Radio Favela
Radio Favela
1
in het kort In een sloppenwijk op de bergflanken rondom de stad Belo Horizonte dromen vier jonge kerels – Jorge, Brau, Roque en Zequiel – over het opstarten van een radiostation ván en vóór de bewoners van hun favela. Hun kleinschalig en amateuristisch project slaat in als een bom: de stem van de favela's wordt overal gehoord. Oproepen voor verloren huisdieren of pogingen om een familieruzie bij te leggen worden afgewisseld met opzwepende muziek: hiphop, rap, funk, soul en samba. Maar in hun kanttekeningen bij het leven van alledag spaart Radio Favela de officiële instanties niet. En die pikken dat niet.
technische fiche Radio Favela (Uma onda no ar) Brazilië - 2002 – 92' regie: Helvécio Ratton cast: Alexandre Moreno (Jorge) - Babu Santana (Roque) - Adolfo Moura (Zequiel) - Benjamim Abras (Brau) - Edyr Duqui (Dona Neusa) - Priscila Dias (Fátima) - Renata Otto (Lídia) Hamilton Borges (Baiano) - Tião D’Ávilla (Delegado)
Radio Favela
2
Wat vond je van de film? 1. Welk gevoel gaf de film jou?
2. Wat heeft je geraakt en/of geërgerd?
3. Voor wie voel je de meeste sympathie? Waarom?
4. Wat vond je van de muziek in de film? Hoezo?
Radio Favela
3
Wat heb je gezien? De film begint met een shot van de hooggelegen favela (sloppenwijk) op de heuvels rond Bela Horizonte, een grootstad ten noorden van Rio de Janeiro en zoemt van daaruit in op een radioantenne. 5. Een stad wordt altijd in een dal (tussen heuvels of gebergte) gebouwd. Kan je bedenken waarom?
6. Hoe zijn de favela's opgebouwd? Wat is het gevolg hiervan?
Radio Favela
4
Om duidelijk te maken dat het verhaal zich afspeelt tegen de hellingen van de grootstad Belo Horizonte, maakt de camera vaak een travelling, een overzichtsbeweging van links naar rechts over de stad. De camera staat op het standpunt van waaruit de bewoners van de favela een zicht hebben op ‘die andere wereld’ en filmt dus vanuit vogelperspectief.. 7. Welk gevoel geeft dit? Hoe komt die 'andere wereld' hierdoor bijvoorbeeld over?
Tijdens de razzia wordt de politie van achter gefilmd op de steile trappen; de camera neemt een uitzonderlijk laag standpunt in en filmt vanuit kikkerperspectief. 8. Welk gevoel geeft dit? Hoe komt de politie hierdoor bijvoorbeeld over?
9. Net voor de razzia begint zie je de politie de favela binnenstormen. Hoe staat de camera dan? Wat wil de regisseur hiermee uitdrukken denk je?
Radio Favela
5
Wij pikken het niet langer 10. Waarom willen Jorge en zijn vrienden kost wat kost een radiozender?
11. Wat vind jij: bereiken ze hiermee wat ze willen bereiken? Hoezo?
12. Er zijn uiteraard ook andere manier om je ongenoegen over bijvoorbeeld politiek te uiten. Het gebeurt wel eens dat uit deze manier van verzet een kunstvorm groeit. Dat zag – of beter: hoorde – je ook in de film. Weet jij over welke kunstvorm het gaat? Vertel er eens wat meer over.
13. Ook Capoeira is zo'n vorm van verzet die uitgegroeid is tot kunstvorm? Google het woord eens op!
Radio Favela
6
Jorge spreekt poëtische taal die Brau inspireert om te rappen: “De radiomast is een machinegeweer dat woorden als kogels afvuurt op het regime”. 14. Zijn oplossingen altijd met woorden te bereiken of is geweld soms ook nodig volgens jou? Hoezo?
15. Ken jij een nummer uit de (pop)muziek/hiphop waarin kritiek gegeven wordt op een situatie of een nummer dat een luxeleven beschrijft? Welk dan?
Radio Favela
7
je eigen radioprogramma 16. Vind jij dat radio hier in ons land puur entertainment moet zijn of mag het ook kritisch zijn?
17. Naar welke radioprogramma's luister jij meestal? Wat spreekt jou er in aan?
18. Als jij een radioprogramma zou hebben waarin mensen direct telefonisch konden reageren en 'live' in het programma komen: Waarover zou jij het dan met hen willen hebben?
Waarom kies je voor dit ontwerp/deze onderwerpen?
Hoe zou jouw programma heten?
Radio Favela
8
Wil je graag je eigen radioprogramma op internet? Surf eens naar: - www.fmradio.be/new/nieuws.php?id=22307 - www.nieuwsbronnen.com/klassiekemuziekradios/eigenradio1.html of luister naar Radio Favela via www.radiofavelafm.com.br!
