PRETTIGE PLEKKEN HANDBOEK VOOR MENS & OPENBARE RUIMTE

PRETTIGE PLEKKEN HANDBOEK VOOR MENS & OPENBARE RUIMTE

‘EEN GOED ONTWORPEN OPENBARE RUIMTE BEVORDERT DE KWALITEIT VAN LEVEN (GEZONDHEID EN WELZIJN) VAN ÁLLE BEWONERS EN GEBRUIKERS, ZOWEL NU ALS IN DE TOEKOMST.’1

INHOUDSOPGAVE Voorwoord

5

De ‘bril’ van de gebruiker

6

1. Inleiding 1.1 Nut en noodzaak van dit handboek 1.2 Aanpak en onderzoek 1.3 Afbakening 1.4 De context van een ontwerp 1.5 Toepassing richtlijnen 1.6 Leeswijzer

2. Trends en thema’s 2.1 Algemene trends 2.2 Aantrekkelijk 2.3 Sociaal veilig 2.4 Bereikbaar, toegankelijk en beweegvriendelijk 2.5 Sociaal 2.6 Kindvriendelijk 2.7 Groen

3. Dichtbij huis 3.1 Definitie 3.2 Aantrekkelijk 3.3 Veilig 3.4 Toegankelijk en bereikbaar 3.5 Sociaal 3.6 Kindvriendelijk 3.7 Groen

4. De betere buurt 4.1 Definitie 4.2 Aantrekkelijk 4.3 Veilig 4.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk 4.5 Sociaal 4.6 Kindvriendelijk 4.7 Groen

9 12 12 13 14 15 15 17 20 22 24 26 28 31 33 39 42 42 47 55 57 60 65 69 72 72 73 74 87 92 108

5. Leefbare en aantrekkelijke steden 5.1 Definitie 5.2 Aantrekkelijk 5.3 Veilig 5.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk 5.5 Sociaal 5.6 Kindvriendelijk 5.7 Groen

6. Parken voor iedereen 6.1 Definitie 6.2 Aantrekkelijk 6.3 Veilig 6.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk 6.5 Kindvriendelijk

7. Levendige pleinen 7.1 Definitie 7.2 Aantrekkelijk 7.3 Veilig 7.4 Toegankelijk, bereikbaar en beweegvriendelijk 7.5 Sociaal 7.6 Groen

118 122 123 138 139 151 152 152 163 166 167 181 183 188 195 198 199 203 205 208 214

Bijlagen 218

Eerste druk, juni 2016 © 2016 Acquire Publishing bv, Zwolle ISBN: 978-90-825482-0-4 Ontwerp en opmaak: De Bladenkamer | grafisch ontwerpers, Zwolle Druk: Printforce Voor eventuele errata, aanvullingen, bestelinformatie en kwantumkortingen: www.acquirepublishing.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze en/of door welk ander medium dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorwoord In de vele jaren die wij werkzaam zijn in de ruimtelijke ordening ontdekten we dat er weinig bekend is over de relatie tussen gebruik en ontwerp van de openbare ruimte en dat de kennis die er wel is sterk versnipperd is. Eigenlijk vreemd, want de openbare ruimte is toch in de eerste plaats bedoeld voor mensen. Je kunt visies en masterplannen schrijven vol ambities, maar uiteindelijk gaat het er om dat de inrichting de behoeften van de gebruikers faciliteert, dat er ontworpen wordt vanuit de ‘blik’ van de gebruiker. We voelden daarom steeds meer de urgentie van een handboek dat een relatie legt tussen gebruik en ontwerp.

