De a r c h i t e c t e n g r o e p S u p e r s t u d i o is o p g e r i c h t in 1966 te Florence, halverwege ere jaren zeventig is zij langzaam uTteen gevallen. De leden waren: A d o l f o Natalini C r i s t i a n o T o r a l d o di Francia Roberta M a g r i s Piero Frassinelli Alessandro Magris
Radicale Architectuur
' A l s de d a a d b e e l d wordt e n het b e e l d wordt e r v a r i n g - e e n s e n s u e l e e r v a r i n g of e e n d o d e l i j k e e r v a r i n g ; als het o b j e c t s t a d wordt en de s t a d b e e l d , en het b e e l d wordt e e n o p e e n v o l g i n g v a n s e n s i t i e v e e r v a r i n g e n , a a n e e n g e s c h a k e l d tot e e n b o e k v ol h e r i n n e r i n g e n en het b o e k ligt in m i j n h a n d e n als n i e u w o b j e c t en wordt w e e r s t a d . . .'
Juliette Bekkering
Architectuur en Utopie in het werk van
Superstudio
Eindeloze rasters d i e zich rond de w e r e l d b a n e n , a p o c a l y p t i s c h e l e e g t e t e g e n de a c h t e r g r o n d v a n w o e s t e l a n d s c h a p p e n ; e e n k l e i n m e i s j e t u s s e n de reste n v a n w a t m i s s c h i e n e e n s e e n w o n i n g w a s . . . D e t e k e n i n g e n en p r o j e c t e n v a n S u p e r s t u d i o o e f e n e n e e n v r e e m d e a a n t r e k k i n g s k r a c h t uit, e e n a a n t r e k k i n g s k r a c h t die r e d e n g e n o e g is o m het w e r k a a n e e n nader o n d e r z o e k t e o n d e r w e r p e n .
In de jaren z e s t i g, de t i j d w a a r i n het verzet t e g e n de w e d e r o p b o u w periode een h o o g t e p u n t b e r e i k t , o n t s t a a t aan de F l o r e n t i j n s e u n i v e r s i t e i t de a r c h i t e c t e n g r o e p S u p e r s t u d i o . 1 Deze g r o e p m a a k t o n d e r d e e l uit van een brede p r o t e s t b e w e g i n g die het g e l o of in de c e n t r a l e b e t e k e n i s van het vak als s l e u t e l tot a l g e m e e n m a a t s c h a p p e lijk welzijn, zoals d a t w e r d g e p r o p a g e e r d in de w e d e r o p b o u w p e r i o d e door de a r c h i t e c t e n van de M o d e r n e B e w e g i n g , ter d i s c u s s i e stelt. De e u f o r i e van de w e d e r o p b o u w is o m g e s l a g e n in een g r o e i e n d e t e l e u r s t e l l i n g . Naar a a n l e i d i n g van de g e s i g n a l e e r d e d i s c r e p a n t i e t u s s e n de i d e o l o g i e ë n van de m o d e r n e n en de r e a l i t e i t van de g e b o u w d e o m g e v i n g w o r d t de vraag g e s t e l d of het vak nog e n i g e m a a t s c h a p p e l i j k e r e l e v a n t i e heeft. D i t o n g e l o o f in de k r a c h t van de a r c h i t e c t u u r s p i t s t zich niet zozeer t o e op het beeld van de a r c h i t e c t u u r , maar veeleer op de vraag w a t de invloed van het vak kan zijn naast alle a n d e r e m a a t s c h a p p e l i j k e f a c t o r e n die de v o r m van de g e b o u w d e o m g e v i n g b e p a l e n . De m a a t s c h a p p e l i j k e c o n s t e l l a t i e is d u s d a n i g v e r a n d e r d da t de a r c h i t e c t een v e r d w a a l d e g i d s in het d o o l h o f van de g e b o u w d e r e a l i t e i t is g e w o r d e n . De g l a n s van de m o d e r n i s t i s c h e i d e o l o g i e is v e r w o r d e n tot een dof s c h i j n s e l dat s l e c h t s het p r o b l e e m van a r c h i t e c t o n i s c h v o c a b u l a i r e b e s c h i j n t . De i n t e n t i e s w a a r m e e de M o d e r n e B e w e g i n g b e g o n h e b b e n hun k r a c h t verloren. Of, zoals S c h n a i d t het u i t d r u k t :
Toen de pioniers
van de moderne
zij (...) dat de architectuur moeten
zijn. In plaats
bevoorrechten
wensten
instincten
functionele
in de stedelijke
neergang
die zich hun theorieën
veranderde
conglomeratie
levenswaardige
wilde bijdragen,
met de
dachten
onmiddellijk
en gestrengheid
architectuur, omgeving
veranderde
van de menselijke
met winstgevendheid.
in de minimumwoning,
toe-
van geld. (...) De
de Cité
Radieuse
van lijn in armoede
die door de schepping aan de bevrijding
in een reusachtige
gemeenschap.
commerciële
maakte aan haar doel, het verdienen
vorm. (...) De moderne nieuwe
gehouden
werd al gauw identiek woning
waren,
zij te voldoen aan de eisen van de
van de bourgeoisie
Doelmatigheid
nog jong
van het volk en voor het volk' zou
van zich aan te passen aan de smaak van de enkele
(...) Maar zij hadden geen rekening ëigende en dienstbaar
architectuur
een 'kunst
van de
onderneming
van
van een mensheid voor de
habitat.'