Radio Favela
9
leerkrachtendossier bij een film voor jongeren vanaf het 3de middelbaar en ouder
voor de film
interessant om weten over de regisseur Helvécio Ratton (°1949) startte zijn carièrre als filmregisseur met de documentaire ‘Em Nome Da Razão’ (1979). Later volgden enkele kortfilms, twee kinderfilms – ‘A dança dos bonecos’ (1986) en ‘O Menino Maluquinho’ (1995) en een komedie ‘Amor en Cia’ (1998). ‘Radio Favela’ is zijn vierde langspeelfilm. De intentie van de regisseur was het verhaal en de geschiedenis van Radio Favela te vertellen. Hij koos er bewust voor om geen documentaire te maken maar een populaire langspeelfilm die jongeren aanspreekt. Het is een aanklacht waarbij de regisseur graag de aandacht vestigt op het feit dat er vandaag in Brazilië nog steeds meer dan 9000 clandestiene radiostations bestaan, tegenover 2000 legale gemeenschapszenders. Illegale radiostations willen hun onafhankelijkheid behouden; zij eisen democratisering van de media en de berichtgeving. Vele stations willen niet opereren als een commerciële spreekbuis van de gevestigde politiek.
over de film de personages in 'Radio Favela' De personages zijn fictief, maar het scenario werd geschreven na gesprekken met de personen die betrokken waren bij de oprichting van de radiozender. Omwille van dramaturgische redenen werden enkele personages toegevoegd, sommige situaties werden bijgekleurd, fictie en realiteit werden gemixt. Alle dialogen werden achteraf gescreend door mensen van de radio om de authenticiteit te bewaren. Om onduidelijkheden te voorkomen, heeft men in Brazilië dan ook gekozen om de film uit te brengen onder de naam ‘Uma onda no ar’ wat dubbelzinnig zowel vertaald kan worden als ‘Er hangt iets in de lucht’ en ‘We gaan in de ether’. Alle acteurs waren erg enthousiast over het opzet van deze film. Door een positief beeld van de favela's te geven, construeert de film immers ook een positief zelfbeeld voor de bewoners. Als zoiets mogelijk is in een favela, dan kan dat niet anders dan de jongeren hoop geven om nieuwe dingen te ontdekken en hun leven een andere wending te geven. JORGE – de leider
Jorge leeft tussen twee werelden: enerzijds leeft hij in de pure favela-wereld, anderzijds zit hij op school met allemaal blanken uit een ander sociaal milieu (zijn moeder werkt als poetsvrouw in de school om zijn studies te betalen). Zijn grote droom is om samen met zijn vrienden de stem van de favela te zijn en een radiozender te beginnen. Wanneer hij zijn piraatzender in de ether gooit, klaagt hij het beleid aan. Volgens hem is de oorzaak van de vele vroege schoolverlaters: de vervelende zaken die op school worden aangeleerd door “blanke alwetende” leerkrachten die vreemd zijn van de realiteit uit de favela’s. Zij komen uit de blanke benedenstad om de kinderen van hun poetsvrouwen iets bij te leren. Jorge wordt herhaaldelijk opgepakt en zijn materiaal wordt in beslag genomen. Hij is een artistiek revolutionair die op een creatieve manier het systeem bestrijdt. Zijn woorden zijn als kogels die worden afgevoerd via de radiogolven. Radio Favela
10
De acteur Alexandre Moreno die de rol van Jorge speelt was voordien radioverslaggever in Rio de Janeiro en een begenadigd voetballer. ZEQUIEL – de techneut
Zequiel is de techneut. Hij werkt in een elektronicazaak en helpt Jorge met het monteren van de radio. Hij zal ook in de latere fase de rechterhand zijn van Jorge. Wanneer Jorge bij de politie zit neemt hij het roer/de micro over. Zequiel is de meest rationele van de groep. ROQUE
Roque verliest zichzelf in zijn ‘carrière’ als drugdealer. Hij houdt zich bezig met illegale zaken en kiest zo voor de makkelijkste oplossing om te overleven in de favela. Hij heeft een wild, opvliegend karakter. Babu Santana, die Roque speelt, is zelf een ‘kind van de favela’. BRAU – de poëet
Brau is de rapper en ‘crowd motivator’ van de vrolijke groep. Hij doorkruist de favela op het ritme van muziek en dans. Altijd goedgeluimd, ziet hij het leven langs de positieve kant; het type dat zijn woorden, charmes en lichaamstaal gebruikt om zijn ideeën te verspreiden in de favela. In tegenstelling tot Jorge, die zich druk maakt dat de politie hen vernedert en als beesten behandelt, vindt Brau het vooral erg jammer dat ze uit het park worden weggestuurd en zich alzo hun meisjes lieten ontglippen. Volgens acteur Benjamim Abras tonen de personages in ‘Radio Favela’ perfect aan hoe het echte leven in de favela verloopt en aanvoelt. DONA – mama
Jorge’s moeder werkt als poetsvrouw in de school om de studies van haar zoon te bekostigen. Zij is ervan overtuigd dat een diploma de enige uitweg uit de favela is. Zij leeft alleen met haar zoon. In Mama Dona herkent men de typische moederfiguur, bezorgd om de toekomst van haar zoon. FATIMA – de partner
Fatima, het mooie meisje uit de favela. Zij is de partner van Jorge en blijft hem steeds steunen, zelfs in de moeilijkste periodes. Aanvankelijk is zij onzeker over de roeping van haar vriendje. Maar wanneer al het materiaal door de politie vernield wordt, neemt ze het initiatief en verzamelt geld bij de favelabewoners zodat er nieuwe geluidsapparatuur kan gekocht worden.
