PRAKTIJKGIDS. over de geïntegreerde gewasbescherming van groenten en aardbeien

Gerealiseerd in het kader van het Interreg IV project ‘Grensoverschrijdende samenwerking rond alternatieve teeltmethodes in de groente- en aardbeienteelt’ (2012-2014)

PRAKTIJKGIDS

over de geïntegreerde gewasbescherming van groenten en aardbeien

Uitgevoerd in het kader van het grensoverschrijdend Interreg IV-programma Frankrijk/Wallonië/Vlaanderen, met de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, de Conseil Régional Nord Pas-de-Calais en de provincie Oost-Vlaanderen.

Partners: Provinciaal Proefcentrum voor de Groenteteelt Oost-Vlaanderen vzw (PCG) Karreweg 6, B-9770 KRUISHOUTEM, België T 0032(0)9 381 86 86 - F 0032(0)9 381 86 99 www.pcgroenteteelt.be Auteurs: Sara CRAPPE, Annelien TACK Inagro Ieperseweg 87, B-8800 RUMBEKE-BEITEM, België T 0032(0)51 27 32 00 - F 0032(0)51 24 00 20 www.inagro.be Auteurs: Simon CRAEYE, Sofie DARWICH, Tania DE MAREZ, Sabien POLLET Fédération Régionale de Défense contre les Organismes Nuisibles (FREDON) Nord Pas-de-Calais 265, rue Becquerel – BP 74, 62750 LOOS-EN-GOHELLE, Frankrijk T 0033(0)3 21 08 62 90 - F 0033(0)3 21 08 64 95 www.fredon-npdc.com Auteurs: Laetitia DURLIN, Sophie QUENNESSON, Virginie DAHINGER, Charlotte CENIER, Sandrine OSTE Chambre d’Agriculture de Région Nord Pas-de-Calais Cité de l’agriculture, 56 avenue Roger Salengro, 62223 SAINT-LAURENT-BLANGY, Frankrijk T 0033(0)3 21 52 48 36 - F 0033(0)3 21 26 22 58 www.agriculture-npdc.fr Auteurs: Florine DELASSUS, Frédéric DUMORTIER, Florence COULOUMIES, Faustine SIMEON, Ludovic VASSEUR Pôle Légumes Région Nord 209, route d’Estaires, 62840 LORGIES, Frankrijk T 0033(0)3 21 52 48 36 - F 0033(0)3 21 26 22 58 www.agriculture-npdc.fr Auteurs: David GREBERT, Dominique WERBROUCK

Dankwoord

De partners willen in de eerste plaats de financiers bedanken en de telers die hun percelen ter beschikking hebben gesteld voor de verwezenlijking van de acties van het EMMA programma. De partners willen ook graag Stéphanie BLONDEL, Eline BRAET, Sophie BROUARD, Saskia BUYSENS, Danny CALLENS, Nathalie CAP, Lucien CULIEZ, Bart DECLERCQ, Séverine DECRESSAIN, Martine DEGUETTE, Lieven DELANOTE, Luc DE REYCKE, Pauline DEWAEGENEIRE, Jessie DOURLENS, Damien HELLE, Catherine LANGUE, Karine LELEU-WATEAU, Caroline MILLEVILLE, Karine PETIT, Christelle PONITZKI, Aurore POREZ, Jordan SCHUPPE, Pieter VANHASSEL, Micheline VERHAEGHE en Anneleen VOLCKAERT bedanken voor hun medewerking gedurende de uitvoering van het EMMA programma.

Grensoverschrijdende samenwerking rond alternatieve teeltmethodes in de groente- en aardbeienteelt

1

Inleiding

Telers worden aan beide zijden van de taalgrens geconfronteerd met strenger wordende eisen op vlak van gewasbescherming. Zo wordt bijvoorbeeld het gebruik van middelen die een impact hebben op de bijenpopulaties aan strengere restricties onderworpen en eisen warenhuizen lagere residuwaarden op groenten dan de wettelijk toegelaten normen. In onze grensoverschrijdende regio worden dezelfde tendensen vastgesteld: een significante daling van het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. De Vlaamse Overheid verplicht de telers vanaf 2014 al hun gewassen te telen volgens de regels van IPM (Integrated Pest Management, of geïntegreerde gewasbescherming). In Frankrijk geldt het Ecophyto plan dat streeft naar een halvering van het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Voor telers aan beide zijden van de grens betekent dit dat ze eerst voorrang zullen moeten verlenen aan alternatieve bestrijdingsmethoden vooraleer een chemische bestrijding toe te passen. Bij het toepassen van IPM zullen alle systemen van waarnemingen en waarschuwingen hierbij onontbeerlijk zijn. Dit zal echter niet volstaan om het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen voldoende te laten dalen. Nieuwe technieken zullen noodzakelijk zijn om deze ommezwaai mogelijk te maken en om de talrijke uitdagingen op vlak van milieu, die zich in de toekomst zullen stellen, te kunnen beantwoorden. Dit Europees Interreg IV-project heeft als hoofddoel het promoten van een geïntegreerde duurzame groente- en aardbeiteelt in Oost- en West-Vlaanderen en Nord Pas-deCalais. De teelt van groenten en aardbei stelt zeer hoge eisen wat betreft uiterlijke kenmerken en veiligheid naar de consument. In het grensoverschrijdend project werd gestreefd om een reeks technieken op punt te stellen. Enerzijds om tegemoet te komen aan de vraag naar reductie van het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen (door een compilatie te maken van reeds bestaande methodes) en anderzijds om nieuwe technieken te ontwikkelen die voldoen aan de verwachtingen naar innovatie en aan talrijke onbeantwoorde vragen.

2

Dit project doet daarom zowel een beroep op de competenties en de complementariteit van de projectpartners, als op de ervaringen van de telers uit beide productieregio’s. Het doel is om de kennisuitwisseling en -verspreiding over de grenzen heen te verbeteren en nieuwe technieken te introduceren door het uitvoeren van onderzoek. Daartoe werden 3 essentiële assen uitgewerkt: »» De eerste as richt zich op de opmaak van een praktijkgids voor de geïntegreerde groente- en aardbeiteelt. In deze gids worden alternatieve teeltmethoden en preventieve gewasbeschermingstechnieken beschreven voor de belangrijkste groenten die geteeld worden in de regio zoals prei, koolgewassen, salade, witloof en aardbei. »» De tweede as omvat het onderzoeksgedeelte van het project: het verzamelen van technische gegevens en productietechieken voor een geïntegreerde groente- en aardbeienteelt. De proefthema’s hielden rekening met de meest actuele problemen waarmee de sector geconfronteerd wordt, die uiteraard betrekking hebben op innovaties. De problematiek van bladluizen, trips en “bodemzuiverende planten” (op vlak van bv. vruchtafwisseling) werd hierbij als specifiek aandachtspunt behandeld. Er werden proefveldbezoeken en demo-momenten voor telers van beide regio’s georganiseerd. »» De laatste en derde as is noodzakelijk voor een goed verloop van het programma: het gaat om de projectcoördinatie, het administratieve luik en vertalingen. Het EMMA-project werd uitgevoerd door 5 complementaire partners: FREDON (Fédération Régionale de Défense contre les Organismes Nuisibles Nord Pas-de-Calais), PLRN (Pôle Légumes Région Nord), CAR (Chambre d’Agriculture de Région Nord Pas-de-Calais), Inagro (Innovatief en Duurzaam Agrarisch Ondernemen) en PCG (Provinciaal Proefcentrum voor de Groenteteelt Oost-Vlaanderen).

Inhoudstafel

Inleiding�� 2 Beredeneerde bemesting �� 5 Biodiversiteit en biologische bestrijding van plagen �� 11 Detectiemethoden in de groente- en aardbeienteelt �� 17 Groenbedekkers als gewas: zuiverende werking die gunstig is voor de volgteelten �� 21 Waarschuwingsmodellen voor de groenteteelt �� 29 Mechanische onkruidbestrijding �� 39 Netten en afdekkingsmaterialen �� 45 Preventieve maatregelen ter voorkoming van ziekten en plagen �� 51 Tolerante rassen in de groenteteelt: een hulpmiddel om het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen te beperken�� 57 Verantwoord gebruik van gewasbeschermingsmiddelen�� 69 Geïntegreerde gewasbescherming in de groente- en aardbeienteelt �� I Teeltkalender wortel �� II Teeltkalender witloof: veld �� III Teeltkalender witloof: forcerie �� IV Teeltkalender ui, look, sjalot �� V Teeltkalender kool �� VI Teeltkalender prei �� VII Teeltkalender boon �� VIII Teeltkalender erwt �� IX Teeltkalender sla �� X Teeltkalender aardbei vollegrond onder beschutting �� XI Teeltkalender aardbei vollegrond openlucht �� XII Teeltkalender aardbei substraat onder beschutting, niet verwarmd, junidrager �� XIII Teeltkalender aardbei substraat onder beschutting, niet verwarmd, doordrager �� XIV


3

4

Beredeneerde bemesting

Inleiding

De wet van het minimum

Het is een algemeen aanvaard feit dat een gewas zich niet optimaal kan ontwikkelen zonder een goede en evenwichtige nutriëntenvoorziening. Hierbij is het belangrijk dat alle nutriënten, macro en micro, in een voldoende hoeveelheid aanwezig en plantbeschikbaar zijn. Zeker in een intensief landbouwsysteem, zoals we onder andere in West-Europa kennen, waar vaak meerdere teelten per jaar op eenzelfde perceel worden geteeld, is het bemesten van de bodem noodzakelijk om een goede ontwikkeling van de teelt te verzekeren. Voor het bemesten van de teelt worden verschillende meststoffen aangeboden op de markt, twee grote groepen die hierin onderscheiden kunnen worden, zijn organische en minerale meststoffen. Ook de manier van toedienen van de meststoffen kan variëren van breedwerpig bemesten tot rijenbemesting en plantgatbemesting. In onderstaande paragrafen wordt op dit thema dieper ingegaan.

Nutriënten in de bodem Planten nemen tijdens de teelt voedingsstoffen op, het spreekt voor zich dat bij de oogst ook voedingsstoffen worden afgevoerd met het geoogste product. Wanneer die voedingsstoffen niet opnieuw worden aangevuld voor het begin van de volgende teelt, raakt de bodem na verloop van tijd uitgeput. Elke teelt heeft specifieke eisen voor de voedingstoestand van de bodem. Er zijn gewassen die een hoge nutriëntenbehoefte hebben, denk maar aan koolgewassen die veel groene bladmassa aanmaken, ook selder en bieten horen bij deze groep gewassen. Minder nutriëntenbehoevend zijn teelten als prei, wortel, ui, aardappelen, rapen, knoflook, spinazie en sla. Daarnaast zijn er evengoed teelten die weinig nutiënten vragen, tot deze groep gewassen behoren onder andere veldsla, radijs, bonen en erwten. Deze twee laatste gewassen behoren tot de familie van de vlinderbloemigen (Leguminosae) en zijn in staat stikstof te fixeren uit de lucht door een symbiose met stikstofbindende bacteriën (Rhizobium sp.) die zich hechten op de wortels. Door dit stikstofbindend vermogen hebben deze gewassen minder nood aan stikstofbemesting, bonen en erwten staan er wel om gekend fosforbehoevend te zijn. Een voldoende fosforbemesting zal in dit geval dan ook aangewezen zijn om een voldoende productie en kwaliteitsvol product te bekomen.

Een optimale groei en ontwikkeling is enkel mogelijk wanneer planten voldoende essentiële elementen kunnen opnemen. Deze moeten in een voldoende hoeveelheid en in de juiste verhouding aanwezig zijn in het plantenweefsel. De voor de plant noodzakelijke elementen kunnen onderverdeeld worden in twee groepen naargelang de hoeveelheid van deze elementen die de plant nodig heeft. Tot de groep van macronutriënten worden stikstof (N), fosfor (P), kalium (K), koolstof (C), waterstof (H), zuurstof (O), Magnesium (Mg), zwavel (S) en calcium (Ca) gerekend, deze zijn in grote hoeveelheid nodig. De micronutriënten of sporenelementen bestaan uit ijzer (Fe), mangaan (Mn), koper (Cu), zink (Zn), molybdeen (Mo), chloor (Cl) en boor (B), waarvan maar kleine hoeveelheden nodig zijn. Hoewel sporenelementen slechts in kleine hoeveelheden opgenomen worden door de plant, kan een gebrek aan deze elementen toch leiden tot groeiachterstand en opbrengstverliezen. Dit wordt ook wel de wet van het minimum genoemd (Justus von Liebig, 1840). Volgens deze wet wordt de groei en de opbrengst van een plant bepaald door het meest limiterende element, dit wordt visueel voorgesteld door de emmer van Liebig (zie foto). De planken van de ton stellen de hoeveelheid beschikbaar nutriënt voor. Het meest limiterende element bepaalt het niveau tot waar de emmer kan gevuld worden.

Mobiele en immobiele elementen in de bodem De nutriënten die zich in de bodem bevinden kunnen mobiel en immobiel zijn. Stikstof is een mobiel element, het lost gemakkelijk op in het bodemvocht en verplaatst zich met het bodemvocht in de bodem. Stikstof wordt door de plantenwortels opgenomen samen met water, waardoor de plant weinig moeite moet doen om stikstof op te nemen. Het feit dat stikstof zo goed oplosbaar is in water, zorgt er echter ook voor dat het heel gevoelig is voor uitspoeling. Wanneer na een regenbui het regenwater in de bodem dringt, beweegt het aanwezige stikstof mee met dit water naar de diepere bodemlagen. Zo kan de stikstof buiten het bereik van plantenwortels komen en spoelt het verder uit naar grond-


5

en oppervlaktewater. Bij fosfor is het echter een heel ander verhaal. Fosfor is slecht oplosbaar in water, fosfor bevindt zich in de bodem dan ook niet in het bodemvocht, maar gebonden aan bodemdeeltjes. Plantenwortels moeten dus groeien naar het fosfor toe om het te kunnen opnemen. Het feit dat fosfor gebonden zit op de bodemdeeltjes zorgt ervoor dat dit element veel minder gevoelig is voor uitspoeling. Elke bodem heeft echter een maximum bindingscapaciteit, wanneer deze overschreden wordt, komt het fosfor ongebonden voor in de bodem en is het alsnog gevoelig aan uitspoeling. Het spreekt voor zich dat fosfor door de plant het meest efficiënt kan opgenomen worden wanneer het zich in de buurt van de plantenwortels bevindt. Dit geldt ook voor stikstof, wanneer stikstof zich buiten het bereik van de plantenwortels bevindt is het extra gevoelig voor uitspoeling.

Soorten meststoffen

vaste rundermest ligt dit lager en komt ongeveer 30% vrij gedurende het eerste jaar na toediening. Compost Compost wordt voornamelijk toegediend met het oog op het koolstofgehalte, eerder dan voor de aanrijking met nutriënten. Er bestaan verschillende soorten compost. Als landbouwer kan je zelf een compost aanmaken op het bedrijf, dit wordt boerderijcompost genoemd. Deze compost wordt doorgaans aangemaakt met bedrijfseigen materialen, wanneer dierlijke mest tot de uitgangsmaterialen behoort, moet voor de compost rekening gehouden worden met alle regelg eving omtrent opvang en opslag van dierlijke mest. Composteren op het landbouwbedrijf gebeurt typische op lange hopen (rillen), deze worden laagsgewijs opgebouwd en moeten geregeld gekeerd worden rekening houdend met pH, temperatuur, zuurstofbeschikbaarheid.

Organische meststoffen

Figuur 1: Boerderijcompost Andere compostsoorten, zoals groencompost en GFT compost worden geproduceerd door vergunde installaties. Groencompost bestaat enkel uit groenafval van tuinen, parken en openbaar groen en bevat dus snoeihout, bermmaaisel, bladeren,… . De compostering van dit groenafval gebeurt in open lucht. GFT compost bestaat uit groente-, fruit- en tuinafval dat bij de burgers thuis wordt opgehaald. Deze vorm van compost is doorgaans natter dan groencompost en tijdens het composteringsproces komen vaak onaangename geuren vrij. Deze compostering vindt plaats in een gesloten installatie. Groenbemesters

PCG

Dierlijke mest Dierlijke mest is er in ons landbouwsysteem op overschot. Het toepassen van organische mest draagt bij tot een goede voedingstoestand van de bodem, het helpt bij de opbouw van organische stof, het verhogen van het humusgehalte en een goede bodemstructuur. De nutriënten uit organische meststoffen zijn niet direct beschikbaar voor de planten. De organische verbindingen waaruit de meststof is opgebouwd moeten eerst door aanwezige micro-organismen (bacteriën en schimmels) afgebroken worden tot eenvoudigere verbindingen (ammonium en nitraat). De stikstof die met organische meststof wordt toegediend, is dus niet meteen beschikbaar voor de plant. Dit kan een probleem vormen wanneer de plant meteen stikstof nodig heeft. Ook is het moeilijk in te schatten wanneer de nutriënten dan wel beschikbaar worden voor de plant, dit hangt af van verschillende factoren zoals vochtigheid, zuurstofgehalte, pH en temperatuur van de bodem. De nutriënten uit organische meststoffen komen niet noodzakelijk allemaal tijdens het eerstvolgende teeltseizoen ter beschikking, vaak komen ook het daaropvolgende jaar nog voedingsstoffen vrij. Vloeibare mestsoorten (varkensdrijfmest, runderdrijfmest) komen ongeveer voor 60% vrij het eerste jaar na toediening. Bij

lv.vlaanderen.be

Tot de groep organische meststoffen worden dierlijke mest, compost en andere meststofsoorten van organische oorsprong gerekend. Naast het toedienen van macronutriënten N, P en K stimuleren organische meststoffen de koolstofopbouw (of behoud) van de bodem. Hoe hoger de C/N verhouding van de organische fractie die toegediend wordt, hoe meer de meststof bijdraagt aan de opbouw van stabiele koolstof in de bodem. Een bodem rijk aan stabiele koolstof is weerbaarder tegen ziekten en schimmels, structuurbederf, uitspoeling van nutriënten en toont een sterkere natuurlijke mineralisatie.

Figuur 2: Proefveld groenbemesters

6

Groenbemesters worden in de late zomer of tijdens het najaar ingezaaid na de teelt, maar ze kunnen ook in het voorjaar ingezaaid worden voor de start van een nieuwe teelt. Groenbemesters hebben een brede waaier aan functies; zo beschermen ze land dat anders braak zou liggen tegen erosie. Ze kunnen het stikstof dat nog in de bodem aanwezig is na de vorige teelt opnemen en zo vastleggen tijdens de winter, hierdoor kan dit stikstof niet uitspoelen. Groenbemesters worden voor het planten van een teelt in de bodem ingewerkt, hierdoor dragen ze bij aan het humusgehalte, de organische stof en dus de bodemstructuur. De stikstof die door de groenbemesters werd vastgelegd tijdens de groei, komt na inwerken van het gewas geleidelijk vrij door mineralisatie en kan dan benut worden door de volgende teelt. Het soort groenbemester dat best ingezaaid wordt is afhankelijk van verschillende factoren. Enerzijds zijn er vorstgevoelige en winterharde groenbemesters, anderzijds hangt de keuze van groenbemester ook af van de geplande volgteelt. Zo is het geen goed idee om een groenbemester te kiezen uit dezelfde plantenfamilie als de volgteelt, zoals gele mosterd en bloemkool. De groenbemester kan dan namelijk waardplant zijn voor dezelfde ziektes als de hoofdteelt en zo bepaalde ziektes in stand houden. Sommige groenbemesters hebben echter de eigenschap bepaalde ziektes of aaltjes te onderdrukken. Oogstresten De gewasresten die na een teelt achterblijven op het veld bevatten vaak nog een aanzienlijke hoeveelheid nutriënten, dit is onder andere het geval voor bloemkool. Deze kunnen beschikbaar komen voor de volgteelt of uitspoelen gedurende de winter. In tegenstelling tot groenbemesters die bijdragen tot de humusopbouw gaat het bij oogstresten voornamelijk om onstabiele organische stof die snel mineraliseert en geen aanleiding geeft tot de koolstofopbouw van het perceel.

Minerale meststoffen Minerale meststoffen, of kunstmeststoffen , worden chemisch aangemaakt. In minerale meststoffen komen de nutriënten veel geconcentreerder voor dan in organische meststoffen, waardoor er met kleinere volumes kan gewerkt worden. Van minerale meststoffen is de exacte samenstelling van de meststof telkens gekend en constant, een bepaald product zal altijd dezelfde samenstelling hebben. Nutriënten uit minerale meststoffen zijn vaak snel beschikbaar voor de plant, dit in tegenstelling tot organische meststoffen. Minerale meststoffen zijn dus beter geschikt dan organische meststoffen wanneer er een acuut meststofgebrek is. Soms is het echter wenselijk om de voedingsstoffen trager en over een langere periode beschikbaar te maken voor de plant. Kleine planten hebben nog geen grote behoefte aan voedingsstoffen, dus zou het gevaar bestaan dat voedingsstoffen toegevoegd bij plant of zaai verloren gaan. Dit wordt bij minerale meststoffen opgelost door de formulering aan te passen zodat de nutriënten trager

vrijkomen. Ureumhoudende meststoffen zullen trager werken dan nitraatmeststoffen, omdat ureum eerst moet omgezet worden in ammonium en vervolgens in nitraat vooraleer de meststof kan opgenomen worden door de plant. Daarnaast bestaan er ook meststoffen met een nitrificatieremmer (DMPP) die de omzetting van ammonium naar nitraat vertraagt. Planten nemen stikstof bij voorkeur op onder de vorm van nitraat, maar nitraat is in de bodem erg gevoelig aan uitspoeling. Ammonium moet, om opgenomen te kunnen worden door planten, eerst omgezet worden in de bodem naar nitraat via het nitrificatieproces. Nitrificatieremmers, die verwerkt kunnen zijn in de mestkorrel of in een coating, zorgen ervoor dat het microbiële proces van de nitrificatie vertraagd doorgaat. Meststoffen die op deze of andere manier met vertraging plantbeschikbaar worden in de bodem worden ook wel slow release meststoffen genoemd. Bij gecoate meststoffen komen de nutriënten (N maar ook K) gecontroleerd vrij onder invloed van de bodemtemperatuur. Een coating kan op verschillende manieren zorgen voor het vertraagd vrijkomen van meststoffen. Er zijn coatings die eerst zelf moeten oplossen in het bodemvocht, alvorens de nutriënten in het bodemvocht kunnen oplossen en er zo voor zorgen dat de meststoffen vertraagd vrijkomen. Andere coatings bevatten microporiën waar het bodemvocht eerst moet doordringen alvorens de meststoffen in de korrel kunnen oplossen, dergelijke meststoffen worden ook wel controlled release meststoffen genoemd. Nog een eigenschap van minerale meststoffen is dat ze doorgaans makkelijker homogeen over het veld te verdelen zijn dan organische meststoffen. Het is echter belangrijk dat de meststofstrooier goed afgesteld is om een homogene verdeling over het veld te krijgen. Ook bijbemesten tijdens het seizoen is makkelijker met minerale meststoffen dan met organische meststoffen. Een nadeel van minerale meststoffen is dat deze niet bijdragen tot het organische stofgehalte van de bodem, wat organische meststoffen wel doen. In de gangbare praktijk worden beide dan ook vaak samen gebruikt.

