offer.

295

En daarom is het van wezenlijk belang om bij het brengen van een zondoffer tenminste eenmaal met bloed te spatten op een van de hoeken van het altaar om verzoening te krijgen. 296

‫כלום‬e‫בלא‬e.‫ בכדי‬in geen geval..…zonder etc.: (dat wil zeggen:) niet voor niets (of onnodig). (Rasji)

297

Zie Soekot 6b.

298

‫סוכה‬e‫של‬e‫דפנות‬e.‫ שתים‬twee etc.: (dat wil zeggen:) wanden van een soeka, loofhut. (Rasji)

‫שלימות‬e.‫ כהלכתן‬volgens de voorschriften etc.: (dat wil zeggen:) volledige (wanden met een minimaal vereiste breedte van zeven tefachiem, vuistbreedtes). (Rasji) 299

60

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ר"ש אומר‬ (Maar) Rabbi Sjimon zegt: ‫שלש כהלכתן ורביעית אפילו טפח‬ (een soeka, loofhut) moet tenminste bestaan uit drie (wanden) volgens de voorschriften (ten aanzien van de afmetingen) en een vierde (wand) moet tenminste (een breedte) hebben van een tefach, een vuistgrootte. ‫במאי קמיפלגי‬ Waarin verschillen de beide uitspraken? ‫רבנן סברי יש אם למסורת‬ De rabbijnen zijn van mening dat de (overgeleverde) Masoretische schrijfwijze301 (de ketiv, ‫כתיב‬, de geschreven tekst van de Tora) bepalend is voor exegetische interpretatie302, ‫ור"ש סבר יש אם למקרא‬ Maar Rabbi Sjimon is van mening dat de mikra (de tekst zoals deze wordt voorgelezen en uitgesproken, de zogenaamde keri, ‫ )קרי‬bepalend is voor de exegetische interpretatie. ‫רבנן סברי יש אם למסורת‬ De rabbijnen die van mening zijn dat de Masoretische schrijwijze bepalend voor exegese is ‫בסכת בסכת בסוכות‬ beargumenteren (dit met het woord) basoekot303, in een loofhut304, in een loofhut305, in loofhutten306 (dus in totaal viermaal307 in de Tora, namelijk één keer enkelvoud, één keer enkelvoud en één keer meervoud). ‫טפחים‬e'‫י‬e‫ברום‬e.‫ אפילו טפח‬van tenminste één tefach, vuistgrootte etc.: maar (wel) met een (minimale) hoogte (zoals ook de andere wanden minimaal moeten hebben) van tien tefach, tien vuistgrootten. (Rasji) 301 De Masoretische schrijfwijze: de schrijfwijze van de Toratekst, zoals die aan ons is overgeleverd. 300

‫חסירה‬e‫לכתבו‬e‫כתיבתו‬e‫שנמסרה‬e.‫ למסורת‬de overgeleverde Masoretische schrijfwijze etc.: zoals deze op schrift is overgeleverd waarbij in dit geval er sprake is van een schrijfwijze die een defectivum vertoont (namelijk ‫ סכת‬in plaats van ‫)סכות‬. (Rasji) 303 De twee pesoekiem in samenhang met Soekot, ‫סוכות‬, het Loofhuttenfeest waaruit nu een exegetische interpretatie wordt gededuceerd uit het driemaal voorkomen van het woord soekot op twee verschillende schrijfwijzen, namelijk ‫ בסכת‬en ‫ בסוכות‬zijn beschreven in hoofdstuk 22 van Leviticus, Vajikra 42-43: Zie Leviticus, Vajikra 23:42 ‫ ַבסֻכ ֹּת‬e‫יֵּׁשְבּו‬e‫ ְביִש ְָר ֵּאל‬e‫ ָה ֶׁאז ְָרח‬e‫כָל‬e‫יָמִים‬e‫ׁש ְבעַּת‬ ִ e‫תֵּ ׁשְבּו‬e‫“ ַבסֻכ ֹּת‬Gedurende een periode van zeven dagen zullen jullie in een soeka wonen; iedere burger van Jisraël zal in een soeka wonen. En vervolgens Leviticus, Vajikra 23:43 ‫אֱֹלהֵּיכֶׁם‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ֲאנ ִי‬e‫ ִמצ ְָרי ִם‬e‫ ֵּמא ֶֶׁׁרץ‬e‫אֹותָ ם‬e‫בְהֹוצִיאִי‬e‫יִש ְָר ֵּאל‬e‫ ְבנֵּי‬e‫אֶׁת‬e‫ׁשבְתִ י‬ ַּ ‫כִי ַבסֻכֹות הֹו‬e‫ד ֹּר ֹּ ֵּתיכֶׁם‬e‫יֵּדְעּו‬e‫“ ְל ַּמעַּן‬Opdat jullie komende generaties zullen weten dat Ik de kinderen Jisraël in soekot, loofhutten heb doen wonen, nadat Ik hen uit Egypte had gevoerd. Ik ben de Eeuwige, jullie God”. 302

Zie Leviticus, Vajikra 23:42 “in een loofhut”; geschreven als ‫בסכת‬, de chaseer, het defectivum en daarom vertaald in het enkelvoud als: in een loofhut. 304

Zie eveneens in Leviticus, Vajikra 23:42 waar voor de tweede keer in deze pasoek “in een loofhut”; geschreven wordt als ‫בסכת‬, de chaseer, het defectivum en daarom ook nu weer vertaald in het enkelvoud als: in een loofhut. 305

Zie Leviticus, Vajikra 23:43 “in loofhutten”; geschreven als ‫ בסוכות‬waar voor de derde keer in twee achterelkaar geplaatste pesoekiem dit woord voorkomt, maar nu malee, dus volledig geschreven en daarom vertaald in het meervoud als “in loofhutten”, gezien de uitgang ot, ‫ות‬. 306

61

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫הרי כאן ארבע‬ En hier is er sprake van viermaal een referentie (naar het aantal wanden van de soeka). ‫דל חד קרא לגופיה‬ Wanneer men één (vermelding door de Tora) aftrekt (van de vier referenties naar het aantal wanden van de soeka), die nodig is voor de mitsva zelf ‫פשו להו תלת‬ blijven er drie (referenties naar de wanden van de soeka: dus dat betekent dat er drie wanden van de soeka) overblijven. ‫אתאי הלכתא גרעתא לשלישית ואוקימתא אטפח‬ Vervolgens is het zo dat volgens de halacha overgeleverd308 vanuit de berg Sinai309 dat de vereiste (minimale) breedte van de derde (wand van de soeka) impliciet gefixeerd310 wordt op vuistbreedte, een tefach311. ‫ור"ש סבר בסוכות בסוכות בסוכות‬ Maar Rabbi Sjimon is van mening dat de wijze van uitspreken van de woorden soekot bepalend is voor exegese en hij is van mening dat de woorden uitgesproken worden als soekot312, soekot, soekot (loofhutten, loofhutten, loofhutten en dus in het meervoud gelezen dienen te worden). ‫הרי כאן שש‬ We hebben dus hier (een exegetische verwijzing volgens de mikra, de keri, de voorleeswijze van) zes (wanden).

307

Namelijk hoofdstuk 23 van Levitics, Vajikra de pesoekiem 23:42-43 zie noot hierboven.

‫אתיא‬e‫לדופן‬e‫לגרוע‬e‫לה‬e‫ומוקמינן‬e‫הלמ"מ‬e‫מחיצות‬e‫התם‬e‫דאמרינן‬e.‫ אתאי הלכתא‬de halacha is (vanuit Sinai) impliciet overgedragen dat etc.: dat wordt aldaar gezegd [in traktaat Eroevin 4a: ‫מסיני‬e‫למשה‬e‫הלכה‬e‫ומחיצין‬e‫חציצין‬e‫שיעורין‬e‫רב‬e‫אמר‬e‫אשי‬e‫בר‬e‫חייא‬e'‫ר‬e‫ אמר‬Rav Chija bar Asji vermeldde in naam van Rav: (de wetten met betrekking tot) standaarden (minium hoeveelheden van verboden voedselverontreiniging door niet koosjere ingrediënten) , tussenplaatsingen (van kleding of ander materiaal tussen het naakte lichaam dat een ritueel bad ondergaat en het water) en afscheidingen (die van belang zijn met betrekking tot de eroev, de sjabbatgrens binnen welk gebied men al of geen draagverbod op Sjabbat heeft) maken deel uit van de halachot welke door Mosjee vanuit de berg Sinai zijn overgeleverd. En wegens dit feit wordt deze afwijkende maat (van zelfs één tefach) van de (derde) wand (van de loofhut, soeka) ondersteund (door deze overgeleverde halacha). (Rasji) 308

309

De zogenaamde halacha leMosjee miSinai: de overgeleverde mondelinge traditie door Mosjee van vader op zoon. ‫ גרעתא‬letterlijk: afwijkend; de derde wand van de soeka, loofhut mag vanuit de halacha afwijkend zijn van de vereiste maat van tenminste zeven tefach breed, in die zin dat deze zelfs één tefach breed mag zijn. 310

311

Enerzijds is er de mondelinge traditie dat één wand van de soeka mininaam een breedte dient te hebben van een vuistgrootte, een tefach. Anderzijds is er sprake van driemaal vermelding van soekot in de pesoekiem Leviticus, Vajikra 23:42-43. De vereiste breedte van één wand van de soeka is minimaal zeven tefach. De rabbijnen concluderen derhalve dat twee wanden van de soeka de vereiste afmetingen van zeven tefach moeten hebben en één (derde) wand een minimale breedte van één tefach. Zie ook Eruvin (4a): 312

Ofschoon het woord soekot tweemaal in de chaseer vorm als defectivum is geschreven, namelijk als: ‫בסכת‬e‫ בסכת‬worden deze woorden toch uitgesproken als soekot, soekot. 62

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫דל חד קרא לגופיה‬ De eerste maal313 (soekot) is vereist voor de mitsva zelf. ‫פשו להו ארבע‬ Er blijven dus vier (vermeldingen in de Tora) over (refererend naar de vier wanden van de soeka). ‫אתאי הלכתא גרעתא לרביעית ואוקמיה אטפח‬ Vervolgens is volgens de halacha overgeleverd vanuit de berg Sinai dat de vereiste (minimale) grootte van de vierde (wand van de Soeka) gefixeerd wordt op een breedte van een tefach314. ‫ר"ע דתניא‬ En Rabbi Akiva is (ook van mening dat de uitgesproken tekst, de keri van de Tora de primaire bron voor interpretatie is en niet de geschreven, masoretische tekst, de ketiv) omdat we in een baraita geleerd hebben315: ‫ר"ע אומר‬ Rabbi Akiva zegt: ‫מניין לרביעית דם שיצאה משני מתים שמטמא באהל‬ Vanwaar weten we dat een reviïet316 bloed dat uit twee doden (lichamelijke overschotten) stroomt rituele onreinheid in een tent317 overdraagt? ‫שנאמר‬ Omdat er gezegd318 is: De eerste keer dat ‫סכות‬, soekot (meervoud) voorgelezen wordt, geldt dus als tweemaal en dus blijft een totaal van zes minus twee is vier over. 313

314

En derhalve dient een soeka volgens Rabbi Sjimon te bestaan uit drie wanden met een breedte van minimaal zeven tefach,vuistgrootte en één wand met een breedte van minimaal één tefach, vuistgrootte. 315

Zie Choellin 72a.