K e n n e t h F r a m p t o n , Modern Architecture, a critical history, Londen, T h a m e s a n d H u d s o n , 1985 ( o o r s p r . 1980), p. 287. Ned. vert. Moderne architectuur. Een kritische geschiedenis, Nijmegen, S U N , 1988, pp. 353-354.
De m e n s h e i d w a s t e r e c h t g e k o m e n in de o n o m k e e r b a r e s p i r a a l van
de c o n s u m p t i e m a a t s c h a p p i j : p r o d u c e r e n , c o n s u m e r e n , w e g w e r p e n . T e g e n deze a c h t e r g r o n d o n t w i k k e l e n v e r s c h i l l e n d e g r o e p e r i n g e n en a r c h i t e c t e n in Italië en E n g e l a n d , zoals S u p e r s t u d i o , A r c h i g r a m , A r c h i z o o m , UFO, 9999, B u c k m i n s t e r Fuller en C e d r i c Price, een a a n t a l u t o p i s c h e s t a d s - en s a m e n l e v i n g s m o d e l l e n die de v e r l o r e n g e g a n e b e t e k e n i s van de a r c h i t e c t u u r van i n h o u d z o u d e n k u n n e n voorzien. E n g e l s t a l i g e g r o e p e r i n g e n , zoals A r c h i g r a m , zoeken de n i e u w e b e t e k e n i s van a r c h i t e c t u u r h o o f d z a k e l i jk in vrijhei d en f l e x i b i l i t e i t . In hun u t o p i s c h e s t a d s o n t w e r p e n , zoals de P l u g - i n City, w o r d t d i t vooral v e r t a a l d in een b o u w t e c h n i s c h e vrijheid , die g e b a s e e r d w o r d t op een mystificatie
van de t e c h n o l o g i s c h e o n t w i k k e l i n g e n in de r u i m t e v a a r t .
V r i j h e i d en d e m o c r a t i e w o r d e n g e k o p p e l d aan b e w e g i n g , van g e b o u wen, van de steden en van de b e w o n e r s . H e t f l e x i b e l e r a s t e r w o r d t ingezet
als t e g e n p o o l van de c e n t r a l i s t i s c h e r a d i a a l s t e d e n m e t hun
expliciete formele hiërarchie. Het neutrale grid geeft vorm aan het idee van de vrijheid van de bewoner. De o n t w e r p e n van A r c h i g r a m zijn te b e s c h o u w e n als een letterlijke v e r t a l i ng van sociaal-econom i s c h e patronen in c o n s t r u c t i e v e rasters. Het g e b o u w (of de stad) is het frame waarin elke gewenste vorm g e p l a a t s t kan worden. Het gebruik en de v e r s c h i j n i n g s v o r m zullen afhangen van de veronderstelde c r e a t i v i t e i t van de gebruiker of bewoner. De projecten van A r c h i g r a m keren zich af van de werkelijkheid; het o n t w e r p als project op zich word t tot vorm. Daarbij worden geraffineerde p r e s e n t a t i e t e c h n i e k e n ingezet, o n t l e e nd aan de wereld van de reclame. De in de o n t w e r p e n g e b r u i k te t e c h n o l o g i e ë n reiken voorbij de grenzen van de realiteit. De m y s t i f i c a t ie en extrapolatie van de techniek werken als een onheilspellend icoon voor de c u l t u r e l e c o n d i t i e van de geïndustrialiseerd e mens, of, zoals Pehnt dit onder woorden brengt; De utopieën van de Engelse Archigram-groep en de Japanse Metabolisten doen vermoeden dat de reis die de bewoner van Plug-in City in zijn capsule onderneemt teneinde zijn huis op een andere plaats in een gelijke structuur te laten monteren, zich niet onderscheidt van de mislukte vakantie van de toerist, die zich van zijn appartement in de betonmassa van Berlijn-Britz verplaatst naar de betonmassa van Heiligenhafen: dezelfde ellende hier als daar. W o l f g a n g Pehnt, Der Anfang der
Bescheidenheit,
M ü n c h e n , P r e s t e l - V e r l a g , 1983, p. 158.
Tegenover A r c h i g r a m s pandemoniu m van techniek in b e w e g i ng stelt S u p e r s t u d i o de leegte, het onbeschreven vlak van de a n t i - a r c h i t e c t o nische utopie. De kritiek op de modernen leidt bij S u p e r s t u d i o en andere Italiaanse a r c h i t e c t e n g r o e p e n tot een zoektocht naar motieven buiten de a r c h i t e c t u u r , in de perifere gebieden van het vakgebied, grenzend aan design, kunst, landschapskunst, film en literatuur, in de hoop dat deze de a r c h i t e c t u u r een n i e u w e betekenis kunnen verlenen. Daarbij werkt pop-art als katalysator. Het gebruik van de iconografie van de pop-art in de a r c h i t e c t u u r en het design opent de mogelijkheid om een nieuw universum aan vormen en beelden te ontwikkelen. De pop-art als kunst van onbevooroordeeldheid, v e r n i e u w i n g en f a n t a s i e zou de a r c h i t e c t u u r bevrijden van haar loodzware last als moreel ijkpunt van de moderne c u l t u u r . Paola Navone Architettura
'radicale',
Documenti
di Casabella,
S e g r a t e 1974, pp. 7-24.