Radio Favela
11
verhaalstructuur ‘Radio Favela’ gaat aan de hand van een flashback terug in de tijd. Wanneer Jorge opgepakt wordt na een politie-inval in 1993 in de studio, vertelt hij aan zijn medegevangen zijn verhaal. De eerstvolgende scène: een partijtje voetbal op een plein in de favela. Op de achtergrond ligt de grootstad Belo Horizonte, in de schaduw van een gigantische antenne. De voetbalwedstrijd introduceert ons het team, de ploeg van vrienden, kameraden die samen dromen van een radiostation. Ze zijn nog erg jong. Hun kleding heeft een typische jaren ’80 look, de haardos ziet er funky uit. Jorge en zijn kameraden dragen alle kenmerken van een lang vervlogen periode. Na de wedstrijd – die in vreugde eindigt – gaat Jorge de bal zoeken onder de antenne. Hij droomt weg in de gangen van het radiostation... waar hij al meerdere malen werd weggestuurd. De film vertelt een geschiedenis die zich vooral afspeelt in de vroege jaren ’80. Het einde van de film situeert zich in tijd niet zo lang na de openingsscène, in dezelfde radiostudio waar Jorge na een raid door de politie werd meegenomen. Tijdens de film zien we de evolutie van de studio’s waaruit de piraatzender opereert. Van de huiskamer bij zijn moeder, de woonkamer van vrienden tot de grotere, met kleuren bespoten studio. Naarmate de film vordert, zie je de populariteit van Jorge en zijn clandestiene radiozender in de favela groeien. Deze steun van het volk is een gevolg van de aanpak van Radio Favela en van de informatie die de zender in de stad verspreidt. De steun van enkele journalisten en een krantenartikel met een foto van de breakdance-happening in de stad, helpen de radiomakers om hun succes uit te breiden. In de studio wordt het artikel nauwkeurig uitgeplozen... een manier om de gebeurtenis voor de kijker te reconstrueren.
muziek De kracht en authenticiteit dankt deze film voor een groot stuk aan de soundtrack. De gevarieerde muziektradities die het land rijk is, waren een grote inspiratiebron bij het samenstellen van de soundtrack. Hiervoor werd beroep gedaan op een hele reeks live muzikanten én op bestaande muziek. Locale dj’s en rappers stelden hun beste beats & rhymes ter beschikking. Het gamma aan genre’s varieert van bossa nova, regionale gezangen, huisgemaakte samba en Braziliaanse hip hop tot klassieke berimbau-geluiden.
fotografie Om de film te laten passen in de ‘jaren ‘80 vibe’ wordt er vaak een kleurschakering gebruikt die neigt naar ‘sepia’. Het schijnbaar oude, vergeelde beeld vormt een harmonisch geheel met de zonnige gloed die de favela uitstraalt.
montage Tijdens de laatste breakdance-scène in de stad wordt gekozen voor een heel bewuste montagestijl. Volgens de klassieke montage-theorie zou dit beschouwd kunnen worden als een montagefout, aangezien er tijdssprongen zitten tussen de bewegingen van de twee breakdancers. Een tijdssprong wordt door ons oog dadelijk opgemerkt omdat er visueel geen vloeiende beweging is; dit wordt doorgaans als storend ervaren, tenzij... je een breakdance scène in beeld wil brengen! Het schokkende effect benadrukt de flow of streetstyle die hier wordt geïllustreerd. De electro boogie is immers een stijlkenmerk uit de breakscene; de dansers laten hierbij een ritme-impuls doorheen hun lichaam stromen (met verschillende varianten, zoals bv. the robot, the wave, enz.). Radio Favela
12
stijlkenmerken beeldmotieven
De mast: de antenne die in de stad aan de rand van de favela staat. Jorge gaat er na een partijtje voetbal z’n bal zoeken. Als hij naar boven kijkt, zien we dat hij onderaan de gigantische antenne mast staat. Op een avond zitten de vrienden samen, met zicht op de mast gaan ze aan het dromen. In hun fantasie wordt de zendmast een machinegeweer dat kogels van woorden afvuurt op het systeem om vanuit de voorsteden hun ideeën te verspreiden. De biljarttafel: in open lucht spelen de jongeren samen een partijtje biljart. De speeltafel is een geliefde plek om samen te komen. Het is de plaats waar vriendschapsbanden worden versterkt, waar ze samen naar mooie vrouwen uit de favela lonken en waar het technische plan bekeken wordt om een radio te maken. Later is het ook de plaats waar ze één van hun vrienden verliezen in een vuurgevecht. De openlucht-biljart staat op een soort terras met op de achtergrond steeds de grote stad Belo Horizonte. Het pamflet: net voor de zender in de ether gaat, wordt een pamflet gemaakt en worden trappen bespoten zodat 104.5 FM een begrip wordt in de favela.
