RAVON-dag 2015 Samenvatting lezingen

RAVON-dag 2015 Samenvatting lezingen Thema: Van passie naar praktijk

Programma za 14 november 2015 Plaats: Linnaeuszaal 2 van de Radboud Universiteit Nijmegen Heyendaalseweg 137 6525 GC Nijmegen

Thema van de RAVON-dag 2015 is Van passie naar praktijk. De meeste lezingen staan in het teken van beschermingsprojecten die door vrijwilligers en professionals vanuit hun passie voor onze soorten zijn opgestart en waarbij ze veel vrijwilligers inspireren en enthousiasmeren door met hen samen te werken.

Bereikbaarheid:

09.30

Zaal open

10.00

Welkom door de dagvoorzitter Ruud Foppen, Sovon & Vogelbescherming Nederland Mooie resultaten populatieonderzoek Iguana St. Eustatius Bart Kluskens, RAVON Freediving in de Leidse grachten: adembenemend! Aaf Verkade & Sijmen Groot, onderwaterinleiden.nl

Zie www.ravon.nl

Parkeren: P10 (gratis)

Toegang: Gratis

10.10 10.35

11.00

Pauze

11.40

Jaar van de adder en 15 jaar WAN dankzij enthousiaste leden Pedro Janssen, Werkgroep Adderonderzoek Nederland (WAN) Adders, A film by Peter Keijsers Peter Keijsers, filmmaker en onderzoeker adder en gladde slang 12 jaar adderonderzoek Hijkerveld; meer dan 6.500 vangsten! Rolf van Leeningen, RAVON Inspirerend kwabaalonderzoek in De Lippe [engelstalig] Margret Bunzel-Drüke, ABU Naturschutz RAVON-nieuws, stimuleringsfonds en aansluitend uitreiking Lendersprijs 2015 John Melis, voorzitter Raad van Toezicht RAVON

11.50 12.05 12.20 12.50

In de pauzes heeft u gelegenheid om contacten te leggen en stands te bezoeken. Er is een uitgebreide sortering natuurboeken, veldwerkmaterialen, foto’s en natuurbeschermingsproducten te koop. Bij de aanwezige horeca kunt u tegen een geringe vergoeding terecht voor koffie, thee, melk, karnemelk en broodjes (beperkt aanbod). Een eigen lunchpakket meenemen is mogelijk. Na afloop van het programma kunt u deelnemen aan een gratis borrel in het aangrenzende Natuurplaza waar RAVON is gehuisvest.

13.00

Pauze

14.00

Tuinen als natuurgebied: telt jouw tuin al mee? Carolyn Vermanen & Birgit Brenninkmeijer (Sovon & Vogelbescherming Nederland) Amphibiocystidium, passie voor onderzoek naar amfibieparasiet Tariq Stark, Rhinella Verwondering onder water (fotopresentatie) Ben Geutskens, semperinmotus.nl Monitoring and managing great crested newts in the UK Jim Foster, Amphibian and Reptile Conservation

14.10 14.20 14.30

15.00

Pauze

15.30

Flitspresentaties van 5 minuten Nieuwe modderkruipersoort in Nederland - Jelger Herder, RAVON Vissengeluid - Baudewijn Odé, FLORON Zonnige toekomst muurhagedis Maastricht - Frank Spikmans, RAVON Passie voor hagedissen - Ineke Schaars (fotopresentatie) De cirkel is rond - levendbarende hagedissen in de uithoeken van haar omvangrijke areaal - Henk Strijbosch Interactieve wervelende afsluiting (quizzzz) Raymond Creemers

15.50 16.10

16.30

Borrel De borrel voor alle aanwezigen zal plaatsvinden in het aangrenzende Natuurplaza

Mooie resultaten populatieonderzoek Iguana St. Eustatius – Bart Kluskens The Lesser Antillean Iguana (Iguana delicatissima), home to the Lesser Antilles island belt, is losing its territory. This includes the Dutch Caribbean island St. Eustatius which is a last resort within the Dutch Kingdom to this iguana species. Despite past population assessments on St. Eustatius it remains unclear how small and viable the population is. Our species conservation action plan thus include a population census with longterm monitoring to better understand and protect the Lesser Antillean Iguana. Started in April 2015 the isle of St. Eustatius has been thoroughly searched for iguanas. Due to the lack of knowledge about locations and densities a somewhat opportunistic survey technique was used. Adult iguanas that were caught by means of a telescopic pole with a noose or by hand were marked using glass colored beads. Beads are arranged with a unique colorcode per individual iguana on both sides toward the rear of the nuchal crest beneath the crest spines. This non-invasive and widely used technique in iguana conservation initiatives allows us to read the code from outside in recognizing individual iguans from a distance without disturbing or handling them for future research- and conservationpurposes. Besides beading this census included lenght and weight measurements of the animal, morphological and parasite observations, and photographic ID of the iguana’s head. Between April and October 2015 70% of the island’s surface area was covered searching for iguanas. The research team was able to catch 269 iguanas of which 184 animals are ‘BEAD-tagged’. The other 85 animals classified as either subadult or juvenile animals and were therefore made identifiable using a temporary marker. This way we can monitor the population size but certainly not least, understand use of its habitat and dispersion across the island. With these findings, we gain essential knowledge about the species on the island and management interventions can be supported. NB. In RAVON 59 (December 2015) publiceert RAVON hierover een artikel.