THE DESIGN OF A CITY DETERMINES HOW ITS RESIDENTS USE IT.2

Tussen het idee en het daadwerkelijke boek ligt zo’n drie jaar. Met veel plezier hebben wij in die tijd gewerkt aan dit handboek. Kyra heeft vooral geschreven over sociaal veilig, groen, beweegvriendelijk, gezond, sociaal en duurzaam en Rosemarie over vrijetijdsgerelateerde onderwerpen, zoals kindvriendelijk, sport en beweging en parken en pleinen. We hebben literatuur bestudeerd, eigen expertise ingebracht en verder ontwikkeld Aan de hand van succesvolle én minder succesvolle openbare ruimtes hebben we geanalyseerd wat de bepalende ruimtelijke factoren voor een goed gebruik zijn. Het streven was een concreet, compleet en direct bruikbaar boek. Dus zonder vage begrippen als ‘kwaliteit’ of ‘beleving’ en met zoveel mogelijk maatvoering. Een boek dat bij elke ontwerpopgave voor de openbare ruimte gebruikt kan worden. De honderden richtlijnen geven hierbij houvast. Uiteraard zijn deze richtlijnen niet ‘in beton gegoten’; we verwelkomen aanvullingen en wijzigingen op basis van ervaringen. De vele foto’s van openbare ruimtes in meer dan vijftig steden in binnen- en buitenland laten zien hoe het wel of juist niet moet of kan. Deze zijn ter onderbouwing van de richtlijnen, ze visualiseren de kenmerken die we willen laten zien. Het gaat er nadrukkelijk niet om de betreffende plek op te hemelen of ter discussie te stellen. We danken de expertgroep die vanaf het allereerste contact positief tegenover ons plan voor dit handboek stond en die ons vervolgens met raad en daad terzijde heeft gestaan bij de uitwerking ervan. In bijlage X worden ze met naam en toenaam genoemd. Uitgeverij Acquire Publishing verdient een pluim voor de enthousiaste wijze waarop ze het manuscript daadwerkelijk tot een boek hebben omgetoverd. Dit kon niet zonder de creatieve inbreng van de Bladenkamer | grafisch ontwerpers. Bij dit handboek hoort de website www.prettigeplekken.nl. Hier vindt u actuele informatie over het thema ‘gebruik van de openbare ruimte’ evenals informatie over masterclasses en events.

Amsterdam, 2 juni 2016 Ing. Kyra Kuitert ®RCEDrs. Rosemarie Maas

PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE

“ALLES ZELF DOEN IS OPTELLEN, SAMENWERKEN IS VERMENIGVULDIGEN.”

5

3

Dichtbij huis


39

3.1 DEFINITIE

D

e openbare ruimte die direct aansluit op gebouwen ligt het meest in het zicht en wordt ook het meest gebruikt, al was het maar om in en uit het gebouw te kunnen komen. Dit betreft zowel woningen en bedrijven als voorzieningen, zoals een school of winkelcentrum. Dit hoofdstuk betreft het ‘blokniveau’, de schaal van een gebouw of een groep gebouwen omsloten door straten, paden of groen. De thema’s beweeg- en kindvriendelijkheid op blokniveau (behalve schoolpleinen) zijn geïntegreerd in hoofdstuk 4.

3.2 AANTREKKELIJK

“PUBLIEKE RUIMTE WORDT NOG TE VAAK GEZIEN ALS RESTRUIMTE, TERWIJL HET EEN EIGENSTANDIGE KWALITEIT DIENT TE HEBBEN. INVESTEER DAAROM IN HET ONTWERPEN EN ONTWIKKELEN VAN BEELDEN WAARIN DEZE EIGENSTANDIGE KWALITEIT TOT UITDRUKKING KOMT.”2 “STEDENBOUWERS EN BELEIDSMAKERS ZOUDEN ER GOED AAN DOEN REKENING TE HOUDEN MET DE ESTHETIEK VAN EEN OMGEVING, BIJVOORBEELD BIJ DE AANLEG VAN NIEUWE GEBOUWEN, PARKEN OF SNELWEGEN.” 4

Gevraagd naar een aantrekkelijke omgeving zal iedereen een ander antwoord geven. Maar met termen als ‘gevarieerd’, ‘kunst’, ‘menselijke maat’, ‘schoon’ en ‘heel’ kan het begrip aantrekkelijk op blokniveau handen en voeten krijgen. Deze begrippen worden hieronder uitgewerkt. De kunsthistoricus en architect Camillo Sitte1 nam al in 1889 de stelling in dat indrukwekkende moderne gebouwen steeds vaker de achtergrond vormden voor armzalige openbare ruimte. Dit komt doordat al het geld en energie in de architectuur van het gebouw waren verdwenen maar niet in de omgeving. Hoe kon hij vermoeden dat zijn ideeën ruim honderd jaar later nog steeds actueel zouden zijn.