Een ‫רביעית‬, reviïet is een vierde log, ‫לוג‬. Een log is gelijk aan de inhoud van zes zeer grote eivormige inhoudsmaten, ongeveer 600 cc. Dus een reviïet is ongeveer 150 cc. De bijbelse volumematen worden verschillend geïnterpreteerd en waarschijnlijk wordt hier een tienvoudige grootte bedoeld, hetgeen ook meer overeenkomt met de uitleg van Rasji, zie noot 322: het bloedverlies van anderhalve liter brengt een mensenleven in gevaar. 316

Zie Numeri, Bamidbar 19:14 ‫יָמִים‬e‫ׁש ְבעַּת‬ ִ e‫י ִ ְטמָא‬e‫בָאֹּהֶׁל‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ְוכָל‬e‫הָאֹּהֶׁל‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּהבָא‬e‫כָל‬e‫בְאֹּהֶׁל‬e‫י ָמּות‬e‫כִי‬e‫ָא ָדם‬e‫ַּתֹורה‬ ָ ‫ה‬e‫ז ֹּאת‬ “Dit is de leer: wanneer een mens in een tent sterft dan zal al wat in een tent komt en al wat in de tent is, zeven dagen onrein, tamé zijn”. ‫בתוכו‬e‫שהמת‬e‫בעוד‬e:‫ כל הבא אל האהל‬al wat in een tent komt etc.: zolang de dode nog in de tent is. (Rasji) 317

Zie Leviticus, Vajikra 21:11 ‫י ִ ַּטמָא‬e‫ֹלא‬e‫ּו ְלאִמֹו‬e‫לְָאבִיו‬e‫י ָב ֹּא‬e‫ֹלא‬e‫מֵּת‬e‫כָל נַפְש ֹּת‬e‫“ ְועַּל‬En hij (de priester) zal bij geen gestorven persoon komen; aan zijn vader en moeder zal hij zich niet verontreinigen”. Het woord ‫מֵּת‬e‫ נַּפְׁש ֹּת‬betekent letterlijk de nefesj, de “ziel” van een dode, maar uit Leviticus, Vajikra 17:11 en 14 leert Rasji dat de betekenis van nefesj, bloed is, zodat deze pasoek eigenlijk betekent: “aan het bloed van een gestorvene zal hij zich niet verontreinigen etc.” (Zie Rasji op Leviticus, Vajikra 17:11 ‫י ְ ַּכּפֵּר‬e‫ ַּבנֶׁפֶׁׁש‬e‫הּוא‬e‫ ַּה ָדם‬e‫כִי‬e‫נַּפְׁש ֹּתֵּ יכֶׁם‬e‫עַּל‬e‫ ְל ַּכּפֵּר‬e‫ח‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫עַּל‬e‫ ָלכֶׁם‬e‫נְתַּ תִיו‬e‫ ַּו ֲאנ ִי‬e‫הִוא‬e‫בַּדָ ם‬e‫ ַּה ָבשָר‬e‫נֶׁפֶׁׁש‬e‫“ כִי‬want de ziel van het vlees is in het bloed, daarom heb Ik het jullie gegeven op het altaar om verzoening te doen voor jullie zielen; want het is het bloed dat door de ziel verzoent”. ‫הנפש‬e‫על‬e‫ותכפר‬e‫נפש‬e‫תבוא‬e.‫האדם‬e‫נפש‬e‫על‬e‫לכפר‬e‫המזבח‬e‫על‬e‫נתתיו‬e‫ולפיכך‬e,‫תלויה‬e‫היא‬e‫בדם‬e‫בריה‬e‫כל‬e‫של‬e:‫כי נפש הבשר‬ want de ziel van het vlees is in het bloed etc.: dit betekent dat de levensgeest (ziel, nefesj) van ieder schepsel van het bloed afhankelijk is; en daarom heb Ik het gegeven op het altaar om voor de ziel van 318

63

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫על כל נפשות מת לא יבא‬ “hij zal bij geen gestorven319 persoon320 komen” '‫שתי נפשות ושיעור א‬ (dat wil dus zeggen:) twee (gestorven) personen321 waaruit een (bepaalde) hoeveelheid (bloed, namelijk een reviïet) wegstroomt. ‫ורבנן נפשת כתיב‬ Maar de rabbijnen gaan voor de interpretatie uit van de ketiv vorm, nafsjat322, ‫( נפשת‬dus een reviïet323 bloed van één gestorven persoon verontreinigt de priester al). ‫מתקיף לה רב אחא בר יעקב‬ Rabbi Acha de zoon van Jaäkov maakt een bezwaar: ‫מי איכא דלית לי' יש אם למקרא‬ Kan er dan ook maar iemand324 zijn die niet van mening is dat de primaire exegese van een woord gebaseerd moet zijn op de wijze waarop het woord (volgens de overgeleverde traditie) wordt uitgesproken (de keri vorm)? ‫והתניא בחלב אמו‬ Er is immers in een baraita geleerd325: “in de melk van zijn moeder”. de mens verzoening te schepppen. (Als het ware) komt de ene ziel en doet verzoening voor de andere ziel. (Rasji) Volgens Rabbi Akiva moet in de pasoek Vajikra 21:11 het woord ‫( נפשת‬ketiv) als ‫נפשות‬, de (keri) meervoudvorm van ‫נפש‬, ziel, gelezen maar ook geïnterpreteerd worden. Dus het bloed van minimaal twee personen, die overleden zijn. Maar volgens de rabbijnen dient het woord ‫נפשת‬, zoals dat ook in een enkelvoud vorm in de Tora geschreven is, als een enkelvoud geïnterpreteerd te worden: “hij zal bij geen gestorvene komen”. 319

‫נפש‬e‫דאיקרי‬e‫דם‬e‫היינו‬e.‫ נפשות‬personen (letterlijk: zielen) etc.: dat wil zeggen: bloed, want dit wordt de (levens)ziel genoemd. (Rasji) 320

e‫אחד‬e‫מאדם‬e‫השיעור‬e‫שיהא‬e‫עד‬e‫ואמרי‬e‫עליה‬e‫פליגי‬e‫ורבנן‬e‫רביעית‬e‫היינו‬e‫מיתה‬e‫כדי‬e‫מת‬e‫וכתב‬e‫ב"א‬e‫משני‬e‫משמע‬e.‫שתי נפשות‬ ‫כתיב‬e‫חסר‬e‫ דנפשת‬twee personen etc.: dat wil dus zeggen dat er sprake is van twee (overleden) mensen, maar er is (in deze pasoek) geschreven: ‫מת‬, een dode (enkelvoud) dat wil zeggen de hoeveelheid bloedverlies, namelijk een reviïet is voldoende om daardoor te sterven. (Volgens de interpretatie van o.a. Rasji anderhalve liter: een voldoende hoeveelheid bloedverlies die iemand fataal kan worden). Maar de rabbijnen hebben hierover (over de betekenis en de vertaling van het woord ‫ )נפשת‬een meningsverschil en zijn van mening dat het woord hier vertaald moet worden als: één persoon (enkelvoud), omdat in het Hebreeuws het woord in de chaseer vorm, het defectivum is geschreven, namelijk: ‫ נפשת‬en zij zijn van mening dat de hoeveelheid bloedverlies van een reviïet voldoende is voor het overlijden van één persoon. (Rasji) 321

‫נפשת‬, nafsjat letterlijk de ziel van één; dus het bloed van één persoon. De rabbijnen gaan uit voor de interpretatie van ‫ נפשת‬dat dit geschreven is in de enkelvoud vorm (ketiv), maar desondanks wordt dit woord uitgesproken volgens de traditie als nafsjot (de meervoud vorm). 322

‫מיתה‬e‫שיעור‬e‫בו‬e‫שיהא‬e‫עד‬e‫מת‬e‫איקרי‬e‫לא‬e‫ובלא"ה‬e‫אדם‬e‫של‬e‫חיותו‬e‫שיעור‬e‫היא‬e.‫ רביעית‬een reviïet etc.: dat is de hoeveelheid waarbij in geval van bloedverlies het leven van een mens al op het spel staat; en in de zin van bloedverlies van mensen is dit pas de hoeveelheid dat iemands leven op het spel staat. (Rasji) 323

324

Behalve de genoemde personen uit de hierboven vermelde baraitot.

Zie Exodus, Sjemot 23:19 ‫אִמֹו‬e‫גְדִ י ַב ֲחלֵב‬e‫תְ ַּבּׁשֵּל‬e‫ֹלא‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫בֵּית‬e‫ ָתבִיא‬e‫ַאדְ מָתְ ָך‬e‫ִכּורי‬ ֵּ ‫ב‬e‫ׁשית‬ ִ ‫“ ֵּרא‬het vroegste van de eerstelingen van jullie bodem zul je brengen naar het huis van de Eeuwige, jullie God; je zult het bokje niet koken in de melk van zijn moeder”. 325

64

‫ ע"א‬4A

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫יכול בחלב‬ Men kan echter lezen: in het vet (chelev,e‫ ב ֵּחלֶׁב‬van zijn moeder in plaats van ‫ ַּב ֲחלֵּב‬, bachalev, in de melk van zijn moeder)326.

‫לבשל‬e‫מותר‬e‫ב ָחלָב‬e‫אבל‬e‫אמו‬e‫ב ֵּחלֶׁב‬e‫יכול‬e.‫ בחלב אמו‬bachalev, in de melk van (zijn moeder) etc.: men kan echter lezen: in het vet, bachelev van zijn moeder, zodat het wel geoorloofd zou zijn het bokje te koken in de melk van zijn moeder! (Rasji) 326

65

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אמרת יש אם למקרא‬ Je moet daarom wel tot de conclusie komen dat men (voor exegetische interpretatie) primair uitgaat van de uitspraak van een woord (keri).327 ‫אלא דכ"ע יש אם למקרא‬ Veeleer is het zo dat iedereen van mening is dat de keri (de uitspraak en de wijze van voorlezen van een woord) de primaire (exegetische) bron is (voor interpretatie van de Toratekst). ‫ורבי ורבנן בהא קמיפלגי‬ En het geschilpunt328 tussen Rebbi en de rabbijnen bestaat hieruit: ‫רבי סבר ירשיעון אלהים אחריני‬ Rebbi is van mening dat in de pasoek329(Exodus, Sjemot 22:8) waarin de term jarsjioen elohiem, “(wie dan ook) de rechters zullen veroordelen” voorkomt, dit anderen330 (andere rechters) zijn (dan de eerste keer dat de term elohiem in deze pasoek Sjemot 22:8 voorkomt)331. ‫דאסור‬e‫לן‬e‫מנא‬e‫בחלב‬e‫בשר‬e‫פליגי‬e‫דאי‬e‫דפליג‬e‫מאן‬e‫וליכא‬e.‫ אמרת יש אם למקרא‬je moet daarom wel zeggen dat de mikra (of keri, de uitgesproken tekst uit de Tora) de primaire bron van exegetische interpretatie is etc.: er is niemand die hier een strijdpunt van maakt, want hoe zouden wij anders uit de Tora kunnen vaststellen dat het verboden is vlees met melk (te koken of te nuttigen, dat wil zeggen: het vlees van het bokje in de melk van zijn moeder)? (Rasji) 327

328

Zie noot 245 en verder op daf 4a.

Zie Exodus, Sjemot 22:7-8: ‫ ֵּרעֵּהּו‬e‫ ִב ְמלֶׁאכֶׁת‬e‫י ָדֹו‬e‫ׁשלַּח‬ ָ e‫ֹלא‬e‫אִם‬e‫ ָהאֱֹלהִים‬e‫אֶׁל‬e‫ ַּה ַּבי ִת‬e‫ ַּבעַּל‬e‫ ְונִק ְַּרב‬e‫ ַּה ַּגנ ָב‬e‫י ִ ָמצֵּא‬e‫ֹלא‬e‫ִאם‬ “indien de dief niet gevonden wordt dan zal de huiseigenaar voor de rechter treden (om een eed af te leggen) dat hij niet de hand op het eigendom van zijn naaste gelegd heeft”. e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ׁשנ ֵּיהֶׁם‬ ְ e‫ ְדבַּר‬e‫י ָב ֹּא‬e‫הָאֱ ֹלהִּים‬e‫עַּד‬e‫ז ֶׁה‬e‫הּוא‬e‫כִי‬e‫י ֹּאמַּר‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ֲאבֵּדָ ה‬e‫כָל‬e‫עַּל‬e‫ש ְלמָה‬ ַּ e‫עַּל‬e‫שֶׁה‬e‫עַּל‬e‫חֲמֹור‬e‫עַּל‬e‫ׁשֹור‬e‫עַּל‬e‫ ֶּׁפׁשַּע‬e‫ ְדבַּר‬e‫כָל‬e‫עַּל‬ ‫ל ְֵּרעֵּהּו‬e‫ׁשנַּי ִם‬ ְ e‫ׁשּלֵּם‬ ַּ ְ ‫“ י ְַרשִּ יעֻן אֱ ֹלהִּים י‬Wegens iedere zaak van kwader trouw, wegens een os, een ezel, een lam, een kledingstuk, wegens alles wat verloren is gegaan, waarvan de in bewaring gevende partij (of zijn getuigen) zeggen dat deze (de in bewaring gegeven goederen) (nog steeds in bezit van de bewaarder zijn en dus in feite gestolen zijn) bij de ander (als zijn bezit) zijn, zal het geding van heb beiden voor de rechters (zie volgende noot: eerste keer) komen en wie de rechters (zie volgende noot: tweede keer) (dan ook zullen) veroordelen zal tweevoudig betalen aan zijn naaste”. 329

Het woord ‫ׁשיעֻן‬ ִ ‫ י ְַּר‬is volgens allen een meervoud (zij zullen veroordelen en moet niet als een enkelvoud voorgelezen worden dus als jarsjian hij, dat wil zeggen: één rechter, zal veroordelen). Echter de rechters die in de tweede pasoek (Exodus, Sjemot 22:8) voor de eerste keer genoemd worden en de zaak moeten beoordelen zijn volgens Rebbi andere rechters die in de tweede pasoek (Exodus, Sjemot 22: 8) voor de tweede keer genoemd worden en die een veroordeling geven. De rabbijnen zijn echter de mening toegedaan dat dit niet het geval is en dat de beide keren dat er in deze pasoek over rechters gesproken wordt het dezelfde rechters zijn. En aangezien Rebbi van mening is dat er dus sprake is van vier rechters en een rechtbank niet mag bestaan uit een even aantal rechters, vloeit hieruit voort dat Rebbi in een rechtbank vijf rechters vereist. Dit sluit ook aan met mening van Rebbi die verdedigd wordt onder aan daf 3a blz. 45, 46 en 47. 330