Freediving in de Leidse grachten: adembenemend! – Aaf Verkade Aaf’s passie voor het onderwaterleven - en dan vooral zeezoogdieren - werd pas écht aangewakkerd toen zij op veertienjarige leeftijd voor het eerst oog in oog lag met een wilde tuimelaar in Ierland. In de dolfijnen- en walvissenwereld kon zij na haar opleiding echter geen betaald werk vinden, dus is ze iets heel anders gaan doen. Het water bleef haar echter trekken en daarom is ze gaan freediven in meren en in zee, en uiteindelijk ‘s zomers snorkelen in de Leidse grachten, gewoon voor haar deur. In haar presentatie vertelt ze over de –compleet onverwachte- fenomenaal heldere grachten in haar wijk, de vele tientallen diersoorten die ze er al tegenkwam én de liefde en inzet waarmee haar wijkgenoten zijn gaan helpen om de Leidse grachten tot een heus visreservaat om te toveren. De film in haar presentatie van wijkgenoot Sijmen Groot vult haar verhaal perfect aan. Hij maakte een film over het grachtenmonitoren en de daarbij behorende gepassioneerde inzet van de gemeente Leiden en de bewoners. Daarin ook scènes over de prijswinnende tentoonstelling ‘Blik onder water in Leiden’, waarmee inmiddels ruim 20.000 mensen kennis hebben gemaakt met het fraaie Leidse grachtenleven. Aaf illustreert ook met eigen filmpjes en foto’s dat zij in 2015, door ‘freedivend’ het grachtenleven in te duiken, nóg fraaiere ontmoetingen en avonturen met de stadsvissen heeft beleefd dan in al die jaren daarvoor. Én dat het opschonen van de grachten van levensbelang kan zijn. Ze sluit af met een oproep aan het publiek om vooral eens te komen schatduiken in Leiden en hoopt dat ze mensen inspireert dit in hun eigen stad te gaan doen: een mooiere vorm van het monitoren van deze sprookjesachtige binnenstedelijke habitat bestaat er – volgens haar - écht niet!

Jaar van de Adder – Pedro Janssen In 15 jaar is een “idee” uitgegroeid tot een succesvolle Werkgroep Adderonderzoek Nederland (WAN), met gedreven vrijwilligers en een enthousiaste stuurgroep. De nadruk ligt op populatieonderzoek, maar er wordt veel meer onderzoek gedaan. Hoogtepunten zijn de vele stages + rapporten, addercongressen, onderzoek (telemetrie, genetisch, adderbeten), publicaties, adderdatabase, portaal, media, internationale samenwerking, “Jaar van de Adder" en het addersymposium in september 2015. De WAN-leden hebben zin in de komende jaren. Op naar het 25 jarig jubileum.

Adders, A film by Peter Keijsers Prachtige beelden van het leven van de adder (de jaarcyclus) in het Nationaal Park De Meinweg. Engels gesproken toelichting. De jaarcyclus van de adder is na te lezen in de natuurberichten die in 2015 in het kader van Jaar van de Adder zijn verschenen. Meer info: www.natuurbericht.nl