decor favela
Een favela is het gedroomde kleurrijke decor voor een regisseur. De in vele kleuren geschilderde muren bepalen de sfeer van de film. De verschillende niveaus waarop de huizen tegen elkaar gebouwd zijn, zorgen voor extra veel perspectief en beweging, dankzij het drukke leven dat zich op de trappen afspeelt. Het rennen doorheen smalle steegjes en het op- en aflopen van trappen brengt ritme en dynamiek in de cameravoering van de film. Motors rijden door smalle straten, kinderen spelen op de trappen en verkopers zorgen voor een levendige chaos. Filmen in de favela is vaak een moeilijke opgave: de buurten zijn niet ongevaarlijk en niet iedereen is er van goede wil. Trappen komen niet alleen in beeld in de favela, maar ook in het kraakpand waar Roque zijn illegale praktijken runt en in de stad waar Jorge en Brau in het park met hun liefjes zitten te kussen. In een mooie scène loopt Brau over (de boog van) een brug terwijl hij zijn boodschap uitschreeuwt over de stad. Zijn contouren staan scherp en hard afgetekend tegen de blauwe lucht vol idyllische wolkjes. de school
De plaats waar Jorge de realiteit tussen blank en zwart ervaart en waar blijkt dat de sociale verhoudingen nog steeds niet in evenwicht zijn. De school is een metaforische plaats: een voedingsbodem voor Jorge’s groeiende engagement en protest. publieke ruimte
De pleinen van de stad, stationsbuurten en parken zijn de traditionele bakermat waar de breakdance ooit ontstond. Het is geen toeval dat de ‘breakbattle’ in deze film plaatsvindt op het stationsplein. Wanneer de radio in de ether is, verplaatst het beeld van de ene naar de andere locatie waar iedereen met de oren aan z’n toestel gekluisterd zit. Er wordt geluisterd op straat, in de auto, in de winkeltjes, in huiskamers,... in de publieke ruimte.
Radio Favela
13
handleiding bij het leerlingendossier
na de film Deze naverwerking van de film wordt grotendeels klassikaal gedaan. Het is niet de bedoeling met de klas op zoek te gaan naar sluitende antwoorden op de vragen. Het gaat vooral om via dialoog tot discussie te komen. De antwoorden zijn dus niet gericht op juist of fout. Ze geven een mening of standpunt weer. Door het naast mekaar plaatsen van individuele gezichtspunten kan je meer in de diepte werken. Enkel bij de filmtechnische vragen kan je in dit dossier meer duidende antwoorden vinden. Bij de discussiemomenten is het handig één persoon als moderator aan te duiden. Je kan als leerkracht misschien de spits afbijten en bij het eerste gesprek als moderator optreden zodat de drie volgende geen podiumvrees hebben. Uiteraard is het de bedoeling dat je daarna gewoon deelneemt aan het gesprek. Bespreek vooral tegenstellingen in antwoorden aan de hand van de motivaties. Mocht je klas niet zo te vinden zijn voor groepsdiscussies dan kan je de leerlingen individueel of in groep laten werk aan de vragen. Je vindt ze zowel terug in het leerlingen- als leerkrachtendeel.
Radio Favela
14
Wat vond je van de film? 1. 2. 3. 4.
Welk gevoel gaf de film jou? Wat heeft je geraakt en/of geërgerd? Voor wie voel je de meeste sympathie? Waarom? Wat vond je van de muziek in de film? Hoezo?
Wat heb je gezien? De film begint met een shot van de hooggelegen favela (sloppenwijk) op de heuvels rond Bela Horizonte, een grootstad ten noorden van Rio de Janeiro en zoemt van daaruit in op een radioantenne.
5. Een stad wordt altijd in een dal (tussen heuvels of gebergte) gebouwd. Kan je bedenken waarom?
6. Hoe zijn de favela's opgebouwd? Wat is het gevolg hiervan? Arme mensen trekken naar die steden maar vinden er geen werk of woningen. Dus bouwen ze die zelf, buiten de stad. Daarom bevinden favela's zich meestal op de heuvels rondom de grootsteden waar het moeilijk bouwen is. Een favela begint altijd onderaan de heuvel, waar mensen met afvalmateriaal hun huizen proberen te bouwen. Je kan je voorstellen hoe de toestand in zo’n huisje is bij stortregen; zonder fundamenten kunnen er gemakkelijk verzakkingen optreden. Dat zie je in de film wanneer Zequiel een interview doet bij een familie wier huis aan het verzakken is. De krotten en favela's werden illegaal gebouwd op land dat de mensen zelf ingenomen hebben. Het zijn ongecontroleerde vormen van verstedelijking. Het ironische is dat de mensen met de betere inkomens in de stad zich onder in het dal bevinden en de favelabewoners letterlijk op hen neerkijken. De favelabewoners hebben vaak ook een prachtig panorama vanuit de hoogte. Veel favela-huizen in de film zijn uit stenen opgetrokken, sommige zijn zelfs van bezetting voorzien: als een bewoner er een tijdje leeft of werk vindt, kan hij/zij een beetje sparen voor beter materiaal voor het huis (er is geen huur te betalen). Als je stenen huizen ziet, dan weet je dat het een favela is die al langer bestaat. Voorzieningen zijn er aanvankelijk niet. Elektriciteitsbedrijven plaatsen slechts aansluitingen in enkele huizen; van daaruit gaan er verbindingen naar de andere huizen. Iedereen betaalt wel hetzelfde (veel te hoge) bedrag aan het elektriciteitsbedrijf. Een gemeenteraadslid van Rio de Janeiro had het plan om de twee grootste favela's Rocinha en Vidigal elk te voorzien van een drie meter hoge muur. Hij wil criminaliteit daardoor meer onder controle houden en de bossen beschermen tegen verdere bebouwing. Deze twee favela's kijken uit op de rijkste wijken en stranden van Rio. De burgemeester van Rio en Amnesty International zijn tegen de bouw van de muren gekant. Eventuele bijkomende vraag: Ben jij voor of tegen de bouw van zulke muren? Hoezo?