"‫ד‬e‫הרי‬e‫דלמטה‬e‫דומיא‬e‫ולמעלה‬e‫תרתי‬e‫בעינא‬e‫למעלה‬e‫האמור‬e‫מאלהים‬e‫לבד‬e.‫אחריני‬e‫אלהים‬e‫( ירשיעון‬Rebbi is van mening) dat het andere (rechters in de tweede pasoek Exodus, Sjemot 22: 8) zijn die veroordelen etc.: het is duidelijk dat de tweede keer dat elohiem, rechters in de pasoek hierboven (Sjemot 22:8) geschreven staat twee rechters bedoeld worden (omdat het woord ‫ׁשיעֻן‬ ִ ‫ י ְַּר‬als keri in het meervoud wordt uitgesproken: jarsjioen en niet als jarsjian (enkelvoud) en als “zij zullen veroordelen” moet worden vertaald); en naar analogie van het feit dat de tweede keer dat elohiem genoemd wordt in de pasoek Sjemot 22:8 er sprake is van twee rechters is dit ook het geval de eerste keer dat elohiem geschreven wordt in deze pasoek; dus dat zijn tezamen vier rechters. (Rasji) 331

66

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ורבנן סברי ירשיעון דהאיך‬ En de rabbijnen zijn van mening dat zij (de rechters die wie dan ook) zullen veroordelen dezelfde332 zijn.333 (De Gemara bespreekt nu de argumentatie van de tweede Tana334, Rabbi Jehoeda ben Roëets.) ‫והאי ור"י בן רועץ לא פליגי רבנן עליה‬ En wat betreft (de mening van) Rabbi Jehoeda ben Roëets335: de rabbijnen hebben geen meningsverschil met hem. ‫ב"ה דתניא‬ En de school van Hilleel leidt zijn336 leerstelling337 af (van het volgende): we hebben in een baraita geleerd338:

332

Met andere woorden: de rabbijnen zijn van mening dat de rechters waarover de pasoek Exodus, Sjemot 22:8 tweemaal spreekt dezelfden zijn en er is dus sprake van een rechtbank bestaande uit drie rechters. De rabbijnen intepreteren het woord ‫ׁשיעֻן‬ ִ ‫י ְַּר‬, zoals dat in deze pasoek staat ook als een meervoud (evenals Rebbi) maar alhoewel zowel Rebbi als de rabbijnen van mening zijn dat het woord als een meervoud dient te worden gelezen en uitgesproken en dat men voor exegtische interpretatie primair moet uitgaan van de keri, de uitgesproken vorm (letterlijk: de éém hamikra, ‫למקרא‬e‫)אם‬, zijn Rebbi en de rabbijnen het niet eens met elkaar: de rabbijnen zeggen dat het hier in de pasoek gaat om twee dezelfde rechters en Rebbi heeft het over twee paren verschillende rechters; en aangezien een even aantal rechters niet is toegestaan zijn de rabbijnen van mening dat een rechtbank uit drie rechters moet bestaan en Rebbi is van mening dat een rechtbank uit vijf rechters moet bestaan. ‫משמע‬e‫רבים‬e‫לשון‬e‫ולעולם‬e‫כאן‬e‫האמור‬e‫ואלהים‬e‫למעלה‬e‫האמור‬e‫אלהים‬e‫ירשיעון‬e.‫( דהיאך והאי‬de mening van de rabbijnen) is dezelfde als die (van Rabbi Jehoeda ben Roëets) etc.: namelijk dat het ongevocaliseerde werkwoord zoals dat in de Tora geschreven is: ‫ )י ְַרשִּ יעֻן‬vertaald moet worden als de elohiem, rechters zullen beoordelen en ditzelfde geldt voor het woord elohiem, rechters dat hierop volgt (in de pasoek Exodus, Sjemot 22:8) en beide naamwoorden worden door iedereen als een meervoud begrepen. (Rasji) 333

334

Rebbi en Rabbi Jehoeda ben Roëets en de leerschool van Sjammai en Rabbi Akiva zijn allemaal van mening dat de uitgesproken tekst van de Tora (de keri of mikra) primair de bepalende factor is voor exegese en niet de schriftelijke ongevocaliseerde (ketiv) text van de Tora. De Gemara gaat nu de argumentatie van de gelijkgestemden met Rebbi onderzoeken, zoals daarmee op pagina 49 en 50 is begonnen. Nu wordt de argumentatie hiervoor van de tweede Tana, Rabbi Jehoeda ben Roëets besproken. 335

Rabbi Jehoeda ben Roëets is ook van mening dat de uitgesproken tekst, de keri van de Tora de primaire bron voor interpretatie is en niet de geschreven, masoretische tekst, de ketiv. En hij is van mening dat de totale duur van de rituele onreinheid van de vrouw na de geboorte van een jongetje respectievelijk zeven dagen en vervolgens drieëndertig dagen is. En na de geboorte van een meisje: twee weken en vervolgens zesenzestig dagen. En door Rabbi Jehoeda ben Roëets wordt gezegd dat in de pasoek Leviticus, Vajikra 12: 5: ‫ ָטה ֳָרה‬e‫דְ מֵּי‬e‫עַּל‬e‫תֵּ ׁשֵּב‬e‫יָמִים‬e‫ׁשׁשֶׁת‬ ֵּ ‫ ְו‬e‫יֹום‬e‫ׁשּׁשִים‬ ִ ‫ ְו‬e‫ ְכנ ִדָ תָ ּה‬e‫שְ ֻב ַעיִּם‬e‫ ְו ָטמְָאה‬e‫תֵּ לֵּד‬e‫נ ְ ֵּקבָה‬e‫“ ְו ִאם‬maar indien zij bevallen is van een meisje dan zal zij twee weken ritueel onrein zijn (voor samenleving met haar man) en vervolgens zal zij zesenzestig dagen als ongesteld wegens een menstruatie beschouwd worden” het woord ‫שבעים‬, zoals dit ongevocaliseerd in de Tora geschreven is (ketiv) niet als ‫ׁש ְבעִים‬ ִ , sjivïem, zeventig uitgesproken of gelezen moet worden, maar als ‫שְ ֻב ַעיִּם‬, sjevoeajiem, twee weken (zie noot 259 en 260). 336

Zijn leerstelling of argumentatie, namelijk van Rabbi Jehoeda ben Roëets. 67

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫וכפר וכפר וכפר‬ “en hij zal verzoening doen339 en hij zal verzoening340 doen en hij zal verzoening doen”341 ‫מפני הדין‬ (is alleen in de Tora vermeld) wegens de logische conclusie342 die hieruit (valselijk) zou kunnen worden getrokken343. 337

Zie noot 290, 291 en 292; de school van Hilleel is van mening dat in totaal viermaal met bloed tegen de hoeken van het altaar gespat moet worden bij het brengen van een chatat, een zondoffer dat op het ‫החיצון‬e‫מזבח‬, mizbeach hachitson, het altaar dat buiten het heilige en het allerheiligste deel van de tempel gelegen is, maar hierbij is “driemaal voor de mitsva (bloed spatten) nodig en eenmaal omdat het (verkrijgen van verzoening kapara, ‫כפור‬, kipoer door eenmaal met bloed te spatten tegen een hoek van het altaar) essentieel is (zoals de Gemara de mening van de school Hilleel vermeldt). Met andere woorden: eenmaal met bloed spatten is volgens de school van Hilleel voldoende. 338

Met betrekking tot het brengen op het altaar van de voorhof van een chatat, een zondoffer van een vorst of een individueel persoon die beiden in dwaling een zonde hebben begaan vermeldt de Tora driemaal het woord vechippeer, ‫וכפר‬, hij doet verzoening in de pesoekiem Leviticus, Vajikra 4: 26,31,35. 339

In verband met een zoenoffer, zie Leviticus, Vajikra 4: 26,31,35: ‫לֹו‬e‫ ְונ ִ ְסלַּח‬e‫ ֵּמ ַּחטָאתֹו‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ ָעלָיו‬e‫ ְו ִּכפֶר‬e‫ּׁש ָלמִים‬ ְ ‫ ַּה‬e‫זֶׁבַּח‬e‫ ְכ ֵּחלֶׁב‬e‫ ַּה ִמז ְ ֵּבחָה‬e‫י ַּ ְקטִיר‬e‫ ֶׁחלְבֹו‬e‫כָל‬e‫“ ְואֶׁת‬en al het vet ervan zal hij doen opgaan in rook op het altaar evenals het vet van het vredesoffer en doet de priester voor hem verzoening wegens zijn zonde dan zal het hem vergeven worden”. (Het betreft het geval van een vorst die per ongeluk een zonde heeft begaan, zie Leviticus, Vajikra 4:22 e.v.). ‫לֹו‬e‫ ְונ ִ ְסלַּח‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ ָעלָיו‬e‫ ְו ִכּפֶׁר‬e‫לַּיהֹּוָה‬e‫ח‬eַּ ֹּ ‫נִיח‬e‫ח‬eַּ ‫ל ְֵּרי‬e‫ ַּה ִמז ְ ֵּבחָה‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ ְו ִה ְקטִיר‬e‫ּׁש ָלמִים‬ ְ ‫ ַּה‬e‫זֶׁבַּח‬e‫ ֵּמעַּל‬e‫ ֵּחלֶׁב‬e‫הּוסַּר‬e‫ ַּכ ֲאׁשֶׁר‬e‫יָסִיר‬e‫ ֶׁח ְלבָּה‬e‫כָל‬e‫ְואֶׁת‬ “En al het vet ervan zal hij afzonderen, zoals vet afgezonderd wordt van het vredesoffer; en de priester zal het in rook doen opgaan op het altaar tot aangename geur ter ere van de Eeuwige; en doet de priester verzoening voor hem dan zal hem vergeven worden”. (Het betreft het geval van een individueel persoon die per ongeluk een overtreding heeft begaan en een vrouwelijk geitebokje ten offer laat brengen, zie Leviticus, Vajikra 4:27 e.v.) e‫עַּל‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ ָעלָיו‬e‫ ְו ִכּפֶׁר‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ּׁשי‬ ֵּ ‫ ִא‬e‫עַּל‬e‫ ַּה ִמז ְ ֵּבחָה‬e‫א ֹּתָ ם‬e‫הַּכֹּהֵּן‬e‫ ְו ִה ְקטִיר‬e‫ּׁש ָלמִים‬ ְ ‫ ַּה‬e‫ ִמזֶׁבַּח‬e‫ ַּה ֶׁכשֶׁב‬e‫ ֵּחלֶׁב‬e‫יּוסַּר‬e‫ ַּכ ֲאׁשֶׁר‬e‫יָסִיר‬e‫ ֶׁח ְלבָּה‬e‫כָל‬e‫ְואֶׁת‬ ‫לֹו‬e‫ ְונ ִ ְסלַּח‬e‫ ָחטָא‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫“ ַּחטָאתֹו‬En al het vet ervan zal hij afzonderen, zoals afgezonderd wordt het vet van het schaap bij het vredesoffer; en de priester zal het in rook doen opgaan op het altaar op de vuren voor de Eeuwige; en doet de priester voor hem verzoening wegens zijn zonde, die hij begaan heeft dan zal hem vergeven worden”. (Het betreft het geval van een individueel persoon die geen vrouwelijk geitebokje ten offer laat brengen maar een schaap van het vrouwelijk geslacht, zie Leviticus, Vajikra 4:32 e.v.). De Tora had niet tweemaal “hij doet verzoening” hoeven te herhalen. Hieruit wordt de leerstelling van de school van Hilleel afgeleid, namelijk dat één spatting met bloed voldoet bij het brengen van een zoenoffer. 340

‫כדמפרש‬e‫אחת‬e‫בכפרה‬e‫דסגי‬e‫ומשמע‬e)‫ד‬e‫(ויקרא‬e‫כתיב‬e‫דיחיד‬e‫ובכבשה‬e‫דיחיד‬e‫ובשעירה‬e‫נשיא‬e‫בשעיר‬e.‫ וכפר וכפר וכפר‬en hij zal verzoening doen; en hij zal verzoening doen; en hij zal verzoening doen etc.: (deze woorden worden gebruikt bij de) vorst (die zonder opzet een vergissing heeft gemaakt bij iets wat verboden was) en (een mannelijk) geitebokje (moet offeren) en dit staat ook bij een gewone individu (zie Leviticus, Vajikra hoofdstuk 4) en hieruit kan begrepen worden dat één (bloedspatting) al voldoende is voor verzoening, zoals wordt uitgelegd. (Rasji) 341

342

Namelijk, om te leren dat één spatting met bloed voldoende is om verzoening teweeg te brengen, dit in tegenstelling met een logische conclusie welke uit het driemaal voorkomen van “vechippeer, ‫וכפר‬, hij doet verzoening”, getrokken zou kunnen worden, namelijk dat vier spattingen met bloed bij een chatat, zondoffer essentieel zijn voor verzoening. Dit wordt verderop uitgelegd. 68

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(De Gemara bestrijdt de conclusie uit deze baraita:) ‫והלא דין הוא‬ maar zou deze conclusie ook niet getrokken kunnen worden door de volgende (analogie)344: ‫נאמר דמים למטה‬ Het (éénmaal) spatten345 van bloed wordt genoemd (in de Tora346) in verband met (de opdracht om dit bloed éénmaal te spatten347 aan de) onder(zijde van het altaar)348. ‫ונאמר דמים למעלה‬

‫גרסינן‬e‫לא‬e‫שיכול‬e‫מעכבי‬e‫מתנות‬e‫דכולהו‬e‫מדינא‬e‫מייתנא‬e‫הוו‬e‫כתיבי‬e‫הוו‬e‫לא‬e‫דאי‬e‫כולן‬e‫ליכתב‬e‫הוצרכו‬e.‫ מפני הדין‬wegens de logische conclusie (die hieruit getrokken zou kunnen worden) etc.: het is noodzakelijk dat alle driemaal (“en hij zal verzoening doen”) opgeschreven is (in de Tora), want als dit niet zo opgeschreven zou zijn geweest dan zouden voor al deze (verzoeningen) alle bloedspattingen noodzakelijk zijn geweest (om verzoening te kunnen bewerkstelligen) hetgeen men echter niet van mening is. (Rasji) 343