Variatie In de ‘Bril van de gebruiker’ aan het begin van dit boek is al aangegeven dat mensen een gevarieerde omgeving willen met details in gebouwen, groen, kleur, water en kunst. Uit onderzoek van de Universiteit van Warwick eind 2015 kwam naar voren dat de delen van het land die hoge cijfers kregen voor hoe mooi of schilderachtig ze zijn, voor het grootste gedeelte niet bestonden uit parken en bossen. Steden, havengebieden en plekken met architectonische bezienswaardigheden kregen hogere cijfers.3

RICHTLIJNEN VOOR EEN (VISUEEL) GEVARIEERDE OMGEVING - Functiemenging maakt de omgeving aantrekkelijker vanwege de visuele variatie. Het mixen van verschillende functies zorgt daarnaast voor de aanwezigheid van (verschillende) doelgroepen over de dag heen verspreid. Hierdoor ontstaat een levendig en vitaal straatbeeld. - Denk bij variatie aan korte gevelwanden, kleine percelen, lichte verdraaiingen, gevarieerde architectuur en beplanting met oog voor details.

Kunst

KUNST KAN BIJDRAGEN AAN DE IDENTITEIT VAN EEN GEBOUW, BUURT OF STAD EN WERKT SOMS ALS MIDDEL TEGEN GRAFFITI.

42

Kunst- en cultuuruitingen, en de toegankelijkheid daarvan, maken deel uit van een sociaal duurzame samenleving. Ook spelen ze een grote rol in de bescherming van cultuurhistorisch erfgoed of het hergebruik van cultureel industrieel erfgoed. Kunst- en cultuuruitingen zijn voortdurend aan vernieuwing en verandering onderhevig. In het publieke domein kan kunst een grote bijdrage leveren aan de kwaliteit, identiteit en aantrekkelijkheid van de openbare ruimte, Kunst kan ook een grote bijdrage leveren aan het gevoel van veiligheid, vooral bij stations, tunnels, bouwplaatsen en stegen.

Fraaie gebouwen van de wereldberoemde architect Frank Gehry maar de openbare ruimte eromheen is kaal en tochtig zonder zitgelegenheid, groen of kunst. Foto: Düsseldorf Hafen, Duitsland

RICHTLIJNEN VOOR KUNST IN DE OPENBARE RUIMTE - Grote blinde muren kunnen ‘geadopteerd’ worden door scholen of buurten voor een gezamenlijk te maken muurschildering of in opdracht beschilderd worden door een professionele kunstenaar. - Er kunnen specifieke plekken worden aangewezen, bijvoorbeeld in een tunnel of op blinde gevels uit het zicht van woningen en straat, waar graffitispuiters en kunstenaars vrijelijk hun gang kunnen gaan. - Zodra een kunstwerk in de openbare ruimte staat moet het hufterproof zijn. Het moet ook na lange tijd mooi blijven en goed worden onderhouden. - Het moet duidelijk zijn wie verantwoordelijk is voor het onderhoud en waar beschadiging van een kunstwerk kan worden gemeld. - Overweeg om archeologische kwaliteiten in de bodem zichtbaar te maken in een park of in een gebouw. - Interactie met het publiek is een essentieel onderdeel van kunst in de openbare ruimte. Het is dan ook aan te raden om zoveel mogelijk bewoners bij (de keuze voor) kunst te betrekken; het kan tevens bewoners van zeer diverse achtergronden met elkaar verbinden.


43

Robuuste kunst in het openbaar groen. Foto links: Leiden Op de natuur geïnspireerde kunst. Foto rechts: Floriade 2012, Venlo

Kunstzinnige muurschildering bij een sportplek. Foto links: wijk St. Andries, Antwerpen, België Deze kale openbare ruimte zou alleen al door het planten van enkele bomen een stuk aantrekkelijker worden. Foto rechts: wijk Sundybergs, Stockholm, Zweden

Een menselijke maat De maatvoering en inrichting van de openbare ruimte, onze ‘huiskamer’, is bepalend voor het gebruik ervan. Het is niet zo dat overmaat vanzelf zorgt voor flexibel gebruik. Een grote ruimte biedt wel meer mogelijkheden, met name voor activiteiten, maar het nodigt niet uit tot verblijf omdat je je er verloren of onveilig kunt voelen. Een juiste schaal is voor iedere ruimte anders en hangt af van bijvoorbeeld de gebouwen eromheen en de homogeniteit van de gebruikers. Is een ruimte te groot (zodat je je er verloren voelt), tref dan fysieke maatregelen om de beleving van schaal te beïnvloeden, bijvoorbeeld door bomen, kunst of een kiosk te plaatsen. In hoofdstuk 7 wordt gedetailleerder op de gewenste menselijke maat voor pleinen ingegaan.