Radio Favela
15
Om duidelijk te maken dat het verhaal zich afspeelt tegen de hellingen van de grootstad Belo Horizonte, maakt de camera vaak een travelling, een overzichtsbeweging van links naar rechts over de stad. De camera staat op het standpunt van waaruit de bewoners van de favela een zicht hebben op ‘die andere wereld’ en filmt dus vanuit vogelperspectief..
7. Welk gevoel geeft dit? Hoe komt die 'andere wereld' hierdoor bijvoorbeeld over? Door vanuit vogelperspectief te filmen krijg je een mooi overzicht van de heuvelachtige favela met zijn steile trappen, doorgangen en nauwe straatjes vol verkopers die hun waren uitstellen. Tegelijk lijkt het wel of de favelabewoners vanuit hun gevangenis neerkijken op de meer begoede mensen uit de stad. Je zou het kunnen zien als een machtsweergave: hoewel de bewoners van de favela opgesloten lijken te zitten besef je ook meteen dat ze in dit doolhof van straatjes haast ongrijpbaar zijn. Dit geeft hun macht en maakt de 'andere wereld' heel klein.
Tijdens de razzia wordt de politie van achter gefilmd op de steile trappen; de camera neemt een uitzonderlijk laag standpunt in en filmt vanuit kikkerperspectief.
8. Welk gevoel geeft dit? Hoe komt de politie hierdoor bijvoorbeeld over? Tijdens de breakdance-sessie op het stationsplein komt de politie te paard de ‘battle’ stilleggen. De camera neemt tijdens het gesprek tussen de politie en de journalist een opmerkelijk standpunt in. Wanneer de politie van op zijn paard spreekt, staat de camera vanuit die hoge positie frontaal op de journalist gericht. Wanneer deze aan het woord is, neemt de camera een onderdanig kikkerperspectief aan. De camera wordt hier gebruikt om een machtspositie te verduidelijken: de autoriteit van de politie. Eenzelfde techniek wordt gehanteerd wanneer Jorge en Brau in het park op de trappen zitten met hun vriendinnetjes, waar ze door de politie worden weggejaagd. Ook de trappen zijn een manier om het niveauverschil te overbruggen en de machtsverhouding nog sterker te accentueren. 9. Net voor de razzia begint zie je de politie de favela binnenstormen. Hoe staat de camera dan? Wat wil de regisseur hiermee uitdrukken denk je? Hier wordt opnieuw de macht verlegd van de politie naar de bewoners van de favela. De camera filmt vanuit de lucht. Je ziet de politie als kleine mieren verdwalen, terwijl de mensen uit de favela zich haast blindelings een weg banen naar veiligere plekken. Ze staan overal op de uitkijk en verwittigen mekaar.
Radio Favela
16
Wij pikken het niet langer 10. Waarom willen Jorge en zijn vrienden kost wat kost een radiozender? Als Jorge opgepakt wordt door de politie en in de gevangenis belandt, vraagt een medegevangene hem hoe hij met de radio begonnen is. Jorge vertelt zijn verhaal, de film gaat 11 jaar terug in de tijd en voert ons mee naar 1982. Jorge zet met vrienden een radiozender op en geeft zo een stem aan zijn mede-favelados (favelabewoners): er worden oproepen gedaan om verloren huisdieren te zoeken, familieruzies bij te leggen, oplossingen te vinden voor zieke mensen, er wordt een brief voorgelezen van een gevangene, etc. Er wordt ook kritiek gegeven op de staat. Jorge beschuldigt de regering ervan veel geld uit te geven aan wapens en jobs om de criminaliteit te bestrijden. Hij zou liever zien dat tegen de criminaliteit gevochten wordt door geld te investeren in onderwijs, betere huisvesting en sociale voorzieningen. Vele kleine bekommernissen van de bewoners maken deel uit van een groter geheel van sociale en economische problemen die o.a. veroorzaakt werden door het dictatoriaal beleid in Brazilië van 1964 tot 1985. In de ogen van de blanke Brazilianen zijn racisme en onderdrukking uitgebannen sinds de afschaffing van de slavernij in 1888 en de staatsradio spiegelt alles mooi voor. (Denk aan de scène waarin Jorge – met de voetbal onder zijn arm – bij een staatszender gaat ‘piepen’ en weggestuurd wordt door een bewaker.) Na de afschaffing van de slavernij in 1888 is de toestand van de slaven nog altijd slecht. Mensen trekken naar de steden waar ze op de heuvels hun krotten bouwen. In 1920 groeit in Rio de Janeiro de eerste nederzetting uit 839 krothuisjes. Sindsdien trekken er alsmaar meer armelui naar de steden omdat het Braziliaanse binnenland veelal droog en onvruchtbaar is. Momenteel leven er zo’n 170 miljoen mensen in Brazilië waarvan 50% jonger is dan 21 jaar. 28 miljoen mensen leven er onder het bestaansminimum. Favelajongeren zien hoe hun ouders en grootouders in armoede leven. Jorge is er zich van bewust dat deze situatie eeuwen geleden ontstond. Hij hecht geen geloof aan de vooruitgang die de school hem zou kunnen bieden. Terwijl Roque wordt aangetrokken door de wereld van drugs en ‘easy money’; wast Jorge auto's. Jaarlijks vallen er in de favela's honderden doden onder jongeren tussen 12 en 22 jaar in schietgevechten (tussen drugsbendes onderling of met de politie). Jorge en zijn vrienden willen met hun radio al deze feiten in het licht brengen en tegengewicht bieden tegen de mooipraterij en de verdoezeling van de staatsradio. Op deze manier hopen zij gehoor te krijgen bij de overheid en een sociale verandering op gang te brengen. 