‫סגי‬e‫אחת‬e‫דבכפרה‬e‫לרבויי‬e‫לי‬e‫למה‬e‫ליעכבו‬e‫דלא‬e.‫ והלא דין הוא‬maar zou deze conclusie ook niet getrokken kunnen worden etc.: want het driemaal genoemd zijn (van de woorden “hij zal verzoening doen”) vormt geen noodzakelijke belemmering om te kunnen argumenteren dat één spating met bloed voldoende is. (Rasji) 344

Zie Leviticus, Vajikra 5:9: ‫הּוא‬e‫ ַּחטָאת‬e‫ח‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫י ְסֹוד‬e‫אֶׁל‬e‫י ִ ָמצֵּה‬e‫ ַּב ָדם‬e‫ ְו ַּהנִׁשְָאר‬e‫ח‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫קִיר‬e‫עַּל‬e‫ ַּה ַּחטָאת‬e‫ ִמדַּ ם‬e‫“ ְו ִהז ָה‬dan moet hij (de priester) met het bloed van het zondoffer spatten tegen het (onder)fundament van het altaar; en wat er van het bloed overblijft , moet uit (de offers: twee tortelduiven of twee jonge duiven, één tot zondoffer en één tot brandoffer) gedrukt worden aan de voet van het altaar; een zondoffer is het”. 345

‫המזבח‬e‫קיר‬e‫על‬e‫החטאת‬e‫מדם‬e‫והזה‬e)‫ה‬e‫(ויקרא‬e‫דכתיב‬e‫הקול‬e‫דשמיעת‬e‫העוף‬e‫חטאת‬e‫גבי‬e‫למטה‬e‫בפרשה‬e.‫ נאמרו דמים‬het noemen van het spatten van bloed etc.: er wordt met “onder, lemata” verwezen naar de afdeling (Leviticus, Vajikra 5:1-9) van het zondoffer (van de twee tortelduiven of van twee jonge duiven) in het geval dat iemand (mocht zondigen wegens het feit dat hij) de getuigenis van een eed hoort (over een zaak waarin hij getuige is en dit verzwijgt) (hetgeen ook beschreven is in de eerste perek van Zevachiem) (en in zulk een geval moet hij volgens het gebod in de Tora een zondoffer en een brandoffer brengen, zie Leviticus, Vajikra 1:9) waarbij “de priester met het bloed van het zondoffer moet spatten tegen het onderfundament van het altaar”. (Rasji) 346

347

Het bloed werd bij de andere offers, zoals bij het ola, het brandoffer het toda, het dankoffer het asjam, het schuldoffer en het sjelamiem, het vredesoffer onder de rode lijn aan het voetstuk van het altaar uitgegoten. Zie ook Zevachiem 53a e‫לדמים‬e‫העליונים‬e‫דמים‬e‫בין‬e‫להבדיל‬e‫באמצע‬e‫חוגרו‬e‫סיקרא‬e‫של‬e‫חוט‬e‫התם‬e‫תנן‬ e‫בין‬e‫להבדיל‬e‫מחיצה‬e‫נתנה‬e‫התורה‬e‫המזבח‬e‫חצי‬e‫עד‬e‫הרשת‬e‫והיתה‬e‫שנאמר‬e‫קטינא‬e‫רב‬e‫בר‬e‫אחא‬e]‫ח‬e‫רב‬e‫אמר‬e‫מילי‬e‫הני‬e‫מנא‬e‫התחתונים‬ ‫התחתונים‬e‫לדמים‬e‫העליונים‬e‫ דמים‬we hebben elders geleerd: een scharlaken rode draad liep langs het midden (van het altaar) om een onderscheid te maken tussen het bloed dat boven (aan de hoeken, karnot dat wil zeggen: de horens of hoeken die uitstaken boven het altaar) (gestreken of gespat diende te worden) en het bloed dat onder (aan het voetstuk van het altaar) vergoten diende te worden. Hoe weten we dit? Rabbi Acha de zoon van Rabbi Katina zei: (in de Tora staat:) “het netwerk moet reiken tot de helft (van de zijden) van het altaar” (zie Exodus, Sjemot 27:5). En dit is om een onderscheid te maken tussen het bloed dat aan de bovenzijde (van het altaar aan de karnot, horens gespat moet worden) en het bloed dat aan de onderzijde van het altaar uitgegoten diende te worden. Zie ook Midot 3:1. En Maimonides rekent uit dat deze scharlakenrode middenlijn ongeveer zesentwintig tefach vanaf de bodem was. 348

Onder de scharlaken rode lijn die was getrokken over het middendeel van het altaar. 69

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

En het bloed wordt genoemd (in de Tora) in verband met (de opdracht om dit bloed te spatten349 aan de karnot, de hoeken) (aan de) boven(kant van het altaar)350. ‫מה דמים האמורים למטה שנתנן במתנה אחת כיפר‬ Net zoals noemen van bloed (in de Tora) in verband met (de opdracht om dit bloed te spatten aan) de onderzijde (van het altaar) al verzoening geeft door dit bloed éénmaal351 te spatten (of in éénmaal uit te gieten352)353, 349

Dit spatten met bloed moest gebeuren bij het brengen van een chatat, een zondoffer en wel aan de bovenzijde, boven de rode lijn tegen de hoeken, karnot van het altaar. ‫בהמה‬e‫בחטאת‬e.‫ ונאמרו דמים למעלה‬en het bloed wordt genoemd in verband met het bovenste deel van het altaar etc.: namelijk in het geval van een chatat, zondoffer van een dier. (Rasji) 350

351

Zie de baraita op 4a die de volgende pasoek citeert (Deuteronomium, Devariem 12:27): ‫ת ֹּאכֵּל‬e‫ ְו ַּה ָבשָר‬e‫ ֱאֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫עַּל‬e‫ּׁשפְֵּך‬ ָ ִ ‫י‬e‫ז ְ ָבחֶׁיָך‬e‫וְדַּ ם‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫עַּל‬e‫ ְוהַּדָ ם‬e‫ה ָבשָר‬eַּ e‫עֹֹּלתֶׁ יָך‬eeָ‫“ ְו ָעשִית‬en je zult van je brandoffer het vlees en het bloed brengen op het altaar van de Eeuwige je God; en het bloed van je geslachte offers zal uitgegoten worden op het altaar van de Eeuwige je God en dan kun je het vlees eten”. En hieruit volgt dat het bloed in éénmaal wordt uitgegoten en dat dit al het offer geldig maakt, omdat hiervan gegeten mag worden. Zie ook het commentaar van Rasji op Zevachiem 36b: ‫היסוד‬e‫כנגד‬e‫שיתן‬e‫ובלבד‬e‫אחת‬e‫מתנה‬e‫טעון‬e‫ודמן‬e‫בעזרה‬e‫מקום‬e‫בכל‬e‫שחיטתן‬e‫קלים‬e‫קדשים‬e‫והפסח‬e‫והמעשר‬e‫הבכור‬e'‫ מתני‬we hebben in de Misjna geleerd: het eerstgeworpene, het tiende (maäseer) en het Pesachoffer zijn kodasjien, gewijde offergaven van een lichtere graad: deze kunnen (namelijk) op elke plaats in de voorhof geslacht worden; met hun bloed moet één spatting verricht worden en bovendien moet deze boven de altaarbodem plaatsvinden. ̀‫בגמ‬e‫כדאמרינן‬e‫ילפינן‬e‫מהכא‬e]‫יח‬e‫נמי‬e‫והנך‬e‫בבכור‬e‫כתיב‬e‫תזרוק‬e‫דמם‬e‫ואת‬e‫אלא‬e‫סביב‬e‫בהו‬e‫כתיב‬e‫דלא‬e.‫ מתנה אחת‬één spatting etc.: hierbij staat niet geschreven dat men het (bloed) rondom (het altaar aan de vier zijden viermaal) dient te spatten, maar er staat geschreven bij het eerstgeworpene: “het bloed ervan zul je spatten”. En hieruit wordt dit afgeleid in de Gemara (dat slechts éénmaal gespat wordt). (Rasji) 352

Zie Deuteronomium, Devariem 12:27: ‫ת ֹּאכֵּל‬e‫ר‬e‫ש‬ ָ ‫ ְו ַּה ָב‬e‫ ֱאֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫עַּל‬e‫ּׁשפְֵּך‬ ָ ִ ‫י‬e‫ז ְ ָבחֶׁיָך‬e‫וְדַּ ם‬e‫אֱֹלהֶׁיָך‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִמזְבַּח‬e‫עַּל‬e‫ ְוהַּדָ ם‬e‫ ַּה ָבשָר‬e‫עֹֹּלתֶׁ יָך‬eeָ‫“ ְו ָעשִית‬en je zult je brandoffers brengen, het vlees en het bloed op het altaar van de Eeuwige, je God; en het bloed van je geslachte offers zal uitgegoten worden op het altaar van de Eeuwige, je God en het vlees kun je eten”. Zie ook Rasji, die verklaart: e‫דם‬e,‫הם‬e‫שלמים‬e‫זבחי‬e‫ואם‬e,‫המזבח‬e‫גבי‬e‫על‬e‫והדם‬e‫הבשר‬e‫תן‬e‫הם‬e‫עולות‬e‫אם‬e:‫ועשית עלתיך‬ e‫הקדשים‬e‫על‬e‫ללמד‬e‫בא‬e‫קדשיך‬e‫רק‬e,)‫כו‬e‫(פסוק‬e‫רבותינו‬e‫דרשו‬e‫ועוד‬e.‫תאכל‬e‫והבשר‬e‫כך‬e‫ואחר‬e‫תחלה‬e‫המזבח‬e‫על‬e‫ישפך‬e‫זבחיך‬ ‫שיקריבו‬e‫קדשים‬e‫ולדות‬e‫ועל‬e‫התמורות‬e‫על‬e‫וללמד‬e‫לארץ‬e‫ שבחוצה‬en je zult je brandoffers brengen etc.: indien het brandoffers zijn, leg dan het vlees het bloed op het altaar, maar als het vredesoffers zijn dan zul je het bloed van je slachtoffers eerst uitgieten over het altaar en daarna kun je het vlees eten etc. Ook in dit geval wordt er in éénmaal het bloed van het zondoffer uitgegoten aan de basis van het altaar. e‫ואשם‬e‫ושלמים‬e‫בעולה‬e‫הסיקרא‬e‫מחוט‬e‫למטה‬e‫למטה‬e‫דמים‬e‫נאמרו‬e‫אחר‬e‫לשון‬e.‫קרנות‬e‫כתיב‬e‫לא‬e‫דהא‬e.‫שנתנו במתנה אחת כיפר‬ e‫שנתנן‬e‫למטה‬e‫האמורים‬e‫דמים‬e‫מה‬e)‫ד‬e‫(ויקרא‬e‫קרנות‬e‫בה‬e‫דכתיבי‬e‫בהמה‬e‫חטאת‬e‫דהיינו‬e‫הסיקרא‬e‫מחוט‬e‫למעלה‬e‫למעלה‬e‫דמים‬e‫ונאמר‬ e‫תחתונה‬e‫בפרשה‬e‫למטה‬e‫אחר‬e‫לשון‬e‫ישפך‬e‫זבחיך‬e‫ודם‬e)‫יב‬e‫(דברים‬e‫דכתיב‬e‫קרבנות‬e‫בשאר‬e‫מודו‬e‫ב"ש‬e'‫אפי‬e‫דהא‬e‫כיפר‬e‫אחת‬e‫במתנה‬ ‫עיקר‬e‫אמצעי‬e‫לשון‬e‫כתיבי‬e‫באשמות‬e‫( דויקרא‬net zoals noemen van bloed in de Tora in verband met de opdracht om dit bloed te spatten aan de onderzijde van het altaar) al verzoening geeft door dit bloed éénmaal te spatten etc.: en in dit verband staat er namelijk niet dat het bloed op de karnot, de hoeken van het altaar gespat dient te worden (zie (Deuteronomium, Devariem 12:27). Een andere uitleg: de term ‫דמים‬, bloed(spatten) valt ten aanzien van het onderste deel (lemata, ‫( )למטה‬van het altaar). (Namelijk) onder de ‫הסיקרא‬e‫חוט‬, de scharlakenrode draad; hieronder moest het bloed gespat worden van het ola, het in vlammen opgaand brandoffer van de sjelamiem, de vredesoffers en het asjam, het schuldoffer. En er wordt (in de Tora) gesproken over (het spatten) van bloed lemala, ‫ למעלה‬dat wil zeggen: boven de scharlakenrode draad waar het zondoffer van een rund gebracht werd en waarover (in de Tora) geschreven is (zie in Leviticus, Vajikra 4:7,18,25 zie noot 283 en 284) dat dit bloed op de karnot, de 353

70

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אף דמים האמורים למעלה שנתנן במתנה אחת כיפר‬ zo moet ook bloed dat (in de Tora) genoemd wordt354 (slechts) eenmaal gespat worden (aan de karnot van het altaar) om verzoening geven355. (De Gemara zou het volgende hiertegen in kunnen brengen:) ‫או כלך לדרך זו‬ of je zou ook met de volgende analogie kunnen werken: ‫נאמר דמים בחוץ‬ Bij (de offers356 die) buiten (op de voorhof gebracht werden357) wordt over (het spatten met) bloed gesproken (in de Tora) ‫ונאמר דמים בפנים‬ En (bij de offers die) binnen358 (in het gewijde heilige deel van de tabernakel gebracht werden) wordt over (het spatten met) bloed gesproken (in de Tora). ‫מה דמים האמורים בפנים חיסר אחת ממתנות לא עשה ולא כלום‬ Evenals nu (bij de offers die) binnen (in het gewijde heilige deel van de tabernakel gebracht werden) wanneer er één spatting met bloed ontbrak (te weinig was gedaan) het was alsof hij (de hogepriester) niets gedaan had (het offer ongeldig was en geen verzoening teweegbracht) 359, uitstekende horens of hoeken (van het altaar gespat moest worden). Over het bloed dat aan de onderzijde (lemala, onder de scharlakenrode draad) gespat moest worden zegt de Tora dat door één bloedspatting al verzoening werd bewerkstelligt, waarmee zelfs de school van Sjammai het eens is voor wat betreft de overige offers, omdat er geschreven staat (Deuteronomium, Devariem 12:27): “en het bloed van je geslachte offers zal uitgegoten worden op het altaar (van de Eeuwige je God)”. Een andere uitleg: er waren offers, zoals het schuldoffers waarvan het bloed rondom, sawiev, ‫ סביב‬tegen het altaar aan de onderzijde aangebracht moest worden (zie Leviticus, Vajikra 1:5) (en hier was dus ook sprake van één keer uitgieten van bloed en in dit geval is er geen sprake van een chatat, een zondoffer maar van een vrijwillige offergave). (Rasji) 354

In verband met het brengen van zondoffers.