De p o p - c u l t u u r zou in haar provocerende h o u d i n g een n i e u w e 'supera r c h i t e c t u u r ' kunnen vormen. De nieuwe ' s u p e r - a r c h i t e c t u u r ' is de a r c h i t e c t u u r van de super-produktie, de s u p e r - c o n s u m p t i e : superbenzine, supermarkt, superman. Deze i r o n i s c h e h o u d i ng van d e m y s t i f i c a t ie van de a r c h i t e c t u u r draagt nog de intentie in zich om met de a r c h i t e c t u u r en het beeld de wereld te kunnen veranderen. Na 1968 verandert deze intentie. Het is de bedoeling van S u p e r s t u d i o te f u n c t i o n e r e n als een soort stoorzender in de bestaande a r c h i t e c t u u r w e r e l d, 'stoor'projecten te maken in de vorm van object- of p a p i e r a r c h i t e c t u u r . De a r c h i t e c t die nog steeds de concrete g e b o u w d e vorm centraal stelt word t van zijn sokkel gehaald door de a r c h i t e c t u u r als een p o ë t i s c h e en intellectuele daad te b e s c h o u w e n met het papieren plan als doel. In de koppeling van verschillende vakgebieden zoals film, kunst, muziek en l i t e r a t u u r met de a r c h i t e c t u u r word t een t o t a a l v i s ie op de samenleving geformuleerd. Natalini hierover in 1977:
en B r u n o O r l a n d o n i ,
Toen er projecten,
beelden en teksten geproduceerd
'radicale architectuur'
werden van de
bestond de Radicale Architectuur
etiket echter bestaat, bestaat de radicale architectuur niet de zoveelste beweging welbepaald karakter, houdingen.
Lara
nog niet. Nu dit niet meer. Het is
of school geweest met een homogeen en
maar het was een serie situaties,
intenties
V i n c a M a s i n i , ' T o p o l o g i a e M o r f o g e n e s i ' , La Biennale
en
di Venezia 1978, p. 35.
Zowel de projecten van een andere Italiaanse groep, A r c h i z o o m ( N o - S t o p City), als die van S u p e r s t u d i o construeren een formele ordening die de totale stedelijke context beslaat. Typerend voor het werk van S u p e r s t u d i o is dat via een globale aanpak de metafoor als operatief middel wordt geïntroduceerd. Deze metafoor staat voor een mogelijke ordening van de sociale verhoudingen en g e d r a g s c o d e s van een t o e k o m s t i g e samenleving. Zoals Tafuri stelt in zijn boek Modern Architecture heeft het werk van S u p e r s t u d i o overeenkomsten met u t o p i s c h e projecten van Bruno Taut. M a n f r e d o T a f u r i en F r a n c e s c o Dal Co, Modern Architecture, New York, Harry N. A b r a m s , 1979, p. 383.
Dit werk o n t s t o n d in de jaren t w i n t i g , toen de a r c h i t e c t e n door de recessie na de Eerste Wereldoorlog zo goed als brodeloos waren, maar er t e g e l i j k e r t i j d grote sociale veranderingen in de lucht hingen. Dit leidde tot het o n t s t a a n van u t o p i s c h e plannen. Taut o n t w i e r p een aantal 'ideale' samenlevingen van ' F a n t a s t i s c h en Glaspalaste,
Bruno Taut, 'Die Grosse Blume'
Kristallburgen und Funkelsterne', onder andere gepubliceerd in Die Auflösung der Stadte (1920) met daarin opgenomen 'Die Grosse Blume'. In deze m a a t s c h a p p i j zou de mens niet meer verplicht zijn om geestdodende arbeid te verrichten, het begrip bezit zou zijn verdwenen, evenals het huwelijk. Het leven zou zijn gebaseerd op oeroude wijsheden en de mens zou ongekleed door de wereld dwalen. Die Grosse Blume is g e d a c ht in de vorm van een f a l l us en een rozet. De rozet bestaat uit lenzen en spiegels die het zonlicht omzetten in energie, de fallus is een lichttoren. A l l e utopieën van Taut worden gekenmerkt door kristal-, ster- of bloemvormen. De buitenwereld wordt afgesloten, de v r u c h t kan groeien, rijpen, uitkristalliseren om een kern. De schil dekt het lege midden af, o m a r m t het. In de kern ligt de waarde, het verborgene of mystieke, de drijfkracht van het ontwerp. De kern f u n c t i o n e e r t als alziend oog, reflecteert de kosmos of het grotere geheel, maar tevens is dit het punt waar de beslotenheid opgeheven wordt en het verband gelegd word t met de omgevin g die juist door de schaal wordt buitengesloten . In een ander boek met u t o p i s c h e schetsen , Alpine Architektur, verbeeldde Taut de absolute natuur. Model hiervoor