Nitrificatie Nitrificatie is het proces waarbij ammonium in de bodem wordt omgezet naar nitraat met nitriet als tussenstap. Voor deze omzetting zijn bij elke stap bepaalde bodembacteriën nodig. In een eerste stap wordt ammonium omgezet naar nitriet met behulp van de bacterie Nitrosomonas. In een tweede stap zorgt Nitrobacter ervoor dat het gevormde nitriet wordt omgezet naar nitraat. Beide bacteriën komen in een normale bodem samen voor.


7

letterlijk in de grond wordt geïnjecteerd. De mest bevindt zich dus meteen onder de grond en is zo veel minder gevoelig aan ammoniakvervluchtiging en oppervlakkige afspoeling door een intense regenbui.

In de gangbare landbouw wordt een groot deel van het werk machinaal uitgevoerd, zo ook het bemesten van percelen. Een breed gamma aan technieken en machines zijn hiervoor op de markt beschikbaar. Bepaalde technieken hebben het meest potentieel om in bepaalde teeltsystemen toegepast te worden. Er zijn technieken die vooral ingezet worden voor basisbemesting, terwijl andere voorkeur genieten voor bijbemesting. Elke techniek heeft voor- en nadelen, zowel op teelttechnisch vlak als voor het werkgemak, de kostprijs en het milieu. Door een steeds strenger wordende mestwetgeving die steeds lagere bemestingsnormen voorschrijft, worden landbouwers verplicht om meststoffen zo efficiënt mogelijk toe te dienen. Efficiënt omspringen met meststoffen is zowel economisch als milieukundig gezien interessant.

Figuur 4: Sleepslangentechniek Een andere techniek voor het uitrijden van organische mest is de sleepslangtechniek, hierbij wordt gebruik gemaakt van een systeem van slangen dat de mest in stroken op de grond legt. Bij deze techniek blijft de voorraadtank met meststoffen aan de kant van het perceel staan, via slangen die over veld getrokken worden, kunnen de meststoffen over het veld verdeeld worden. Het zware gewicht van de meststoffentank wordt dus niet meer over het veld verplaatst.

Het volume van de bodem dat door een plant aangesproken wordt om voedingsstoffen uit te putten, is afhankelijk van het wortelstelsel van die plant. Het spreekt voor zich dat een diepwortelend gewas tot dieper in de bodem voedingsstoffen kan opnemen dan een oppervlakkig wortelend gewas. Het heeft dus ook geen zin om meststoffen toe te dienen daar in de bodem waar de plantenwortels er niet bij kunnen. Bij de start van de teelt is het wortelstelsel van een plant nog in volle ontwikkeling en is het nog maar weinig uitgestrekt. Het is dan van belang dat de voedingsstoffen beschikbaar zijn binnen bereik van dit beperkt wortelvolume. Voedingsstoffen die zich buiten bereik van de wortels bevinden zijn op dat moment niet nuttig en zijn bovendien gevoelig aan uitspoelen. Het is aangewezen om de toepassingswijze van meststoffen aan te passen aan het teeltsysteem, de teelttechniek en het geteelde gewas.

Toepassen van minerale mest

PCG

Breedwerpig bemesten

Figuur 5: Breedwerpig strooien

Een reeks mogelijke bemestingstechnieken wordt hieronder besproken.

www.kort.nl

Toepassen van organische mest

Figuur 3: Injecteren van dierlijke mest Voor het uitrijden van organische mest op het veld is er een aparte regelgeving. Die is er gekomen omdat bij oppervlakkig toedienen van bijvoorbeeld dierlijke mest, er ammoniakvervluchtiging kan plaatsvinden. Ook kan het oppervlakkig toedienen van dierlijke mest geurhinder met zich meebrengen. Om dit te verhinderen is het aangewezen om de mest meteen onder te werken. Er kan ook gekozen worden voor het injecteren van de mest, waarbij de mest

8

agrolog.wordpress.com

Bemestingstechnieken

Breedwerpig bemesten is wellicht de oudste en meest bekende onder de bemestingstechnieken. Hierbij worden de meststoffen letterlijk breed over het veld verdeeld, de meststoffen komen homogeen op het veld terecht op voorwaarde dat de meststofstrooier correct werd afgesteld. Het breedwerpig bemesten met een meststoffenstrooier is nog steeds de meest voorkomende techniek die zowel gebruiksvriendelijk als arbeidsefficiënt is. Het nadeel van deze techniek is dat het perceel volledig bemest wordt en dat het moeilijk is om de randen mee te bemesten zonder veel verlies van meststoffen of nadeel voor het milieu te hebben. Dit zijn twee belangrijke aspecten geworden in een tijd waar de waterkwaliteit moet verbeteren en de meststoffen duurder worden. In een teelt als gras is breedwerpig bemesten zeker aangewezen, de meststoffen zullen allemaal binnen het bereik van de teelt vallen. Als echter een ander teeltsysteem gebruikt wordt, dan kan het breedwerpig toedienen van meststoffen niet de beste keuze zijn. Wanneer bijvoorbeeld geplant wordt op bedden of op ruggen, kan bij het breedwerpig strooien van meststoffen een groot deel

banden bij bandbemesting zijn bij rijbemesting zodanig smal dat enkel nog in de rij bemest wordt. De meststoffen worden dus toegediend in een lijn, dicht bij de plantlijn. Er moet wel altijd opgelet worden voor wortelverbranding wanneer de meststoffen dicht bij de plantwortels toegediend worden. Bij een te grote concentratie van meststoffen kunnen de jonge plantenwortels verbranden, wat uiteraard niet gewenst is.

van de meststoffen verloren gaan. De meststoffen vallen dan namelijk ook tussen de bedden en de ruggen, op rijpaden,… Deze meststoffen bevinden zich niet binnen bereik van de plantenwortels, op delen van de bodem die vaak braak blijven tijdens de teelt. Het is dan ook aannemelijk dat een deel van deze meststoffen verloren kan gaan door vervluchtiging en uitspoeling. Door de strengere mestwetgeving kan echter slechts een bepaalde hoeveelheid meststoffen toegediend worden per teelt. Een landbouwer heeft er dan ook alle belang bij om deze meststoffen zo efficiënt mogelijk toe te dienen. Voor teeltsystemen als ruggenteelt, beddenteelt,… zijn er alternatieve bemestingstechnieken voorhanden.

www.akkerwijzer.nl

Bandbemesting

PCG

Figuur 7: Rijbemesting

Figuur 6: Bandbemesting Bandbemesting is een ideale bemestingtechniek voor teelten op ruggen of bedden. Bij deze techniek worden de meststoffen enkel toegediend over de breedte van de ruggen of bedden. Omdat deze teelten wat in de hoogte staan, duurt het een tijd voordat de plantenwortels significant aanwezig zijn in de bodemlagen onder de ruggen. Meststoffen die dus tussen de ruggen zouden terechtkomen bij het breedwerpig bemesten zijn erg gevoelig aan uitspoeling. Bandbemesten is in deze teelten een ideale manier om verliezen van meststoffen tegen te gaan. Door de meststoffen dichter bij de plantwortels toe te dienen bevinden zich, wanneer er gelijke hoeveelheden meststoffen worden toegediend, meer meststoffen binnen bereik van de plantenwortels dan bij breedwerpig bemesten. Bandbemesting kan toegediend worden door een meststoffenbak op de plantmachine te monteren die een dosis meststoffen laat vallen onder de plantrij. De meest eenvoudige manier van bandbemesting bij ruggen- of beddenteelt is het breedwerpig bemesten van het veld voordat de bedden of ruggen getrokken worden. Door het samenbrengen van de bovenste bodemlaag worden de meststoffen geconcentreerd in de rug of in het bed en bevinden zich geen meststoffen meer in de rijpaden. Rijbemesting Rijbemesting is eigenlijk een speciale vorm van bandbemesting. Bij rijbemesting wordt, zoals het woord al laat raden, enkel in de rij waar effectief geplant wordt, bemest. De

Rijbemesting is een erg efficiënte manier van bemesten, voor de jonge plant is het erg voordelig dat de meststoffen zich meteen binnen wortelbereik bevinden. Zeker voor immobiele elementen zoals fosfor is dit een gewenste techniek, aangezien de plant minder energie zal moeten investeren in het op zoek gaan naar fosfor. Rijenbemesting kan zowel met korrelmeststoffen als met vloeibare meststoffen bij het planten. Ze kunnen ook een tijd na het planten toegediend worden aan de hand van injectie met behulp van een mes dat tussen de plantenrijen in de bodem gaat. Plantgatbemesting/ puntbemesting Bij plantgatbemesting wordt nog een beetje verder gegaan. Hier worden de meststoffen enkel toegediend in of net naast het plantgat. Hier worden dus geen meststoffen meer teruggevonden tussen de rijen of in de rijen tussen de planten. Elke plant heeft zo in zijn directe omgeving een bepaalde hoeveelheid meststoffen beschikbaar. Het spreekt voor zich dat ook hier opgelet moet worden voor wortelverbranding. Plantgatbemesting is vooral interessant voor teelten die ook in de rijen nog ver uit elkaar staan. Bij prei heeft dit bijvoorbeeld weinig zin omdat de afstand tussen twee preiplanten in de rij erg klein is, hier is rijbemesting (bijvoorbeeld het aangieten na het planten van geponste prei) interessanter. Bij een teelt als bijvoorbeeld bloemkool waar naast een ruime afstand tussen de rijen, ook de planten in de rij op een aanzienlijke afstand van elkaar staan, kan plantgatbemesting wel een goede optie zijn. Wanneer de planten nog jong zijn en het wortelstelsel bijgevolg nog niet uitgestrekt is, gaan er op die manier minder meststoffen verloren gaan, omdat deze zich dicht bij de plant bevinden en dus binnen het bereik van het beperkte wortelstelsel. Deze techniek is echter moeilijker te mechaniseren. Eenvoudige aanpassingen op de plantmachine die band of rijenbemesting mogelijk maken zijn


9

vaak te onnauwkeurig om puntbemesting toe te passen.

www.everris.com

Bladbemesting

Figuur 8: Bladbemesting Naast de wortels kunnen ook de bladeren van een plant nutriënten opnemen. Bij bladbemesting wordt gebruik gemaakt van deze mogelijkheid door de meststoffen rechtstreeks op de bladeren toe te passen. Bladbemesting wordt gebruikt wanneer een snelle reactie nodig is, of wanneer de opname van voedingsstoffen via het wortelstelsel moeilijk verloopt (door o.a. droogte). De opname van nutriënten via het blad verloopt 4x efficiënter dan via de bodem, hierdoor kunnen met kleine dosissen grote effecten bekomen worden.

De afstand die nutriënten moeten afleggen van de bladeren naar de plaats waar ze nodig zijn (blad of vrucht) is veel korter dan de afstand tussen de wortels en die plantendelen. Bladmeststoffen zijn steeds vloeibare meststoffen die op een gelijkaardige manier als gewasbeschermingsmiddelen op de bladeren worden gespoten. Vaak worden ze meegegeven met de gewasbescherming. Het spreekt voor zich dat bladbemesting bij het ene gewas al beter lukt dan bij het andere. Bloemkool is een gewas waarin bladbemesting (boor) courant wordt toegepast, het gewas heeft grote bladeren, die vrij verticaal op de stengel ingeplant staan. Het gedeelte van de meststoffen die niet op het blad valt, maar op de bodem, kan natuurlijk nog steeds opgenomen worden door de wortels. Bij bladbemesting moet wel opgelet worden voor bladverbranding wanneer te geconcentreerde meststoffen op de bladeren terechtkomen.

Voor meer info: »» Verhaeghe, M. 2012. Boor in de Groenteteelt. Proeftuinnieuws 15 »» Fosfor in de landbouwbodem, www.milieurapport.be (http://www.milieurapport.be/nl/feitencijfers/milieuthemas/ vermesting/nutrienten-in-de-bodem/fosfor-in-de-landbouwbodem/) »» Voedingselementen voor de plant, www.vlm.be (http://www.vlm.be/SiteCollectionDocuments/bedrijfsadvies/BAS_FICHE_PLANTENVOEDING_web.pdf) »» Kuikman, P. Schils, R. Van Beek, C. Velthof,G. 2010. Nitrificatieremmers in de Nederlandse landbouw, Wageningen, Alterra, Alterra rapport 2016. 33 blz »» http://edepot.wur.nl/136455 »» http://www.vlm.be/landtuinbouwers/mestbank/aanwendenvanmest/emissiearme_aanwending/Pages/default.aspx »» http://lv.vlaanderen.be/nlapps/data/docattachments/praktijkgids-bemesting-meststoffen-groenbedekkers.pdf »» www.bodemacademie.nl

10

Biodiversiteit en biologische bestrijding van plagen biologische rijkdom op het perceel te versterken door het aantal en de diversiteit van de reeds aanwezige nuttige organismen te verbeteren. Dit kan door te zorgen voor winterverblijven voor insecten of nestkasten voor vogels, maar vooral door gunstige omstandigheden voor die nuttige organismen te creëren. Dit laatste wordt ook wel de agro-ecologische aanpak genoemd.

FREDON Nord Pas-de-Calais

Men denkt vaak aan de diversiteit van de levende organismen als we het over de term biodiversiteit hebben. We hebben het over ‘functionele biodiversiteit’ als deze biodiversiteit ons een dienst verleent (zuivering van het water, bestuiving ...). In de landbouw hebben de producenten vooral interesse in de diversiteit van organismen die een positieve rol kunnen vervullen in de productiesystemen. Bepaalde levende organismen, de nuttige organismen, zijn een natuurlijke vijand voor plagen en worden dus beschouwd als ‘nuttig’ voor de teelt. Het zijn voornamelijk insecten, zoals lieveheersbeestjes, maar ook mijtachtigen, vogels,... Als deze nuttige organismen van nature niet of niet voldoende talrijk aanwezig zijn op de percelen, kunnen ze geïntroduceerd worden in de teelten. In dat geval spreken we van biologische bestrijding door introductie. Maar in heel wat gevallen is het ook mogelijk om de nuttige organismen die spontaan aanwezig zijn te behouden of zelfs te bevorderen: dat is biologische bestrijding door behoud. Men probeert dan de

Figuur 1: Bloemenmengsel

Biologische bestrijding door introductie van nuttige organismen Verschillende werkwijzen De biologische bestrijdingsmiddelen worden momenteel onderverdeeld in drie categorieën naargelang hun werkwijze: de predatoren, de parasitoïden en de pathogenen. De predatoren De predatoren achtervolgen en vangen hun prooi en eten ze daarna op. Tijdens hun ontwikkeling kunnen deze organismen zich voeden met heel wat verschillende plagen. Hun manier van roven is niet specifiek, dus is het bereik groot. De predatoren zijn op alle vlakken nuttige organismen.

Biologische bestrijding: ‘Gebruik van levende organismen om de schade veroorzaakt door plagen bij plantaardige productie te voorkomen of te verminderen’ (OILB - 1971))

Voorbeelden van nuttige predatoren (niet limiterende tabel): Beoogde gewasvernieler

Aard van het nutNuttige organismen tige organisme

Mijtachtigen: - Tetranychus urticae

Mijtachtige

Stadium waarin het nuttige organisme rooft

Stadium waarin de plaag aangepakt wordt

Phytoseiulus persimilis Amblyseius californicus Feltiella acarisuga

Nimf en volwassen Larve, nimf en volwassen Alle stadia Cecidomyiidae Larve Motschildluis: Ei en larve bij - Trialeurodes vaporariorum Wandluis Macrolophus caliginosus Larve en volwassen voorkeur (ook - Bemisia tabaci volwassene) Neoseiulus (Amblyseius) Trips: cucumeris - Frankliniella occidentalis Mijtachtige Nimf en volwassen Larve Amblyseius swirskii Adalia bipunctata Lieveheersbeestje Lieveheersbeestje met Larve en volwassen Luizen (heel wat soorten) Alle stadia twee stippen Gaasvlieg Chrysoperla carnea Larve en volwassen


11

Parasitoïden Parasitoïden zijn insecten of nematoden die leven ten koste van hun gastheer. Parasitoïde insecten: het zijn hoofdzakelijk de larven en nimfen die zich ontwikkelen in (endoparasieten) of in contact met (ectoparasieten) de plaag, waardoor deze laatste afsterft. De volwassenen leggen eitjes in de buurt, op of in de prooi. Het parasitisme is specifiek want het spectrum van de gastheer is beperkt voor elke parasitoïde. Voorbeelden van parasitoïde insecten (niet limiterende tabel): Beoogde gewasvernieler Motschildluis: - Trialeurodes vaporariorum - Bemisia tabaci Mineervlieg Luizen: - Bepaalde soorten

Aard van het nuttige organisme

Vliesvleugeligen

Nuttige organismen

Soort parasitisme

Geparasiteerd stadium van de plaag

Encarsia formosa

Endoparasiet

Larve

Eretmocerus eremicus

Endoparasiet

Larve

Diglyphus isaea

Ectoparasiet

Larve

Aphidius sp.

Endoparasiet

Alle stadia

Entomopathogene nematoden: zien eruit als lange wormen en zijn doorzichtig en minuscuul klein. Entomopathogene nematoden leven in symbiose met een bacterie die dodelijk kan zijn voor de plaaginsecten. De nematode wacht op een gastheer of gaat naar één op zoek aan het oppervlak van de bodem, in het substraat, of zelfs op de gewassen (afhankelijk van de soort nematoden) en dringt daarna binnen langs de natuurlijke openingen van de gastheer. De bacteriën, nu in de insectgastheer, vermenigvuldigen zich en scheiden toxines uit. De effecten van het parasitisme zijn erg variabel en gaan van verstoring (daling van de vruchtbaarheid, steriliteit, verstoring van de ontwikkeling ...) tot snelle dood van het insect (48u). Voorbeelden van entomopathogene nematoden (niet limiterende tabel): Beoogde gewasvernieler Trips Rouwmug (sciaridae)

Nematode Steinernema feltiae

Geparasiteerd stadium van de plaag Larve, pop Larve

Kever - Melolontha melolontha

Heterorhabditis bacteriophora

Larve

Fruitmot op appels, peren

Steinernema carpocapsae

Larve

De pathogenen Naast de twee voorgaande categorieën, zijn er nog de micro-organismen met een pathogeen vermogen ten opzichte van plaaginsecten. Dat zijn virussen, schimmels of bacteriën. Voorbeeld Bacillus thuringiensis is de entomopathogene bacterie die het vaakst gebruikt wordt. Deze bacterie heeft de bijzondere eigenschap dat het een eiwitachtig kristal aanmaakt dat een larvedodende werking heeft bij verschillende insectensoorten. De kristallen zorgen ervoor dat de darmwand wordt aangetast waardoor de insecten niet meer gaan eten en verhongeren..

Gebruiksvoorwaarden Het introduceren van nuttige organismen gebeurt voornamelijk in tunnels en serres (beschutte teelten) omdat de gesloten omgeving en de klimatologische omstandigheden daar hun vestiging en overleving bevordert. Elk nuttig organisme heeft immers specifieke klimatologische omstandigheden nodig voor een optimale ontwikkeling en een efficiënte werking. Die specifieke vereisten worden ter beschikking gesteld door de leveranciers van deze nuttige organismen.

12

Voorbeelden van verpakking van nuttige rooforganismen (niet limiterende tabel): Verpakking

Principe Zakje

Microproductie, verspreiding gedurende U moet de opslagomstandigheden en 3 tot 6 weken naargelang het type de klimatologische omstandigheden zakje (de ideale bewaartemperatuur is 15 °C in een donkere ruimte) in de gaten houden, want het gaat hier om levende organismen.

Onmiddellijke werking

Bij ontvangst moet u controleren of de organismen nog steeds leven. Daarna moet u ze zo snel mogelijk introduceren, bij voorkeur ‘s morgens of ‘s avonds, als de temperaturen niet zo hoog zijn. FREDON Nord Pas-de-Calais

Bulk

Voorzorgsmaatregelen

Biologische bestrijding door behoud Agro-ecologische elementen die gunstig zijn voor de biodiversiteit

Om deze doelstellingen te behalen, worden er verschillende agro-ecologische elementen bestudeerd in boomgaarden, wijngaarden, grote teelten, productie van groenten, aardbeien of sierplanten. Ze worden hoofdzakelijk in openlucht gebruikt door de producenten, maar soms ook in beschutte teelten. De meeste onderzoeken gaan over agro-ecologische installaties die gunstig zijn voor nuttige organismen ter beheersing van luizen, mineervliegen, trips, cicaden ...

Karine PETIT, FREDON Nord Pas-de-Calais

Gunstige plantaardige hulpmiddelen zijn hagen, bosjes, braakland, bloemenstroken, maar ook aangelegde of overlevende begroeide stroken aan de rand van de akker en langs waterlopen. U mag echter niet zomaar om het even welke plantensoorten aanplanten. Slechts bepaalde planten zijn geschikt voor nuttige organismen, hetzij omdat ze een bron van voedsel vormen (pollen, nectar, doelinsecten aanwezig), hetzij omdat ze zorgen voor een schuilplaats, in het bijzonder tijdens de rustperiodes in de zomer of de winter. Om de bescherming van de teelt tegen plagen te verbeteren, is het ook noodzakelijk dat de nuttige organismen aanwezig op die reservoirplanten, kunnen migreren naar de teelt en daar actief zijn. Anderzijds moeten de periodes van voorkomen van de reservoirplanten, de nuttige organismen en de te bestrijden plagen op de teelt ook op mekaar afgestemd zijn. Het is tenslotte noodzakelijk om de ongewenste neveneffecten van plantenstroken te beperken, door aandacht te besteden aan de keuze van de soorten en de plantomgeving.

Figuur 2: Schuilplaats voor insecten


13

Meest recente vooruitgang geboekt dankzij de onlangs uitgevoerde onderzoeken FREDON Nord Pas-de-Calais werkt al meer dan vijftien jaar aan hulpmiddelen waarmee de nuttige fauna van de teelten bevorderd wordt. Er worden verschillende pistes bestudeerd, waaronder: bloemenstroken, hagen en inerte reservoirs van nuttige organismen.

Bloemenstroken om nuttige fauna aan te trekken (PETIT K. et al., 2011)

Uit sommige geteste mengelingen met 3 of 4 botanische families bleek dat er een opmerkelijk potentieel is met bijvoorbeeld meer dan 7 keer meer zweefvliegen en een populatie luizen die tussen de 8 en 50 keer kleiner is dan in een klassieke plantenstrook die uitsluitend bestaat uit grassen (Poaceae).

Karine PETIT, FREDON Nord Pas-de-Calais

Er werden verschillende mengelingen van plantensoorten gaande van één tot een tiental botanische families getest. Het onderzoek richt zich op de vergelijking van die mengelingen en hun plantperiode om zo te bepalen welke een optimale aantrekkelijkheid voor de nuttige organismen combineren met weinig arbeid om te planten en te onderhouden.

Figuur 3: Bloemenmengeling

Voorbeelden van plantensoorten voor gezaaide bloemenstroken: Type

Naam van de mengeling

Samenstelling van de bloemen

Eenvoudige mengeling (1 tot 2 botanische families)

Douce France

Asteraceae: Calendula officinalis L., Centaurea cyanus L., Cosmos triana, Zinnia ; Papaveraceae: Eschscholzia californica Cham.

Gemiddelde mengeling (3 tot 9 botanische families)

FIBL special kool (Pfiffner et al. 2005)

Asteraceae: Centaurea cyanus, Chrysanthemum segetum L. ; Apiaceae: Daucus carota, Ammi majus L., Pastinaca sativa L., Carum carvi L., Anethum graveolens L. ; Papaveraceae : Eschscholzia californica.