Het is daarom niet noodzakelijk dat het driemaal voorkomen van het woord “hij zal verzoening doen”, vechipeer, ‫ וכפר‬nodig is om te beargumenteren dat slechts één bloedspatting gedaan hoeft te worden. 355

356

En wel de privé offers gebracht door een vorst of een individu (zie Exodus, Sjemot 4: 26,31,35).

357

Het betreft hier dus alle offers die gebracht werden op het koperen altaar in de voorhof uitgezonderd de offers van Jom Hakippoeriem of Grote Verzoendag, de offers die voorgeschreven waren voor de gezalfde priester, te weten het zogenaande par koheen masjieach, ‫משיח‬e‫כהן‬e‫ פר‬en het zondoffer dat gebracht werd voor de hele gemeente wegens een dwaling door diezelfde gemeente begaan: het zogenaamde ‫צבור‬e‫של‬e‫דבר‬e‫העלם‬e‫ פר‬en dat door de gezalfde priester gebracht werd. 358

Dit betreft een offer dat door de hogepriester voor hemzelf werd gebracht of een offer voor de gehele gemeente, ziet noot 275 op daf 4a. e‫אחת‬e‫מתנה‬e‫בהו‬e‫ותנן‬e‫הזהב‬e‫מזבח‬e‫ועל‬e‫הפרוכת‬e‫על‬e‫הזיות‬e‫שבע‬e‫הטעונין‬e‫דבר‬e‫והעלם‬e‫משיח‬e‫כהן‬e‫דפר‬e‫הפנימיות‬e‫חטאות‬e.‫בפנים‬ e‫לכפול‬e‫ת"ל‬e‫מה‬e‫עשה‬e‫כאשר‬e‫ועשה‬e).‫כז‬e‫דף‬e‫(מנחות‬e‫רבה‬e‫בהקומץ‬e‫מקראי‬e‫לן‬e‫ונפקא‬e).‫מז‬e‫(זבחים‬e‫מקומן‬e‫באיזהו‬e‫מעכבת‬e‫מהן‬ ‫כלום‬e‫עשה‬e‫לא‬e‫המתנות‬e‫מכל‬e‫אחת‬e‫חסר‬e‫שאם‬e‫מלמד‬e‫( בהזאות‬en bij de offers die) binnen (in het gewijde heilige deel van de tabernakel gebracht werden) etc.: dit betreft chataot, zondoffers die binnen (in het gewijde heilige deel van de tabernakel gebracht werden) zoals het zondoffer van de gezalfde priester zelf en het jonge rund (var) dat gebracht werd als zondoffer voor de gemeenschap die in dwaling een fout had gemaakt waarbij de zaak aanvankelijk verborgen was en men zich vergist had. In dat geval moest de 359

71

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אף דמים האמורים בחוץ חיסר אחת ממתנות לא עשה כלום‬ zo is ook (bij de offers die) buiten (op de voorhof gebracht werden) wanneer er één spatting met bloed ontbrak (te weinig was gedaan) het was alsof hij (de priester) niets gedaan had (het offer ongeldig was en geen verzoening teweegbracht). ‫נראה למי דומה‬ Laten we echter kijken wat360 met wat vergeleken kan worden. ‫דנין חוץ מחוץ‬ We kunnen (type) offers met elkaar vergelijken die buiten (op de voorhof) gebracht worden. ‫ואין דנין חוץ מפנים‬ Maar offers die buiten (op de voorhof) gebracht worden kunnen we niet vergelijken met offers die binnen (in het heiligdom) gebracht worden361. ‫או כלך לדרך זו‬ Of laten we het eens op de volgende wijze een oplossing zoeken (waarbij we een analogie kunnen vinden): ‫דנין חטאת וד' קרנות מחטאת וארבע קרנות‬ we kunnen zondoffers waarvan (de wet luidt dat) het bloed op de vier karnot, horens van het altaar gestreken dienen te worden362 vergelijken met andere offers waarvan het bloed op de vier karnot, horens363 van het altaar gestreken dienen te worden. ‫ואל יוכיח זה שאין חטאת וד' קרנות‬ Maar hieruit kan geen sluitend bewijs364 gevonden worden365, want zulk een offer is noch een zondoffer noch wordt er bloed gestreken op de vier karnot (van het altaar366).367

koheen zevenmaal (nadat hij zijn vinger in het bloed gedoopt had) met bloed spatten in de richting van het voorhangsel, parochet en tussen de draagstangen in de richting van het heiligdom en op het gouden altaar ; en hierover hebben we geleerd (in Zevachiem 47a) in (perek, hoofdstuk) ezehoe mekoman, in “wat is de plaats waar de offers gebracht worden”: elke der (zeven voorgeschreven) bloedspattingen is daarbij voor de verzoening onontbeerlijk. En er wordt afgeleid (zie Menachot 27a) dat “uit het ontbreken van de kleinste hoeveelheid van een handvol (bijvoorbeeld fijn meel voor een offer) het geheel ongeldig wordt gemaakt” en dit principe geldt voor wijn, olie en reukwerk dat uit het dubbel gebruik van woorden of de herhaling van woorden blijkt, zoals bij nazier tweemaal vermeld staat: (“dit is de wet van de nazier”( zie Numeri, Bamidbar 6:13) en waarbij tevens staat: “zo moet hij het doen” ( zie Numeri, Bamidbar 6:21). En de Tora leert dat indien bij deze (zeven) bloedspattingen één bloedspatting ontbreekt, hij (de priester) “niets gedaan heeft” (en er geen sprake is van verzoening, omdat de rite niet exact volgens het voorschrift is uitgevoerd). (Rasji) 360

Wat met wat vergeleken dient te worden, dat wil zeggen: met welk type offer is het chatat, het zondoffer dat op de voorhof (buiten) gebracht dient te worden te vergelijken? Of anders gezegd: op welke type offer lijkt het chatat, het zondeoffer dat buiten op de voorhof gebracht wordt, het meest? 361

En derhalve kunnen uit het feit dat deze twee type offers verschillen wat betreft locatie waar ze gebracht worden, geen conclusies trekken. 362

En waardoor verzoening teweeg wordt gebracht (vekiper).

363

Zoals het offer van de gezalfde priester.

e‫וארבע‬e‫חטאת‬e‫אינו‬e‫נמי‬e‫העוף‬e‫דחטאת‬e‫וללישנא‬e‫סביב‬e‫אלא‬e‫קרנות‬e‫בה‬e‫נאמרו‬e‫ולא‬e‫חטאות‬e‫שאינו‬e‫האשם‬e‫דם‬e.‫ואל יוכיח זה‬ ‫לו‬e‫סלקא‬e‫לא‬e‫העוף‬e‫ודחטאת‬e‫שמעתיה‬e‫וכולן‬e‫קרנות‬e‫בו‬e‫נאמרו‬e‫לא‬e‫חטאות‬e‫ששמן‬e‫אע"פ‬e‫כלומר‬e‫ קרנות‬maar hieruit kan geen sluitend bewijs gevonden worden etc.: het bloed van het asjam, het schuldoffer waarvan men zegt dat het geen chatat, zondoffer is en waarbij ook niet in de Tora staat dat viermaal op de karnot, de 364

72

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

(Daarom is de conclusie als volgt:) ‫תלמוד לומר וכפר וכפר וכפר מפני הדין‬ Daarom368 leert de Tora (driemaal369): “hij (de priester) doet verzoening”, “hij doet verzoening”, “hij doet verzoening”, in verband met de logische conclusie (die men ten onrechte zou kunnen trekken namelijk dat vier spattingen met bloed nodig zouden zijn).

horens van het altaar bloed gespat moet worden, echter (het bloed ) moet saviev, ‫סביב‬, overal rondom het altaar (en onder de scharlakenrode middellijn van het altaar) uitgegoten worden. [Zie Leviticus, Vajikra 1:5,11 en 3:2,8,13): ‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ּפֶׁתַּ ח‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫ ָסבִּיב‬e‫ח‬eַּ ‫ב‬eֵּ ְ ‫ ַּה ִמז‬e‫עַּל‬e‫הַּדָ ם‬e‫אֶׁת‬e‫ ְוז ְָרקּו‬e‫הַּדָ ם‬e‫אֶׁת‬e‫הַּכ ֹּ ֲהנ ִים‬e‫ַאהֲר ֹּן‬e‫ ְבנֵּי‬e‫ ְו ִהק ְִריבּו‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫ ַּה ָבקָר‬e‫בֶׁן‬e‫אֶׁת‬e‫ׁשחַּט‬ ָ ‫ְו‬ “daarop zal men het jonge rund (var) slachten voor de Eeuwige en zullen de zonen van Aharon, de priesters , het bloed aanbrengenn rondom tegen het altaar, dat aan de ingang van de tent der samenkomst is” (Leviticus, Vajikra 1:5). ‫ח ָסבִּיב‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫עַּל‬e‫דָ מֹו‬e‫אֶׁת‬e‫הַּכ ֹּ ֲהנ ִים‬e‫ַאהֲר ֹּן‬e‫ ְבנֵּי‬e‫ ְוז ְָרקּו‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ִל ְפנֵּי‬e‫צָפֹּנָה‬e‫ח‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫י ֶֶׁׁרְך‬e‫עַּל‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ׁשחַּט‬ ָ ‫“ ְו‬En men zal het slachten aan de zijde van het altaar, ten noorden, voor de Eeuwige; daarna zullen de zonen van Aharon, de priesters, zijn bloed sprengen op het het altaar rondom”. (Leviticus, Vajikra 1:11) ‫ח ָסבִּיב‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫עַּל‬e‫הַּדָ ם‬e‫אֶׁת‬e‫הַּכ ֹּ ֲהנִים‬e‫ַאהֲר ֹּן‬e‫ ְבנ ֵּי‬e‫ ְוז ְָרקּו‬e‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ּפֶׁתַּ ח‬e‫ׁשחָטֹו‬ ְ ‫ּו‬e‫ק ְָרבָנֹו‬e‫ר ֹּאׁש‬e‫עַּל‬e‫י ָדֹו‬e‫“ ְו ָסמְַּך‬Dan zal men zijn hand leggen op de kop van zijn offer en het slachten aan de ingang van de tent der samenkomst en de zullen de zonen van Aharon, de priesters, het bloed sprengen tegen het altaar rondom”. (Leviticus, Vajikra 3:2) ‫ח ָסבִּיב‬eַּ ‫ ַּה ִמז ְ ֵּב‬e‫עַּל‬e‫דָ מֹו‬e‫אֶׁת‬e‫ַאהֲר ֹּן‬e‫ ְבנֵּי‬e‫ ְוז ְָרקּו‬e‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫א ֹּתֹו‬e‫חט‬eַּ ‫ׁש‬ ָ ‫ ְו‬e‫ק ְָרבָנֹו‬e‫ר ֹּאׁש‬e‫עַּל‬e‫י ָדֹו‬e‫אֶׁת‬e‫“ ְו ָסמְַּך‬Dan zal hij zijn hand leggen op de kop van zijn offer en het slachten voor de tent der samenkomst; daarna zullen de zonen van Aharon het bloed ervan sprengen op het altaar rondom. (Leviticus, Vajikra 3:8) ‫ ָסבִּיב‬ee‫ ַּה ִמז ְ ֵּב ַּח‬e‫עַּל‬e‫דָ מֹו‬e‫אֶׁת‬e‫ַאהֲר ֹּן‬e‫ ְבנֵּי‬e‫ ְוז ְָרקּו‬e‫מֹועֵּד‬e‫אֹּהֶׁל‬e‫ ִל ְפנ ֵּי‬e‫א ֹּתֹו‬e‫ׁשחַּט‬ ָ ‫ ְו‬e‫ר ֹּאׁשֹו‬e‫עַּל‬e‫י ָדֹו‬e‫אֶׁת‬e‫“ ָסמְַּך‬Dan zal hij zijn hand leggen op de kop ervan en het slachten voor de tent der samenkomst; daarna zullen de zonen van Aharon het bloed ervan sprengen tegen het altaar rondom” (Leviticus, Vajikra 3:13)]. En de regels betreffende het chatat, het zondoffer betreffende de vier karnot kunnen ook niet van het zondoffer, chatat van bijvoorbeeld van vogels (jonge duiven of tortelduiven) geleerd worden, want hierbij dient het bloed niet op de vier karnot gesprenkeld te worden maar rondom het altaar gesprenkeld worden. (Rasji) (Zie ook noot 345). 365