11. Wat vind jij: bereiken ze hiermee wat ze willen bereiken? Hoezo? De film is gebaseerd op het verhaal van Radio Favela, een piraatradiozender die in 1980 werd opgericht in de sloppenwijk van de stad Belo Horizonte, Brazilië. De radio gaf de bewoners van de favela een stem om hun verhaal te vertellen en de kans om hun muziek en cultuur uit te dragen. Hoewel de radio al snel een groot succes werd, zou het 20 jaar duren vooraleer de zender een licentie kreeg. Ondertussen is Radio Favela gelauwerd door de VN voor haar campagnes tegen drugs en voor de promotie van het onderwijs. Je kan de zender ook hier beluisteren via internet: www.radiofavelafm.com.br Radio Favela
17
12. Er zijn uiteraard ook andere manier om je ongenoegen over bijvoorbeeld politiek te uiten. Het gebeurt wel eens dat uit deze manier van verzet een kunstvorm groeit. Dat zag – of beter: hoorde – je ook in de film. Weet jij over welke kunstvorm het gaat? Wat weet je er allemaal over? In West-Afrika waren er vroeger (en nog steeds) verhalenvertellers, ‘griots’ genaamd, die op het ritme van drums poëtische verhalen vertelden. Op die manier werd aan de dorpelingen hun verleden en geschiedenis verhaald. De Afrikaanse slaven die naar Amerika werden gevoerd, namen die cultuurvorm mee en hielden hem levend tot op de dag van vandaag. Bijvoorbeeld in de Afro-Amerikaanse kerken bij het bidden en gospelzingen. In het begin van de jaren zeventig vuurde een jonge New Yorkse dichter, Gil Scott Heron, samen met zijn percussionisten als een griot kritische gedichten af op de Amerikaanse regering. Net zoals Jorge wilde hij tegen het regime vechten dat verantwoordelijk is voor de ghettosituatie van de nazaten van de slaven, niet met fysiek geweld maar met woorden. Ook een jonge Jamaïcaan trekt in die jaren naar New York met zijn soundsystem: DJ Cool Herk. Hij organiseert feestjes in het ghetto (op straat of in een leeg huizenblok) en draait (met twee platenspelers) dubmuziek waar men in Jamaica op ‘toast’ (praat, rapt). De NewYorkers vinden dub, waarbij Cool de percussiestukken (de ‘break’ in het nummer) verlengt door er andere stukken muziek in te mixen, niet zo goed en hij gaat over op het draaien van disco, funk en rockmuziek. Deze mix– en praattechniek evolueert tot de hiphopmuziek, de breaks worden gebruikt om te ‘emceën’ (MC = microfoon), rappen, of er op te breakdancen. Begin jaren negentig krijgt een kritische hiphopper succes: Ice-T. Zijn nummer ‘Ya shoulda killed me last year’ (van de cd Original Gangster) levert kritiek op president Bush senior en op de Golfoorlog, waarin vooral veel arme jongens worden ingezet. Het nummer zou net zo goed in 2003 geschreven kunnen zijn. Veel hiphopmuziek verheerlijkt het gangsterleven en/of laat jongeren dromen van een luxe leventje met grote auto’s, sexy mannen en vrouwen; Roque zou zich er goed in thuis gevoeld hebben. 13. Ook Capoeira is zo'n vorm van verzet die uitgegroeid is tot kunstvorm? Google het woord eens op! Jorge’s moeder werkt hard om haar zoon naar een goede secundaire school te sturen. In de klas is hij de enige kleurling en favelabewoner. Er ontstaat een conflict met een klasgenoot wanneer er in de klas een spreekbeurt wordt gegeven over Brazilië en de afschaffing van de slavernij. Jorge reageert kwaad op de al te rooskleurige voorstelling: na de afschaffing van de slavernij hadden ex-slaven geen rechten, geen goede behuizing en geen werk. Ook hun nazaten werken nog steeds ver onder het minimumloon en worden door de politie onrechtvaardig behandeld. Van de 16de tot de 18de eeuw werden twee miljoen slaven in erbarmelijke omstandigheden vanuit de westkust van Afrika verscheept naar Brazilië. De wereldeconomie is in die tijd grotendeels gebaseerd op deze vorm van dwangarbeid. Ook de indianen, de oorspronkelijke bewoners van Brazilië, moeten slavenarbeid verrichten. In Europa ontdekken de beter gegoeden hoe lekker het is om suiker te verwerken in voedsel en drank; daarom moet er nog meer (riet)suiker geproduceerd worden. De Portugezen koloniseren Brazilië in die tijd, in, de periode van 1580 – 1640 samen met Spanje. Een groepje van 40 Radio Favela