Hagen en de geïntegreerde bestrijding van luizen in hop (PETIT K. et al., 2011) Er werden vijf hopkwekers met verschillende hagen (1 of meerdere soorten) opgevolgd om de populaties plagen en nuttige organismen te tellen. De meersoortige hagen kunnen samengesteld worden uit zwarte els, haagbeuk, klimop, moerbeiboom (braamstruik), gewone vlier en een aantal schermbloemigen. Bij de hopkwekers hebben de meersoortige hagen populaties van nuttige organismen die bijna twee keer groter zijn dan deze op éénsoortige hagen. Ook is er gebleken dat een meersoortige haag die parallel met de teelt aangeplant wordt en op een afstand van 5 tot 10 meter van de teelt staat, het meest bijdraagt aan de strijd tegen luizen. Bloemenstroken en spontane flora tegen luizen in hop (WATEAU K., DEWAEGENEIRE P., 2012) Er werden vier verschillende mengelingen, samengesteld uit eenjarige, tweejarige en winterharde bloemensoorten, gekozen en aangelegd om hun invloed op de ontwikkeling van luizenpopulaties te beoordelen. Parallel werd ook de invloed van de spontane flora nagegaan. De uitgevoerde waarnemingen hebben aangetoond dat de aanwezigheid van nuttige organismen erg afhankelijk is van de aard van de inrichtingen en van de meteorologische omstandigheden. Zo hebben de bloemenstroken bij gunstige omstandigheden de neiging om meer nuttige organismen aan te trekken dan de spontane flora en ook om die soorten nuttige organismen aan te trekken die minder vaak aanwezig zijn op spontane flora (wantsen, schildvleugeligen). Er kan echter een onderscheid gemaakt worden tussen de verschillende mengelingen bloemensoorten, wat nogmaals benadrukt dat het belangrijk is om de bloemensoorten goed uit te kiezen vooraleer deze aan te planten (periode en duur van de bloei, geschiktheid voor klimaat en bodem, duurzaamheid ...).

14

Bloemenstroken en biodiversiteit tegen wortelluizen bij de teelt van witloof (DEWAEGENEIRE P. et al., 2013)

Figuur 4: Thaumatomyia sp.



Er werden testen uitgevoerd in Frankrijk en in België om de aantrekkelijkheid van bloemenstroken in de omgeving van percelen met witloof voor de Thaumatomyia spp. vlieg te beoordelen.

Figuur 5: Inrichting van een kweekbak

De Thaumatomyia spp. vlieg is een nuttig organisme waarmee de populatie van appelbloedluizen verminderd kan worden. De larve kan namelijk 100 tot 200 luizen consumeren tijdens zijn ontwikkeling. Dit insect is ook een predator voor de Pemphigus bursarius luis in volwassen stadium. Er werd onderzoek uitgevoerd onder gecontroleerde omstandigheden (bij een constante temperatuur van 16 °C) waaruit bleek dat die nuttige vliegen vroeger (ongeveer 5 dagen eerder) en meer eitjes legden wanneer zij de mogelijkheid hadden om zich te voeden met bloemen in vergelijking met vliegen die enkel honingwater ter beschikking hadden. Pollen uit de bloemen zou de voortplanting en de vruchtbaarheid van de Thaumatomyia spp. bevorderen. In 2012 werden er, in het kader van het Interregproject EMMA, proeven uitgevoerd in Frankrijk en in België met als doel het voorkomen van deze predatorvlieg te bevorderen door het aanleggen van bloemenstroken. In die proeven werd er geen enkel verschil vastgesteld tussen de niet-aangelegde en de aangelegde zones. Voor het Franse onderzoek tonen de resultaten echter aan dat de spontane flora in de omgeving van het perceel (aan het andere uiteinde van de bloemenstrook) een niet te verwaarlozen invloed heeft op het aantrekken van die nuttige vlieg. Inerte schuilen/of overlevingsplaatsen in de boomgaard (WATEAU K. et al., 2005) Er werden vier soorten schuilplaatsen (schuilplaats voor lieveheersbeestjes, schuilplaats voor oorwormen, schuilplaats voor gaasvliegen, schuilplaats voor vliesvleugeligen), telkens een artisanale versie en een commerciële versie, opgesteld in een boomgaard met biologisch geteelde appels in Nord Pas-de-Calais (Frankrijk). Gedurende twee opeenvolgende winters werden er waarnemingen uitgevoerd om het aantal luizen en nuttige organismen op de bomen en in de schuilplaatsen te inventariseren. Er werd aangetoond dat de objecten met schuilplaatsen voor gaasvliegen 2 tot 7 keer meer nuttige organismen telden dan die met de andere schuilplaatsen. Bovendien werden er tot 6 keer minder luizen geteld in de zones met schuilplaatsen dan in de zones zonder. Parallel daarmee werd ook een vergelijking gemaakt tussen de artisanale en commerciële versies van deze schuilplaatsen. Bepaalde artisanale schuilplaatsen waren aantrekkelijker, bv. schuilplaatsen voor gaasvliegen en lieveheersbeestjes, dan de commercieel beschikbare versie.


15

Figuur 7: Artisanale schuilplaats voor gaasvliegen

Figuur 8: Artisanaal nestkastje voor mezen

Figuur 9: Commerciële schuilplaats voor lieveheersbeestjes

Figuur 10: Commerciële schuilplaats voor gaasvliegen

Figuur 11: Commercieel nestkastje voor mezen


Figuur 6: Artisanale schuilplaats voor lieveheersbeestjes

Voor meer info : »» CHAUFAUX J. 1995. Utilisation de biopesticides contre les ravageurs des cultures : le point sur Bacillus thuringiensis, Insectes n°97-1995 (2). »» DEWAEGENEIRE P., MILLEVILLE C., CENIER C. 2013, Thaumatomyia spp., mouches prédatrices du puceron des racines de l’endive – Technische fiche nr. 23, FREDON Nord Pas-de-Calais. »» EMILIANOFF V. 2008. Les problèmes de couple dans les symbioses némato-bactériennes parasites d’insecte. Thèse, Université des Sciences et des Techniques - Montpellier II, p.7-11. »» LAMBERT N. 2010. Lutte biologique aux ravageurs, Centre Universitaire de Formation en environnement, Université de Sherbrooke - Quebec, p. 7-8 »» LASCAUX E. et LACORDAIRE A-I. 2013. Utilisation des nématodes entomopathogènes (Heterorhabditidae et Steinernematidae) sur gazon et palmiers, KOPPERT, 10p. »» PETIT K., WATEAU K., LEGRAND M., OSTE S. 2011. Quels dispositifs employer pour favoriser la faune auxiliaire des cultures ? Fédération Régionale de Défense contre les Organismes Nuisible Nord Pas-de-Calais, AFPP – Quatrième conférence internationale sur les méthodes alternatives en protection des cultures, p.752-763. »» REBOULET, J.-N. 1999. Les auxiliaires entomophages. Reconnaissance, Méthodes d’observation, Intérêt agronomique. ACTA, 3de uitgave. ISBN 2-85794-176-5. 136p. »» SUTY L. 2010. La lutte biologique, vers de nouveaux équilibres écologiques, Editions Quae - Educagri éditions, Paris (Frankrijk), p.236-242. »» WATEAU K., DELEPLANQUE A., OSTE S., BERTRAND E. 2005. Quels réservoirs d’auxiliaires en vergers de pommier ? - Colloquium ‘Biologische appels: van productie tot commercialisering’ in East Malling, 3 februari 2005. »» WATEAU K., DEWAEGENEIRE P. 2012. La biodiversité au service des houblonniers : des aménagements parcellaires pour lutter contre les pucerons - Technische fiche nr. 22, FREDON Nord Pas-de-Calais.

16

Detectiemethoden in de groente- en aardbeienteelt Waarvoor dienen ze?

nauwkeuriger en eenvoudiger uit te voeren. Met behulp van diverse vallen (o.b.v. geur, kleur, …) kunnen plagen doorheen de volledige teelt opgevolgd worden. De bedoeling hiervan is een juiste waarneming doorheen het hele plaagseizoen garanderen zodat de bestrijding op het juiste moment kan ingezet worden.

Door middel van diverse detectiemethoden kan de druk van bepaalde plagen grondig geregistreerd worden. Vroeger kon de aanwezigheid/afwezigheid van plagen enkel opgespoord worden door observatie. Tegenwoordig bestaan er heel wat hulpmiddelen die het mogelijk maken om waarnemingen

Observaties blijven nodig en vullen waarnemingen m.b.v. vallen aan. Vallen alleen geven niet de volledige gezondheidstoestand van een gewas weer!

Welke vallen gebruiken en hoe moeten ze gebruikt worden? Om insecten te detecteren zijn verschillende vallen mogelijk, de belangrijkste zijn kleurvallen en feromoonvallen. De methode en de periode waarin de val ingezet wordt, zijn naargelang de plaag erg specifiek. Het is belangrijk de biologie en de ontwikkelingscyclus van de plaag goed te kennen.

Feromoonvallen »» Principe: Gesynthetiseerde feromonen trekken de mannelijke individuen aan. Deze val is erg specifiek en de plaag kan vanop grote afstand (ongeveer 100 m) aangetrokken worden. »» Beoogde individuen: Lepidoptera (vlinders) Er kunnen - in functie van de grootte van de vlinder - twee soorten vallen gebruikt worden: De deltaval (of driehoekige val) Deze deltaval wordt gebruikt om kleine vlinders (< 25 mm) aan te trekken. De rubberen capsule met feromonen wordt in de val opgehangen en lokt de beoogde plaag. Er wordt ook een lijmplaat in de val geplaatst. Eens de insecten in de val zitten, blijven ze op de lijmplaat kleven.


Aantal vallen / perceel: 1 Welke insecten worden in deze val gelokt? Preimot (Acrolepiopsis assectella), koolmot (Plutella xylostella), Europese maïsboorder (Ostrinia nubilalis), erwtenbladroller (Cydia nigricana)…

Figuur 1: De deltaval


17

De trechter Deze trechter wordt gebruikt om grote vlinders (> 25 mm) aan te trekken. Door middel van de feromooncapsule worden de vlinders gevangen. Eens ze uitgeput zijn, landen ze en vallen ze in het zeepwater. Aantal vallen / perceel: 2


Welke insecten worden in deze val gelokt? Gamma-uil (Autographa gamma), de katoendagvlinder (Helicoverpa armigera)

Figuur 2: De trechter

»» De feromooncapsules zijn soortspecifiek en moeten om de 4 tot 6 weken vernieuwd worden om hun efficiëntie te behouden. Bovendien is het uiterst belangrijk dat de capsules voor gebruik in de juiste omstandigheden (in de koelkast of de diepvriezer) bewaard worden.

Geurvallen »» Principe: Een synthetische koolgeur (op basis van ethyl isothiocyanaat) trekt de insecten aan. Deze val is dus specifiek bedoeld voor plagen in de koolteelt.

PCG

»» Beoogde individuen: koolvlieg (Delia radicum)

Figuur 3: Geurval

De klokval Deze klokval wordt gebruikt om koolvliegen aan te trekken. In het midden van de val wordt een flesje opgehangen dat een erg sterke synthetische koolgeur verspreidt. Eens de vliegen in de val zitten, blijven ze aan de gele lijmplaat rond de dispenser kleven. Aantal vallen / perceel: 3 Welke insecten worden in deze val gelokt? Koolvliegen (Delia radicum)

Kleurvallen »» Principe: Insecten worden van nature aangetrokken door bepaalde kleuren. Het gebruik van gekleurde vallen is een eenvoudige methode om de aanwezigheid van bepaalde insecten te bepalen. Het nadeel van dit soort vallen is dat ze weinig selectief zijn. »» Beoogde individuen : niet specifiek


Vangbakken Vangbakken trekken - met hun specifieke kleur - diverse insecten aan. Vervolgens verdrinken ze in het zeepwater dat in de bol werd aangebracht.

Figuur 4: Gele vangbak voor preimineervliegen (links), witte vangbak voor koolvliegen (rechts)

18

Welke insecten worden in deze val gelokt? Witte vangbak: koolvlieg (Delia radicum) Gele vangbak: bladluizen, preimineervlieg (Phytomyza gymnostoma), witloofmineervlieg (Napomyza cichorii). »» Bij deze val gebeurt de identificatie microscopisch.


Lijmplaten Lijmplaten trekken - met hun specifieke kleur - diverse insecten aan. De insecten blijven vervolgens aan de plaat kleven. Welke insecten worden in deze val gelokt? Blauwe lijmplaat: trips (Frankliniella occidentalis) Gele lijmplaat: wortelvlieg (Psila rosae) (schadedrempel: 1 vlieg/val/week) »» Bij deze val gebeurt de identificatie microscopisch. Aantal vallen / perceel: 3 vallen (vangbakken of lijmplaten) op 10 m afstand van elkaar, bij lijmplaten dient rekening gehouden te worden met de windrichting.

Figuur 5: Lijmplaat voor wortelvlieg en voor trips (v.l.n.r.)


Plakbanden Deze vallen zijn op hetzelfde principe gebaseerd als de lijmplaten, maar ze zijn beter aangepast om onder een beschutting te plaatsen. De plakbanden worden gebruikt om plagen massaal te lokken terwijl bij lijmplaten slechts een welbepaalde populatie wordt opgevolgd. Welke insecten worden in deze val gelokt? De gele banden: witte vliegen, mineervliegen, trips, bladluizen en rouwmuggen (Sciaridae). De blauwe banden: trips en rouwmuggen (Sciaridae).

Figuur 6: Blauwe plakbanden

Eilegval »» Principe: Afgelegde eitjes komen in de eilegval terecht waardoor hun aanwezigheid kan bepaald worden.


»» Beoogde individuen: koolvlieg (Delia radicum) Bij deze methode wordt er een stukje vilt rond de voet van de plant gelegd. Koolvliegen leggen hun eitjes aan de plantvoet maar die worden opgevangen in het vilt. Zo kunnen de afgelegde eitjes geteld worden. Na de telling kan het stukje vilt schoongemaakt en opnieuw gebruikt worden. Aantal vallen / perceel: 10 stukken vilt in eenzelfde plantenrij, onderling gescheiden door 3 kolen.

Figuur 7: Eilegval rond de voet van de plant


19


Slakkenval

Figuur 8: Slakkenval (links), slak onder de val (rechts)

»» Principe : Slakken een schuilplaats bieden tegen licht en uitdroging. De slakken schuilen onder de slakkenval (in plaats van onder de grond) en kunnen zo gemakkelijk geteld worden. De val is een vierkant zeil met een zijde van 50 cm. De onderkant van de val houdt vocht vast terwijl de bovenkant zonnestralen weerkaatst en zo de opwarming van de bodem vertraagt. »» Maak de bodem vochtig als hij droog is en leg de val vast met steentjes. »» Doelgroep: Slakken »» Aantal vallen / perceel: 4 vallen per perceel met een tussenafstand van 5 m. Plaats de vallen bij voorkeur voor het zaaien.

»» Waarnemingen: 1 tot 2 maal per week, bij voorkeur ‘s morgens. Het aantal gevangen slakken tellen en daar het aantal individuen dat per m² aanwezig is uit afleiden. »» Drempelwaarde: De schadedrempels variëren in functie van de teelt. Erwt: 12 slakken/m² Sla, radijs: 1 slak/m² Witloof: 2 slakken/m²

Voor meer info: »» Lejemble, J. 2009, Fiche technique du service régional de l’alimentation Haute Normandie, les noctuelles du chou, Ministerie voor landbouw en visserij. Rechtstreekse link: http://draaf.haute-normandie.agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/FT_mouche_chou_23VI09_cle42d683.pdf »» JADE INFO 2 http://www.proefcentrum-kruishoutem.be/pls/portal/url/ITEM/54F8C78E7DFA4C6187EB87CD4868F474 »» LEGRAND M (FREDON Nord Pas-de-Calais), DELANOTE L. (PCBT), DUCATILLON C (CARAH), GREBERT D (PLRN), Comment lutter contre la teigne du poireau en agriculture biologique. VETABIO Rechtstreekse link: http://www.gabnor.org/images/stories/Vetabioinfo/dernierteignedupoireau.pdf. »» Comment lutter contre les limaces en maraichage biologique. VETABIO Link om de fiche op internet te raadplegen: http://www.gabnor.org/images/stories/Vetabioinfo/dernierluttecontreleslimaces.pdf. »» AGROBIO poitou charentes: 2010: l’auxiliaire bio Bulletin technique du réseau bio Poitou charentes.: p 4-6

20

Inagro

Groenbedekkers als gewas: zuiverende werking die gunstig is voor de volgteelten

Figuur 1: Proef groenbedekkers CIPAN’s (Cultures Intermédiaires Piège à Nitrates, groenbedekkers als nitratenval) zijn sinds het 4de Programme de la Directive Nitrate in 2009 verplicht in Frankrijk, om zo het uitlogen van nitraten te vermijden en de grond te beschermen tegen erosie. Het 5de programma, dat momenteel opgesteld wordt, voorziet om die verplichting te behouden. Afhankelijk van het teelten rotatiesysteem nemen de groenbedekkers verschillende vormen aan. We kunnen vier soorten onderscheiden: groenbedekkers tussen twee hoofdteelten, dode mulch, gecombineerde groenbedekkers en de levende mulch (TEASDALE, 1996; HOFFMAN en REGNIER, 2006): »» De groenbedekkers tussen twee hoofdteelten of groenbedekkers als gewas zijn bedoeld om het onkruid te elimineren door concurrentie of wijziging van de groeiomstandigheden (temperatuur van de bodem, vochtigheid van de bodem, hoeveelheid licht). »» Dode mulch is bedoeld om een voldoende dikke laag strooisel achter te laten tussen twee teelten, of zelfs tijdens de volgende teelt. Het doel van deze bedekking met strooisel is het kiemen en groeien van onkruiden te verhinderen. »» Gecombineerde groenbedekkers hebben een korte ontwikkelingscyclus, in hoofdzaak om de bodem te bedekken aan het begin van de hoofdteelt waarbij het toch geen bedreiging vormt voor die hoofdteelt. »» Levende mulch wordt voorzien voor of tijdens de hoofdteelt en blijft groeien tijdens de groeiperiode van de hoofdteelt. (CHARLES R., MONTFORT F. en SARTHOU J.P., 2012).

Tegenwoordig worden groenbedekkers doorgaans gebruikt om de bodem te bedekken tussen twee teelten. Daartoe gebruikt men snel groeiende planten met diepgaande wortels, die gezaaid worden tussen twee hoofdteelten, zodat ze de uitloging van nitraat verhinderen (Thorup-Kristensen et al. 2003). Om de erosie van de bodem te verminderen, gaat de voorkeur uit naar gewassen die snel de bodem bedekken. In de strijd tegen onkruid, is het beter om gewassen te kiezen die sneller groeien of vroeger rijp zijn dan het beoogde onkruid, en die een aanzienlijke productie van biomassa voorzien. Bepaalde gewassen die als tussenteelt gebruikt worden, hebben belangrijke en complexe agronomische voordelen. Die verschillende kwaliteiten kunnen de diversiteit in hun benaming verklaren: tussenteelten, groenbemesters, groenbedekkers, zuiverende bodembedekking ... De bodembedekking als tussenteelt kan heel wat diensten bewijzen aan het ecosysteem door de bioagressors in de bodem te beperken. Elke plantensoort heeft echter zijn eigen specifieke kenmerken waarmee rekening gehouden moet worden om de agronomische voordelen te maximaliseren en om een eventueel ongewenst effect te vermijden dat voortvloeit uit het aanplanten van een tussenteelt. Daarom wil deze fiche eerst en vooral de voordelen van de groenbedekkers in gewassen definiëren, en dan in het bijzonder als zuiverende bodembedekking. Daarnaast wil het de belangrijkste beslissingsfactoren voorleggen bij het maken van een keuze voor de juiste plantensoorten voor de tussenteelt. En ten slotte willen we kort de onderzoeksresultaten voorleggen die verkregen werden in het kader van het grensoverschrijdende programma EMMA (Frankrijk-België).


21

De zuiverende functies van groenbedekkers Bepaalde gewassen die tijdens de tussenteelt aangeplant worden, hebben, dankzij hun allelopathische kenmerken, eigenschappen die nuttig zijn om de bodem te zuiveren. De moleculen die vrijkomen uit de planten kunnen de bodem zuiveren en de aanwezigheid van bioagressors tijdens de volgende teelt beperken.

De allelopathische werking van groenbedekkers Allelopathie wordt gedefinieerd als ‘elk rechtstreeks of onrechtstreeks effect, positief of negatief, van een plant (inclusief micro-organismen) op een andere plant door middel van biochemische verbindingen die vrijgegeven worden in de omgeving (atmosfeer en bodem)’ (Rice, 1984). Het agronomisch onderzoek werkt al tientallen jaren aan de voordelige werking van groenbedekkers die, in deze omstandigheden, zuiverende bodembedekking genoemd kan worden. Sommige van die plantensoorten kunnen, dankzij hun allelopathische eigenschappen, zorgen voor een vermindering van het aantal pathogenen, het aantal plagen en het aantal zaden van ongewenste grassen in de bodem. Die allelopathie is het resultaat van het aanmaken van toxische stoffen door de plant. De meest voorkomende toxische stoffen die gebruikt worden bij onderzoektests zijn glucosinolaten, die voornamelijk aangemaakt worden door de gewassen uit de familie van de Brassicaceae (of kruisbloemigen). Tijdens de ontbinding van die planten, worden de glucosinolaten omgezet in isothioen thiocyanaten, vluchtige moleculen die giftig zijn voor bepaalde organismen in de bodem. In dat geval, spreken we van biofumigatie (of bio-ontsmetting).

22

Er worden ook andere allelopathische substanties aangemaakt door soorten die niet tot de kruisbloemigen behoren. Zo werden er bijvoorbeeld terpenoïden en benzoxazinoïden geïdentificeerd bij de Poaceae, sorgoleone en cyanogene glucosiden in sorghum, evenals saponinen bij luzerne en haver. Groenbedekkers kunnen ook op onrechtstreekse manier de strijd aanbinden tegen pathogenen en plagen door een aantrekkelijke omgeving te bieden aan de natuurlijke vijanden (polyfage predatoren, zaadetende loopkevers ...).

Voorbeeld van biofumigatie De techniek van biofumigatie vereist het gebruik van gewassen die bijzonder rijk zijn aan glucosinolaten, en die voornamelijk deel uitmaken van de familie van de Brassicaceae (verschillende soorten mosterd, rucola en radijzen). Op het moment dat de planten de hoogste hoeveelheid aan glucosinolaten bevatten (doorgaans op het moment dat ze helemaal in bloei staan), moeten de groenbedekkers tussen twee hoofdteelten zo fijn mogelijk gemalen worden om zo het ontbindingsproces te versnellen, dat is namelijk de periode waarin de glucosinolaten omgevormd worden in isothioen thiocyanaten. Omwille van de vluchtige aard van deze toxische molecule, moet het onmiddellijk ingewerkt worden in een vochtige of zelfs geïrrigeerde bodem om zo de efficiëntie van de biofumigatie te verbeteren. De maximale concentratie van isothioen thiocyanaten wordt normaal bereikt na twee dagen en verdwijnt na een week. De teeltperiode kan daarna dus aangevangen worden. De elementen die hieronder voorgesteld worden, zijn ter informatie en mogen niet beschouwd worden als een model.