De beide bovenstaande argumentaties wegen tegen elkaar op en geen enkel argument is doorslaggevend. 366

Zoals dit wel het geval is bij het brandoffer (zie Leviticus, Vajikra 3:1-11) en het asjam, het schuldoffer en het sjelamiem, het vredesoffer. 367

Met andere woorden: deze vergelijking is onzinnig en er is derhalve geen analogie te vinden voor wat betreft bepaalde rites die zowel bij het ene type offer als bij het andere type offer geldt. 368

Wegens het feit dat beide argumenten tegen elkaar opwegen en derhalve de conclusie getrokken zou kunnen worden op basis van logische redenering dat vier spattingen met bloed op de karnot van het altaar bij een zondoffer op de voorhof noodzakelijk zouden zijn, zegt de Tora: “hij (de priester) doet verzoening”, “hij doet verzoening”, “hij doet verzoening” om te leren dat (zie verder tekst Gemara) één keer bloedspatten voldoende is om verzoening te verkrijgen en hieruit concludeert de school van Hilleel dat slechts één applicatie van bloed essentieel is voor de verkrijging van verzoening. Zie ook noot 342 met de hierbij behorende Gemaratekst. 369

In Zevachiem 38a wordt geleerd dat al deze drie pesoekiem waarin vekipeer, hij (de priester) doet verzoening staat, schijnbaar overtollig zijn en aldaar wordt uitgebreid uitgelegd waarom dit zo is. 73

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫כיפר אע"פ שלא נתן אלא שלשה‬ Hij (de priester) brengt ook verzoening teweeg, zelfs indien hij slechts driemaal met bloed gespat zou hebben. ‫כיפר אף על פי שלא נתן אלא שתים‬ Hij brengt ook verzoening teweeg, zelfs indien hij slechts tweemaal met bloed gespat zou hebben. ‫כיפר אע"פ שלא נתן אלא אחת‬ Hij brengt ook verzoening teweeg, zelfs indien hij slechts eenmaal met bloed gespat zou hebben. (De Gemara ontrafelt nog steeds de discussie370 tussen Rebbi en de rabbijnen betreffende de juiste methode van exegese van een woord waarvan de schriftelijke ongevocaliseerde vorm in de Tora dus een woord zonder medeklinkers, in de ketiv vorm verschilt met de uitspraak hiervan, de keri vorm; hierbij gaf Rav Jitschak bar Josseef een viertal voorbeelden waarvan we er nu drie besproken hebben; nu wordt het vierde voorbeeld besproken en geciteerd door Rabbi Jitschak bar Josseef waarbij Rabbi Sjimon en de rabbijnen een meningsverschil hebben of prioriteit dient te worden gegeven voor wat betreft exegese aan de geschreven, ketiv of de uitgesproken, keri van de Tora.) ‫ור"ש ורבנן בהא פליגי‬ En Rabbi Sjimon en de rabbijnen waarover hebben zij een meningsverschil?371 ‫ר"ש סבר סככא לא בעי קרא‬ Rabbi Sjimon is van mening dat voor het aanbrengen van de dakbedekking, sechach van de soeka, de loofhut geen372 schriftelijke verwijzing (uit de Tora) nodig is373. ‫ורבנן סברי סככא בעי קרא‬

370

Deze discussie start daf 4a bovenaan.

e‫בעי‬e‫סככא‬e‫סברי‬e‫רבנן‬e‫אבל‬e‫ארבעה‬e‫להו‬e‫פשו‬e‫לגופיה‬e‫בסוכות‬e‫חד‬e‫מדלית‬e‫וכי‬e‫להו‬e‫סבירא‬e‫למקרא‬e‫אם‬e‫יש‬e‫כולהו‬e.‫ור"ש ורבנן‬ e‫בלא‬e‫דהא‬e‫נפקא‬e‫לגופיה‬e‫דמדלינן‬e‫דמקרא‬e‫קרא‬e‫בעי‬e‫לא‬e‫סככא‬e‫סבר‬e‫ור"ש‬e‫לשלישית‬e‫הלכתא‬e‫וגרעתא‬e‫דפנות‬e'‫ג‬e‫להו‬e‫פשו‬e‫קרא‬ ‫סוכה‬e'‫מיקרי‬e‫לא‬e‫ סככא‬en Rabbi Sjimon en de rabbijnen (waarover hebben zij een meningsverschil?) etc.: allen zijn van mening dat de primaire bron van exegese berust op de mikra en uit het feit dat eenmaal soekot als malee geschreven is komt men op een totaal van vier wanden. Maar de rabbijnen zijn van mening dat éénmaal een vermelding van het woord ‫סכות‬, soekot toegeschreven moet worden aan de dakbedekking (sechach) en dus blijven er drie verwijzingen naar de wanden (van de soeka) over. Maar Rabbi Sjimon is van mening dat de sechach, de dakbedekking van de soeka niet uit een referentie van de Tora komt aangezien het woord soeka op zich al het woord sechach bevat en dus geen eigenlijke vermelding behoeft en een soeka zonder dakbedekking geen soeka genoemd kan worden. (Rasji) 371

Volgens Rabbi Sjimon zit in het woord soeka, loofhut, ‫ סוכה‬het werkwoord ‫סחך‬, bedekken en het woord soeka op zichzelf betekent dus al een bedekking en alle referenties in de Tora betreffende het woord soekot zijn derhalve nodig voor de wanden van de soeka om namelijk aan te geven dat drie complete wanden volgens de vereiste minimummaten en één met de minimale breedte van een tefach noodzakelijk zijn, zoals we reeds eerder geleerd hebben. Zie daf 4a noot 399 e.v. 372

Het woord basoekot, “in loofhutten” is driemaal in de Tora in verband met de mitsva om in een loofhut gedurende zeven dagen te verblijven geschreven en wel tweemaal als chaseer, ‫חסר‬, of defectivum (niet volledig geschreven): ‫ בסכת‬en éénmaal als malee, ‫ מלא‬volledig geschreven: ‫בסכות‬. Zie Leviticus, Vajikra 23: 42-43. Dit duidt dus in totaal op vier vermeldingen, te weten eenmaal meervoud dat voor twee geldt; tweemaal enkelvoud dat voor tweemaal één geldt; dat maakt tezamen vier, duidend op vier wanden. 373

74

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

Maar de rabbijnen zijn van mening dat voor het aanbrengen van een dakbedekking (over de soeka) wel een verwijzing uit de Tora374 nodig is. ‫ור"ע ורבנן בהא פליגי‬ En waarover hebben Rabbi Akiva375 en de rabbijnen een verschil van mening? ‫ר"ע סבר נפשות תרתי משמע‬ Rabbi Akiva is van mening dat het woord nafsjot376, ‫ נַפְש ֹּת‬begrepen moet worden in de zin van twee377 (overleden) personen, ‫ורבנן סברי נפשות דעלמא משמע‬ maar de rabbijnen zijn van mening dat het woord ‫ נַפְש ֹּת‬een algemeen gebruikte uitdrukking is voor een lichamelijk overschot378.379 (Vervolgens wordt in de Gemara de mening van Rabbi Acha bar Jaäkov380 betwist; hij is namelijk ook van mening dat alle Tanaïem het hem eens zijn dat de keri, de uitgesproken vorm primair bepalend is voor de exegese van de Tora.) ‫ודכולי עלמא יש אם למקרא‬ Maar is iedereen dan van mening dat de mikra381 (primair) bepalend is voor exegese?

374

De rabbijnen zijn van mening dat er weliswaar vier verwijzingen in de bovenstaande verzen zijn, maar zij zijn van mening dat de de eerste verwijzing naar de soeka de mitsva zelf betreft. Dan blijven er dus drie verwijzingen over en hiermee drie verwijzingen voor de drie wanden van de soeka. Van deze drie wanden hoeft volgens de Sinaïtische tradtitie (overgeleverd via Mosjee) één wand slechts een breedte te hebben van één tefach. Volgens Rabbi Sjimon is het echter zo dat volgens de uitleg hierboven gegeven de soeka minimaal drie complete wanden moet hebben en één wand met de afmetingen volgens de Sinaïtische traditie (zie daf 4a) van minimaal een tefach. 375

En Rabbi Akiva is ook van mening dat de uitgesproken tekst, de keri van de Tora de primaire bron voor interpretatie is en niet de geschreven, masoretische tekst, de ketiv. Zie hiervoor noot 319 e.v. Volgens Rabbi Akiva moet in de pasoek Vajikra 21:11[‫י ִ ַּטמָא‬e‫ֹלא‬e‫ּו ְלאִמֹו‬e‫לְָאבִיו‬e‫י ָב ֹּא‬e‫ֹלא‬e‫מֵּת‬e‫נַפְש ֹּת‬e‫כָל‬e‫“ ְועַּל‬en hij (de hogepriester) zal niet in de buurt komen van dode lichamen en hij zal zich niet ritueel verontreinigen aan zijn vader en moeder (wanneer die overleden zijn)”] het woord ‫( נפשת‬ketiv) als ‫נפשות‬, de (keri) meervoudvorm van ‫נפש‬, ziel, gelezen maar ook geïnterpreteerd worden. Dus het bloed van minimaal twee personen, die overleden zijn. Maar volgens de rabbijnen dient voor de interpretatie van het woord ‫נפשת‬, zoals dat ook in een enkelvoud vorm in de Tora geschreven is, als een enkelvoud geïnterpreteerd te worden: “hij zal bij geen gestorvene komen”. 376

377

En volgens Rabbi Akiva is één reviïet bloed dat tezamen uit beide lichamen stroomt al voldoende om de koheen die in de tent komt en alle andere voorwerpen in de tent waar de beide lichamen zich bevinden, tamé, ritueel onrein te maken. 378

Derhave voor één lichaam van een overledene en niet twee of meer dan twee lichamen.

‫יבא‬e‫לא‬e‫שבעולם‬e‫מת‬e‫נפשות‬e‫מכל‬e‫אחת‬e‫על‬e‫קאמר‬e‫הכי‬e‫אלא‬e‫משמע‬e‫חדא‬e‫ולעולם‬e.‫ נפשות דעלמא‬nafsjot is een gangbare (algemene) uitdrukking voor stoffelijk overschot etc.: en hiermee (met het woord nafsjot, ‫ )נַּפְׁש ֹּת‬wordt altijd één stoffelijk overschot bedoeld. En dit is wat de Tora bedoelt te zeggen: hij (de hogepriester) zal nooit in aanraking mogen komen met een stoffelijk overschot van een persoon, hetgeen (ook) nimmer (ons) moge overkomen (dat we geconfronteerd worden met een dood persoon). (Rasji) 379

Zie de opmerking van deze Rabbi Acha bar Jaäkov op daf 4a: “kan er dan ook maar iemand zijn die niet van mening is dat de primaire exegese van een woord gebaseerd moet zijn op de wijze waarop het woord (volgens de overgeleverde traditie) wordt uitgesproken (de keri vorm)?” 380

75

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫לטוטפות הרי כאן ארבע דברי ר' ישמעאל‬382 ‫והתניא לטטפת לטטפת‬ Maar hebben we niet in een baraita geleerd dat (in de Tora geschreven staat) letotafot383, letotafot384, letotafot [‫ ]לטטפת לטטפת לטוטפות‬hoofdsieraad, hoofdsieraad, hoofdsieraden385 er sprake is van vier386 volgens Rabbi Jisjmaël?387 381

Is iedereen ervan overtuigd dat de keri, zoals het woord volgens de traditie gelezen wordt, bepalend is voor de uitleg van een woord? 382

Vreemd genoeg staat in de Gemaratekst een woord geschreven dat überhaupt niet in de Tora voorkomt: ‫ ולטוטפות‬oeletootafot, tweemaal een ‫מלא‬, malee vorm (!), terwijl er eigenlijk had moeten staan een enkele malee vorm: ‫ולטטפות‬, oeletotafot zoals het ook in de Tora staat. De ‫תפילין‬, tefilien, de gebedshuisjes en gebedsriemen worden op de linkerarm aangelegd en op het voorhoofd op de kruin als het ware “tussen de ogen”. Met “tussen de ogen” wordt bedoeld dat het vierkante huisje waar de teksten van de Tora in meerdere compartimenten staan, geplaatst wordt op de kruin gelocaliseerd één vuistbreedte boven de tussenruimte van de ogen. De betekenis van het woord totefot, ‫ טטפת‬is eigenlijk hoofdsieraad, dat wil zeggen het sieraad dat op de kruin wordt aangelegd. Hiermee wordt tefilien bedoelt (pars pro toto). In de pesoekiem staat het woord tweemaal in de chaseer, ‫ חסר‬vorm als defectivum: ‫טטפת‬, totefot hetgeen op een enkelvoud zou duiden in de ketiv vorm en eenmaal in de malee, ‫ מלא‬vorm: ‫טוטפת‬, totafot hetgeen op een meervoud wijst. In totaal dus één plus één plus twee is viermaal. 383