Beschutting tegen wind Als je loopt, fietst of ergens moet zitten, staan of wachten ben je overgeleverd aan verschillende weersinvloeden. Bebouwing, luifels, bomen en ander groen kunnen beschutting bieden tegen regen, zon en harde wind. In ons relatief koude klimaat staan mensen meestal het liefst in de zon. Toch kan op een warme dag wat schaduw de gewenste verkoeling brengen. Donkere onderdoorgang met voordeuren van huizen. Foto links: Stockholm Met lichte kleuren en tekeningen van schoolkinderen wordt deze onderdoorgang prettiger. Lage hekjes voorkomen dat fietsen en brommers door de onderdoorgang kunnen. Foto rechts: Amsterdam West

44

RICHTLIJNEN TEGEN WIND5 - Compacte laagbouw met lichte verdraaiingen in het stratenpatroon beperken de windoverlast. - Vrijstaande hoogbouw, zeker met ronde gevels, kan juist rukwinden veroorzaken. Hoge, langere bouwblokken kunnen beter evenwijdig aan de meest voorkomende windrichting staan; dat is in Nederland het zuidwesten. - Als meerdere gebouwen (met gladde gevels) in dezelfde richting staan, ontstaat een zogenaamd tunneleffect met extra sterke wind als gevolg. Plaats gebouwen liever onder een hoek of verspringend. - Een hoge, verticale gevel die helemaal glad is, kan een neerwaartse wind veroorzaken. Het is daarom beter ze trapsgewijs te laten verlopen. Ook luifels kunnen de voetganger beschermen. - Objecten (muren, hekwerken, etc.) en groen (bomenrijen, hagen, etc.) kunnen helpen om windhinder te beperken. Het is beter als die halfdoorlatend zijn dan helemaal winddicht omdat bij dat laatste de wind er overheen gaat en dit aan de achterzijde extra sterk voelbaar is.

Schoon en heel Een vieze en verloederde openbare ruimte wordt, hoe mooi oorspronkelijk ook ontworpen, niet gebruikt. Naarmate gebouwen en openbare ruimten anoniemer zijn en gebruikersgroepen heterogener, vormt dit mogelijk een probleem en dan is intensiever beheer nodig. Dit wordt in de praktijk vaak erkend voor binnenstedelijk gebied, maar minder vaak voor (heterogene) woonwijken.

RICHTLIJNEN VOOR EEN SCHONE OPENBARE RUIMTE - Bij de inrichting van een plek moet er vanaf het eerste moment aandacht zijn voor het onderhoud en het minimaliseren van de toekomstige onderhoudsinspanning en kosten. - Het vloeroppervlak van de openbare ruimte moet zorgvuldig worden afgestemd op het onderhoudsmaterieel, zoals veegmachines, en op het voorkomen van lastig bereikbare ‘hoeken en gaten’ waar zwerfvuil zich kan verzamelen.

Afvalinzameling en verwerking Om de openbare ruimte schoon en heel te houden, is het belangrijk dat de betreffende plekken zodanig zijn ingericht dat afvalinzameling goed te regelen is.

Op aangewezen plekken voor afvalverzameling of -ophalen moet duidelijk zijn welke regels er gelden. Foto links: Amsterdam West Foto rechts: Oosterdok, Amsterdam


45

RICHTLIJNEN VOOR AFVALINZAMELING EN -VERWERKING6 - Sla afval bij wooncomplexen, winkels of kantoren mogelijk uit het zicht op, bij voorkeur inpandig. Wanneer deze ruimte er niet is kan de afvalopslagplaats in de buitenruimte – mits geordend – enigszins in het zicht van (bijbehorende) woningen, bedrijven, winkels of voorzieningen liggen. - Bedrijfsafval, bijvoorbeeld bij winkels, moet worden opgeslagen achter een hekwerk van minimaal 1.80 m hoog. De opslag van brandbaar en giftig materiaal in de openbare ruimte moet worden vermeden. - Door gescheiden inzameling van gft, papier, glas, textiel, plastic en restafval neemt het ruimtebeslag in de openbare ruimte toe. Bij (her)inrichtingsplannen dient hier rekening mee te worden gehouden. - Maak voldoende ruimte zodat auto’s die tijdelijk bij containers voor gescheiden afval moeten staan de rest van het verkeer niet hinderen. Om de afvalverzamelplek heen is bij voorkeur een vrije ruimte van minimaal 2 m voor vrachtwagens. - Bovengrondse containers zijn afsluitbaar en verankerd op een paar meter afstand van de bebouwing (inclusief luifels), omdat anders de container kan worden gebruikt als opklimmogelijkheid voor inbrekers.