18
slaven slaagt erin zijn meesters te overwinnen en vlucht de bergen in. Daar stichten zij de 'stad' Palmares. Er worden expedities met het leger georganiseerd tegen Palmares maar met weinig succes. De multiculturele gemeenschap in Palmares (die grotendeels uit Afrikanen, indianen en ook enkele blanken bestaat) ontwikkelt een techniek van jungleoorlog, met als specialiteit snelle bewegingen en onverwachtse aanvallen. Dit zijn de eerste vormen van de martiale kunst die ‘Capoeira’ genoemd wordt. Capoeira wordt het wapen tegen de vijand en het symbool van de vrijheid. Het leger slaagt er niet in om Palmares in te nemen maar kan wel ex-slaven gevangennemen en terugbrengen naar de plantages. Daar leren zij aan de andere slaven Capoeira. Om de ware aard van Capoeira te verhullen, wordt het verweven (gecamoufleerd) met veel elementen van zang, muziek, ritueel en dans. Capoeira maakte de slaven niet alleen fysiek, maar ook mentaal sterk. Vanuit een pure gevechtstechniek ontwikkelt Capoeira zich tot een ruimere cultuurvorm. Op 25 jaar tijd vonden er in plantages 11 opstanden plaats en in 1888 werd de slavernij afgeschaft, mede dankzij het succesvolle protest van de slaven via Capoeira. Jorge spreekt poëtische taal die Brau inspireert om te rappen: “De radiomast is een machinegeweer dat woorden als kogels afvuurt op het regime”.
14. Zijn er altijd oplossingen met woorden te bereiken of is geweld soms ook nodig volgens jou? Hoezo?
15. Ken jij een nummer uit de (pop)muziek/hiphop waarin kritiek gegeven wordt op een situatie, de politiek of een nummer dat een luxeleven beschrijft? Welk dan? Laat de jongeren een nummer meebrengen waarin kritiek gegeven wordt op de maatschappij, politiek,…. Elk kiezen zij uit hun nummer een specifiek stukje dat een duidelijke boodschap of kritiek weergeeft. Beluister met de klas de verschillende muziekfragmenten. Laat elke leerlingen zijn keuze motiveren. De rest van de klas mag hierop reflecteren.
Radio Favela
19
Leuk om weten
In de discotheek krijgt Jorge zijn eerste kans om als DJ aankondigingen te doen met een microfoon. De scène in de disco begint met een shot van dansende benen. De mensen dansen de ‘Good Foot’, genoemd naar een nummer van James Brown. In deze dans wordt tijdens één beat (tel, slag) één been in de lucht gezwaaid en voordat het de grond raakt gaat het andere been de lucht in. Deze dans evolueert tot verdere acrobatische toeren en van daaruit leidt het tot de breakdance. Zoals je in de discoscène ziet (en zoals Jorge aankondigt) staan mensen in een kring rondom de dansers die ‘hun ding’ doen. Niet alleen disco geeft inspiratie voor breakdance. In die tijd zijn de films van Bruce Lee heel erg populair en ook de kung fubewegingen worden mee in het danspatroon verweven. Zuid-Amerikaanse immigranten nemen hun cultuur mee naar de States en zo worden er ook elementen van capoeïra in verwerkt. Als breakdance uiteindelijk als cultuurvorm in Brazilië doordringt, is de cirkel rond! Wanneer de politie de radiostudio vernield heeft en Jorge verslagen wat gebroken platen bijeenraapt, hoor je muziek gespeeld met een ‘berimbau’. Dit muziekinstrument wordt gemaakt van een uitgeholde kalebas met een gat in de zijkant. De kalebas wordt aan een lange, buigzame stok bevestigd en van de top tot onderaan de stok wordt, over de vrucht heen, een draad gespannen. Die draad wordt met de vinger bespeeld zoals een gitaar of viool en met een andere stok wordt er op de snaar een ritme gespeeld. Dit is een onmisbaar instrument bij de beoefening van capoeïra. De Braziliaan Gilberto Gil is er zich van bewust dat traditionele muziek ook aangepast, veranderd en geactualiseerd kan worden. Hij ontwikkelt als zanger in 1968 een nieuwe muziekstijl Tropicana, waarin hij Anglo-Amerikaanse invloeden vermengt met Braziliaanse ritmes. Met zijn psychedelische kleding en zijn muziek wordt hij als radicaal beschouwd en hij leeft tot 1972 in ballingschap in London. In 1972 keert hij terug naar Brazilië om zich verder te wijden aan de muziek en het milieu-activisme. In 2003 wordt deze ‘coole dreadlockdrager’ verkozen tot Minister van Cultuur van Brazilië! Hij ziet zijn functies als minister en zanger niet los van elkaar. In beide werkt hij voor eenzelfde doel: het verbeteren van zijn land met haar grote sociale contrasten. Als minister wil Gil de export van de Braziliaanse film opvoeren van 30 naar 100 films per jaar! Eventuele bijkomende vraag: Welke persoon uit de muziekwereld (of – bij uitbreiding – culturele wereld) zou jij kiezen als Minister van Cultuur en waarom?