lijkt de kunstenaarskolonie Mont e Verita te staan. Op deze berg in Noord-ltalië o n t m o e t t e n kunstenaars uit Noord-Europa elkaar en poogden een modelsamenleving te vormen, zonder taboes, zonder belemmeringen, zonder d w a n g , waar o n t p l o o i i n g, gelijkheid en vrijheid centraal stonden. Het t e r r e in waar de diverse w o n i n g e n en velden lagen, was door een palissade h e r m e t i s c h van de buitenwereld afgesloten. Monte Verita was een kunstwerk, geen materieel kunstwerk maar een samenlevingskunstwerk: een kunstwerk als daad. Dit beeld van een afgesloten universum in een b e r g l a n d s c h a p is zichtbaa r in de tekeningen van Taut, met het natuurgeweld van de A l p e n k e t e n , de s t u w e n d e krachten van de ijsbrokken van de gletsjer s en de flonkering en s c h i t t e r i n g van de e e u w i g e sneeuw. De tekeningen zijn wellicht geïnspireerd op de literatuur van Scheerbart, die in zijn visionaire novellen een g l a s a r c h i t e c t u u r beschreef die de gehele aardbol zou t r a n s f o r m e r en tot een groot kunstwerk. De belangrijkste i n s p i r a t i e b r o n lijkt echter N i e t z s c h e s Also sprach Zarathustra, waarbij Taut Z a r a t h u s t r a volgt op zijn weg o m h o o g naar de top van de berg. De A l p i n e A r c h i t e k t u r is niet alleen de bekroning van de M o n t e Rosa met glaspaleizen, maar moet vooral gezien worden als een eindeloze reeks lichtende glaskronen in de brandin g van de ongetemde natuur. In principe was het project eindeloos uit te breiden. A r c h i t e c t u u r en natuur worden u i t g e w e r kt als t w e e tegengestelde polen; het glas staat voor het lichte, geïnspireerde, zuivere denken, de kristallijne vormen symbolisere n a p o l l i n i s c he helderheid, terwijl de natuur een zinnebeeld is voor de losbandige, d i o n y s i s c h e krachten. In de begeleidende teksten veroordeelt T a u t het f u n c t i o n a lisme en de techniek. Naar zijn mening moet het ' n u t t i g e ' alleen maar f u n c t i o n e r e n en zo weinig mogelijk z i c h t b a ar zijn. De g l a s s t r u c t u r e n moeten alleen s c h o o n h e i d uitstrale n en een o n t p l o o i i n g voor de geest zijn zonder een bepaald doel te dienen. lain Boyd W h y t e , Bruno
Taut, Baumeister
Welt, S t u t t g a r t , V e r l a g G e r d Hatje, 1981, pp. 54-64.
De tegenstelling t u s s e n de tomeloze wildernis en de zuivere en onbegrensde g e b o u w d e vorm is een thema dat ook centraal staat in
einer
neuen
Bruno
Taut, 'Alpine Architektur',
p. 15
de projecten van S u p e r s t u d i o. De m e s s c h e r p e glazen r a s t e r s t r u c t u u r die in het project II M o n u m e n t o C o n t i n u o van S u p e r s t u d i o de wereld doorsnijdt, parafraseert de grens t u s s e n de absolute, laatste a r c h i t e c t u u r , de a r c h i t e c t u u r in de vorm van het monument, en haar tegenpool, de wildernis. Hoewel het sociaal-morele programma van Taut in de o n t w e r p e n van S u p e r s t u d i o o n t b r e e kt - immers, S u p e r s t u d i o heeft het geloof dat a r c h i t e c t u u r de m a a t s c h a p p i j kan veranderen opgegeven - wordt wel getracht het verband t u s s e n a r c h i t e c t u u r en m a a t s c h a p p ij o p n i e u w te definiëren, echter zonder een ideale t o e k o m s t voor te spiegelen. In het project Vita, Educazione, Cerimonia, A m o r e , M o r t e worden verschillende thema's die het menselijk leven vormgeven en bepalen als u i t g a n g s p u n t genomen voor een p o ë t i s c h project. Elk thema is uitgewerk t in verschillende delen. Het eerste deel bestaat uit de v o r m i n g van een archief, o p g e b o u w d uit een beeldenserie en fiches met verschillende rituelen uit diverse culturen. Het t w e e d e onderdeel bestaat uit een verhaal, dat een ritueel van een bepaald fiche uitvergroot tot het ' u l t i e m e verhaal'. Dit verhaal w o r dt bewerkt tot een nieuw a r c h i t e c t o n i s c h verhaal, dat uiteindelijk r e s u l t e e r t in een a r c h i t e c t o n i s c h project dat f u n c t i o n e e r t als de choreografie van het 'ultiem e verhaal'. In de o p v a t t i n g van S u p e r s t u d i o worden juist de elementen die in de t