Heel Objecten in de openbare ruimte zijn extra gevoelig voor vervuiling en vandalisme.

RICHTLIJNEN TEGEN VANDALISME EN VERNIELING - Plaats vandalismegevoelige objecten zoveel mogelijk buiten het bereik. Denk bijvoorbeeld aan het op minstens 2 m hoog ophangen van planten of decoratieve elementen of het afschermen door middel van (stekelig) groen of straatmeubilair. - Straatmeubilair en verlichting zijn door het ontwerp en materiaalgebruik vandalismebestendig ofwel hufterproof. - Reparaties en onderhoud aan objecten in de openbare ruimte moeten snel en regelmatig gebeuren.

Verwaarloosd straatmeubilair kan de indruk wekken dat hier ‘alles mag en alles kan’. Foto links: Haarlem Spaarnwoude. Fotografie: Loek Schönbeck Foto rechts: Amsterdam West

46

Graffiti kan snel voor verloedering van de omgeving zorgen. Foto links: Centraal Station Amsterdam Foto rechts: Tilburg

Graffiti Grote, lichte en gladde oppervlakken zijn aantrekkelijke graffitiplekken. Een gebouw vol graffiti en bekladding, en daarmee de omgeving, kan snel een verloederde indruk geven. Dit maakt dat mensen zich er minder op hun gemak voelen en er dus liever niet komen. Zoals op de voorbeelden te zien is, kan graffiti door graffitikunstenaars ook mooi zijn. Het kan een saaie omgeving of muur verlevendigen. RICHTLIJNEN VOOR HET VOORKOMEN EN VERWIJDEREN VAN GRAFFITI

NADAT IN EEN NEW YORKSE WIJK MET HOGE MISDAADCIJFERS IN DE JAREN ’80 ALLE GRAFFITI WAS WEGGEWERKT, NAMEN DE CRIMINALITEITSCIJFERS DRASTISCH AF.

- Wanden en daken van vrijstaande gebouwtjes, zoals een fietsenstalling of transformatorhuisje, zijn niet of moeilijk bereikbaar. - Kies voor gladde materialen en graffitiwerende coatings die het schoonmaken vereenvoudigen. - Kies voor ruwere materialen of laat de oppervlakten begroeien met klimplanten, dan worden ze minder interessant om te bespuiten. Ook een strook met, al dan niet stekelige, beplanting houdt graffitispuiters letterlijk op afstand. - Extra verlichting en (camera)toezicht kunnen helpen graffiti te voorkomen op kwetsbare plekken, zoals tunnels, onderdoorgangen, bruggen en bouwschuttingen. - Wijs plekken aan voor graffiti; mooie graffiti kan het straatbeeld ook verlevendigen.

Graffiti kan een boodschap bevatten of bijdragen aan de visuele kwaliteit van de omgeving. Foto links: Westerdok, Amsterdam Foto rechts: Tilburg

3.3 VEILIG Iedereen wil zich veilig voelen in zijn nabije omgeving, of het nu gaat om de woning, school, sportvoorziening of werkplek. Het borgen van veiligheid op gebouw- of blokniveau zit hem vaak niet in voor de hand liggende zaken als meer politie of hogere hekken, maar gaat over details: een beter slot op de deur, het intekenen van een zijraam of een extra lamp. PRETTIGE PLEKKEN | HANDBOEK MENS & OPENBARE RUIMTE

HET POLITIE KEURMERK VEILIG WONEN (PKVW) IS EEN VEILIGHEIDSINSTRUMENT DAT KAN BIJDRAGEN AAN DE FYSIEKE EN SOCIALE VEILIGHEID IN EN ROND BESTAANDE WONINGEN. ER IS OOK EEN VARIANT VOOR NIEUWE WONINGEN WAARBIJ NAAST DE WONING OOK HET COMPLEX, DE OMGEVING EN DE BUURT WORDEN BEOORDEELD.

47

PRETTIGE PLEKKEN HANDBOEK VOOR MENS & OPENBARE RUIMTE

Recommend Documents