Radio Favela
20
je eigen radioprogramma 16. Vind jij dat radio hier in ons land puur entertainment moet zijn of mag het ook kritisch zijn? 17. Naar welke radioprogramma's luister jij meestal? Wat spreekt jou er in aan? 18. Als jij een radioprogramma zou hebben waarin mensen direct telefonisch konden reageren en 'live' in het programma komen: Waarover zou jij het dan met hen willen hebben? Waarom kies je voor dit ontwerp/deze onderwerpen? Hoe zou jouw programma heten? 19. Je eigen radioprogramma op internet? Surf eens naar: www.fmradio.be/new/nieuws.php?id=22307 www.nieuwsbronnen.com/klassiekemuziekradios/eigenradio1.html Je kan met de klas ook een volledig radioprogramma uitwerken en het via het centrale omroepsysteem van de school 'uitzenden' tijdens een middagpauze. Hiervoor deel je de klas op in enkele groepen: - een groepje dat instaat voor de muziekselectie - een groepje dat instaat voor de bindteksten tussen de liedjes en een presentator levert - een groepje dat een schoolnieuwsbericht in mekaar steekt en zorgt voor een nieuwslezer - een groepje dat een reclameblok bedenkt - een groepje dat instaat voor technische ondersteuning (materiaalmeesters, het afstellen van het geluid, eventueel het opnemen van de reclamespotjes op cassette of cd,…) Vergeet geen naam te bedenken voor jullie radioprogramma!
Radio Favela
21
suggestie:
Misschien kan je in de klas wat meer vertellen over hoe een klassieke radio werkt. De vier vrienden bestellen materialen om zelf hun radiozender te maken. Het belangrijkste element is de zender (transmitter). Die wordt ook telkens verborgen wanneer de politie een inval doet. De politie zoekt de zender door de golven op te sporen die door de zender worden uitgezonden. In Nederland was er in de jaren ’70 en ’80 ook een bekende illegale radio actief: Radio Veronica. De programmamakers zonden radioprogramma’s uit van op een boot in de Noordzee. De benaming piratenzender was dus heel toepasselijk voor Radio Veronica. Radiogolven kunnen enorm veel informatie (muziek, gesprekken, beelden, data) dragen en uitzenden. Er zijn veel uitvindingen die radiogolven gebruiken en die onze maatschappij totaal veranderd hebben. Eventuele bijkomende vragen: • Kan je er een paar opnoemen? • Hoe hebben deze toestellen onze maatschappij volgens jou veranderd? Voor radio heb je dus twee belangrijke elementen nodig: De zender en de ontvanger (een toestel). Een eenvoudig toestel gebaseerd op het radio-principe is de babyfoon. De zender staat in de babykamer, de ontvanger in de woonkamer bij de ouders. Een wereldwijd verspreid toestel dat zowel een transmittor als een ontvanger heeft is de GSM. Bezit je een zender met een antenne die golven in de ruimte zendt, dan heb je een radiostation. Het probleem is dat een golf geen informatie bevat. Je moet de golf zo vormen/veranderen (moduleren) dat je er informatie in kan verwerken. Er zijn drie manieren om een golf te moduleren: • Pulse modulatie (pulse = slag, ritme): je zet de golf afwisselend aan en uit. Zo worden morse-codes uitgezonden, gebaseerd op de lengte van het aan- en uitzetten van de golf. Amerika bezit over heel het land radiogecontroleerde klokken die signalen ontvangen van maar één transmitter. • Amplitude modulatie: de hoogte (de amplitude) tussen de ‘toppen’ van de golven veranderen. Zo kunnen de enorme geluidsvariaties in stemmen en muziek weergegeven worden. • Frequentie modulatie: FM radio’s en alle draadloze technologie gebruiken frequentie modulatie. Frequentie is een eigenschap van een golf: het aantal keren dat de golf op en neer beweegt. Als je een ontvanger hebt met een antenne (een radiotoestel), dan kan je radiozenders ontvangen. Denk aan de ijzeren paal op het sportveldje waar Zequiel met een draad en blikje ‘een beetje radio’ kan beluisteren. Een golf moet je je voorstellen als één lijn die golvende bewegingen omhoog en omlaag in één richting maakt. Het zou grappig zijn als golven zichtbaar zouden zijn; dan konden we rondom ons duizenden golven zien. Radio Favela
22
bibliografie en interessante links - www.souterrain.be - www.zulunation.be - www.citymined.org - www.lezarts-urbains.be - www.fmradio.be/new/nieuws.php?id=22307 - www.nieuwsbronnen.com/klassiekemuziekradios/eigenradio1.html - Open Doek vzw Warandestraat 42 • 2300 Turnhout • 014 41 94 94
[email protected] • www.opendoek.be - Het Vlaams Centrum voor Kinder- en Jeugdfilm Jekino Paleizenstraat 112 • 1030 Brussel • 02 242 54 09
[email protected] • www.jekino.be - Lessen in het donker vzw Sint-Jakobsstraat 36 • 8000 Brugge • 050 34 91 93
[email protected] • www.lesseninhetdonker.be
Dit dossier is een productie van Open Doek, Jekino en Lessen in het donker, met steun van de Warande, Stad Turnhout, Prov. Antwerpen, Prov. Limburg, DGOS en de Vlaamse Gemeenschap.
Radio Favela
23