i t e l worden genoemd (Leven, Educatie, Ceremonie, Liefde en Dood) door de bestaande a r c h i t e c t u u r buitengesloten . Mogelijkerwij s kan door het herdefiniëren van deze primaire beweegredenen van de mensheid een nieuw verband gelegd worden t u s s e n de a r c h i t e c t u u r en het leven zelf. Daarbij wordt een wapen gezocht tegen het geïnstitutionaliseerd c o n f o r m i s m e : dit wordt gevonden in de kritiek en komt tot uitdrukking in i r o n i s c he projecten, gebaseerd op a b s u r d i s t i s c h e v o o r u i t g a n g s s c e n a r i o ' s . P i e t r o D e r o s s i , ' R i c o r d i r a d i c a l i ' , Ottagono 99 (1991), pp. 89-117. Hierin staat de d o o r d r i n g i n g van de beeldende kunst, de l a n d s c h a p s kunst en de performance in de a r c h i t e c t u u r centraal. Niet zozeer de a r c h i t e c t o n i s c h e objecten, als wel de emoties, de betekenissen, de herinneringen, de archetypen worden vormgegeven. Het project beweegt zich in het g r e n s g e b i ed t u s s e n het bewustzijn en het onderbewustzijn. Het project (object) w o r dt c o n c e pt (geestelijk project). In een t i j d dat het beeld van de a r c h i t e c t u u r en de betekenissen die zij zou moeten dragen ter d i s c u s s i e gesteld worden, opereert S u p e r s t u d i o met een guerilla-tactiek, met een bombardement van beelden die veeleer a s s o c i a t i e s oproepen dan dat zij een daadwerkelijk beeld geven van de a r c h i t e c t u u r , die immers min of meer gereduceerd is tot het niets. De teksten bij het project zijn dan ook van grool belang en hebben meer dan een b e s c h r i j v i n g van de a r c h i t e c t u u r of van een ideale m a a t s c h a p p ij het karakter van f i l m s c e n a r i o ' s . Verder is het gebruik van de collage als p r e s e n t a t i e t e c h n i e k opvallend. De collage heeft als e i g e n s c h a p dat verschillende a f b e e l d i n g e n buiten hun reële verband om aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Door bepaalde bekende beelden te gebruiken die ieder hun eigen context en betekenis hebben, kan een s c a l a aan a s s o c i a t i e s opgeroepen worden, kunnen verbanden worden gelegd die buiten de realiteit staan. De beelden zijn losgesnede n uit hun context en lijken te gaan zweven door de eindeloze ruimte van de tekening. Daarbij verhevigen
de kleurcontrasten in de tekeningen de t e g e n s t e l l i ng t u s s e n object en landschap. Glimmende stalen massa's, zwart e vlakken, g i g a n t ische glazen hulzen als grote blokken ijs steken af tegen een kleurrijk maar troosteloos l a n d s c h a p als verbeelding van de absolute wildernis. Ook in het project Le Dodici Citta Ideali (Twaalf Ideale Steden) is het verband met de u t o p i s c h e scenario's van Taut zichtbaar. De steden die g e s c h e t s t worden bestaan zonder herinnering, zonder verleden of geboorte. De o n t s t a a n s v o r m is mystiek geworden. De stad legt zich op aan haar bewoner. De bewoner ondergaat de stad, die veeleer een o r g a n i s m e dan een g e b o u w d e vorm is. Deze organismen hebben allemaal de e i g e n s c h a p dat zij de
Vita Educazione Cerimonia Amore Morte, 'Educazione', collage
bewoners bepaalde lusten, gevoelens en sensaties verschaffen waardoor de noodzaak voor de bewoner om deze op een eigen
manier vorm te geven, verdwijnt. Hiermee verdwijn t tevens elke vorm van rebellie of drang naar het onderzoeken van haar oorsprong. Met di t beeld van de stad als dier, als o r g a n i s m e dat een samenleving zou kunnen bedwelmen, sluit S u p e r s t u d i o aan bij thema's uit de science-fiction. Het b e s t a a n s r e c ht van deze en daarmee van onze steden wordt ter d i s c u s s i e gesteld. De gedachte dat een maatschappij in haar ultieme vorm gerepresenteerd kan worden in a r c h i t e c t u u r , waarbij de a r c h i t e c t u u r verwordt tot een systeem, maakt de cyclus rond. De steden kenmerken zich doordat er, in t e g e n s t e l l i ng tot de utopische steden van Bruno Taut, geen beeld meer is. Het project werpt zich veeleer op als een mentale gedachtenrei s door een systeem. De daad van de bewoners staat centraal, de aaneenrijg i n g van daden maakt de steden tot organismen.