PERIODE VAN TUSSENTEELT

2 3

WINTER

LENTE

HERFST


TEELTPERIODE

1

ZOMER Figuur 2: Integratie van een tussenteelt

1

»» Gebruik soorten die geselecteerd werden voor biofumigatie (voorbeeld: mosterd, koolzaad). »» Zaai dichter om veel biomassa te produceren (voorbeeld: 3 à 4 kg/ha voor bruine mosterd). »» Wacht tot de productie van glucosinolaten zijn toppunt bereikt. »» Voor biofumigatie heeft u vochtige en warme grond nodig (meer dan 10 °C). »» De planten moeten zo fijn mogelijk gemalen worden om zoveel mogelijk cellen te breken, zodat de

Aanvang van de tussenteelt

2 Fijn malen en inwerken

glucosinolaten omgezet worden in isothioen thiocyanaten.

»» De opname in de grond gebeurt onmiddellijk na het fijnmalen door mechanisch in te werken of door overvloedig te irrigeren.

3

»» De volgende teelt kan een week na het inwerken gezaaid of geplant worden. Het kan dat er langer

Invloed op de volgende teelt

gewacht moet worden als er een grote hoeveelheid planten ingewerkt werd wat kan leiden tot een gebrek aan zuurstof in de bodem (grotere microbiologische activiteit).

Een groenbedekker kiezen Zoals eerder al uitgelegd, bieden groenbedekkers heel wat voordelen voor landbouwers. De keuze van de soort groenbedekker die gebruikt zal worden, is echter van groot belang, want net zoals bij elke methode zijn er ook nadelen. Zo moet een groenbedekker gezien worden als een bedekking die deel uitmaakt van een algemeen bebouwingssysteem, met eigenschappen die afgestemd moeten zijn op de volgende teelt.

Voorstel voor een keuzemethode

Het kiezen van de soort voor de tussenteelt is delicaat, er moet rekening gehouden worden met diverse parameters om zo de vastgestelde doelen zo goed mogelijk te bereiken. Daartoe moeten er volgens het Institut Technique de l’Agriculture Biologique (ITAB, 2012) drie stappen gevolgd worden:

Eerste stap: De behoeften van het perceel definiëren »» De rotatie en de soorten die aanwezig zijn binnen die rotatie »» De periode waarin er gezaaid kan worden »» De duur van de tussenteelt »» De bodemsoort

Tweede stap: De doelstellingen van de landbouwer »» Stikstof vastleggen »» Vrijstellen van stikstof voor de volgende teelt »» Onkruidbestrijding »» Behoud van de organische stof in de bodem »» Bodemstructuur

»» Verhogen van de ziekteweerbaarheid »» Verwerking tot veevoeder

Derde stap: De datums en de technieken aanpassen »» Zaai- en vernietigingstechniek »» Selectie van de variëteiten Deze drie stappen, die beschreven worden in het model dat in 2012 opgesteld werd door het Institut Technique de l’Agriculture Biologique, maken het mogelijk om een keuze te maken uit de plantensoorten, een keuze die aangepast is aan de omstandigheden van het perceel en aan de doelstellingen van de landbouwer.


23

De invloeden van tussenteelten De tabel hieronder is het resultaat van onderzoek van de INRA (R. CHARLES, F. MONTFORT, J-P SARTHOU, 2012). De voorbeelden en referenties met een grijze achtergrond werden geïnventariseerd door FREDON Nord Pas-de-Calais. Deze samenvatting kan gebruikt worden bij het bepalen van de soort voor de tussenteelt.

Inwerking tegen ONKRUID

Brassicaceae (Kruisbloemigen)

Poaceae (Grasachtige planten)

Fabaceae (Leguminosae)

Andere

Allelopathie (via zwavelhoudende verbindingen met worteluitscheidingen en/of mulch ontbinding) voorbeeld: witte en bruine mosterd.

Allelopathie (via benzoxazinonen of avenacine (haver) met Allelopathie: honingklaver, worteluitscheidingen en/of mulch bepaalde soorten luzerne, ontbinding): bepaalde soorten paarse klaver. rogge, haver, tarwe.

Allelopathie: Alliaceae (via zwavelhoudende verbindingen), boekweit.

Gemiddelde tot sterke concurrentie door de kracht bij het ontkiemen. Concurrentie door de geproduceerde biomassa: bepaalde soorten en variëteiten.

Sterke concurrentie door de kracht bij het ontkiemen Concurrentie door de geproduceerde biomassa: bepaalde soorten en variëteiten

Zwakke tot sterke concurrentie door de geproduceerde biomassa: honingklaver, bepaalde andere soorten en variëteiten

Concurrentie erg afhankelijk van de soorten

-

-

De mosterd zou een regelend effect hebben op de aanwezigheid van ganzenvoet en postelein2.

Een erg hoge concentratie aan extract van sorghum belemmert de kieming van witte ganzenvoet, phalaris, geneeskrachtig cypergras/cyperus rotundus, cochlearia, rumex dentatus en op Trianthema portulacastrum3.




Andere

Het inwerken van het koolzaad in de bodem kan zorgen voor een vermindering van de biomassa van het onkruid van 50 tot 96%1.

Mycorrhiza planten.

Non-mycorrhiza planten4. Allelopathie: resistent tegen zwavelhoudende verbindingen

Mulch: mogelijk drager van inoculum pathogeen voor graangewassen → ! volgende teelt

Mycorrhiza planten.

Mycorrhiza planten (behalve Chenopodiaceae).

Stijging in de pedomicrobiële activiteit die tegenstrijdig is met pathogenen want betere beschikbaarheid van de voedzame elementen.

Invloed op de MICROFLORA

Splash effect (verspreiding van de ziektekiemen door regenspatten) vermindert door de biomassa en de mulch. Het inwerken van gedroogde koolresten in de bodem lijkt de aanwezigheid van Fusarium oxysporum f.sp. conglutinans te verminderen. In het laboratorium werden er gelijkaardige effecten waargenomen op Aphanomyces euteiches die aanwezig was op wortels van erwten5. Dankzij de introductie van mosterd, van rapen of van kolen kan het inoculum van Rhizoctonia solani en Aphanomyces cochlioides verminderd worden. Veelbetekenende resultaten op Pythium met bruine en zwarte mosterd9. In het laboratorium vertoont koolzaad Brassica napus var. ‘Dwarf Essex’, een vermindering van de ontwikkeling van Sclerotinia sclerotiorum10. Schade van Sclerotinia sclerotiorum op sla, vermindert dankzij een teelt van broccoli als voorteelt11.

24

Haver begunstigt de kieming van de oösporen sterk. Dankzij de exsudaten van haver kan de dichtheid van inoculum verminderd worden evenals de ernst van de aantasting van de wortels van erwten6 (Aphanomyces euteiches). Hoe geconcentreerder het wortelextract van haver is, hoe meer mycelium er geproduceerd wordt7. De haver maakt het mogelijk om het inoculum van knolvoet te verminderen8.

-

-




Andere

Allelopathie: nematostatische inwerking of nematicide: bepaalde variaties van voederradijzen (oleifera), bruine en zwarte mosterd.

Allelopathie: nematostatische inwerking of nematicide: bepaalde variaties van Engels raaigras (maar begunstigt de cysten van nematoden bij soja).

-

-

Verhoging van de pedobiologische activiteit (bacteriën, mijtachtigen & roofnematoden) die de fytoparasitaire nematoden tegenwerkt. Aardwormen: stijging van de populaties → fysico-chemische verbetering van de bodem.

Inwerking op de FAUNA

Allround zoöfage en zaadetende predatoren (kruipend): begunstigd door dode mulch. Zoöfage organismen in bloemen en bestuivers: begunstigd bij bloei.

Allround zoöfage en zaadetende predatoren (kruipend): begunstigd door de groenbedekkers als tussenteelt en als mengteelt; begunstigd door dode mulch.

Allround zoöfage en zaadetende predatoren (kruipend): sterk begunstigd door groenbedekkers als tussenteelt en als mengteelt; begunstigd door dode mulch. Aanvullende in bloemen levende zoöfagen en bestuivers: begunstigd bij bloei.

Allround zoöfage en zaadetende predatoren (kruipend): begunstigd door dode mulch. Aanvullend: in bloemen levende oöfage12 organismen en bestuivers: begunstigd bij bloei.

Vernielers in de bodem (kevers, kniptorren, langpootmuggen ...): begunstigd door bepaalde soorten, maar beperkt door de verhoogde microbiologische activiteit (entomopathogene schimmels).

Aantrekkelijkheid voor naaktslakken: hoog voor geteelde soorten (koolzaad in het bijzonder), laag voor soorten groenbedekkers of secundaire teelten (witte en bruine mosterd, voederradijzen).

Aantrekkelijkheid voor naaktslakken : hoog (rogge) of gemiddeld (wintergerst, triticale, Italiaans raaigras) voor geteelde soorten; laag voor groenbedekkers of secundaire teelten (diploïde haver). Vernielers in de lucht: sommige benadeeld door mulch bij groenteteelt in volle grond. Aantrekkelijkheid voor rechtvleugeligen: gemiddeld tot hoog naargelang de soorten.

Microzoogdieren: weinig begunstigd

Microzoogdieren: weinig begunstigd.

Aantrekkelijkheid voor naaktslakken: gemiddeld voor geteelde soorten (voedererwten, rode klaver); laag voor groenbedekkers of secundaire teelten (winterpaardenbloem, gewone wikke). Vernielers in de lucht: sommige benadeeld door mulch bij groenteteelt in volle grond. Aantrekkelijkheid voor rechtvleugeligen: laag tot gemiddeld naargelang de soorten.

Aantrekkelijkheid voor naaktslakken: hoog voor geteelde soorten (zonnebloemen in het bijzonder); laag voor soorten groenbedekkers of secundaire teelten (phacelia, boekweit ...).

Microzoogdieren: begunstigd.

Microzoogdieren: weinig begunstigd.

Levende mulch en uitlopers: mogelijk gastheer voor vernielers van de huidige of de volgende teelt (indien ze tot dezelfde familie behoren) Negatieve effecten waargenomen op Pratylenchus penetrans en Meloidogyne nematoden.13

-

-

-

1 2 3 4

BROWN J. en MORRA M.J., 2000. BENSEN T.A. en SMITH R.F., 2009. RANDHAWA M.A., CHEEMA Z.A., en ALI M.A., 2002. De mycorhiza is een gunstige symbiose die zich ontwikkelt tussen de wortels van planten en bepaalde bodemschimmels. Ze spelen een rol in de biobescherming tegen pathogene stoffen in de bodem (nematoden, andere pathogene schimmels/ bacteriën) – Beschikbare definitie http://www.inoculumplus.eu 5 MARTIN H.L., 2003. 6 SHANG H., GRAU C.R., et PETERS R.D., 2000. 7 CHANDLER M.A., FRITZ V.A. en ALLMARAS R.R., 2004. 8 MURAKAMI H. et al., 2000. 9 MONTFORT F. et al., 2009. 10 BROWN J. en MORRA M.J., 2000. 11 BENSEN T.A. en SMITH R.F., 2009. 12 Oöfage organismen leggen eitjes aan de binnenkant van de eitjes van geleedpotigen. 13 BROWN J. en MORRA M.J., 2000.


25

Tests uitgevoerd in het kader van het EMMA-project. INTERREG IV-Programma Frankrijk-Vlaanderen: FREDON Nord Pas-de-Calais (Fédération Régionale de Défense contre les Organismes Nuisibles), PCG (Provinciaal Proefcentrum voor Groenteteelt in Oost-Vlaanderen), Inagro (Onderzoek & advies in land- & tuinbouw in West-Vlaanderen).

Onderzoek naar effect van groenbemesters in de strijd tegen Sclerotinia door FREDON Nord Pas-de-Calais: Sclerotinia is een ziekte die veroorzaakt wordt door parasitaire schimmels van het geslacht Sclerotinia. Het is de belangrijkste plaag in bonen en flageoletbonen, maar ook bij andere teelten (salade, wortels, selder, witloof, erwten). Deze ziekte zorgt voor heel wat verlies aan rendement en kwaliteit en tevens voor bijkomende kosten voor gewasbescherming. FREDON Nord Pas-de-Calais

In 2012 en 2013 werd er een onderzoek uitgevoerd in volle grond om het mogelijke effect van 4 groenbedekkers (bruine mosterd, Braziliaanse haver, rogge, Italiaans raaigras) op de vermindering van de besmettingen met Sclerotinia aan te tonen. Daartoe werden er in september 2012 groenbedekkers ingezaaid die halfweg januari 2013 vernietigd werden.


Figuur 3: Sclerotinia bij boon

Figuur 4: Braziliaanse haver

Figuur 5: Rogge

Figuur 6: Bruine mosterd

Figuur 7: Italiaans raaigras


In juni werden de flageoletbonen gezaaid, de teelt werd wekelijks opgevolgd maar er werd geen Sclerotinia aantasting vastgesteld op het perceel. Het is dus niet mogelijk om een eventuele invloed van deze groenbemesters op het onderdrukken van deze ziekte af te leiden. Daarentegen is het wel belangrijk om te benadrukken dat, tijdens het opvolgen van de teelt, geen aantasting aangetroffen werd in de verschillende objecten en dat andere ziekten of plagen homogeen voorkwamen in het veld.

Figuur 8: Gezonde teelt van flageoletbonen

26

Figuur 9: Metingen bij de oogst van de flageoletbonen


In 2014 werd het onderzoek opnieuw uitgevoerd met dezelfde 4 groenbedekkers als het jaar voordien, in bakken met aarde die kunstmatig besmet werden. Het doel is om de eventuele invloed te testen van deze groenbedekkers op de besmettingen die gelinkt zijn aan Sclerotinia, voor de teelt van groene dwergbonen. De eerste resultaten zullen beschikbaar zijn in de herfst van 2014.

Figuur 10: Braziliaanse haver

Figuur 11: Rogge

Figuur 12: Bruine mosterd

Figuur 13: Italiaans raaigras

Onderzoek naar effect van groenbemesters in de strijd tegen Sclerotinia en Botrytis door Inagro. Botrytis, ook wel ‘grauwe schimmel’ genoemd, wordt veroorzaakt door de schimmel Botrytis cinerea. Inagro onderzocht het effect van diverse groenbemesters zoals Japanse haver, Nemat (zwaardherik), Italiaans raaigras, rogge en Caliente (mosterd) tegen Sclerotinia en Botrytis voor de teelt van bonen. De tabel hieronder vat de resultaten samen, en vergelijkt ze met de controlegroep. De resultaten die niet vermeld worden zijn niet relevant. Japanse haver

Nemat (zwaardherik)

Italiaans raaigras

Rogge

Caliente (mosterd)

Rendement van de peulen

-

NS *

-

NS

NS

Aangetaste planten (Sclerotinia)

+

NS

+

NS

+

Aangetaste planten (Botrytis)

NS

NS

NS

NS

NS

* Niet significant.

Onderzoek naar bodembedekking door PCG en Inagro: de strijd tegen knolvoet in bloemkolen. Knolvoet wordt veroorzaakt door een schimmel die aanwezig is in de bodem en die de wortels besmet en zwellingen op de wortels veroorzaakt. Knolvoet zorgt voor een aanzienlijk kwaliteits- en rendementsverlies bij heel wat kooltelers, in het bijzonder in België. In het kader van dit onderzoek, werden er twee tests in volle grond uitgevoerd, om zo de efficiëntie van verschillende producten tegen knolvoet te testen in aanwezigheid en in afwezigheid van een groenbemester, Italiaans raaigras, die vooraf ingewerkt werd in de bodem: 1. Onderzoek uitgevoerd door het PCG: Bescherming tegen knolvoet na kunstmatige besmetting; 2. Onderzoek uitgevoerd door Inagro: Bescherming tegen knolvoet na natuurlijke besmetting. Bij deze twee tests werd er een agressieve aantasting door knolvoet vastgesteld omdat bijna alle planten zwaar aangetast waren. Het inwerken van het Italiaans raaigras gaf bij deze verhoogde infectiedruk geen verbetering. We moeten echter wel benadrukken dat het raaigras nog niet optimaal ontwikkeld was op het moment van inwerken omwille van de uitzonderlijke klimatologische omstandigheden van de lente van 2013.


27

Voor meer info: »» ARNAULT I. et al. 2005. Propriétés pesticides des Alliaciées. Biodésinfection des sols maraîchers au moyen d'oignon et poireau. Phytomz, num. 578, p. 40-43. »» BENSEN T.A. and SMITH R.F. 2009. Influence de la moutarde et d'autres espèces de plantes de coupure sur Sclérotinia minor en culture de laitue (Mustard and other cover crop effects vary on lettuce drop caused by Sclerotinia minor weeds). Plant Disease, num. 93 (10), p. 1019-1027 »» BROWN J. and MORRA M.J. 2000. Glucosinolate-containing seed meal as a soil amendment to control plant pests. National renewable energy laboratory, p. 4-28. »» CHARLES R., F.MONTFORT F. et SARTHOU J-P. 2012. Effets biotiques des cultures intermédiaires sur les adventices, la microflore et la faune, chapitre 6. Réduire les fuites de nitrate au moyen de cultures intermédiaire, p193-261. »» GHESQUIERE J., A.CADILLON A. 2012. Choisir et réussir son couvert végétal pendant l'interculture en Agriculture Biologique. Cahier technique. Institut Technique de l'Agriculture Biologique. »» HOFFMAN M.L. et REGNIER E.E., 2006. Contributions to weed suppression from cover crops. Food Products Press, Binghamton. »» MARTIN H.L. 2003. Management of soil borne diseases of beetroot in Australia: a review. Australian journal of experimental agriculture, vol. 11, num. 43, p. 1281-1292. »» MICHEL V. 2008. Biofumigation : principe et application. Revue suisse Victic. Arboric. Hortic. Vol 40, p. 95-99. »» MICHEL V., AHMED H. et DAHAL S. 2011. Des engrais verts pour lutter contre les maladies du sol. Revue suisse Vitic. Arboric. Hortic. Vol. 43, p. 116-121. »» MICHEL V., AHMED H. et DUTHEIL A. 2007. La biofumigation, une méthode de lutte contre les maladies. Revue suisse Vitic. Arboric. Hortic. Vol. 39, p. 145-150. »» MONFORT F. et al. 2009. Mettre à profit la période d'interculture pour limiter les risques de maladies telluriques : l'exemple de la biofumigation. Rencontres techniques phytosanitaires-sdqpv/Ctifl-St Malo. »» MURAKAMI H. et al. 2000. Reduction of spore density of Plasmidiophora Brassicae in soil by decoy plants (Réduction de la densité des spores de conservation de Plasmidiophora Brassicae dans le sol par les cultures pièges). J.Gen.Plant Pathology, num. 67, p. 85-88. »» RANDHAWA M.A., CHEEMA Z.A., and ALI M.A. 2002. Allelopathic effect of sorghum water extract on the germination and seedling growth of trianthema portulacastrum. International Journal of Agriculture & Biology, vol. 4, num. 3, p. 383-384. »» REAU R. et al. 2005. Effets allélopathiques des Brassicacées via leurs actions sur les agents pathogènes telluriques et les mycorhizes : analyse bibliographique. Partie 1. Oléagineux corps gras lipides, vol. 12, num. 3, p. 261-271. »» RICE E.L. (Ed), 1984. Allelopathy. Academic Press Inc., Orlando, Florida. »» TEASDALE J.R., 1996. Contribution of cover crops to weed management in sustainable agricultural systems. Journal of Production Agriculture 9, p. 475-479. »» THORUP-KRISTENSEN K., MAGID J. et STOUMANN JENSEN L., 2003. Catch crop and green manures as biological tools in nitrogen management in temperate zones. Adv. Agron. 79, p. 227-302.

28

Waarschuwingsmodellen voor de groenteteelt

Waarvoor dienen ze? De verliezen te wijten aan ziekten en plagen kunnen van jaar tot jaar variëren in functie van de weers- en teeltomstandigheden. Om de bescherming van teelten te optimaliseren, is het bijzonder interessant om te anticiperen op het verschijnen van bepaalde plagen en ziektes met behulp van waarschuwingsmodellen op basis van klimaatgegevens waarbij er voor sommige rekening gehouden wordt met agronomische criteria (zaaidatum, variëteiten ...). De modellen worden gebruikt omwille van milieu- en economische redenen (het aantal en dus de kost van de behandelingen verminderen) maar ook omwille van agronomische redenen (de behandelingen beter positioneren om zo hun efficiëntie te verhogen).

Het gebruik van modellen sluit de regelmatige observatie van de percelen niet uit, het vult het aan! Met het model kunt u gebeurtenissen vastleggen die de waarnemer ontgaan zijn (vb.: ziekte in incubatie). Maar het model voorziet niet alle situaties (microklimaat, inoculum, besmettingsniveau ...) en de waarneming blijft onmisbaar om de sanitaire situatie op het perceel te kennen.

Hoe werken de modellen? De modellen zijn vaak ontstaan uit vele jaren werk met experimenten en valideringen onder gecontroleerde omstandigheden en in volle grond. Er zijn verschillende elementen nodig voor de goede werking van de modellen: »» een netwerk van meteorologische stations met een onderhouds- en controlesysteem »» software om gegevens mee op te slaan en te raadplegen. Voor sommige modellen is het mogelijk om rekening te houden met teeltfactoren (zaai- of plantdatum, gevoelige of tolerante variëteit, behandeling ...). Volgens de modellen, verschillen de behoeften (thermometer, hygrometer, pluviometer ...) en sommige meteorologische stations kunnen niet ingepast worden voor alle modellen. Voor insecten bepaalt de temperatuur hun levensloop (groei, voeding, mobiliteit, ontwikkeling, voortplanting,…). Er bestaat een minimumtemperatuur waaronder insecten zich niet verder kunnen ontwikkelen. Om naar een volgend ontwikkelingsstadium over te gaan moet er voor insecten een bepaald aantal daggraden bereikt worden. Voor ziektes zijn er meerdere parameters die een invloed kunnen hebben op de ontwikkeling van ziektes (temperatuur, neerslag, relatieve vochtigheid, zonnestraling…).

Wat zijn de bestaande modellen? De volgende lijst is niet volledig. Er bestaan ook andere modellen of hulpmiddelen zoals DECID’HERB© dat u onkruidbestrijdingsstrategieën voorstelt die aangepast zijn aan de context van elk perceel.