12 jaar adderonderzoek Hijkerveld – Rolf van Leeningen Op het Hijkerveld wordt sinds 1999 een onderzoek uitgevoerd naar de adderpopulatie. Hiervoor worden alle adders die worden waargenomen gevangen en wordt een foto van de kop gemaakt. Met deze foto is individuele herkenning mogelijk. Daarnaast worden gegevens genoteerd zoals de GPS-coördinaten, geslacht en lengte. In 2014 is een rapportage verschenen over de resultaten uit de periode 1999-2011. Hierin zijn meer dan 6.600 vangsten verwerkt. Op deze schaal was in Nederland en Vlaanderen (en Europees) nog nooit een onderzoek naar de adder uitgewerkt. Daarom is geprobeerd een zo breed mogelijk spectrum aan resultaten te geven. Naast enkele algemene resultaten is vooral gekeken naar (seizoens)migratie. Het overgrote deel van de adders legt geen grotere afstand af dan 300400 meter, waarbij de kanttekening moet worden geplaatst dat vangsten momentopnames zijn. Waarschijnlijk hebben veel adders een grotere afstand afgelegd dan in het onderzoek naar voren komt. Er zijn enkele uitzonderingen. 19 adders hebben meer dan één kilometer afgelegd. De maximaal vastgestelde afstand is meer dan 2,6 kilometer. Uit het onderzoek blijkt ook dat er honderden meters kan liggen tussen winter- en zomerhabitat en het zomerhabitat uit een compleet andere vegetatie (anders dan het klassieke struikheide en pijpenstro-vegetatie) kan bestaan. Het thema van deze RAVON-dag (‘Van passie naar praktijk’) is helemaal van toepassing op dit onderzoek. Dick van Dorp is niet alleen in het veldseizoen op het Hijkerveld te vinden (naar schatting in de afgelopen 16 jaar 2.300 uur!) maar ook in de winter. Hier voert hij elke zaterdag beheer uit om onder andere de verbossing tegen te gaan. NB. In RAVON 59 (December 2015) publiceert RAVON hierover een artikel.

Inspirerend kwabaalonderzoek in De Lippe – Margret Bunzel-Drüke Restoration of the Lippe floodplain and the burbot ( Lota lota ) In the year 2000 the Burbot was highly endangered in North-Rhine-Westphalia: apart from scattered individuals, only one more or less successfully reproducing population in the upper part of the regulated Lippe was left, comprising only a few hundred individuals. Burbot spawn in winter, mostly in very small, sometimes even ditch-like little streams. The bottleneck in the life cycle of most Burbot populations seems to be the larval stage – a fact that has been largely overlooked so far. Apparently, the most important larval habitats in central Europe were floodplains continuously inundated in the spring. Spring floods in the lowlands of northern Germany used to last a long time, e.g. after the snow melt. A lot of food for fish larvae is available in the swamped vegetation. Young Burbot meet hardly any competition because the larvae of other fish species are not yet born. Burbot larvae grow fast and then metamorphose into fish that can follow the retreating water into the river – or they can stay in floodplain waterbodies until the next winter.

The Burbot’s reproduction rate in the Lippe in 2000 was exceptional; in the spring of that year the “Klostermersch” area, restored in 1997, had been inundated for 35 days. In 2000 the restored Klostermersch represented the centre of the distribution of young-of-the-year Burbot in the Lippe. During the following years, more sections of the Lippe floodplain were restored – a mutual effort of The State of North-Rhine-Westphalia, the Nordrhein-WestfalenStiftung Naturschutz, Heimat- und Kulturpflege, the Arbeitsgemeinschaft Biologischer Umweltschutz im Kreis Soest e.V. (ABU) and other stakeholders. The riverbed was widened, lengthened and raised. In the floodplain, oxbow lakes and flood channels were restored. Today, 16 km of the upper Lippe are again in a near natural state, and Burbot numbers are rising. The most important conservation measure for Burbot in Northrhine-Westphalia is restoration of the unity of rivers and floodplains.

Stimuleringsfonds RAVON – John Melis Vanuit het RAVON stimuleringsfonds is 1.500 euro toegekend aan Aaf Verkade voor het project Onder water in Leiden. Een rapportage over de resultaten van dit project zal worden opgenomen in het tijdschrift RAVON in 2017 na afronding van het project.

Lendersprijswinnaars – John Melis De Lendersprijs 2015 is gewonnen door Rob Veen en Wouter de Vries. Een interview met deze Lendersprijs-winnaars zal verschijnen in het tijdschrift RAVON in 2016.

Tuinen als natuurgebied: telt jouw tuin al mee? – Carolyn Vermanen Tuintelling.nl is gestart in maart 2015 en begin november is de 5000ste teller feestelijk verwelkomt. In de presentatie zal Carolyn vertellen over dit enthousiastmerende project en zal zij vragen beantwoorden als Zijn tuinen relevant qua soorten? Wat willen we bereiken? en Hoe is het opgezet! Ook de eerste resulaten zullen de revue passeren.

Amphibiocystidium, passie voor onderzoek naar amfibieparasiet – Tariq Stark Sinds 2015 doet Tariq samen met RAVON(-vrijwilligers) onderzoek naar de eencellige parasiet Amphibiocystidium. We weten nog weinig van de effecten van deze parasiet op inheemse soorten. In zijn presentatie gaat Tariq in op het onderzoek, het herkennen van de ziekteverschijnelen en de stand van zaken van het onderzoek. Meer lezen: http://www.natuurbericht.nl/?id= 13640

Verwondering onder water – Ben Geutskens Prachtige fotobeelden van de embryologische ontwikkeling van groene kikker, knoflookpad, Alpenwatersalamander en kamsalamander, waarbij de predatoren ook niet vergeten worden. Het getoonde materiaal is vrij beschikbaar voor educatieve doeleinden (aanvragen bij RAVON).