In al deze projecten word t gebruik gemaakt van de middelen van de film: er word t ons een virtueel wereldbeeld voorgetoverd waarbij een bombardement van de zinnen een k o r t s l u i t i n g in het rationele intellect bewerkstelligt. De koppeling t u s s e n de middelen van de film en de a r c h i t e c t u u r is niet een fenomeen dat in de jaren zestig voor het eerst naar boven komt. Reeds in de jaren t w i n t i g was dit medium door verschillende a r c h i t e c t e n , onder wie Taut, opgepakt als een mogelijkheid om de utopie van een vrije maatschappij vorm te geven. De film werd ingezet als representatiemiddel voor een mogelijke a r c h i t e c t u u r , die op haar beurt weer de representatie was van een u t o p i s c h e samenleving die als een groot kunstwerk de aardbol zou gaan bestrijken. De scenario's werden als middel gebruikt, niet als doel. S u p e r s t u d i o werkt in haar projecten met een s c a l a aan mogelijke g e b e u r t e n i s s e n , die als verschillende lagen over elkaar heen geplaatst konden worden. De koppeling van deze s i t u a t i e s roept een s u r r e a l i s t i s c h e sfeer op. De a c h t e r g r o nd w a a r t e g en deze g e b e u r t e nissen plaatsvinden is niet het scenario maar, als op de f i l m s e t , het frame, waarin de g e b e u r t e n i s in al haar a b s u r d i t e i t getoond kan worden. De g i g a n t i s c h e leegte waari n zij plaatsvinden, zorgt ervoor dat de rituelen en ceremonies zo puur en zuiver mogelijk verbeeld kunnen worden; elke zandkorrel op de vlakte word t geladen met betekenis. De o n t w e r p a c t i v i t e i t e n van de a r c h i t e c t worden door S u p e r s t u d i o opgevat als een methode om poëzie en i r r a t i o n a l i t e i t te introduceren in het dagelijks leven om zo de vicieuze cirkel van de c o n s u m p t i e te doorbreken en de grauwe alledaagsheid te ontvluchten . Het utopische karakter van het werk levert c o m m e n t a a r op o n t w i k k e l i n g e n in de maatschappi j en de rol van de a r c h i t e c t u u r daarin. De t o t a l i t a i re kanten van de planning en sturing, met als t r a g i s c h h o o g t e p u n t de totale c o n d i t i o n e r i n g van het vermaak, de erosie van de a r c h i t e c t u u r tot een t e c h n o l o g i s c h e huls die k u n s t m a t i g e prikkels levert in plaats van ruimte, maat en materiaal te bepalen, dat zijn o n t w i k k e l i n g e n die door het werk van S u p e r s t u d i o worden blootgelegd. Het u t o p i s c he project werkt veel eerder als metafoor dan als werkelijke a f b e e l d i n g van een g e b o u w d e omgeving. Met beeldende middelen word t gepoogd structurele maatschappelijk e o n t w i k k e l i n g en te doordenken door ze voor te stellen, op te lossen in de poëzie, in objecten, in g e b e u r t e n i s s e n , in verhalen, in g e d r a g s s c h e m a ' s . Het belangrijkste is om telkens onze aanwezigheid te bevestigen, om continu sporen na te laten, het belangrijkste is 'er zijn'. Z i e N a v o n e en O r i a n d o n i , a.w., p. 29.
Het feit dat de o n t w e r p en van S u p e r s t u d i o bedoeld zijn als een commentaar op een o n t w i k k e l i n g binnen de a r c h i t e c t u u r , en hiermee op i r o n i s c h e wijze een a n t w o o r d proberen te geven op de verarmingen van de beelden, maakt deze ongrijpbaar. Met haar o n t w e r p en heeft S u p e r s t u d i o het aura van de a r c h i t e c t als a m b a c h t s m a n en wereldverbeteraar ter d i s c u s s i e gesteld. Dit deed zij door een nieuwe dimensie toe te voegen, door het o n t w e r p als intellectuele daad en de a r c h i t e c t als kunstenaar op te vatten en het domein van een provocerende, radicale a r c h i t e c t u u r open te leggen.
Vita Educazione
Cerimonia
Amore Morte,
filmscript
V i t a , Educazione, Cerimonia, Amore, Morte M o r t e 4. Een d i d a c t i s c h project Toen we de stad verlaten hadden, strekte een immense open ruimte zich voor ons uit, geplaveid en ingedeeld in grote vierkante vlakken met smalle zwarte voegen. Dit plein strekte zich uit tot waar het oog reikte. De grenzen waren vaag te onderscheiden of, beter gezegd, daar waar aan een zijde hoge vegetatie begon, aan de andere zijde de heuvelruggen en aan de overige twee zijden de eerste bebouwingen van de periferie zich aftekenden kon men de grenzen vermoeden. De kleur van het plaveisel was egaal grijs, en werd alleen hier en daar doorbroken door plassen die ontstaan waren door de regenbuien van de voorafgaande nacht. Het oppervlak was perfect vlak en men kon vermoeden dat de vakken georiënteerd waren naar de kardinaalpunten. Een klein koperen plaatje op de kruising van twee voegen, ongeveer midden op de vlakte, droeg als inscriptie de astronomische coördinaten van het punt. In een van de lijnen die van zuid naar noord liep, zat een kleine stalen rail. Een identieke rail lag in een van de voegen die van oost naar west liep. Op de kruising van deze twee lijnen, (waarschijnlijk de fysieke representatie van de hoogte- en breedtegraad die door dat punt liepen) verrees een neoklassiek gebouw, vreemd en verloren in deze carthesiaanse woestijn. Dit gebouw, perfect in al zijn details, was geheel uitgevoerd in marmergruis vermengd met cement, zodanig dat het een kopie leek van een ander, veel ouder gebouw dat wellicht verdwenen was, of het model van een ander gebouw dat nog gebouwd moest worden. Het oude kerkhof lag in de buurt van deze open ruimte: alle architectonische constructies waren nog intact, maar de bodem was bedekt met een egaal groen grastapijt. Ik vermoed dat hetzelfde is gebeurd met alle andere kerkhoven, de monumentale kerkhoven en de kleine plattelandskerkhoven. Zij bleven, als de kerkhoven van de kerkhoven, bevroren in de herinnering, op de eeuwige groene weide als in het mirakel van de Campo van Pisa.