29

Model

Ziekte of plaag

Alternaria bij prei

Alternaria bij prei

Tom Cast

Alternaria bij wortels

Contapré

Cecidomyiidae bij bloemkool

MidgEmerge

Cecidomyiidae bij bloemkool

Bremcast

Meeldauw bij salade

Milto

Meeldauw bij tomaat

Milart

Meeldauw bij artisjok

Miloni

Meeldauw bij ui

Semiloni

Meeldauw bij ui voor zaadteelt

Meeldauw bij meloen DGAL

Meeldauw bij meloen DGAL

SWAT Wortelvlieg

Wortelvlieg

Uienvlieg

Uienvlieg

SWAT Koolvlieg

Koolvlieg

Oïdium bij aardbei

Oïdium bij aardbei

EMR-model (East Malling Research)

Wollige wortelluis bij witloof

Lookroest

Lookroest

Preiroest Fredon NpdC / Sileban

Preiroest

Bladvlekkenziekte bij selder DGAL

Bladvlekkenziekte bij selder

Stemphylium bij asperge

Stemphylium bij asperge

Trips bij prei Ctifl / Sileban

Trips in prei

Trips in prei DGAL

Trips in prei

Prei-info (www.prei-info.be)

Papiervlekkenziekte in prei

Enkele voorbeelden van modellen. Miloni-model Het Miloni-model is een waarschuwings- en prognosemodel voor risico’s op meeldauw bij ui (Peronospora destructor). Het gebruik van dit model zorgt voor een betere optimalisatie van de strategieën (positionering van het product) en meer respect voor het milieu. Van 1999 tot 2002 werd er zo’n model opgesteld en gevalideerd door Yves Monnet en zijn partners (zie fiche FREDON Nord Pas-de-Calais 2005; Uitvoeren van een beredeneerde bestrijding tegen meeldauw bij ui met behulp van het Miloni-prognosemodel voor risico’s op een niet-geïrrigeerd perceel).

30

→ Symptomen: De eerste symptomen zijn plaatselijke verkleuringen (gele, verspreide kringen). Als de omstandigheden gunstig zijn, dan worden deze vlekken bedekt onder een grijs-paarsachtig laagje. De vlekken vermenigvuldigen zich, wat leidt tot uitdroging en het afsterven van de bladeren. De ziekte ontwikkelt zich in een haard, maar kan zich erg snel verspreiden over het volledige perceel. Het verschijnen van de haarden stemt vaak overeen met aanhoudende vochtige omstandigheden.

PLRN

PLRN


Figuur 1: Eerste symptomen van meeldauw, geïsoleerde gele kring

Figuur 3: Vergevorderde aantasting door meeldauw, afsterven en begin van uitdroging van de bladeren

Figuur 2: Sporulatie, grijs-paarse viltlaag

→ Gevoeligheidsstadium: Vanaf het 2- bladstadium van de ui. Na het vallen van het loof is er geen echte invloed meer op de opbrengst, maar de afgestorven bladeren verhinderen dat de kiemremmer de bol kan bereiken. → Cyclus van meeldauw: De ontwikkelingscyclus bestaat uit 3 fundamentele fasen: de besmetting, de incubatie en de sporulatie. De besmetting volgt altijd op een sporulatie. Er zijn bepaalde omstandigheden nodig om tot een besmetting te komen (volgens Monnet Y, Thibault J, Legrand M): »» relatievee vochtigheid hoger dan 92% gedurende ten minste 11u »» geen regen (meer dan 1 mm) »» temperaturen lager dan 24 °C de dag voordien Na elke besmetting, is er de incubatie van de schimmel. De incubatieperiode is afhankelijk van de temperatuur. Die ligt ideaal tussen 15 en 17 °C. De incubatieperiode duurt ten minste 10 dagen als er aan alle omstandigheden voldaan is. De meeldauwvlekken verschijnen daarna op de bladeren van de uien.

WINTER

Herstart

Mycelium in de bollen Sporen in de bodem

Verspreiding

Sporulatie

Jour

Incubatie

Jour

Nacht Hoge vochtigheid

Besmetting

Fiche meeldauw bij ui, VETABIO

Nacht Hoge vochtigheid

Figuur 4: Cyclus van meeldauw


31

vochtigheid, berekent het de besmettingsdata en maakt het zo mogelijk om een datum te voorspellen waarop de vlekken zullen verschijnen. Het BSV groenten Nord Pas-de-CalaisPicardie (Bulletin de Santé du Végétal, gezondheidsbericht van de gewassen) deelt elke week de tabel mee met de voorspelde data waarop er vlekken zullen verschijnen per meteorologisch station.

INOKI, Météo France, BSV Légumes Nord Pas-de-Calais - Picardie

→ Werking van het model: Het model bepaalt dagelijks of de meteorologische omstandigheden gunstig waren voor het verschijnen van de vlekken, vóór het verspreiden van sporen. Het onderzoekt constant nieuwe besmettingen. Het doet een beroep op de klimatologische omstandigheden (meteorologisch station in de buurt) van de site. Op basis van de opgetekende temperaturen, neerslag en relatieve

Illustratie van de werking van het model Let op, irrigatie kan zorgen voor een nieuwe besmetting omdat de vochtigheid op het gebladerte verhoogt. Maar daar wordt geen rekening mee gehouden in het Miloni-model dat in het BSV beschreven wordt, want dit functioneert per microregio en niet per perceel. Het model is dus niet perceelsspecifiek en biedt dus geen garantie op geen schade maar het bevestigt wel een trend.

Besmetting op het blad Onzichtbare symptomen

of het verschijnen van de vlekken nabij is of niet (verhoogd risico twee dagen voor het verschijnen van de aangekondigde vlekken). De datums waarop de dichtstbijzijnde vlekken gesignaleerd werden, worden in het rood aangeduid in het BSV. De kolom ‘huidige generatie’ is erg belangrijk om de volgende interventie te beoordelen. In de 1ste generatie is er geen enkel risico. Het risico begint bij de 2de generatie voor plantuien en plantsjalotten evenals voor zaai-uien die zogenaamd ‘vroegrijp’ zijn. Vanaf de 3de generatie, is er risico voor alle uien (zaaien plantuien) en sjalotten.

Incubatie Ontwikkelingscyclus die varieert van 10 tot 17 dagen naargelang de vochtigheid en de T

Verschijnen van vlekken op het blad daarna sporulatie

Figuur 5: Cyclus van meeldauw

32

F. Delassus, PLRN

→ Hoe moet het model gebruikt worden: De eerste stap bestaat uit het opzoeken, in de eerste kolom van de tabel, van het meteorologisch station dat zich het dichtst bij het perceel met de uien bevindt. De tweede kolom geeft de data weer van de laatste besmettingen. Als de klimatologische omstandigheden gunstig zijn, dan zullen er ten minste 10 dagen verstrijken voor er vlekken verschijnen: als de besmetting erg recent is, dan is het risico dus niet nabij. Integendeel, als de besmetting ouder is, dan moet u kijken in de kolom ‘verschijnen van de volgende vlekken’ om te weten

→ Belang van het model: Het Miloni-model is een hulpmiddel om beslissingen te nemen om de bescherming tegen meeldauw te optimaliseren. Maar het vervangt de observatie op het veld niet, noch vervangt het de kennis van het perceel en de omgeving ervan (klimaat, bron van inoculum ...). Tijdens jaren met lage druk kan het aantal interventies aanzienlijk verminderd worden. Zo kenden we in 1999 een jaar met lage druk, en kon de aanwending van het model ervoor zorgen

dat het aantal behandelingen door 4 gedeeld kon worden (8 behandelingen voor zogenaamd referentiegedrag tegenover 2 voor zogenaamd ‘beredeneerd’ gedrag op basis van het model) (zie de fiche FREDON Nord Pas-de-Calais, 2005; Uitvoeren van een beredeneerde strijd tegen meeldauw bij ui met behulp van het Miloni-prognosemodel voor risico’s op een niet-geïrrigeerd perceel).

Voor meer info: »» FREDON Nord Pas-de-Calais. 2005. Technische fiche: Uitvoeren van een beredeneerde strijd tegen meeldauw bij ui met behulp van het Miloni-prognosemodel voor risico’s op een niet-geïrrigeerd perceel’. Beschikbaar op: http://www.fredon-npdc.com/fiches/_2005_24____mise_en_oeuvre_de_la_lutte_raisonnee_contre_le_mildiou_de_l_oignon_a_l_aide_du_modele_de_prevision_des_risques_miloni_en_parcelle_non_irriguee___fredon_npdc.pdf »» Perus M. 2012. Strategie voor de strijd tegen meeldauw: waar staan we? Info-CTIFL nr. 280, p 52-56. »» VETABIO-programma: Hoe de strijd aanbinden tegen meeldauw bij uien in de biologische groenteteelt? Beschikbaar op: http://www.cebio.be/documents_telechargeables/vetabio_Fiche_Mildiou-oignon.pdf

Tripsmodel (Thrips tabaci)

Figuur 6: Trips op prei


→ Omschrijving: Trips heeft een langgerekte vorm en is een erg klein insect (van 0,8 tot 1,3 mm in volwassen toestand, 0,2 tot 0,8 mm in larvetoestand). De kleur varieert in functie van de leeftijd en van het klimaat: de jonge larven zijn geel van kleur terwijl de volwassen vorm in de zomer eerder lichtgekleurd is en in de winter donkerbruin is. Om zich te voeden zuigt de trips de inhoud van de plantaardige cellen op waardoor er heel wat kleine, witte vlekken op het gebladerte verschijnen. Deze zuigschade kan voor een verlies aan rendement zorgen in het geval van een grote aantasting (15 tot 20 % verlies), maar ze zorgen vooral voor cosmetische schade wat bij de verkoop vooral voor een lagere kwaliteitsklasse zorgt van prei die te sterk aangetast is. De trips kan ook virussen (IYSV) overbrengen of de aantasting door pathogene secundaire schimmels zoals alternaria bevorderen.


Met het tripsmodel voor prei van de DGAL kunnen we de vlucht van trips (Thrips tabaci) opvolgen dankzij reeds geregistreerde temperaturen en de gemiddelde temperaturen van de voorbije jaren. Het gebruik van dit model zorgt voor een betere optimalisatie van de strategieën en meer respect voor het milieu. Dergelijk model werd op punt gezet door Jonatan Edelson en J. Magaro (1998).

Figuur 7: Schade van trips

→ Gevoeligheidsstadium: De schade van trips is onomkeerbaar, elk stadium van de prei is dus gevoelig.


33

→ Cyclus van de trips: de voortplanting van dit insect is parthenogenetisch, dat wil zetten dat er geen bevruchting nodig is opdat de soort zich zou kunnen voortplanten, de meerderheid van de individuen is dus vrouwelijk. Het vrouwtje plaatst haar eitjes (2 tot 5 eitjes per dag) onder de opperhuid van de gewassen. Het vrouwtje leeft 12 tot 17 dagen en kan dus, afhankelijk van de bronnen, tussen 20 en 120 eitjes leggen. De incubatie ervan duurt 2 tot 8 dagen. De duur van de ontwikkeling van de larven bedraagt tussen 4 en 15 dagen naargelang de klimatologische omstandigheden. De larve laat zich daarna vallen op de grond om te veranderen in een nimf. Na 2 tot 7 dagen komen er volwassenen tevoorschijn die naar gastplanten migreren. De trips overwintert in volwassen vorm of als larve in de oppervlakkige lagen van de bodem. Zodra de temperaturen stijgen, verschijnen de eerste individuen.

Ei

Larve 1 Volwassen

Copyright Koppert Biological Systems

Larve 2

Nimf

Prenimf

Figuur 9: Larve van trips (onder binoculair)



Figuur 8: Biologische cyclus van trips

Figuur 10: Adult van trips

→ Werking van het model: Op basis van de gemeten Stadium Som van de temperaturen temperaturen in de meteorologische stations kan het model de hoger dan 11,5 °C ontwikkeling van de verschillende generaties trips simuleren en Ei → Larve 95,4 °C de komst van de volwassenen voorspellen. De berekening start Larve → Volwassen 132,8 °C op 1 januari. Vanaf die datum telt hij de gemiddelde temperaturen Totaal 228,2°C op ((minimum + maximum) / 2) die hoger zijn dan 11,5 °C. Om van het ei-stadium over te kunnen gaan naar het larvaal stadium is er in totaal 95,4 °C nodig. Om van het larvaal stadium naar het volwassen stadium te gaan, is er in totaal 132,8 °C nodig.

34

→ Hoe moet het model afgelezen worden: De overwintering gebeurt in het stadium van larve of van volwassene. Het hernemen van de activiteit en van de ontwikkeling begint in de lente als de gemiddelde temperaturen overdag hoger zijn dan 11,5 °C. De eerste vlucht gebeurt met individuen die overwinterd hebben in volwassen vorm en die tevoorschijn komen zodra de temperaturen stijgen. Die eerste vlucht staat niet aangeduid op de grafiek. De tweede vlucht is die van de larven die overwinterd hebben, en wordt aangeduid als L1 op de grafiek. In functie van de klimatologische omstandigheden tijdens de winter, zijn die eerste vluchten vaak minder intens. Een koude winter zal leiden tot een hoger sterftecijfer bij de larven en volwassenen. De andere vluchten (A1, L2, A2 en L3 op de grafiek) krijgen te maken met gunstigere omstandigheden

voor hun ontwikkeling. Op figuur nr. 11 geven de zwarte pijlen de vluchten aan die reeds plaatsgevonden hebben. De data die voorafgegaan worden door een L zijn vluchten van larven die overwinterd hebben (1 = 1ste generatie, 2 = 2de generatie ...), de data die voorafgegaan worden door een A zijn vluchten van volwassenen die overwinterd hebben. Die vluchten worden berekend in functie van de temperaturen die geregistreerd werden in het meteorologisch station (in Lorgies, Pas-de-Calais). De L3 (in oranje stippellijn) is voorzien op 27 augustus, die prognose wordt berekend in functie van de gemiddelde temperaturen van de voorgaande jaren. Op de grafiek duiden de blauwe, groene en gele lijnen de evolutie aan van het aantal gevangen trips per dag en per blauwe plakval.

Aantal trips per dag en per plakval

Dynamique van de vluchten van trips in prei (blauwe plakvallen)

Figuur 11: Simulatie afkomstig van het tripsmodel DGAL - Inoki® Legende L1 = Vlucht van de eerste generatie larven die overwinterd heeft A1 = Vlucht van de eerste generatie volwassenen die overwinterd heeft L2 = Vlucht van de tweede generatie larven die overwinterd heeft A2 = Vlucht van de tweede generatie volwassenen die overwinterd heeft L3 = Vlucht van de derde generatie larven die overwinterd heeft → Aanvullingen voor de waarnemingen en het geven van adviezen: Het model geeft de risicoperioden aan waarin de waarnemingen verhoogd moeten worden. Als de temperaturen laag zijn of als de neerslag aanzienlijk is, bevinden de trips zich eerder ter hoogte van de schacht. Als het zonnig is, zullen ze eerder op de bovenste delen van het gebladerte zitten. De interventiedrempel bedraagt 1 trips per preistaal maar dit kan variëren in functie van de commercialiseringswijze en de periode van de oogst. Met de blauwe plakvallen kunt u ook de intensiteit van de

vluchten op het perceel opvolgen, hoewel er voor de telling van trips een binoculair vergrootglas nodig is en een speciale opleiding, is ze niet noodzakelijk van toepassing op alle percelen. Bovendien is de vangst tijdens de herfst niet meer proportioneel met de populatie omdat er minder vluchten zijn. De beschermingsstrategie moet gebaseerd worden op de vluchtperiodes want eens ze geïnstalleerd zijn, verplaatsen de trips zich bijna niet meer. Bescherming op het moment van de vluchten van de trips maakt het mogelijk om de bladeren zo goed mogelijk te vrijwaren van zuigschade.


35

Voor meer info: »» FREDON Nord Pas-de-Calais, Technische fiche: ‘Strategieën voor de geïntegreerde strijd tegen Trips tabaci bij de teelt van prei in Nord Pas-de-Calais’ Beschikbaar op: http://www.fredon-npdc.com/fiches/_2004_21____strategies_de_lutte_integree_contre_le_thrips_tabaci_en_culture_de_poireaux_dans_le_nord_pas_de_calais___fredon_npdc.pdf »» Chambre d’Agriculture de Bretagne (2005), Ziekten en gewasvernielers van groenten in volle grond in Bretagne, 150 p. »» Picault S. (2009). Prei. 215 p. »» Villeneuve & al. 1999. Trips in prei Hoe de interventies plannen? Welke strategieën? Infos Ctifl nr. 150, p 44-49

Model wollige wortelluis bij witloof

Figuur 13: Witte viltlaag op een witloofwortel

Figuur 14: Gallen veroorzaakt door Pemphigus bursarius (A), Pemphigus spyrothecae (B), Pemphigus populinigrae (C)


François Leclant, Les Pemphigiens du peuplier et la gallogénèse, infographie Nicole Guervin, Phytoma n° 507, juillet-août 1998, p15

→ Omschrijving: De luizen hebben een ovale vorm en zijn minder dan 3 mm groot. De kleur varieert van groenachtig geel naar grijsachtig groen. Hun aanwezigheid uit zich in het verschijnen van een typische witte viltlaag rond de wortels en op de omringende aarde. Die witte viltlaag is te wijten aan de productie door de luizen van een wasachtige afscheiding die bestaat uit fijne, wattige draden die uiteindelijk het insect bedekken. Afhankelijk van het jaar, kan hun aanwezigheid geen aanzienlijke invloed hebben op de teelt of kan het, zoals in 2003 en tijdens droge jaren, zorgen voor een daling van 30 tot 50 % van de wortelmassa. De besmettingshaarden zijn vaak zichtbaar op het moment dat ze getrokken worden.


Met het EMR-model (East Malling Research) kunnen we de vlucht van de wollige wortelluis op wortels (Pemphigus bursarius) tijdens de lente opvolgen. Dergelijk model werd op punt gezet en gevalideerd door Rosemary Collier en haar medewerkers (1994).

Figuur 15: Gallen van Pemphigus bursarius

→ Gevoeligheidsstadium: Het ontwikkelingsstadium van het witloof op het moment dat de vlucht neerstrijkt lijkt geen bepalende factor te vormen voor de kolonisatie van de wortels door de luizen. → Cyclus van de wortelluis: De ontwikkelingscyclus is behoorlijk complex. Tijdens de winter blijft deze luis aanwezig op zijn primaire gastheer: de populier. De eitjes bevinden zich in de spleten van de schors van de boom. In de lente bijten de vrouwtjes in de bladstelen wat zorgt voor de vorming van gallen op de bladstelen van de bladeren van de populier. In de lente en aan het begin van de zomer, komen de vrouwtjes met vleugels uit die gallen en gaan ze de wortels overspoelen

36

van hun secundaire gastheren die toebehoren aan de familie van de Asteraceae (composieten) waartoe witloof ook behoort. Eiafleg door de vrouwtjes levert heel wat generaties ongevleugelde luizen die naar de wortels zullen migreren. De voortplanting is parthenogenetisch (zonder bevruchting). Op het einde van de zomer en aan het begin van de herfst, verschijnen de gevleugelden opnieuw, zij trekken naar de primaire gastheer om er eitjes te leggen.

Primaire gastheer: Populier

Augustus tot November: Tweede vlucht


Mei tot juli: Eerste vlucht

Secundaire gastheren: witloof, salade, wortel …

Figuur 16: Periode van vlucht en gastheren van de wortelluis → Werking van het model: De meerderheid van de vluchten van de wortelluis van witloof vindt plaats bij een temperatuursom tussen 500 °C en 750 °C. Om die som van de temperaturen te berekenen, wordt het daggemiddelde van de minimum- en maximumtemperaturen berekend met als basis 6 °C vanaf 1 februari elk jaar (∑ gemiddelde dagtemperatuur - 6 °C). → Hoe moet het model afgelezen worden: De rode lijn geeft de som van de gemiddelde temperaturen weer op een basis van 6 °C van het lopende jaar. Op de datum waarop de lijn de X-as op een temperatuursom van 500 °C kruist, begint de lentevlucht (aankomst van de gevleugelden op

de teelt) in theorie. Op de datum waarop de lijn de X-as op een temperatuursom van 750 °C kruist, eindigt de vlucht in theorie. In 2013, in Cambrai (59), vond de vlucht van wortelluizen theoretisch gezien dus plaats tussen 25 juni en 17 juli.

Som van de gemiddelde temperaturen op basis van 6 °C in Cambrai (59)

Drempel einde vlucht

Drempel begin vlucht BSV Légumes Nord Pas-de-Calais – Picardie

Som van de temperaturen

Som 2013 Som 2012 Som 2011 Som 2010

Figuur 17: Temperatuurlijnen op basis van het EMR-model voor de opvolging van de vlucht van wortelluizen


37

→ Belang van het model: Als er ongevleugelde individuen waargenomen worden op de wortels, dan is het moeilijk om de ontwikkeling van de populaties in te perken, daarom is het belangrijk om de besmettingsperiode tijdens de lente te kennen. Het begin van de vlucht, zoals voorspeld door het model, stemt doorgaans behoorlijk goed overeen met de vangst op het terrein in gele bakken. Het gebruik van gele

bakken blijft echter noodzakelijk om het belang van de vlucht van de wollige wortelluis op wortels op te volgen, maar ook om de aanwezigheid van aanvullende soorten zoals Thaumatomyia spp. op te sporen. Bovendien kunnen we met de gele bakken ook de witloofmineervlieg (Napomyza cicorii Spencer) opsporen.

Voor meer info: »» FREDON Nord Pas-de-Calais, Technische fiche: ‘Luizen op wortels in groenteteelt: Pemphigus spp’. Beschikbaar op: http://www.fredon-npdc.com/fiches/_2005_26____les_pucerons_des_racines_des_cultures_legumieres_pemphigus_spp.___fredon_npdc.pdf »» FREDON Nord Pas-de-Calais, DEWAEGENEIRE P. , MILLEVILLE C. , CENIER C., Technische fiche: Thaumatomyia spp roofvliegen van de luizen op de wortels van andijvie (Pemphigus bursarius). Beschikbaar op: http://www.fredon-npdc. com/fiches/fiche_technique_thaumatomyia_impression_3__fredon__final.pdf »» Sanvicente P., Begnini M., Cassan L.,. 2011. Luizen op wortels (Pemphigus bursarius) bij andijvie. Inventarislijst en vooruitzichten. Info-Ctifl nr. 277, p 56-61. »» Sanvicente P., Marle M., Begnini M., Olivier C. 2010. Productie van andijvie de sanitaire bescherming op het veld. Info-Ctifl nr. 258, p 37-40.

38

Mechanische onkruidbestrijding

In 2009 vorderde Europa een richtlijn uit met de bedoeling het gebruik van pesticiden drastisch te verlagen. Alle telers moeten vanaf 2014 de basisbeginselen van de geïntegreerde gewasbescherming (IPM) toepassen. Deze richtlijn schept nieuwe mogelijkheden voor mechanische onkruidbestrijding door het lager gebruik van herbiciden. Problemen met herbicidenresistentie en de voortdurende inkrimping van de erkende herbiciden verhogen bovendien de belangstelling

in de mogelijkheden van mechanische onkruidbestrijding. Vlaamse telers die zich engageren in volledige mechanische onkruidbestrijding worden door de Vlaamse overheid aangemoedigd met een subsidie van 260€/ha. In de biologische teelt wordt op vandaag, naast het manuele werk, hoofdzakelijk mechanisch gewied. Nieuwe technieken en publicaties vinden daarom vaak hun oorsprong in dit vakgebied.

Uit de startblokken – Organisatie en planning »» Ken je bodem! • Was de onkruiddruk vroeger groot op dit perceel? • Lichte bodem → zeer geschikt voor mechanische onkruidbestrijding, speel wel kort op de bal. • Zware bodem → let op voor structuurschade. »» Begroot de tijd die nodig is voor mechanische interventies. Zo kom je niet voor verrassingen te staan tijdens de drukkere periodes. Het afstellen van de machines vergt ook tijd. »» Anticipeer bij gezaaide teelten op een kleine hoeveelheid uitval door veelvuldige doorgangen. Verhoog de zaaidichtheid met 10% en compenseer zo het verlies. »» Standaardiseer de rijenafstand bij verschillende teelten, of beperk ze in aantal. Het bespaart je heel wat tijd uit bij het afstellen als je gebruik maakt van slechts één machine. Hou altijd rekening met het trekkerspoor. »» Bevestig de zaai of plantelementen stevig op de werktuigdragers zodat er geen speling is. Zo worden rechte rijen met constante tussenafstand bekomen. »» Bereid de bodem goed voor. • Leg de grond goed vlak en druk egaal aan. • Verwijder grove kluiten. • Voorkom bruuske niveauverschillen (vb door spoorvorming).