Monitoring and managing great crested newts in the UK – Jim Foster

The great crested newt Triturus cristatus is the most strictly protected of the UK’s three native newt species. There has been a substantial amount of survey effort, yet much of this had not been co-ordinated nationally. Assessing status and trends with a high degree of precision remains problematic, although the broad situation is understood. The great crested newt has suffered from major declines, mainly due to agricultural intensification in the 20th century, with the decline slowing in recent decades. Currently it is estimated there are around 45,000 breeding ponds, and the species remains widespread. It is hoped that new initiatives will help with our understanding of status, including a new national monitoring project using eDNA and traditional surveys conducted by volunteers. Managing great crested newt habitat remains a major challenge, despite a very good understanding of habitat requirements and management methods. The species is found predominantly in agricultural areas, where there

is now little incentive to actively manage breeding ponds. Whilst technical and financial support is available to farmers to help manage land for newts, there is insufficient coordination. Management helping great crested newts to persist and even increase locally tends to be on nature reserves. The great crested newt is listed in Annexes II and IVa of the Habitats Directive, which assists substantially with conservation, yet also brings challenges. Activities that could actively harm great crested newts are now tightly regulated, but there is no equivalent pressure to undertake habitat management. Negative media coverage of great crested newts focuses on delays to construction projects. The current review of the Habitats Directive could be a major threat, although it offers hope for a better, more strategic implementation. Essentially, the great crested newt is a good example of the challenges of managing a widespread protected species that requires repeated intervention. (More information: Jim Foster, Amphibian and Reptile Conservation, Witley Centre, Witley, Godalming, Surrey GU8 5QA, UK. Email: [email protected]. Web: www.arc-trust.org)

Nieuwe modderkruipersoort in Nederland – Jelger Herder RAVON voert samen met Datura onderzoek uit naar "bastaardmodderkruipers". Dit zijn hybriden tussen de kleine modderkruiper en verwante soorten uit Zuidoost Europa. Het onderzoek richt zich op het voorkomen van hybriden en pure kleine modderkruiper populaties, herkenning van de hybriden en probeert de vraag te beantwoorden hoe de hybriden in Nederland gekomen zijn. Meer lezen: http://www.natuurbericht.nl/?id=14370

Vissengeluid – Baudewijn Odé Vissen maken geluid, meer dan we denken, meer dan we weten. Met onderwatermicrofoons probeert Baudewijn geleidelijk een referentiecollectie op te bouwen. Hij laat een paar voorbeelden in de zaal horen en hoopt dat er meer mensen zijn die deze verborgen wereld mee willen ontdekken.

Zonnige toekomst muurhagedis Maastricht – Frank Spikmans In Maastricht leeft de enige Nederlandse populatie van de muurhagedis. Diverse stedelijke ontwikkelingsplannen vormen een bereiding voor de soort, maar bieden eveneens kansen. Het duurzame behoud van de muurhagedis kan gerealiseerd worden door de ontwikkeling van een metapopulatie. De presentatie laat zien hoe dit plan eruit zien en hoe er al een start is gemaakt met de uitvoering.

Passie voor hagedissen – Ineke Schaars In deze prachtige fotopresentatie toont Ineke unieke beelden over het leven van de zandhagedis. Meer informatie:

De cirkel is rond – levendbarende hagedissen in de uithoeken van haar omvangrijke areaal – Henk Strijbosch Henk’s passie voor de herpetofauna en in het bijzonder de levendbarende hagedis, die hij levenslang heeft gevoeld, heeft hem o.a. naar een aantal uithoeken van de wereld gelokt. Deze hagedis heeft dan ook het grootste verspreidingsgebied van alle op het land levende reptielen. Het strekt zich uit van de westkust van Ierland en de noordwestpunt van Spanje tot op het Russische eiland Sachalin en het noordelijkste eiland van Japan in het oosten. De noordgrens wordt bereikt bij de Noordkaap in Lapland, tevens de noordelijkste door een reptiel bewoonde plek op aarde, de zuidgrens ligt op de flanken van het Rhodopigebergte in het uiterste zuiden van Bulgarije. De laatste tocht naar de leefplekken van dit diertje ging deze zomer naar het Japanse eiland Hokkaido. Hiermee was de cirkel rond. In alle bezochte gebieden werd met name gelet op de daar gekozen habitats en het lokale gedrag van deze soort. Via een korte fotoserie zal Henk dit tonen.

Quizzz – Raymond Creemers In een wervelende interactieve afsluiting legt Raymond quizvragen aan de bezoekers voor. De quiz is op te vragen bij [email protected]

KJ / 14 november 2015