384

De verwijzing naar de tefilien vinden we in een drietal pesoekiem: In Exodus, Sjemot 13:16 vinden we het woord ‫טוטפת‬, totafot als malee, ‫ מלא‬volledig geschreven: ‫ ִמ ִמצ ְָרי ִם‬e‫י ְהֹּוָה‬e‫הֹוצִיָאנּו‬e‫י ָד‬e‫בְחֹּז ֶׁק‬e‫כִי‬e‫עֵּינ ֶׁיָך‬e‫בֵּין‬e‫ּולְטֹוטָ פ ֹּת‬e‫י ָדְ כָה‬e‫עַּל‬e‫לְאֹות‬e‫“ ְו ָהי ָה‬en het zal als teken op je hand zijn en tot voorhoofdsieraden (op je voorhoofd gelegend) tussen je ogen, want met sterke hand heeft de Eeuwige ons uit Egypte gevoerd”. De vertaling door Onkelos van ‫ּולְטֹוטָפ ֹּת‬, oeletotafot luidt: ‫ ולתפלין‬en tot tefilien. In Deuteronomium, Devariem 6:8 wordt het woord ‫לְטֹּטָפ ֹּת‬, totefot als chaseer, ‫ חסר‬als defectivum geschreven: ‫עֵּינֶׁיָך‬e‫בֵּין‬e‫לְט ֹּטָ פ ֹּת‬e‫ ְוהָיּו‬e‫י ָ ֶׁדָך‬e‫עַּל‬e‫לְאֹות‬e‫“ ּו ְקׁש ְַּרתָ ם‬en je zult ze binden tot teken op je hand en ze zullen zijn als voorhoofdsieraad tussen je ogen” evenals in Deuteronomium, Devariem 11:18: ‫עֵּינ ֵּיכֶׁם‬e‫בֵּין‬e‫לְטֹוטָ פ ֹּת‬e‫ ְוהָיּו‬e‫י ֶׁדְ כֶׁם‬e‫עַּל‬e‫לְאֹות‬e‫א ֹּתָ ם‬e‫ּו ְקׁש ְַּר ֶׁתם‬e‫ׁשכֶׁם‬ ְ ‫נ ַּ ְפ‬e‫ ְועַּל‬e‫ ְל ַּב ְבכֶׁם‬e‫עַּל‬e‫ ֵּאּלֶׁה‬e‫ ְדב ַָּרי‬e‫אֶׁת‬e‫ש ְמ ֶׁתם‬ ַּ ‫“ ְו‬en jullie zullen deze woorden leggen in jullie hart en jullie ziel en jullie zullen ze binden tot teken op jullie hand en ze zullen zijn als voorhoofdsieraad tussen jullie ogen”. 385

Dit ‫טטפות‬, totafot is geschreven in de malee, volledige vorm: dus meervoud.

Waarmee wordt aangegeven dat de tefilien van het hoofd, de tefilien sjel rosj, ‫ראש‬e‫של‬e‫ תפילין‬uit vier compartimenten dienen te bestaan. In elke compartiment bevindt zich een pasoek uit de Tora. De tefilien sjel jad, ‫יד‬e‫של‬e‫תפילין‬, de tefilien die op de linkerarm dienen te worden aangelegd, bestaan uit één compartiment erop duidend dat de mitsva van het tefilien leggen een éénduidige praktische opdracht is, die men gewoon moet verrichten als opdracht van het Opperwezen. Dat geldt in feite voor alle mitsvot. Dat de tefilien sjel rosj uit vier compartimenten, ‫בתים‬, batiem met vier verschillende pesoekiem bestaat, valt te verklaren uit het feit dat het hoofd als het ware het intellectuele deel van de mens op verschillende wijze de Tora kan interpreteren en de mitsvot duiden, maar het belang van een eenduidig handelen door de mitsvot na te leven primair is. 386

e‫בתים‬e'‫ד‬e‫כאן‬e‫הרי‬e‫מלא‬e‫לטוטפות‬e‫כתיב‬e‫שמוע‬e‫אם‬e‫והיה‬e‫בפרשת‬e‫אבל‬e‫וי"ו‬e‫חסר‬e‫לטטפת‬e‫כתיב‬e‫יביאך‬e‫כי‬e‫ובפרשת‬e‫שמע‬e‫בפרשת‬ ‫אחת‬e‫אלא‬e‫אינה‬e‫יד‬e‫של‬e‫אבל‬e‫ראש‬e‫של‬e‫( לתפילין‬er is sprake van vier); namelijk in de afdeling van het sjema (Devariem 6:4-9) en in de afdeling van de sidra bo: “en het zal geschieden wanneer de Eeuwige jullie gebracht zal hebben etc.” (Sjemot 13:11-16) waar totafot als defectivum geschreven is dus zonder de 387

76

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫ר"ע אומר אינו צריך‬ Rabbi Akiva zegt dat388 is niet nodig. ‫טט בכתפי שתים פת באפריקי שתים‬ Tat, ‫ טט‬betekent twee in (de stad) Katpie389 en in (de stad) Afrikie390 betekent fat, ‫פת‬, twee391. 392 (De bewering van Rav Acha bar Jaäkov dat alle Tanaïem hem met hem eens zijn dat de keri, de primaire bron voor de exegese van de Tora vormt, wordt nu aangevallen en de Gemara komt nu tot een voorlopige conclusie:) ‫אלא לעולם פליגי‬ Integendeel zij (de Tanaïem393) zijn het oneens met elkaar. ‫והני מילי כי פליגי‬ En zij hebben een meningsverschil slechts daar ‫היכא דשני קרא ממסורת‬ waar de uitspraak (van een woord uit de Tora, de keri) verschilt van de masoretische (overgeleverde) schrijfwijze (de ketiv).394 letter vav, ‫ו‬e. Maar in de sectie (van het sjema) “en het zal zijn wanneer je zult luisteren” (Devariem 11:13-21) wordt het woord totafot malee volledig geschreven, dus dat duidt tezamen op de vier compartimenten in de tefilien sjel rosj, de tefilien van het hoofd, maar de tefilien van de hand heeft slechts één compartiment. (Rasji) 388

Dat, dat wil zeggen: de hierboven geduide uitleg van Rabbi Jisjmaël dat de tefilien van het hoofd uit vier compartimenten dienen te bestaan, is niet noodzakelijk, omdat in het woord totafot, ‫טטפות‬ezelf al vier ligt besloten, omdat dit woord een samenstelling is van twee woorden die gebruikt worden in de steden Katpie en Afrikie: ‫טט‬, tat betekent namelijk in de stad Katpie twee en ‫פת‬, fat betekent in de stad Afrikie twee, dus ‫ טטפת‬is een samenstelling van twee en twee, dus vier. ‫טט‬e‫אומר‬e‫שתים‬e‫לומר‬e‫כשרוצים‬e‫מקום‬e‫שם‬e.‫ כתפי‬Katpi etc.: dit is de naam van de plaats waar twee tat, ‫ טט‬is. (Rasji) 389

‫אפריקי‬, Afrikie: mogelijk wordt hier de stad Phrygië mee bedoelt, gelegen in de Anatolische hoogvlakte dat korte tijd deel uit maakte van het Perzische rijk waar veel joden geleefd hebben. Katpi zou kunnen duiden op de stad die in Georgië gelegen is ongeveer 50 kilometer van de hoofdstad Tbilisi waar eveneens veel joden gewoond hebben. De betekenisgeving door Rabbi Akiva lijkt wat obscuur en anachronistisch in die zin dat de taal van de Tora veel authentieker en ouder is dan de taal van die twee genoemde steden. Volgens anderen zou Katpi mogelijk van Koptische oorsprong zijn (Neuenbauer en geschiedenis van het Amsterdamse Asjkenazische Jodendom door Dr. Jaap Meijer Uitgeversmaatschappij Bakenes Haarlem 1964). 390

‫פת‬e‫לשתים‬e‫וקורין‬e‫מקום‬e‫נמי‬e.‫ ואפריקי‬en Afrikie etc.: dit is ook een plaats en daar noemt men twee: fat, ‫פט‬. (Rasji) 391

392

Het is dus duidelijk dat voor Rabbi Jisjmaël in tegenstelling tot Rabbi Akiva de geschreven vorm, de ketiv bepalend is voor de primaire exegese van de Tora en dat betekent dat de bewering van Rav Acha bar Jaäkov (v. daf 4b), namelijk dat alle Tanaïem het met hem eens zijn dat de keri, de uitgesproken vorm primair bepalend is voor de exegese van de Tora, niet klopt. 393

De Tanaïem, de leraren van de Misjna hebben nog steeds een meningsverschil of nu de ketiv, de geschreven vorm van de Tora (ongevocaliseerd) of de mikra de woorden van de Tora, zoals die volgens de traditie worden uitgesproken, de primaire bron van exegese is. e‫ודאי‬e‫מדשני‬e‫למימר‬e‫דאיכא‬e‫קרנות‬e‫בסוכות‬e‫לטוטפות‬e‫כמו‬e‫המסורת‬e‫על‬e‫יתירות‬e‫הקריה‬e‫באותיות‬e.‫דשני קרא ממסורת‬ ‫דרשינן‬e‫( תרווייהו‬zij hebben een meningsverschil) slechts daar waar de uitspraak verschilt van de 394

77

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫אבל האי חלב וחלב דכי הדדי נינהו‬ Maar over die woorden ‫חלב‬, chalev, melk en ‫חלב‬, chelev, vet395 die (in de geschreven, ketiv vorm) identiek zijn (bestaat geen meningsverschil en) ‫יש אם למקרא‬ is de primaire vorm van exegese de mikra (zoals men het uitspreekt en voorleest).396 ‫והרי יראה יראה‬ Maar “hij zal zien”, jiré, en “hij zal gezien worden”397, jéraé, ‫ י ֵָראֶה‬, ‫דכי הדדי נינהו ופליגי‬ beide (woorden) zijn (in de Tora) hetzelfde398 geschreven en toch is er nog discussie399 hierover.400 (overgeleverde) masoretische schrijfwijze etc.: want er zijn meer letters (klinkers) bij het lezen van het woord dan (letters zijn in) de masoretische schrijfwijze, zoals (in het woord) ‫לטוטפות‬ (hoofdsieraden, letotafot); ‫בסוכות‬, basoekot, in loofhutten (en) karnot, ‫קרנות‬, hoeken of horens (van het altaar). En hierdoor kan men zeggen dat men wel degelijk hieruit (uit die woorden) twee verschillende exegetische verklaringen kan deduceren. (Rasji) 395

Beide woorden melk en vet worden ongevocaliseerd in het Hebreeuws hetzelfde geschreven: ‫חלב‬.

‫למקרא‬e‫אם‬e‫דיש‬e‫מודו‬e‫עלמא‬e‫כולי‬e.‫ אבל חלב וחלב דכי הדדי נינהו‬maar over (de inhoudelijke betekenis van het woord ‫ )חלב‬dat (gevocaliseerd) als ‫חלב‬, chalev, melk of als ‫חלב‬, chelev, vet (uitgesproken kan worden) maar die indentiek geschreven zijn, bestaat geen meningsverschil etc.: want iedereen geeft is hier van mening dat de primaire exegese gebaseerd is op de uitspraak van het woord. (Rasji) 396

Zie Exodus, Sjemot 34:23 ‫יִש ְָראֵּל‬e‫ ֱאֹלהֵּי‬e‫י ְהֹּוָה‬e|e‫הָאד ֹּן‬eָ e‫ ְּפנ ֵּי‬e‫אֶׁת‬e‫ְכּורָך‬ ְ ‫ז‬e‫כָל‬e‫ּׁשנָה י ֵָּראֶׁה‬ ָ ‫ ַּב‬e‫ ְּפ ָעמִים‬e‫ ׁשָלׁש‬gedurende drie tijden per jaar zal van alle leden van het mannelijk geslacht hun aangezicht gezien worden voor de Heer, de God van Jisraël”. 397

398

De ketiv, de schriftelijke ongevocaliseerde vorm in de Tora van beide woorden is gelijk, maar de uitspraak, keri kan geheel verschillend zijn, namelijk: ‫ י ֵָּראֶׁה‬, jéraé: hij zal gezien worden of hij zal verschijnen en zoals in Exodus, Sjemot 34:23 en tevens kan het woord ongevocaliseerd gelezen worden als jiré, “hij zal (in)zien”, zoals in Jesjajahoe 53,11: ‫יִסְב ֹּל‬e‫הּוא‬e‫ֹּנ ֹּתָ ם‬e‫ ַּו ֲעו‬e‫ל ַָּרבִים‬e‫ ַּעבְדִ י‬e‫ ַּצ ִדיק‬e‫יַּצְדִ יק‬e‫בְדַּ עְתֹו‬e‫שבָע‬ ְ ִ ‫י‬e‫י ְִראֶׁה‬e‫נַּפְׁשֹו‬e‫“ ֵּמ ֲעמַּל‬vanuit zijn geestelijke inspanning zal hij het inzien en zal hij verzadigd zijn met zijn kennis; mijn rechtvaardige dienaar verschaft velen rechtvaardigheid en hij zal lijden wegens hun zonden”. 399