Interventie plannen aan de hand van een beslissingsboom Laten de staat van de bodem en de verwachte weersomstandigheden mechanische bestrijding toe? Ja

Nee

In welk stadium bevindt het onkruid zich? Geschikt

Ongeschikt

Zal mijn gewas de interventie verdragen? Ja

BESTRIJDEN

Nee

NIET BESTRIJDEN


39

De staat van de bodem en de verwachte weersomstandigheden Is de bodem na een neerslagrijke periode voldoende uitgedroogd (als er geen aarde blijft kleven aan de wielen van de trekker), wacht dan niet te lang met wieden, vooral als er opnieuw regen wordt uitgegeven. Is er morgen een interventie gepland, maar voorspellen ze regen, aarzel dan niet om vandaag nog snel te wieden. Misschien is het onkruid bij de volgende gelegenheid namelijk te groot? Een optimale afdoding wordt meestal verkregen wanneer het na de interventie nog één à twee dagen droog blijft. Zo verdroogt het blootgelegde wortelstelsel en verkleint de kans op herworteling drastisch. Regent het toch kort na de mechanische interventie, dan groeit een deel van het onkruid onvermijdelijk terug. Dit weegt echter niet op tegen de verliezen indien de wiedbeurt zou worden geannuleerd.

Het onkruidstadium De basisregel bij mechanische onkruidbestrijding is dat onkruid bestreden moet worden als het nog klein is. Vanaf het ‘witte-draadjes-stadium’ tot het moment waarop het onkruid zijn eerste echte blad heeft, is de zichtbaarheid op het veld beperkt, maar is de bestrijding optimaal. Pak het onkruid zo vroeg mogelijk aan! Hoe vroeger de behandeling, hoe minder sterk het wortelstelsel ontwikkeld is en hoe makkelijker het onkruid af te doden is. Schoffelen of branden is een techniek die ook grotere onkruiden voldoende afdoodt.

Verdraagt het gewas de interventie? Bevindt het gewas zich nog in een heel vroeg stadium, let dan op. Bij geplante teelten vindt een eerste aanpak het best plaats tussen 10 en 14 dagen na planten, ook al is er dan nog maar weinig onkruid zichtbaar. Zorg bij het planten voor voldoende stevig plantgoed. Let er bij gezaaide teelten op dat de jonge plantjes voldoende geworteld zijn en niet uit de bodem gerukt worden. Afhankelijk van het toestel zal het gewas schade lijden door de behandeling. Onderschat het gewas echter niet, het verdraagt vaak meer dan je denkt. Afhankelijk van de teelt, het toepassingstijdstip en de -plaats zijn verschillende technieken en toestellen voorhanden.

Vóór zaai Vóór het zaaien, kan een vals zaaibed worden aangelegd om de zaadbank uit te putten. De grond wordt zaaiklaar gemaakt, maar er wordt niet meteen gezaaid. Het onkruid krijgt dan de tijd om te kiemen. Afhankelijk van de omstandigheden kan dit vals zaaibed twee, drie of meerdere weken aanliggen. Omdat onkruiden enige tijd nodig hebben om te kiemen,

40

is een aanleg minder dan 14 dagen voor het zaaien weinig zinvol. Belangrijk is dat een vals zaaibed slechts ondiep bewerkt mag worden om geen nieuwe onkruidzaden aan de oppervlakte te brengen. Een vals zaaibed is dus een geschikte techniek voor volleveldsteelt; bij ruggenteelt is een vals zaaibed quasi zinloos. Het kiemend onkruid kan worden verdelgd met een wiedeg, een onkruidbrander of door vollevelds te schoffelen. Een vals zaaibed is een must bij fijne gewassen met een trage jeugdgroei (b.v. wortelen), maar wordt ook vaak toegepast bij bladgewassen (b.v. spinazie).

Vóór opkomst Onderzoek wees uit dat onkruidbestrijding in vooropkomst sterk doorweegt in het eindresultaat. Onkruiden die sneller dan het gewas kiemen kunnen zo vernietigd worden (bijvoorbeeld met een onkruidbrander). Ook een oppervlakkige grondbewerking (wiedeg, schoffelmachine) is mogelijk op voorwaarde dat het gewas voldoende diep werd gezaaid en de zaadjes reeds zijn gepind. Het is aangeraden vóór de interventie het groeistadium van het gewas te controleren om zeker geen beschadigingen aan te brengen aan de fragiele kiemplantjes.

Tijdens de teelt Tijdens de teelt is een regelmatige bewerking van de grond noodzakelijk om kiemende onkruiden te vernietigen. Nogmaals: hoe vroeger het onkruid wordt aangepakt, hoe succesvoller de bestrijding! In bepaalde (grovere) teelten (prei, ajuin, erwten, kolen of bieten) kan een vollevelds aanpak renderen. Hierbij wordt rijonafhankelijk gewied (wiedeg, roterende schoffelmachine, onkruidbrander). Vlak na de opkomst of het planten, is dergelijke toepassing nog niet haalbaar omwille van de zwakke beworteling van het gewas. Na een bepaald stadium hecht het gewas zich voldoende in de bodem en kunnen de kleinere onkruidjes selectief bestreden worden. Plan de volleveldsinterventie dus niet te vroeg en vermijd zo het risico dat het zaai/plantgoed uit de bodem gerukt wordt. Voor gewassen die in rijen of op ruggen geteeld worden, is een behandeling tussen de rijen/ruggen vaak snel en effectief (schoffelmachine). Probeer zo dicht mogelijk bij de gewasrij te werken, maar pas op voor beschadiging. Een gepaste keuze van het materiaal (schoffelmessen, vingers), een goed stuurmechanisme en een nauwkeurige afstelling (weerstand, hoogte, helling) zijn van primordiaal belang voor een succesvolle bestrijding! Wieden in de rij of op de rug is een grotere uitdaging dan tussen de rijen of de ruggen. Het is machinaal namelijk niet evident onderscheid te maken tussen onkruid en gewas.

Basisuitrusting voor een goede onkruidbeheersing Vollevelds

Inagro

Wiedeg (voor en tijdens de teelt) De wiedeg bestaat uit flexibele tanden opgehangen aan een rek. Dit rek wordt over het veld getrokken zodat de tanden de grond verkruimelen en het jonge onkruid ontwortelen. Belangrijk is dat het onkruid reeds in het kiemstadium aangepakt kan worden. Krijgt het onkruid de kans om stevig te wortelen, dan moet je de tanden misschien ‘agressiever’ instellen wat meer gewasuitval veroorzaakt. De innovatieve Treffler wiedeg heeft tanden die via een veer ingesteld worden qua agressie. Op een centrale as kunnen alle veren geregeld worden.

Inagro

Schoffelmachine (voor opkomst) Een schoffelmachine bestaat uit een schoffelbalk waarop de schoffelelementen gemonteerd worden. Deze elementen bestaan in verschillende maten en uitvoeringen afhankelijk van het beoogde doel. Kwestie van sturing zijn vooral de getrokken en achterop gedragen uitvoeringen makkelijk in gebruik. Een schoffelmachine die voor de tractor loopt, vereist een kundige chauffeur. Het principe bestaat erin dat de schoffelmessen op ongeveer 2 cm onder het grondoppervlak door de grond klieven en het aanwezige onkruid samen met de fijne laag grond omwoelen. Elk schoffelmes is afzonderlijk instelbaar in hoogte. Dit maakt het mogelijk om de schoffels die net achter de wielen van de trekker lopen wat dieper in te stellen. Voor kleine oppervlaktes werden de rol- en wielschoffel ontworpen.

Figuur 1: Ganzevoetschoffels

Figuur 3: De Treffler wiedeg Onkruidbrander (voor en tijdens de teelt) Is de onkruiddruk zwaar en bieden toestellen als de wiedeg of de roterende schoffel onvoldoende werking dan kan het onkruid thermisch afgedood worden met een onkruidbrander. Deze kan, naast het reeds gekiemde onkruid, ook onkruidzaden, sporen, bacteriën en schimmels in de bodem afdoden. Let op dat het jonge kiemende gewas niet beschadigd wordt! Om tussen de rijen te behandelen kan de gewasrij afgeschermd worden met platen. Ook in de rij worden soms onkruidbranders ingezet, maar dit kan enkel als het gewas voldoende sterk is en zo’n branding overleeft. Voor kleine oppervlaktes werden handbranders ontwikkeld die gerichter werk mogelijk maken.

Inagro

Roterende schoffelmachine (tijdens de teelt) De roterende schoffelmachine is opgebouwd uit verticaal opgestelde stervormige schijven die via een geveerde arm vasthangen aan een draagbalk. De puntige uiteinden van de schijven die voorzien zijn van ‘lepels’, verkruimelen het grondoppervlak en ontwortelen kleine onkruidjes. Voor een goed resultaat moet deze machine aan relatief hoge snelheid (15-20km/u) over het veld getrokken worden.

Figuur 2: Roterende schoffelmachine, aan hoge snelheid vollevelds wieden


41

Tussen de rijen

is de lage hoeveelheid gewasschade (gewas wordt onder het blad benaderd) en de ruime inzetbaarheid in tal van gewassen. De vingers bestaan uit rubber of kunststof en variëren in flexibiliteit. Bovendien kan de intensiteit ingesteld worden door de vingers meer of minder te laten overlappen. Afhankelijk van de grondsoort en de stevigheid van het gewas bestaat er dus een optimale vingerwieder die een voldoende indringing geeft, maar niet te agressief wiedt. Een voordeel van deze machine is de mogelijkheid snel te wieden. De rotatiesnelheid van de vingers wordt bepaald door ijzeren pinnen die onderaan de schijven uitsteken en in de grond prikken. De vingers roteren sneller als er sneller gereden wordt.

Inagro

Schoffelmachine Tussen de rijen is de schoffelmachine het toestel bij uitstek. De sturing is hier delicaat. Er bestaan uitvoeringen waarbij een 2e persoon op de schoffelbalk zit en van daaruit de hoogte en de laterale bewegingen bijstuurt.

Inagro

Figuur 5: Vingerwieders gevolgd door schoffels, zowel in als tussen de rijen wieden in één doorgang

Figuur 4: Om nauwkeuriger te werken wordt de schoffelbalk manueel bijgesteld tijdens het schoffelen

In de rij Aanaarden Het principe van aanaarden is het bedekken van het jonge onkruid in de rij met een laag aarde van tussen de rijen. Het gewas dient voor deze handeling voldoende groot te zijn, want enkel bij een bedekking van het onkruid met minimum 4cm aarde is het resultaat goed. Deze handeling wordt vaak gecombineerd met schoffelen via aanaardmessen op de schoffelbalk. Vingerwieder De vingerwieder bestaat uit schuin opgestelde schijven met rechte puntige uitsteeksels: de vingers. Tijdens de doorgang lopen de schijven net naast de rij en penetreren de vingers de grond in de rij. Jong onkruid wordt ontworteld en vaak uit de rij verwijderd. Voordeel van deze toepassing

42

Torsiewieder De werking van een torsiewieder is net als de vingerwieder gebaseerd op het verschil in wortelingsgraad tussen gewas en onkruid. Aan een standaard werkbalk worden tanden bevestigd die in een V-vorm gemonteerd staan. De tanden kunnen dankzij veren opzij bewegen. Alles wat tussen twee tanden terecht komt en niet stevig genoeg vastzit wordt losgerukt. Afhankelijk van de overlapping van de tanden en de veerspanning kan de agressiviteit ingesteld worden. Deze machine leent zich voor stevige planten zoals bonen, kolen of sla. Een combinatie waarbij de torsiewieder gevolgd wordt door een vingerwieder toonde een verbeterd effect.

Ruggenteelt Voor gewassen op ruggen (vb. wortelen, prei, witloof) kan er voor opkomst gemakkelijk geschoffeld worden bovenop de rug. Na opkomst wordt schoffelen op de rug delicaat, want dan is er slechts weinig ruimte voor speling. Een erg trage en secure doorgang is dan nodig. Meestal wordt er eerst een deel van de helling afgeaard met schijven om vervolgens terug aan te aarden en aan te drukken.

Manueel wieden

uit te voeren na doorgang van de schoffels. Ook aan de hand van onkruiddetectie kan gericht onkruid aangepakt worden en blijft de hoeveelheid herbicide beperkt. Omdat mechanische bestrijding best plaatsvindt op een vroeg stadium van het onkruid is een zeer lage dosis vaak voldoende om het reeds verstoorde onkruidje tijdens dezelfde doorgang volledig af te doden.

Machinale interventies ruimen niet altijd al het onkruid op in het gewas zodat correctie via manueel wieden soms nodig blijkt te zijn. Bij een biologische teelt als wortelen moet er traditioneel een hoeveelheid manueel wiedwerk ingecalculeerd worden. Het voordeel van deze aanpak is dat zo zeer gericht kan gewerkt worden en ook de moeilijk bereikbare onkruiden worden verwijderd. Nadelen zijn de arbeidsintensiviteit, de belasting indien geen ergonomische werktuigen voorhanden zijn en het feit dat manuele interventies enorm tijdrovend zijn.

Sturing De besturing van inter- en intrarijenwieders wordt steeds nauwkeuriger dankzij computersturing. Dankzij GPStechnologie worden de rijen recht aangelegd. Daarna kan aan de hand van de opgeslagen coördinaten zeer dicht (tot op een paar centimeter) bij het gewas en veel sneller gewied worden. Rijenherkenning via camera’s is eveneens een optie om de toestellen precies boven de rij te laten opereren. Blijvende innovatie op vlak van gewasherkenning en computergestuurde machinebesturing zal mechanische bestrijding de komende jaren ongetwijfeld naar een hoger niveau tillen.

Hak en cultivator Eenvoudige werktuigen waarmee je onkruiden in de gewasrij of op andere moeilijk te bereiken plaatsen kan verwijderen. In functie van de teelt of de grond bestaan er verschillende vormen en maten.

Wiedbed Dit toestel, dat vaak in een zelfrijdende versie wordt geconstrueerd, is handig als het bedrijf over veel kleine teelten beschikt. Een wiedbed biedt een ergonomische oplossing voor het vaak intensieve hakken, omdat de wieders horizontaal boven het veld ‘zweven’ en zich niet moeten buigen.

Inagro

De sturing van individuele elementen van het toestel (bvb schoffels) aan de hand van digitale sensors, maakt het mogelijk selectief het onkruid van tussen het gewas te verwijderen. De laatste jaren werd fors geïnvesteerd in beeldtechnologie om herkenning van ongewenste planten mogelijk te maken.

Mechanische bestrijding in combinatie met chemische bestrijding Binnen de geïntegreerde bestrijding wordt het gebruik van chemische producten zo lang mogelijk uitgesteld, maar soms zijn ze noodzakelijk. Een gecombineerde inzet van mechanische en chemische bestrijding is vaak een zeer doeltreffende maatregel. Zo kan op de schoffelbalk een systeem gemonteerd worden om rijenbespuiting

Inagro

Figuur 6: Het wiedbed, een grote stap voorwaarts op vlak van ergonomie

Figuur 7: De Robocrop, gewasherkenningstechnologie maakt schoffelen in de rij mogelijk


43

Voor meer info: Publicaties »» PCBT: Mechanische onkruidbestrijding in prei en kool lukt ook in Belgische zomer 2007; Groentemail Beitem 2007 nr.5 »» PCBT: Kleinschalige mechanische onkruidbestrijding; juli 2008 »» PCBT: Afstelling schoffelmachine draagt bij tot geslaagde onkruidbestrijding in bloemkool; Groenemail Beitem 2008 nr. 4 »» PCBT: Onkruidbestrijding in de biologische groenteteelt ; INTERREG IV – VETABIO 2012 »» Praktisch onkruidbeheer; 2006; Applied plant research (Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V.) »» Alles over mechanische onkruidbestrijding; Groenten en Fruit; oktober 2014; http://www.gfactueel.nl/Global/Whitepapers/Whitepaper%20onkruid%20GF.pdf »» Le désherbage mécanique des légumes en région picardie; ÉCOPHYTO2018 »» Guide pratique pour la conception de systèmes de culture légumiers économes en produits phytopharmaceutiques; ÉCOPHYTO2018; http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/Guide_le_gumes_Fiches_Techniques_cle067b82.pdf

Websites »» Vlaamse overheid; http://lv.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=141 »» Vlaams Ruraal Netwerk; Subsidiebepaling; http://www.ruraalnetwerk.be/sites/default/files/pagina_files/ Fiche17%20Subsidie%20mechanische%20onkruidbestrijding.pdf »» Kennisakker • http://www.kennisakker.nl/kenniscentrum/document/innovatie-de-mechanische-onkruidbestrijding • http://www.kennisakker.nl/kenniscentrum/document/mogelijkheden-van-mechanische-onkruidbestrijding-de-gewasrij »» Praktisch onkruidbeheer; http://www.ppo.wur.nl/uk/publications/publications+ppo/agv/

Video’s »» Mechanical weeding UCANR: https://www.youtube.com/watch?v=I4kzebMG6rE »» Mechanical weeding FIBL: https://www.youtube.com/watch?v=kGWNsgttNXk

44

Netten en afdekkingsmaterialen

Netten of afdekkingsmaterialen zijn producten die over het gewas geplaatst worden om het gewas te beschermen of om het gewas gunstig te beïnvloeden. Enkele mogelijkheden zijn: »» beschermen tegen ongewenste organismen zoals preimineervlieg, koolvlieg, wortelvlieg en trips »» beschermen tegen nefaste klimaatomstandigheden zoals sneeuw en lage temperaturen »» creëren van een microklimaat: oogstvervroeging In het kader van de IPM-wetgeving zijn netten interessant omdat ze het mogelijk maken op een ecologische manier insecten te bestrijden. In Vlaanderen is tot 50% GMO steun mogelijk voor aankoop van netten.

Materiaalkenmerken Elk net/doek heeft zijn karakteristieke eigenschappen. Afhankelijk van het gebruiksdoel zijn sommige parameters belangrijker dan andere.

Figuur 1: Vierkante mazen

Inagro

»» De maasvorm bepaalt voornamelijk de elasticiteit van het net. Bij vierkante gaten wordt de vorm makkelijker behouden dan bij gebreide diagonale mazen. De gewenste rekbaarheid is afhankelijk van de toepassing. Een zekere elasticiteit is noodzakelijk wanneer het gewas onder het net na het afdekken nog fel zal groeien. Een te grote rek is nadelig omdat zo het risico bestaat dat een te klein net over een te grote oppervlakte wordt gespannen en de maaswijdte vergroot. Netten met een vormvaste structuur zijn makkelijker hanteerbaar.

Inagro

»» Het gewicht is afhankelijk van het gebruikte materiaal en de maasgrootte. Veelgebruikte stoffen zijn (geëxtrudeerd) polypropyleen (PP) (± 855kg/m³) en polyethyleen (HDPE)

(± 950kg/m²). Hoe kleiner de maasgrootte, hoe zwaarder het net. Bij een te zwaar net is er gevaar dat het gewas niet voldoende kan groeien. De invloed van het gewicht is het grootst aan de zijkanten van het net.

Figuur 2: Driehoekige mazen


Inagro

»» De maasgrootte is een erg belangrijke factor. Deze bepaalt namelijk zowel de lichtreductie, de luchtcirculatie, de windgevoeligheid als het type plaag waartegen de teelt beschermd wordt. Zijn de gaten te groot, dan kunnen de jonge plantjes door de mazen groeien. Een maximale maaswijdte van 5 à 8 mm voorkomt doorgroei van de blaadjes. Netten met te grote gaten zijn ook niet gewenst omdat vogels en klein wild er vlot door kunnen pikken en knagen. Zijn de gaten klein, dan verlaagt de lichtinval door het net, verlaagt de luchtcirculatie en worden de netten denser en daarom windgevoeliger.

Figuur 3: Diagonale mazen

45

»» Netsterkte en duurzaamheid gaan hand in hand. Onder invloed van klimaatfactoren zoals UV-straling degradeert HDPE en wordt het minder sterk. Daarom wordt dit materiaal vaak UV-gestabiliseerd om de levensduur te verlengen. Figuur 4: Blauw kleinwildafweernet Zwarte netten hebben de beste UV-stabilisatie waardoor ze minder snel kapot gaan. De levensduur is sterk afhankelijk van net tot net. Vliesdoeken en duivennetten gaan maximaal 3 jaar mee, microklimaatnetten bij zorgvuldig gebruik tot 5 jaar en de levensduur van insectengaas kan tot 10 seizoenen oplopen.

http://www.howitec.nl

»» De kleur is een factor waarrond nog bijkomend praktijkonderzoek gewenst is. Bepaalde kleuren zouden dieren namelijk meer afschrikken dan andere. Zo blijken blauwe netten, door de gelijkenis met zeewater, te resulteren in een betere afschrikking van vogels. Nadelig is dan weer het onnatuurlijke uitzicht. Ook de groei van het gewas zelf zou volgens recent onderzoek beïnvloedt worden door de kleur van het net (vb blauw veroorzaakt een compactere groei).

»» De breedte en de lengte van het product is afhankelijk van de leverancier evenals de prijs. Enkele firma’s van afdekkingsmaterialen zijn Howitec Netting BV (NL), Hanotex BV (NL), Duranet (B), Texinov (F), Filpack agricole (F), Diatex (F), Agryl (F), Don & Low (UK), Reifenhäuser REICOFIL® (D), Freudenberg non-wovens LUTRASIL® (D), Rova (B),…

Overzicht van de verschillende soorten netten Duivennet/Kleinwildnet »» Beschermt tegen vogels en klein wild »» Positief effect op de bestrijding van koolwitjes en kooluil. »» Voordelen: licht (19-50 g/m²), stevig en duurzaam, gemakkelijk aan te brengen, licht- en luchtdoorlatend

Figuur 5: Duivennet structuur

46

Inagro

Inagro

»» Nadelen: weinig bescherming tegen knagend wild, vooral aan de zijkanten van de netten.

Figuur 6: Duivennet

Insectengaas »» Er bestaan netten met verschillende maasgroottes afhankelijk van de insectensoorten die geweerd worden •• Vlinders en vliegen: 1 - 1,5 mm. •• Mineervliegen, bladluizen en aardvlooien: 0,5 – 1 mm •• Trips en wittevlieg: 0,3 - 0,6 mm »» Beschermt het gewas ook tegen vogels en klein wild »» Beschermt het gewas tegen vorst, weer en wind »» Voordelen: sterk, slechts weinig reductie in lichtinval en luchtcirculatie, weinig windgevoelig

Inagro

»» Nadelen: zwaar (40-130 g/m²), duur, risico op beschadiging van jonge plantjes

Figuur 7: Insectengaas

Vliesdoek »» Creëert een microklimaat waardoor vroeger planten en vroeger oogsten mogelijk wordt. Door middel van het serre-effect worden ’s nachts hogere temperaturen gemeten in het gewas wat in een snellere gewasontwikkeling resulteert. »» Beschermt het gewas tegen insecten, vogels en klein wild »» Beschermt het gewas tegen vorst, weer en wind »» Voordelen: goedkoop, licht (17-60 g/m²), matig tot goed rekbaar, weinig hinder voor de plantengroei

Figuur 8: Vliesdoek


Inagro

Inagro

»» Nadelen: sterke lichtreductie (doek is niet 100% transparant), door bevuiling nog minder lichtdoordringing, onmogelijk waarnemingen uit te voeren zonder het doek te verwijderen, verhoogde onkruiddruk, risico tot verbranding bij zonnig weer, zeer windgevoelig, korte levensduur, verhoogde kans op schimmelvorming door het vochtige milieu als gevolg van een beperkte luchtcirculatie.