geleken, bleken toen ik naderbij gekomen was elementen te zijn van een kunststeen dat leek op graniet, ongeveer vier voet breed en lager gelegen dan het plaveisel, licht schuin aflopend, waardoor het regenwater hier verzameld kon worden en geleid kon worden naar openingen die bedekt waren met bronzen roosters. Elk vierkant element bleek, als je oplettend naar de grond keek, licht pyramidisch van vorm te zijn, zodat het water afgevoerd kon worden, en dit detail, dat eerst onopgemerkt was gebleven, zorgde voor een lichte optische golving in het vlakke oppervlak. Het materiaal had een perfect glad oppervlak, noch mat noch spiegelend. Het was onmogelijk te zien of dit het resultaat was van slijtage door oneindig veel voorbijgangers of door het gebruik van machines. Er waren geen sporen zichtbaar van een vervlogen tijd; er was geen referentie naar stijl of tijd; er waren geen zichtbare sporen van slijtage door atmosferische invloeden. Het gras had nergens een opening gevonden om wortel te kunnen schieten: noch zaden noch bladeren, aangewaaid door de wind, konden zich hechten aan dat onmogelijke oppervlak. Er waren geen vogels of in sekten. Heel in de verte, waar de geplaveide vlakte de ongerepte natuur raakte, kon men zien hoe de lijnen abrupt eindigden tegen rotsen, gras en bomen, alsof het in vierkanten opgedeelde vlakke oppervlak onveranderd doorliep onder de vegetatie. Eenmaal aangekomen bij het gebouw, bleek het geen bijzondere karakteristieken te hebben. Een nauwkeurige bestudering kon misschien de wens van de bouwers om het neutraal te doen overkomen onthullen. Het gebrek aan originaliteit was ongetwijfeld opzet, of misschien was het het stilzetten van de tijd, dat gevoeld kon worden in deze eindeloze ruimte, die de aandacht afleidde van een gedetailleerde inspectie... Een aantal mensen in de deuropening stond aandachtig een paar kleine apparaatjes te controleren, die een technicus hun overhandigde zodra ze buiten kwamen. Toen ik naderbij kwam, kon ik een van de apparaatjes van dichtbij zien. De vorm en oppervlaktestructuur waren ontegenzeggelijk modern, maar niet bijzonder aantrekkelijk. De kleur was egaal donkergroen.
Aan mijn rechterkant kon ik een groep normaal geklede mensen zien naderen, lopend over het plaveisel naar het gebouw. Hun manier van lopen was absoluut niet als in een processie, of plechtig; ze Hepen gewoon, ze probeerden alleen over de sleuven heen te stappen en de plassen te vermijden. Ze gebruikten een van de sleuven om in een rechte lijn naar het roodachtig korrelige gebouw te lopen. Toen ik me naar hen keerde, dacht ik dat ik een paar figuren in de deuropening zag staan en ik liep op hen toe.
Ik vroeg hun waar deze apparaatjes voor dienden en hoe ze werkten. Ik kreeg als antwoord dat het 'Herinneringscapsules' waren en dat het persoonlijke terminals waren van een uitgebreid elektronisch brein. In dit brein waren alle herinneringen opgeslagen van al diegenen die overleden en naar dit gebouw gebracht waren. Op dat moment begreep ik plotseling de betekenis van bepaalde grote pakken, geometrische pakken en bepaalde mensfiguren, waarvan ik eerst gedacht had dat ze gedragen werden over de gigantische vlakte.
Naarmate ik verder liep over het vierkante plaveisel, vormden de rechte sleuven wisselende perspectivische patronen die vervaagden in de verte. De verbindingen tussen de verschillende elementen waren zeer zorgvuldig uitgevoerd, maar dat wat vanuit de verte zwarte lijnen hadden
Een idee van de dood begon zich te verbinden met het absolute beeld van de geometrische leegte die ik net doorkruist had. Plotseling vielen architectuur en dood samen. De perfecte orde en symmetrie, de onverschilligheid voor tijd en mens kregen een verklaring. De persoon die me net
Vita Educazione
Cerimonia
Amore Morte,
'Morte',
fiches met
begrafenisrituelen
Vita Educazione Cerimonia Amore Morte, 'Morte', cottage
II Monumento Continuo, Rockefeller Centre (uit de serie van de stad) II Monumento Continuo, canyon en rotskust (uit de serie van de natuur)
II Monumento Continuo, New York (uit de serie van de stad)