Dus alhoewel de ketiv en de keri in feite gelijk zijn wordt er toch nog een discussie gevoerd mogelijk omdat dit woord op twee verschillende manieren gelezen kan worden, hetgeen wordt uitgelegd door de Tana, Jochanan ben Dahavai: omdat een man die blind is aan tenminste één oog vrijgesteld is om te verschijnen in de tempel. En de reden hiervoor is dat het woord ‫ יראה‬op twee manieren gelezen kan worden (hoewel zowel de keri als de ketiv identiek zijn). De blinde of halfblinde man kan namelijk niet volledig zien met twee ogen, zoals Hasjem als het ware hem wel met twee ogen ten volle kan zien. En dat is de reden dat iemand die blind is aan één oog niet verplicht is driemaal per jaar in de tempel te verschijnen. Het feit dat over het woord ‫ יראה‬ofschoon de keri en de ketiv vorm hetzelfde zijn nog discussie is en het woord volgens de Tana Jochanen ben Dahavai op twee manieren geduid kan worden (zie volgende baraita), betekent dat er alsnog geen beslissing kan worden genomen of nu de mikra of de masoret van de geschreven tekst primair voor de exegese is. Daarom wordt de discussie voortgezet. e‫לפניו‬e‫שיתראו‬e‫משמע‬e‫י ֵָּראֶׁה‬e‫השכינה‬e‫פני‬e‫שיראו‬e‫זכורך‬e‫כל‬e‫י ְִראֶׁה‬e‫דרשינן‬e‫תרווייהו‬e‫י ֵָּראֶׁה‬e‫וקרינא‬e.‫יראה כל זכורך כתיב‬ e‫שלם‬e‫כשהוא‬e‫אותך‬e‫רואה‬e‫הוא‬e‫מה‬e‫לו‬e‫ליראות‬e‫בא‬e‫כך‬e‫לראותך‬e‫בא‬e‫שהקב"ה‬e‫כדרך‬e‫לראיתו‬e‫ראייתך‬e‫היקיש‬e‫לראותו‬e‫בא‬e‫שהוא‬ e‫מסורת‬e‫דרשינן‬e‫נינהו‬e‫הדדי‬e‫דכי‬e‫אע"ג‬e‫אלמא‬e‫עיניך‬e‫בשתי‬e‫אותו‬e‫רואה‬e‫אתה‬e‫אף‬e‫מראשית‬e‫בה‬e‫אלהיך‬e'‫ה‬e‫עיני‬e)‫יא‬e‫(דברים‬e‫שנאמר‬ ‫מסורת‬e‫בתר‬e‫אמו‬e‫חלב‬e‫לידרש‬e‫דלא‬e‫לימא‬e‫מאן‬e‫אמו‬e‫חלב‬e‫ וגבי‬er staat ‫ יראה‬ieder manspersoon geschreven etc.: en dit woord kan op twee verschillende wijzen worden gelezen (uitgesproken) en hieruit kunnen derhalve 400

78

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫דתניא‬ Want we hebben in een baraita het volgende geleerd: ‫יוחנן בן דהבאי אומר משום רבי יהודה בן תימא‬ Jochanan ben Dahavai zegt in naam van Rabbi Jehoeda de zoon van Tema: ‫הסומא בא' מעיניו פטור מן הראיה‬ iemand die blind is aan één oog is vrijgesteld (patoer) om te verschijnen (in de tempel), ‫שנא' יראה יראה‬ want er is gezegd: hij (iedere manspersoon) zal (God) zien, jiré401 (maar) ‫( יראה‬kan ook uitgesproken worden als) jéraé 402, hij zal gezien worden (door God). ‫כדרך שבא לראות כך בא ליראות‬ (En dit wordt hieruit403 geleerd:) op de wijze waarop Hij (de Heilige geloofd zij Hij naar de tempel) komt om (een manspersoon) te zien404, zo komt Hij (ook naar de tempel) om (door een manspersoon) (als het ware) gezien te worden405.406 twee betekenissen gededuceerd worden, namelijk als jiré, “hij (de manspersoon) zal zien”, omdat hij (als het ware) het aangezicht van Gods sjechina, Gods glorie ziet en het kan gelezen worden als jéraé, “hij (de manspersoon) zal gezien worden” wat betekent dat hij (de manspersoon) verschijnt voor Hem (God), die hem (de manspersoon) komt zien en dit in analoge wederkerige betekenis: Ik heb gezien dat jij (manspersoon) verschenen bent om (door Mij) gezien te worden. Dus in de betekenis van: zoals de Heilige geloofd zij Hij komt om jou (de manspersoon) te zien zo komt Hij ook om door hem (de manspersoon) gezien te worden (voor hem, de manspersoon te verschijnen). En zoals Hij (God) jou volmaakt kan zien (dus als het ware “met zijn beide ogen”) in de zin van wat er gezegd wordt (in Deuteronomium, Devariem 11:12): ‫ׁשנָה‬ ָ e‫ַאח ֲִרית‬e‫ ְועַּד‬e‫ּׁשנָה‬ ָ ‫ ַּה‬e‫עֵינֵי יְהֹּוָה אֱ ֹלהֶיָך בָּה ֵמ ֵרשִּ ית‬e‫תָ מִיד‬e‫א ֹּתָ ּה‬e‫ד ֵֹּּרׁש‬e‫אֹלהֶׁיָך‬eֱ e‫י ְהֹּוָה‬e‫ ֲאׁשֶׁר‬e‫(“ א ֶֶׁׁרץ‬een land dat de Eeuwige je God verzorgt; steeds) zijn de ogen van de Eeuwige, je God daarop gericht; van het begin (van het jaar tot het einde van het jaar”). En zo moet jij (manspersoon) Hem ook zien met je beide ogen. En daarom kunnen we hieruit (uit het woord ‫ )יראה‬twee exegeses uit de masoret, de overgeleverde geschreven woordvorm afleiden. En (op gelijke wijze zo zegt Jochanan ben Dahavai) is het toch ook mogelijk twee exegetische betekenissen af te kunnen leiden uit de masoretische overgeleverde schriftelijke woordvorm (in Deuteronomium, Devariem 14:21) van ‫אמו‬e‫“ בחלב‬in de melk van zijn moeder” (dat je ook zou kunnen duiden met: “in het vet van zijn moeder”)? (Rasji) 401

In dit geval wordt ‫ יראה‬uitgesproken zoals het geschreven staat in de ketiv vorm: jiré, hij zal zien.

In dit geval wordt ‫ יראה‬uitgesproken zoals in de keri vorm, namelijk jéraé, hij zal gezien worden (verschijnen). 402

403

En dit wordt geleerd uit het op twee manieren kunnen verklaren van de betekenis en de uitspraak van ‫יראה‬. 404 En dit blijkt impliciet uit de keri, de vorm waarin ‫יראה‬, als jiré, “Hij zal zien”, wordt uitgesproken En dit blijkt impliciet uit de ketiv, de geschreven ongevocaliseerde wijze waarin ‫יראה‬, als jéraé, Hij (God) “zal gezien worden” wordt geschreven. 405

Er is hier sprake van een chiasma, een kruisstelling van betekenissen van het woord ‫יראה‬: de pasoek Exodus, Sjemot 34:23 ‫יִש ְָראֵּל‬e‫ ֱאֹלהֵּי‬e‫י ְהֹּוָה‬e|e‫הָָאד ֹּן‬e‫ ְּפנֵּי‬e‫אֶׁת‬e‫ְכּורָך‬ ְ ‫ז‬e‫כל‬eָ e‫ּׁשנָה י ֵָּראֶׁה‬ ָ ‫ ַּב‬e‫ ְּפ ָעמִים‬e‫ ׁשָלׁש‬gedurende drie tijden per jaar zal van alle leden van het mannelijk geslacht hun aangezicht gezien worden voor de Heer, de God van Jisraël” zou als volgt geduid kunnen worden; de pasoek zegt als het ware: net zo goed als ieder manspersoon naar de tempel komt om gezien te worden (jéraé) door God, komt God naar de tempel om iedere manspersoon te zien (jiré). En net zo goed als God naar de tempel komt om iedere manspersoon te zien (jiré), komt God naar de tempel om door iedere manspersoon gezien te worden (jéraé). In deze zin hebben we dus te maken met dat respectievelijk in eerste instantie de pelgrim naar de tempel komt om door God gezien wordt en hij God kan zien en in chiasmatische zin dat God naar 406

79

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫מה לראות בשתי עיניו‬ Evenals zien met beide ogen (door God als het ware) geschiedt (wanneer Hij naar de tempel komt), ‫אף ליראות בשתי עיניו‬ zo dient Hij (God) ook407 met twee ogen (die kunnen zien als het ware) gezien te kunnen worden (in de tempel). (Er doet zich nu een probleem voor met het verbod om het bokje te koken in de melk van de moeder, omdat het woord ‫ בחלב‬in Exodus, Sjemot 23:19 op twee manieren kan worden uitgesproken waarbij het op de ene uitgesproken wijze bachalev imo “in de melk” van de moeder betekent en op de andere uitgesproken wijze bechelev imo “in het vet van de moeder”betekent, terwijl de spelling zowel in de ketiv als de keri vorm identiek is) 408. (Rav Acha de zoon van Rav Ika lost het geformuleerde probleem op:) ‫אלא אמר רב אחא בריה דרב איקא‬ maar Rav Acha de zoon van Rav Ika zei: ‫אמר קרא לא תבשל גדי‬ de Tora zei: “je mag het bokje niet koken etc.409” ‫דרך בישול אסרה תורה‬ En de Tora verbood hier de methode van het (vermengd410) koken.411 (De Gemara gaat verder met de discussie over de Misjnatekst.) de tempel komt om de pelgrim te zien en om door de pelgrim gezien te worden (zoals de baraita verklaart). 407

Er is geen gelijkwaardigheid als God als het ware met beide ogen de mens ziet die aan één oog blind is en door een man met één blind oog “gezien wordt”. 408

De Tana Jochanan ben Dahavai leidt dus in deze baraita in naam van Rabbi Jehoeda de zoon van Tema een wet af doordat hij uitlegt dat hij de geschreven woordvorm ‫ יראה‬op een andere wijze leest, zelfs wanneer zoals in dit geval de de uitgesproken vorm van ‫ יראה‬dezelfde spelling heeft. Dit is dus niet in overeenstemming met de uitleg die eerder in de Gemara gegeven werd dat in gevallen waarin de geschreven en de uitgesproken spelling van een woord hetzelfde zijn, iedereen van mening is dat slechts de keri, de uitgesproken vorm van het woord van betekenis is voor de exegese. Vervolgens is er nu een probleem voor degenen die van mening zijn dat de geschreven (ongevocaliseerde) vorm van de Tora, de ketiv primair is voor exegese met betrekking tot de ketiv vorm ‫ בחלב‬in Exodus, Sjemot 23:19 (zie noot 326 en 327), want hoe kunnen zij voorkomen dat men tot de verkeerde conclusie zou komen dat vlees (het lammetje) in de melk, bachalev, ‫ ַּב ֲחלֵּב‬en niet in het vet,bechelev, ‫ב ֵּחלֶׁב‬evan de moeder gekookt mag worden! Er moet derhalve een andere oplossing zijn van dit probleem en deze oplossing wordt door de Gemara vervolgens aangeboden in de beantwoording van dit probleem door Rav Acha de zoon van Rav Ika. 409

Exodus, Sjemot 23:19.

410

Koken geschiedt door vermenging van een vloeistof en dit kan alleen met melk, want vet kan zich vermengen met vlees. Men kan vlees alleen maar frituren of braden. En in het geval van opwarmen tot grote hitte van vlees zou de Tora niet de term ‫בישול‬, bisjoel,koken gebruiken maar een ander werkwoord waarmee vlees met vet behandeld kan worden, zoals stomen, frituren, braden etc. En dat is dus de reden dat we ‫אמו‬e‫ בחלב‬moeten lezen als: bachalev imo, “in de melk van zijn moeder”. ‫טגון‬e‫אלא‬e‫בישול‬e‫אינו‬e‫ ֵּחלֶׁב‬e‫אבל‬e‫בישול‬e‫ואיכא‬e‫כמים‬e‫צלול‬e‫ ָחלָב‬e.‫ דרך בישול‬de aard van het koken etc.: bij melk is het mogelijk dat dit evenals water kan koken, hetgeen niet mogelijk is bij vet; dat kan alleen maar verhit worden en braden. (Rasji) 411

80

‫ ע"ב‬4B

Hoofdstuk 1 ‫פרק ראשון‬

Sanhedrin ‫סנהדרין‬

‫תנו רבנן‬ Onze rabbijnen hebben in een baraita geleerd: ‫דיני ממונות בשלשה‬ rechtsgedingen omtrent financiële transacties worden door drie (rechters beoordeeld).

81

82