Figuur 9: Vliesdoek structuur

47

Microklimaatnet »» Wordt voorgesteld als een duurzaam alternatief voor het vliesdoek »» Zorgt net als vliesdoek voor vervroeging van de teelt, bescherming tegen vorst, weer, wind, vogels en klein wild. Microklimaatnet weert niet alle insecten, maar biedt een goede bescherming tegen koolvlieg, rupsen en grote insecten »» Opgebouwd uit bandjes HDPE waardoor het een meer ademende structuur heeft dan vliesdoek. »» Voordelen: betere luchtcirculatie (en dus minder kans op schimmelvorming), minder windgevoelig, sterker, langere levensduur (tot 5 jaar), gemakkelijk te leggen

Figuur 10: Microklimaatnet

Inagro

Inagro

»» Nadelen: beperkt rekbaar, relatief zwaar (35-38 g/m²), nog steeds lichte kans op verbranding bij zonnig weer, bevordering van onkruidgroei

Figuur 11: Microklimaatnet structuur

Varia »» Anti-hagel netten worden vooral gebruikt in de fruitteelt (bescherming van appels, kersen, peren,…). In de teelt van vollegrondsgroenten bieden microklimaatnetten en insectengaas ook een anti-hagel werking. »» Vogelnetten worden gebruikt in de fruitteelt. Typerend zijn de diagonale mazen die de fruitbomen beschermen tegen vogels. De mazen zijn groter dan die van een kleinwildnet omdat doorgroei van plantjes hier geen probleem is. »» Schaduwnetten worden gebruikt om (jonge) plantjes te beschermen tegen felle zon. Een groot gamma aan verschillende hoeveelheden lichtreductie is beschikbaar in de handel. In onze regio is het gebruik van dergelijke netten zeer beperkt.

Gebruik van de netten Netten aanbrengen en opbergen kan manueel gebeuren, maar vergt veel mankracht. Tegenwoordig wordt dit steeds vaker met een mechanisch oprolsysteem uitgevoerd. De spoel wordt door de tractor gedragen en rolt het net stelselmatig af of op. Met dit systeem kunnen rollen op een propere en compacte manier gestockeerd worden en blijft de levensduur behouden. Ook op vlak van werkgemak en ergonomie is machinaal afrollen of verzamelen een vooruitgang. Eens de netten op het gewas zijn aangebracht zijn volgende regels van toepassing: »» Leg de netten goed vast. Dit kan gemakkelijk met zandzakjes of met grindsleuven. De randen bedekken met aarde is een andere optie. Controleer of de randen overal aansluiten met de bodem. »» Laat de randen van de netten niet overgroeien door onkruid. Til ze desnoods eens op om ze vrij te maken. »» Wanneer de netten even verwijderd dienen te worden om onkruid te bestrijden of om waarnemingen uit te voeren, ga dan zorgzaam met de netten of de doeken om. Hou rekening met het type net en de weersomstandigheden.

48

Let op volgende zaken bij de opslag van het afdekkingsmateriaal: »» Probeer netten en doeken na gebruik direct droog op te bergen. Liefst binnen, zo niet, los van de grond en onder een zeil ter bescherming van het schadelijke zonlicht en de regen. »» Controleer het net of het doek voor opbergen op schade. Herstel indien mogelijk de gaten. »» Plooi ze eerst in de breedte zodat ze op de spoel of rol passen. »» Rol ze daarna compact op in de lengterichting. »» Voorkom haperingen of scheuren door op te rollen op een effen ondergrond.

PCG

Inagro

»» Voorzie de netten van een identificatie. Vermeld daarop bijvoorbeeld soort, breedte, lengte, leeftijd en gebreken aan. Zo vind je efficiënt het correcte net terug.

Figuur 12: Duivennet op rol

Figuur 13: Mechanisch oprolsysteem

Voor meer info: Publicaties »» Wildschade bij vollegrondsgroenten : afdekken biedt mogelijkheden ; Proeftuinnieuws ; 2006 nr 8 »» PCBT: Netten en afdekkingsmaterialen in de biologische groenteteelt; INTERREG IV – VETABIO, 2012 »» Guide pratique pour la conception de systèmes de culture légumiers économes en produits phytopharmaceutiques; ÉCOPHYTO2018; http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/Guide_le_gumes_Fiches_Techniques_cle067b82.pdf »» Groenten bechermen tegen duiven; Proeftuinnieuws; 2013 nr. 4

Video »» Mechanisch netten op en afrollen; https://www.youtube.com/watch?v=GAPfBXZms4U


49

50

Preventieve maatregelen ter voorkoming van ziekten en plagen Definitie Alle maatregelen die voorkomen of zoveel mogelijk verhinderen dat de groei van een gewas aangetast wordt door onkruid, insecten, virussen, aaltjes of ziektes zowel tijdens de teelt als tussen twee teelten.

Gewasrotatie Het aanhouden van een goede vruchtafwisseling voorkomt reeds heel wat ziekten (Sclerotinia, Plasmodiophora…) en plagen (wortelvlieg, preivlieg, koolvlieg, trips, aaltjes,…). Afhankelijk van de teelt is het aangewezen om een andere rotatie aan te houden. Voor de meeste openluchtteelten geldt een minimum rotatie van 2 jaar maar voor een aantal teelten is een ruime rotatie nodig. Uit onderzoek blijkt dat volgende rotaties aanbevolen worden voor de diverse teelten: »» Minimum 1/3: spinazie en sla »» Minimum 1/4 of 1/5: schorseneren, knolselder en witloofwortelen »» Minimum 1/5 of 1/6: bonen, wortelen, erwten, pastinaak, uien Als gewasrotatie op een perceel niet mogelijk is dan is het sterk aangewezen om een tussenteelt (vb aaltjesreducerende groenbemesters) in te zaaien.

Verhogen van biodiversiteit door aanleg van bloemenranden, haagkanten, groenbedekkers… Natuurlijke elementen bieden schuilplaatsen voor nuttige organismen die plagen zoals gaasvliegen, lieveheersbeestjes,... helpen bestrijden De biodiversiteit kan verhoogd worden door: »» het plaatsen van nestkasten en/of zitstangen voor vogels, voor bijen, nuttige insecten,… »» het plaatsen of in stand houden van overwinterings- of schuilplaatsen voor insecten zoals hagen, struiken, bosjes, »» het zaaien van een bloemenrand met een minimum breedte van 1 m »» het inzaaien van groenbedekkers Inagro

»» het aanleggen van grasbufferstroken Figuur 1: Bloemenrand naast perceel spruitkool

Ziektevrij zaaizaad en plantgoed Een van de belangrijkste preventieve maatregelen is starten met ziektevrij zaaien plantgoed. Zaden worden beschermd door een coating of door thermotherapie (vb. knollen van sjalot gedurende 2 uur weken in water van 43°C).

Vraag bij de aankoop steeds het plantenpaspoort aan de plantenkweker of zaadleverancier. Controleer bij aankomst de planten op mogelijke aanwezigheid van ziekten of plagen en bescherm het plantgoed vooraleer het uit te planten.


51

Teelttechnieken (vals zaaibed, zaaidichtheid, onderzaai,

Vermijd plantenstress door een goed afgestemde irrigatie, drainage en bemesting.

conserverende bodembewerking, verluchting, irrigatie,…) Start met een vruchtbare bodem met een goede structuur: in een luchtige, goed doorlaatbare bodem groeien gewassen beter waardoor ze minder vatbaar zijn voor ziektes en plagen.

Aangepaste rassenkeuze Een goede rassenkeuze gebaseerd op tolerante of resistente rassen die uitgezaaid of geplant worden op het voor hen geschikte moment is cruciaal voor het voorkomen van ziekten en plagen. Rassen geselecteerd voor de zomerteelt worden beter niet geteeld in de herfst. Op de verschillende proefstations voor de groenteteelt liggen er jaarlijks diverse proeven aan om de rasgevoeligheid voor bepaalde ziekten of plagen na te gaan. Een samenvatting van de resultaten van de rasgevoeligheidsproeven voor trips bij witte kool van het proefstation PLRN in Lorgies (FR), Inagro (het vroegere POVLT) in Beitem-Rumbeke en PCG in Kruishoutem wordt weergegeven in tabel 1. Resultaten van andere rasgevoeligheidsproeven zijn te verkrijgen bij de verschillende proefcentra.

Vermijd te veel gewasschade bij mechanische onkruidbestrijding omdat dit toegangspoorten zijn voor bacteriën en schimmels. Bij zaaiteelten kan het aanleggen van een vals zaaibed nuttig zijn om de onkruiddruk te verminderen. De gekiemde onkruiden worden vlak voor het zaaien of planten vernietigd waardoor het gewas later minder concurrentie ondervindt van onkruiden. Door de zaaidichtheid met 10% te verhogen kan je het verlies door mechanische onkruidbestrijding compenseren. Voor een goede onkruidbestrijding is tijdig actie ondernemen wel van groot belang. Zie ook fiche ‘Mechanische onkruidbestrijding’. Bij serreteelten leidt een goede verluchting en een egaal kasklimaat tot minder ontwikkeling van schimmels.

Tabel 1: Rasgevoeligheid voor trips (Thrips tabaci ) bij witte kool

PLRN

POVLT

PLRN

POVLT

PLRN

PCG

Inagro

PLRN

2006-2008

2007

2009

2009

2012

2012

2013

2013

Ancoma

Attraction

-

+

Bajonet

-

Bently

--

Bloktor

--

--

-

--

--

Candela

--

--

++

-

Count

--

--

Counter

-

-

--

--

Cyclone

Eton Expect

++

++

+

++

--

--

Extenda

+

Factor

--

++

Forza (NIZ 17-1087)

Gilson

--

--

-

-

--

Gintana

--

+

--

Impala

Kalorama

-

Kilajack

--

Kilaton

--

--

+

+

++

+

Kilazol

++

--

++

-

-

+

+

52

PLRN

POVLT

PLRN

POVLT

PLRN

PCG

Inagro

PLRN

2006-2008

2007

2009

2009

2012

2012

2013

2013

Kilazy

--

Kingston

--

--

Kingstonia

--

--

--

Kronos

Lion

--

+

--

-

Marcello

+

+

Monroo

+

Mucsuma

--

--

--

NIZ 17-1038

++

++

Paradox

++

--

++

--

-

Prodikos

--

--

Qualitor

--

--

Qualitoria

--

--

Quisor

++

++

Reaction

++

-

++

++

Rivera

--

--

-

-

++

-

Robustor

--

Rocktor

+

++

RZ 30277

--

SAK 288

--

SV3388JL

++

SV3389JL

-

Simone

--

--

Squadron

++

--

--

--

+

--

Sting

--

-

++

+

Storema

-

-

-

Storka

++

Tekila

++

+

Toughma

++

Unifor

+

Valita

++

-

--

--

Zenon

De gevoeligheid voor trips wordt aangeduid met volgende codes: -- : niet gevoelig - : licht gevoelig + : matig gevoelig ++ : zeer gevoelig : geen data (ras niet getest)


53

Monitoring van schadelijke organismen

Inagro

Een van de belangrijkste preventieve maatregelen voor gewasbescherming is het monitoren van schadelijke organismen. In de teelt van openluchtgroenten zoals koolgewassen en prei worden reeds lang waarschuwingssystemen gebruikt (figuren 2-5), gecoördineerd door de proefstations. Op basis van frequente tellingen op diverse locaties worden waarschuwingsberichten naar telers gestuurd indien een bepaalde drempel overschreden is. De geleide bestrijding van de wortelvlieg met gele plakvallen is perceelsgebonden waarbij de teler zelf het aantal wortelvliegen op zijn perceel telt. Voor ziektebestrijding worden ook dikwijls modellen gebruikt: in Vlaanderen werd een model ter bestrijding van papiervlekkenziekte in prei opgesteld. Via een webapplicatie geeft een teler informatie door. Rekening houdend met de perceelshistoriek, cultivar en weergegevens wordt er een bericht gestuurd wanneer een behandeling noodzakelijk is. www.prei-info.be

Figuur 2: Slakkenmat

Inagro

Zie ook fiche ‘Waarschuwingsmodellen’ voor info rond andere modellen.

Figuur 4: Plakval wortelvlieg

Inagro

Inagro

Figuur 3: Blauwe plakval voor trips detectie

Figuur 5: Waarnemingen bij koolgewassen

Fysische bescherming van het gewas In de handel zijn een hele reeks netten beschikbaar om uw gewassen te beschermen: klimaatsnetten tegen vrieskou, wind en hagel, insectengaas tegen luizen en trips en vogelnetten tegen schade door duiven, kraaien en kauwen. Vooral bij koolgewassen is het leggen van een duivennet sterk aangeraden. Zie ook fiche ‘Netten en afdekkingsmaterialen’.

54

Aangepaste bemesting Hecht veel belang aan een efficiënt uitgevoerde bemesting die gebaseerd is op een bodemanalyse en hou rekening met de MAP normen. Vermijd overmatige bemesting die aanleiding geeft tot groeischokken en resulteert in verzwakte planten. Een tekort aan sporenelementen kan dan weer tot gebreksziekten leiden: vb bruine holten door boorgebrek in koolgewassen (zie figuur 6) of klemharten door molybdeengebrek.

Inagro

Zie ook fiche ‘Beredeneerde bemesting’ voor meer info.

Figuur 6: Boorgebrek bij bloemkool

Schoonmaken en ontsmetten van werktuigen Om geen ziekteverwekkers (zoals aaltjes, bacteriën en bodemziekten) of moeilijk te bestrijden onkruiden (zoals knolcyperus en knopkruid) over te dragen tussen percelen of serrecompartimenten is het belangrijk om regelmatig de werktuigen schoon te maken en/of te ontsmetten. Dit geldt ook voor klein materiaal zoals oogstkisten, laarzen en messen. Virusoverdracht in courgettes kan vermeden worden door tijdens het oogsten het mes veelvuldig te ontsmetten met magere melk, oplossingen op basis van chloor of waterstofperoxide, Virkon®,… ). Behandel of oogst een besmet deel van het perceel steeds als laatste zodat de infectie niet verder overgedragen wordt. Vergeet ook niet om irrigatiebassins regelmatig schoon te maken en indien nodig te ontsmetten.

Verwijderen van aangetaste planten en oogstresten Door het verwijderen van aangetaste planten, oogstresten en onkruiden worden mogelijke schuilplaatsen voor schadeverwekkers zoals mijten en schimmels vermeden. Voor teelten in serres is het belangrijk om minstens gedurende 2 weken de serres leeg te laten zodat de ontwikkelingscyclus van diverse schadelijke organismen doorbroken wordt. Met het afvoeren van oogstresten worden mogelijke residuen van gewasbeschermingsmiddelen eveneens verwijderd. Residuen kunnen immers nadelig zijn voor de opbouw van de populatie nuttige organismen in de volgteelt.

Voor meer info: »» Praktijkgids gewasbescherming, katern IPM Openluchtgroenten (2014), Vlaamse Overheid, Dienst voorlichting. »» Pollet, S., Van Nieuwenhuyze P. en Perus M. (2013). Rasgevoeligheid witte kool voor trips, Gazet EMMA, nr 2, p 10-11. »» http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/Guide_le_gumes_Fiches_Techniques_cle067b82.pdf »» INRA (2013). Guide technique pour la conception de systèmes de culture légumiers économes en produits phytopharmaceutiques. »» www.prei-info.be: model ter bestrijding van papiervlekkenziekte in prei


55

56

Tolerante rassen in de groenteteelt: een hulpmiddel om

het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen te beperken Resistente / tolerante rassen: Wat zijn de verschillen? Om het gebruik van fytoproducten te beperken, is een goede rassenkeuze heel belangrijk. Men kan namelijk kiezen tussen variëteiten die zogenaamd gevoelig, tolerant of resistent zijn tegen een schadeverwekker. Deze termen worden vaak door elkaar gebruikt hoewel er een duidelijk onderscheid is. Het gebruik van tolerante rassen komt vaak voor en is noodzakelijk voor bepaalde teelten waarvoor er weinig of geen chemische bestrijding mogelijk is.

Gevoelige rassen Gevoeligheid is het onvermogen van een ras om de ontwikkeling van een plaag of ziekte te beperken.

Resistente rassen Resistentie is het vermogen van een variëteit om de groei, de ontwikkeling en de schade door een ziekte of plaag te beperken of te verhinderen. Resistente rassen kunnen, in het geval van erg hoge druk van een schadeverwekker, enkele symptomen vertonen, maar altijd op een minder erge manier dan bij gevoelige variëteiten in gelijkaardige omstandigheden. Er zijn 2 soorten resistentie: »» Monogenetische resistentie: ook wel specifiek, totaal of verticaal genoemd. Ze is bijzonder efficiënt, want het is een totale resistentie. Maar ze kan via mutatie omzeild worden door de schadeverwekker, in het bijzonder bij opeenvolgende teelten. Voorbeeld: De resistentie van slarassen tegen Bremia is monogenetisch, dat wil zeggen dat de resistentie gecontroleerd wordt door een uniek gen. Zo past de schimmel zich in de loop van de tijd aan en omzeilt hij gemakkelijk die genetische barrières. Dat verplicht de veredelaar om verder te selecteren. Zo kennen we momenteel 31 rassen Bremia, genummerd van Bl 1 tot Bl 31. Voorbeeld: bij uien bestaan er rassen die resistent zijn tegen meeldauw waardoor het aantal fungiciden aanzienlijk verminderd kan worden maar dan wordt de ui aangetast door Botrytis squamosa. Het gebruik van fungiciden kan dus niet volledig stopgezet worden. »» Polygenetische resistentie: ook wel kwantitatief, algemeen, gedeeltelijk of horizontaal genoemd. Dit is een stabiele vorm van resistentie maar moeilijk om te selecteren. Deze resistentie is niet totaal, maar ze vertraagt de voortgang van de ziekte, ongeacht de oorsprong van de ziekteverwekker met een min of meer grote specificiteit.

Voorbeeld: Bij kolen zijn de rassen die resistent zijn tegen knolvoet polygenetisch. Zij kunnen de aanvallen 100% verminderen als de knolvoet fysio overeenstemt met de genen voor resistentie opgewekt binnen het ras.

Tolerante rassen Een zogenaamd tolerant ras blijft gevoelig, maar heeft eigenschappen die ervoor zorgen dat hij minder kwetsbaar is voor de schade die een plaag of ziekteverwekker aanbrengt (tot op een bepaald niveau van aantasting). Bij een erg hoge druk, kunnen er symptomen verschijnen, maar de agressor zal zich minder snel ontwikkelen dan bij een gevoelig ras. Door planten te verbeteren, willen we rassen bekomen met eigenschappen die een antwoord bieden op de technische en economische problemen die de telers ervaren. Naast rendement en kwaliteit, is een hoofddoelstelling van de klassieke selectie om binnen eenzelfde soort (of verwante soort, wilde soort) de best presterende planten te selecteren op de gezochte eigenschappen. Met deze techniek bekomt men, na jaren selectie, tolerante planten. De tolerantie is vaak van toepassing op verschillende fysio’s van schadeverwekkers. Ook onderwerpt ze de schadeverwekker niet aan een unieke selectiedruk die leidt tot mogelijke ontwijkingen zoals in het geval van resistente rassen (vorige paragraaf). Voorbeeld: Voor prei is het ras POULTON bijzonder tolerant tegen roest. Poulton is in staat om de doorbraak van roest te verminderen waardoor minstens 20 % opbrengstverlies vermeden wordt. Voorbeeld: Bij bloemkool is het ras BLOKTOR uiterst tolerant tegen trips. De rastolerantie blijft de enige goede oplossing die duidelijk efficiënter is dan de momenteel beschikbare insecticiden. De keuze voor resistente of tolerante rassen is nodig met het oog op geïntegreerde bescherming. Met deze rassen kan het aantal toe te passen behandelingen tijdens de teelt dikwijls dalen. Telers zouden voorrang moeten geven aan deze rassen : »» vanuit economisch standpunt: kostendaling en minder tijd nodig voor chemische gewasbescherming »» vanuit commercieel standpunt: garantie op betere productkwaliteit vanuit maatschappelijk standpunt: garanderen van de voedselzekerheid voor de consumenten (minder behandelingen = minder residu) »» vanuit ecologisch standpunt: minder risico op milieuvervuiling (bodem, lucht, (grond)water, ...)


57

Toch is het belangrijk om op te merken dat de tolerantie of de resistentie van nieuwe rassen omzeild kan worden. Dit zorgt ervoor dat de telers en de voorlichters constant de resistentie van de rassen moeten blijven controleren en dat de veredelaars steeds nieuwe rassen op punt moeten blijven zetten.

Symptomen, schade, ontwikkeling van de ziekte die zorgt voor een verlies aan kracht in de plant tot ze afsterft

Enkele symptomen, maar de ontwikkeling van de ziekte is erg zwak

»» Weinig risico op doorbreking. In het geval van hoge druk: het aantal symptomen kan stijgen, maar minder dan bij gevoelige variëteiten.

Gevoelig

Tolerant

Om elke doorbreking of ontwikkeling van een andere schadeverwekker te vermijden: »» mag men niet alle chemische behandelingen stopzetten, »» moet men de teeltrotatie naleven, »» moet men het plantaardig afval beheren, »» moet men preventieve maatregelen treffen op het bedrijf.

Geen symptomen

Geen of weinig symptomen

»» Volledige efficiëntie.

»» Gedeeltelijke efficiëntie.

»» Verhoogd risico op doorbreking door mutatie van het insect of de schimmel.

»» Betere duurzaamheid (weinig risico op doorbreking).

Monogenetisch resistent

Polygenetisch resistent

KOLEN: Rastolerantie tegen trips Het zuigen van de trips veroorzaakt heel wat kleine plekjes die later bruin worden, waardoor het product niet meer gecommercialiseerd kan worden. De aanvallen dringen vaak diep in de kool door (tot wel 10 bladeren en meer) en steeds frequenter. Het is bij de koolvorming, als de bladeren zich beginnen te sluiten dat het insect zich installeert.

De tests van Pôle Légumes Région Nord (PLRN) toonden aan dat, in de huidige situatie, de verbetering die verkregen wordt met een chemische bestrijding niet hetzelfde resultaat geeft als gebruik van tolerante rassen. Sinds 2000 onderzoekt PLRN de rastolerantie van de belangrijkste productierassen tegen trips . Die lijst evolueert in de loop van de tijd met nieuwe veelbelovende rassen (EXPECT, STOMERA, XENON), maar ook met het wegvallen

58

PLRN

In tegenstelling tot België is in Frankrijk geen enkel chemisch product erkend. Er werden producten getest die erkend zijn in de preiteelt maar de resultaten zijn teleurstellend.