uitleg gegeven had over de herinneringscapsules, reikte me een grijs boekje aan waarin een aantal diagrammen en inscripties stond. Hij zei dat hij het niet nodig had en dat hij sowieso aan andere exemplaren kon komen. Dit was het boekje.' II M o n u m e n t o C o n t i n u o Het ontwerp voor het continu e monument is eerder een manifest dan een daadwerkelijke architectuur. In een situati e waarin de architectuur het enige middel is om op aarde de kosmische orde weer te geven, wordt zij ingezet in de vorm van een oneindig biok dat als een lint over de gehele aarde loopt. Hierbij wordt zij de verbeelding van de c a p a c i t e i t van de mensheid om rationeel te kunnen opereren. Een architectuur als een enkele daad die in staat is te verklaren waarom er ooit monumenten zijn verrezen, uitdrukking van het geloof in een toekomst waarin de a r c h i t e c t u u r haar betekenis zal herwinnen als enige uiting van c u l t u u r tegenover de natuur. Het monument als knoop v o o r a l l e relaties tussen heiligdom, utilitarisme en technologie. Het blok als eerste en laatste daad in de geschiedenis van de a r c h i t e c t u u r . De architectuur als gesloten object dat alleen naar zichzelf refereert. 2 Le Dodici C i t t a Ideali Le Dodici Cittó Ideali is een serie f a n t a s t i s c h e , science-fiction-, horror-vertellingen: een voorbode voor de angsten die de t r o u w e planners van de stad te wachten staan. De visie op Twaalf Ideale Steden (plus één) als het ultieme doel van 20.000 jaar bloed, zweet en tranen; het definitieve einddoel van de 'Mens' die
eindelijk de waarheid gevonden heeft, zonder tegenstrijdigheid, twijfel, dubbelzinnigheid en besluiteloosheid; definitief en geheel en onbeweeglijk vervuld van haar eigen perfectie. De 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
twaalf steden zijn: De 2000-ton Stad De Tijdelijke Slakkehuis Stad Het New York van de Hersenen Ruimteschip Stad De Stad van de Halve Bollen De Fantastische en Fabelachtige Stad van Barnum jr De Bandstad van de Continue Produktie De Gelaagde Kegel-stad De 'Ville-machine-habitée' De Stad van de Orde De Stad van de Voortreffelijke Huizen De Stad van het Boek
1 Superstudio, 'Vita educazione cerimonia amore morte 6: M o r t e ' , Casabella 380-381 (1973). Z i e verder: S u p e r s t u d i o , 'Le d o d i c i c i t t a ideali', Casabella 361 (1972); S u p e r s t u d i o , ' V i t a e d u c a z i o n e c e r i m o n i a a m o r e m o r t e 1: V i t a ' , Casabella 367 (1972); S u p e r s t u d i o , ' V i t a e d u c a z i o n e c e r i m o n i a a m o r e m o r t e 2: E d u c a z i o n e ' , Casabella 368-369 (1972); S u p e r s t u d i o , ' V i t a e d u c a z i o n e c e r i m o n i a a m o r e m o r t e 3: E d u c a z i o n e ' , Casabella 372 (1972); S u p e r s t u d i o , ' V i t a e d u c a z i o n e c e r i m o n i a a m o r e m o r t e 4: C e r i m o n i a ' , Casabella 374 (1973); S u p e r s t u d i o , ' V i t a e d u c a z i o n e c e r i m o n i a a m o r e m o r t e 5: A m o r e ' , Casabella 377 (1973). 2 S u p e r s t u d i o , Superstudio 1966-1982. Storie, architettura, Florence, Electa, 1982.
figure,
Mm
Le Dodici
Citta
Ideali, De Vijfde Stad: De Stad van de Halve
De Derde Stad: Het New York van de Hersenen
Bollen De Twaalfde
Stad: De Stad van het Boek -
De Z e v e n d e S t a d De B a n d s t a d v a n de C o n t i n u e Produktie De stad loopt, kronkelt zich als een majestueuze slang door telkens wisselende gebieden en neemt haar acht miljoen inwoners met zich mee door valleien, vlaktes en heuvels, van de bergen tot aan de zee, generatie na generatie. Het hoofd van de stad is de "Grote Fabriek", vier mijten breed, zoals de rest van de stad die zij continu produceert, een kwart mijt dik en honderd yard hoog. De fabriek ontgint het gebied waarover zij zich begeeft en delft hieruit op ingenieuze wijze alle materialen die zij nodig heeft voor de bouw van de stad. Aan de voorkant verslindt zij alle mineralen en materialen uit de natuur die ze tegenkomt, en aan de achterkant levert ze complete stadsdelen af, klaar om gebruikt te worden. De stad verplaatst zich met een snelheid van 1 voet en 2,5 inch per uur. De aspiratie van de bewoners van de stad is om zo snel mogelijk in de zojuist gereedgekomen huizen te trekken die elke keer weer voorzien worden van nieuwe snufjes, ontwikkeld ten behoeve van het welzijn van de
bewoners. De stad vernieuwt zich continu, aangezien na vier jaar de materialen, waarvan de stad gemaakt zijn, weer vervallen tot stof. De resten van de stad worden dan het domein van muizen, ratten en parasieten. Alleen kluizenaars en gekken durven in de afvalhopen van de stad te komen. Om te voorkomen dat de bewoners in deplorabele omstandigheden achterblijven in de zich ontbindende stad, wordt alles ingezet om de bewoners te activeren tot continu verhuizen. Op de tv, in kranten, overal wordt onophoudelijk reclame gemaakt voor alle nieuwe snufjes die weer aan de nieuwe woningen zijn toegevoegd om ze zo aantrekkelijk mogelijk te maken. Wat is er stimulerender dan de continue wedstrijd wie er in de straat met de jongste datum woont? Wat is er fantastischer dan in je nieuwe huis te komen en te ontdekken wat de Grote Fabriek allemaal voor je voorbereid heeft, nieuwe spulletjes, nieuwe kleren, nieuwe apparaten?3
3 ' S u p e r s t u d i o & R a d i c a l s ' , Japan Interior T o k y o 1982.
Design,