Figuur 1: Schade van trips op witte kool van rassen die overbodig werden, hetzij door het stopzetten van de verdeling ervan, hetzij door hun gevoeligheid waardoor er minder interesse is om deze rassen te telen (CAID, KILAXY, ETON, QUISTO). Die twee vaststellingen zijn vaak met elkaar verbonden.

: Tolérance variétale face au thrips 2000) 2000) WitteChoux kool (versmarkt): rasgevoeligheid voor(depuis trips (sinds

%

100

TOLERANT

90

MATIG GEVOELIG

80

ZEER GEVOELIG

70 60 50 40 30 20 10

U

Q

ST O

R

EM A AL IT O BL RIA O KT O R C O UN C YC T LO KI N N E G ST O NI KI A LA TO N R IV E SQ R A U AD R O C AN N D EL A LI O N KI LA ZO PA L R AD O X Q U IS O R C AI D U N IF O R TE KI LA ET O N Q U IS TO

0

100

Choux : Tolérance variétale face voor au thrips (depuis 2000) Witte conservation kool (bewaring): rasgevoeligheid trips (sinds 2000)

%

TOLERANT

90

MATIG GEVOELIG

80

ZEER GEVOELIG

70 60 50 40 30 20 10

S EL U

IS T

D

IV

R

C

AI D

AR

NI KI A LA Z O SQ L U AD AT R O TR N AC TI O N U N IF O PA R R AD O X KI LA XY

A R

ST O

G

IV E

KI N

N

EL A

R

D

LI O

AN C

N O N KI LA TO N

XE

EM A

ST O

R

AL A

T UN

IM P

R

O C

KT O

BL O

EX

PE C

T

0

Figuur 2 & 3: Gemiddelde tolerantie van de witte kool rassen tegen trips Dankzij deze proeven werd ook vastgesteld dat bepaalde rassen, in functie van hun oogstdatum, gevoelig kunnen zijn tijdens een bepaalde oogstperiode en eerder tolerant kunnen zijn tijdens een andere oogstperiode. Dat is het geval bij KILATON, RIVERA, SQUADRON, CANDELA, LION, KILAZOL, CAID en UNIFOR, waarbij de gevoeligheid 20 tot 45% kan stijgen in functie van de oogstperiode. De oogstdatum is dus even belangrijk om deze resultaten op het veld te bevestigen. Omgekeerd behalen andere rassen dan weer homogene resultaten over de volledige teeltperiode waarin het risico op aantasting aanzienlijk is. Dat is het geval bij BLOKTOR, COUNT, STOREMA en KINGSTONIA die regelmatig een goede tolerantie vertonen (meer dan 80%) en PARADOX

die altijd eerder gevoelig blijft met een gemiddelde van 55% gezonde kolen. Tijdens dit onderzoek werd ook vastgesteld dat de tolerantie van een ras niet 100% betrouwbaar is. Dit bevestigt nogmaals het belang van meerdere rassen op één perceel. Dit wordt geïllustreerd in Figuur 4 die de resultaten van de waarnemingen van de 5 referentierassen sinds 2004 weergeeft. In 2007 vertoonden alle rassen weinig aantasting wellicht omdat er dat jaar een lage druk was. 2008 daarentegen kende een hoge druk, en dan zien we een algemene daling van de tolerantie van de rassen.


59

tigt dat de tolerantie van een ras niet onfeilbaar is.

Wat stellen we vast? »» De regelmatigheid van QUALITOR (nu = QUALITORIA) met een gemiddelde van 89% gezonde kolen en het slechtste resultaat 70% gezonde kolen. »» BLOKTOR, is eveneens regelmatig met gemiddeld 90% gezonde kolen, behalve in 2009 met slechts 28% gezonde kolen (nochtans een jaar zonder hoge tripsdruk). Dat beves-

100

»» LION en KILATON vertonen meer heterogene resultaten met variaties van 40 tot 90%. »» QUISOR is eerder constant met een zwakke tolerantie en een gemiddelde van 26% gezonde kolen, met uitzondering van 2007 waarin alle rassen goede resultaten behaalden.

de la tolérence des variétésreferentiegewassen référentes Opvolging van de Suivi tolerantie van verschillende

% sains % gezonde planten

90 80 70 60

QUALITOR

50

BLOKTOR

40

KILATON

30

LION

20

QUISOR

10 0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Figuur 4: Jaarlijkse waarneming bij verschillende rassen

Conclusie Sinds de start van dit onderzoek kunnen we zogenaamde ‘tolerante’ en ‘gevoelige’ rassen tegen trips onderscheiden. BLOKTOR, COUNT en KONSTONIA blijken tolerant te zijn bij oogst in de herfst en ook iets later, bestemd voor bewaring. KILATON, LION, CANDELA, RIVERA, KILAZOL en SQUADRON zijn tolerant bij oogst om te bewaren, maar ze haken af als ze naar voor geschoven worden in hun teeltcyclus. De gevoelige referenties zoals QUISOR, CAID, TEKILA, ETON,

QUISTO en DELUS worden gedeeltelijk teruggetrokken uit de productie, vooral omwille van hun gevoeligheid. En tenslotte lijken de nieuwe rassen zoals STOREMA, EXPECT en XENON beloftevol, maar dat moet in de toekomst nog bevestigd worden. Ook PCG en Inagro deden onderzoek naar de rasgevoeligheid van trips in witte kool in kader van het EMMA project (zie fiche preventieve maatregelen).

Xanthomonas campestris veroorzaakt zwartnervigheid en is redelijk goed gekend bij telers. De bacterie komt regelmatig voor op de bladeren, wordt gemakkelijk overgedragen door contact (opspattende regen, door de teelt lopen, ...) en dringt binnen via de huidmondjes van de bladeren. Bij gunstige klimatologische omstandigheden (warme temperaturen en hoge vochtigheid, zeker aan het einde van de zomer), kan de besmetting sterk uitbreiden en treedt er bladsterfte op of worden de bladeren geel. Hierbij worden de vaatbundels zwart waarna de plant verzwakt en de bladeren afvallen. Als het primaire inoculum aanwezig is op het zaaigoed, dan kan dit het begin zijn van een epidemie. Plantenkwekers kunnen de bacterie zo algemeen verspreiden.

60

PLRN

Bloemkool: Rastolerantie tegen zwartnervigheid bij kruisbloemigen (Xanthomonas campestris)

Figuur 5: Xanthomonas aantasting bij bloemkool

Chemische bestrijding alleen is niet voldoende en de verschillende behandelingen bij de plantenkweker kunnen risico’s meebrengen op vlak van fytotoxiciteit. Daarnaast werd er opgemerkt dat er afhankelijk van de teeltomstandigheden en de teeltperiode verschillen in tolerantie bestaan tussen de rassen.

PLRN heeft van 2007 tot 2011 proeven uitgevoerd om verschillen tussen de rassen op te sporen. Figuur 6 toont de resultaten tussen 2007 en 2010. In 2011 trad er geen enkele besmetting op.

Proefresultaten 2007 tot 2010 %

Tolérance chou-fleur face à la bactériose saines, moyenne sur 4 ans) Tolerantie van verschillende rassen (plantes bloemkool voor Xanthomonas

60 50 40 30 20 10

LI S

M IS KA

IS R BO

AB O

N A AT AL AY A SY N ER G SP Y AC ES TA R FL AM E N C O KO R LA N U C AD IL LA C D EL FI N O C LA P TO N C LA R IF Y C O RN E LL AM ER IG O BA LB O A

0

Figuur 6: Gemiddelde resultaten van 4 jaar onderzoek voor verschillende rassen. Na 4 jaar onderzoek, stellen we vast dat enkele rassen, zoals LISABONNA, ATALAYA, SYNERGIE en SPACESTAR een betere tolerantie vertonen. Toch hebben ze gemiddeld slechts 50% gezonde planten. Andere rassen zoals KAMIS, BORIS en BALBOA zijn eerder ‘gevoelig’, met minder dan 30% gezonde bloemkolen. Tussen die twee categorieën zijn er tal van rassen waarvan de resultaten variëren en waarvoor het moeilijk is om een exacte conclusie te trekken.

Rasgevoeligheid van bloemkool voor Xanthomonas

Figuur 7: Resultaten (per jaar) van 4 jaar onderzoek voor verschillende rassen.


61

Op enkele uitzonderingen na, vertonen de meeste rassen, afhankelijk van het seizoen, erg tegenstrijdige resultaten. Niettegenstaande een homogene inoculatie waarbij er verondersteld wordt dat ze allemaal op hetzelfde niveau zitten bij aanvang. SYNERGIE, BALBOA, BORIS en KAMIS werden in 2007 niet getest, idem voor CLAPTON in 2010. De grafiek toont rassen die gedurende 3 jaar beter scoren dan het gemiddelde maar daarna helemaal afhaken in het laatste jaar zoals CADILLAC, KORLANU, DELFINO of SPACESTAR. Veel rassen gaven in 2007 eerder goede resultaten om daarna teleurstellende resultaten te geven, zoals AMERIGO. Rassen zoals CORNELL waren altijd eerder gevoelig met nagenoeg homogene resultaten. Bij analyse van alle resultaten, stellen we vast dat die grote verschillen niet gelinkt kunnen worden aan de ziektedruk die in een bepaald jaar hoger of lager was omdat de verschillen niet zo groot zijn. Bijvoorbeeld voor

rassen die redelijk gelijk zijn: SPACESTAR behaalde in 2009 zijn beste tolerantie, terwijl LISABONNA en FLAMENCO in datzelfde jaar volledig afhaakten. Of SYNERGIE dat in 2008 zijn beste resultaat behaalde terwijl CLAPTON toen zijn slechtste resultaat gaf.

Conclusie We stellen een groot verschil vast in tolerantie tegen zwartnervigheid tussen de bloemkoolrassen. LISABONNA, ATALAYA en SYNERGIE scoren daarbij het beste met amper 50% gezonde planten . Bovendien vallen de erg heterogene resultaten tijdens de 4 jaren onderzoek bijzonder op, wat de betrouwbaarheid in de tijd van die rassen betreft. Er lijken zich echter enkele pistes van gevoelige rassen te ontwikkelen met BORIS, KAMIS en BALBOA. Door het gebrek aan resultaten werd dit onderzoek niet verdergezet.

PREI: Samenvatting van het onderzoek op rasgevoeligheid uitgevoerd door PLRN sinds 2005 Bepaalde evoluties verplichten de preitelers ertoe om rekening te houden met de rasgevoeligheid voor ziekten en plagen: »» de daling van het aantal erkende middelen en de daling van het aantal toegelaten toepassingen per teelt »» winstoptimalisatie: opbrengst versus productiekosten

Preirassen kunnen tolerant zijn tegen ziekten omwille van genetische eigenschappen, maar soms zijn ook morfologische eigenschappen bepalend voor een lagere gevoeligheid. Zo zijn de rassen die breed groeien vaak gevoeliger voor papiervlekkenziekte dan de rassen die minder breed uitgroeien.


»» verminderd gebruik van gewasbeschermingsmiddelen (strengere milieu-eisen)

Figuur 8: Preiperceel

De proefstations onderzoeken of rassen die in dezelfde omstandigheden geplant werden en niet behandeld werden in meer of mindere mate gevoelig zijn voor ziekten zoals: roest, papiervlekkenziekte, Alternaria en rozerot (Fusarium). Rastolerantie tegen Fusarium Fusarium besmetting uit zich eerst in een bruine verkleuring aan de wortel, gevolgd door een roze verkleuring waarna vaak de volledige schacht rot.

PLRN voerde een kunstmatige besmetting uit door planten onder te dompelen in een sporensuspensie van Fusarium culmorum en Pyrenochaeta terrestris om zeker aantasting te hebben bij alle rassen. Op regelmatige tijdstippen werd de uitval gescoord (zie ook JADE info nr 12, 2011).

62

Inagro

Fusariumsporen overleven in de bodem en ook op heel wat waardplanten: granen, suikerbieten ... Fusarium is een zwakte parasiet en komt tot uiting als de plant lijdt onder één of andere soort stress: verwondingen door plagen zoals vliegen, slechte bodemstructuur, droogte,… en alles wat kan leiden tot een verzwakking van de plant.

Figuur 9: Fusarium bij prei

Samenvatting van de rasgevoeligheid van preirassen tegen Fusarium gedurende 5 jaar

Rassen Variétés Antiope Antlia Aries Aylton Belton Bluebell Celcius Christiane Delmas Duraton Fahrenheit Harston Hawking Kenton Krypton Levis Lucretius Megaton Miracle Oberon Pluston Poulton Surfer Triton Vitaton Walton

2007

2009

2010

2011

X

X X

X

X X X

X

X X

X X

X X

X

X

X X

X

2008

X

X

X

X

X X

X

X

X

X

X X

X X

X

X X X X

X X X X

X X X X X

X

X

X X X

X

X

X X X

X

Tolérante Tolerant

Moyenne sensible Matig gevoelig

X

Très Zeersensible gevoelig

Non Niettestée getest

Deze resultaten tonen: »» een goede tolerantie tegen Fusarium voor KENTON, POULTON en FAHRENHEIT. »» een lage tolerantie tegen Fusarium voor BELTON, BLUEBELL, LEVIS, MEGATON en KRYPTON, In het algemeen zijn de zomer- en de vroege herfstrassen wat gevoeliger. Bij de winterrassen is er een hogere tolerantie tegen Fusarium. Fusarium kan echter niet alleen bestreden worden door minder gevoelige rassen te kiezen .


63

Rasgevoeligheid voor roest Roest is de belangrijkste ziekte bij prei en kan aanleiding geven tot 20% minder opbrengst en vertraging bij het schonen. De aantasting begint met de typische kleine rood-oranje puntjes op de oudste bladeren daarna worden ook de volgende bladeren aangetast. 2 schimmels kunnen roest veroorzaken: Puccinia allii en Puccinia porri. De overdracht van roest van de ene soort naar de andere gebeurt via late teelten die nog op het veld staan of via de teelt van look of wilde look. De sporen verspreiden zich vervolgens via de wind over grote afstanden.

Roest kan zich ontwikkelen bij temperaturen vanaf 5°C in combinatie met gunstige vochtige omstandigheden. Ideale omstandigheden voor een besmetting zijn temperaturen van 15°C bij 100% vochtigheid gedurende 4 uur. Daarom is het risico op roest veel hoger in de herfst. Roestaantasting vormt ook een toegangspoort voor andere schimmels zoals Alternaria en kan de gevoeligheid voor gewasbeschermingsmiddelen verhogen. Geen enkel beschikbaar ras is resistent tegen roest, maar de selectieprogramma’s hebben een resistentiegen geïntegreerd wat bij sommige nieuwe rassen tot meer tolerantie leidt.

Samenvatting van de rasgevoeligheid van preirassen tegen roest (PLRN) gedurende 5 jaar

Variétés Rassen Antiope Antlia Aries Aylton Belton Bluebell Celcius Christiane Curling Delmas Duraton Fahrenheit Harston Hawking Kenton Krypton Lancaster Levis Lucretius Megaton Miracle Navajo Oberon Pluston Poulton Surfer Vitaton Walton

2008

X

2009

X

X X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X X X X X X

X X

X X

X X

X X X X X X

X X X X X X


X

X X X X X X X

2011

2012

X X

X X X

X X X

X

X X

X X



X

X

X X X X

Tolérante Tolerant

64

2010

X X X

BELTON en LEVIS vertonen in de herfstteelt een goede tolerantie tegen roest. Bij oogst in februari/maart zijn er momenteel iets meer tolerante rassen door de komst van AYLTON, POULTON en PLUSTON. Voor deze teeltperiode waren FAHRENHEIT of HARSTON, lange tijd de enige referenties, bijzonder gevoelig. KENTON, toch al een oud ras, is nog steeds sterk op vlak van roest. De nieuwe rassen CURLING, NAVAJO, OPERON, HAWKING,

CELCIUS zijn daarentegen gevoelig voor roest. De nieuwe rassen LANCASTER en R 38 502 zijn bijzonder tolerant maar dit moet nog bevestigd worden. Enkele rassen hebben een klassering die van jaar tot jaar verschilt. Antiope bijvoorbeeld lijkt nu gevoeliger te zijn dan enkele jaren geleden. Merk op: er werd vastgesteld dat de tolerantie tegen roest en Alternaria erg vaak gecorreleerd is.

Rasgevoeligheid tegen papiervlekkenziekte

FREDON Nord Pas-de-Calais & PCG

Aantasting door papiervlekkenziekte kan leiden tot een aanzienlijk opbrengstverlies. Deze schimmel uit zich in het verschijnen van vlekken van ongeveer 5 cm, eerst vaal, daarna wit (kan verward worden met vorstschade). Aantasting kan gebeuren bij temperaturen tussen 0 en 25°C. Al jarenlang kent de ziekte een explosieve groei tijdens korte dooiperiodes met veel regen na een periode van vorst. De bestrijding van papiervlekkenziekte kan wisselvallige resultaten geven. Het opsporen van de rasgevoeligheid is daarom uiterst belangrijk. In de proeven werd enkel de gevoeligheid van rassen voor de late winterteelt nagegaan (februari/maart).

Rassen Variétés Antiope Antlia Aylton Bluebell Delmas Fahrenheit Harston Hawking Kenton Lucretius Oberon Pluston Poulton Triton Vitaton Walton

2007

2008

X X X X

X X X X

Figuur 10: Papiervlekkenziekte in prei

2009

2010

2011

X

X X

X

X

X X

X

X

X

X X

X X X X

X X X X

X X X

X X X

X X

X X

X

X

Tolérante Tolerant


X




65

POULTON, WALTON en VITATON zijn sterk tegen papiervlekkenziekte. ANTIOPE, KENTON en FAHRENHEIT zijn gevoelig voor papiervlekkenziekte. AYLTON en PLUSTON zijn eveneens minder gevoelige rassen.

En wat met biologische teelten ... In de biologische landbouw bestaat er, naast de preventieve maatregelen die aan de basis van het systeem liggen (rotatie, preventieve maatregelen ...), een tweede hefboom met de toleranties en de resistentie van de rassen (vb. papiervlekkenziekte uien) voor bepaalde soorten groenten. Info uit proeven van de gangbare landbouw wordt ook gebruikt om informatie te verzamelen over het gedrag van de verschillende rassen in de biologische teelt (vb. IMPALA

omwille van de tolerantie tegen trips). In de biologische landbouw bestaan er echter bijzonderheden in verband met de bio-ethiek of de circuits voor commercialisering die in hoofdzaak gericht zijn op korte keten met verwachtingen die afwijken van die van de gangbare keten (vb. keuze voor hybriden of populaties). Hieronder geven we proefresultaten mee van prei, veldsla en wortel uit de biologische landbouw.

Prei: Tolerantie tegen roest Geen enkel ras dat momenteel geteeld wordt is resistent tegen roest. Wel zijn er grote verschillen tussen de rassen en de veredelaars houden daar rekening mee voor de biologische teelt Bovendien is er, voor de biologische teelt, geen enkel product erkend tegen roest zodat enkel preventieve maatregelen in combinatie met minder gevoelige rassen kan helpen om roest te voorkomen. Samenvatting rasgevoeligheid van preirassen tegen roest (PLRN, 2006-2010) Zaadvaste rassen Zeer gevoelig

Gevoelig

Hybride rassen Tolerant

Zeer gevoelig

PANDORA

Gevoelig

Tolerant

MIRACLE

ALMERA

CHRISTIANE ARDEA

CATCHER

APOLLO

BELTON

AXIMA

WALTON

TADORNA

POULTON

ATLANTA

ANTIOPE BANDIT

KENTON FLEXTAN NATAN

Zaadvaste rassen: Sommige rassen zoals ALMERA, TADORNA en ATLANTA, zijn erg gevoelig voor roest en moeten vermeden worden. Hybride rassen: MIRACLE, CATCHER, WALTON en FLEXTAN zijn het meest gevoelig. Conclusie: De teler kiest best hybride rassen want die zijn doorgaans minder gevoelig dan de zaadvaste rassen.

66

Veldsla: tolerantie tegen witziekte (oïdium), proef 2004 Witziekte is te wijten aan verschillende schimmels en geeft erg typische symptomen: de plant is bedekt met een witte viltlaag. De ontwikkeling van de ziekte wordt versneld door zachte temperaturen en komt voor op heel wat groentesoorten (komkommerachtigen, tomaat, wortel ...). Tijdens de proef in 2004 werden 7 rassen vergeleken. Er werd gezaaid in september, onder koude tunnel voor een productie eind herfst/begin winter (PLRN).

Figuur 11: Sterke aantasting door witziekte op veldsla, met de typische witte viltlaag

03/12/2004

FRA

VERTE CAMBRAI

FAVOR

TROPHY

0

FIESTA

0

VIT

25 FRA

25

VERTE CAMBRAI

50

FAVOR

50

JADE

75

TROPHY

15/12/2004

100

75

FIESTA

03/12/2004

VIT

15/12/2004

100

15/11/2004

% attaques fortes % zware aantasting

15/11/2004

JADE

% plantes atteintes % aangetaste planten

Figuur 12: Resultaten rasgevoeligheid veldsla voor witziekte, 2004. Besluit: FIESTA blijkt het meest gevoelig te zijn. VERTE DE CAMBRAI, VIT en FRA (plaatselijke populatie van Komen) lijken het minst aangetast te zijn. Wortel: Rasgevoeligheid tegen wortelvlieg, proef 2005 De wortelvlieg is een plaag in de groenteteelt die in hoofdzaak wortelen maar ook pastinaak, peterselie en selder aantast. De made vreet gangen in de wortel.

Figuur 13: Schade aan wortelen veroorzaakt door maden van de wortelvlieg


67

Er werd een proef opgezet bij een biologische teler met 9 rassen om na te gaan of het ras Fly Away tolerant is tegen de wortelvlieg.

% aangetaste wortels

Evolutie van het percentage aantasting aan de wortelaanzet

Figuur 14: Percentage aantasting door wortelvlieg voor verschillende rassen. De rassen verschillen op vlak van gevoeligheid tegen de wortelvlieg, ze worden wel aangetast maar de schade blijft beperkt. FLYAWAY is minst gevoelig voor schade van de wortelvlieg. ROTHILD en TILQUES rassen van het type Flakkeese vertonen ook een goede tolerantie tegen de wortelvlieg.

68

Verantwoord gebruik van gewasbeschermingsmiddelen Niemand gebruikt gewasbeschermingsmiddelen voor zijn plezier. In een geïntegreerde bestrijding worden verschillende mogelijke bestrijdingssystemen binnen één afgewogen geheel toegepast. Het gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen is pas de laatste stap in een hele ketting van teelten bestrijdingsmaatregelen. Met preventieve maatregelen kunnen al veel ziekten en plagen voorkomen worden, wat automatisch het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen doet dalen.

Een behandeling vermijden Men kan alternatieve methodes toepassen om een tussenkomst met gewasbeschermingsmiddelen te vermijden. Teelttechnische maatregelen, kiezen voor rassen die minder gevoelig zijn voor ziektes, een aangepaste zaaidatum, een (aan) gepaste bodembewerking en gewasrotatie zijn een aantal maatregelen die een tussenkomst met gewasbeschermingsmiddelen kunnen voorkomen.

Tussenkomen of niet Producten moeten met mate gebruikt worden bij het bestrijden van waargenomen schadelijke organismen en dit enkel als het noodzakelijk is. Het monitoren (ook wel scouten of waarnemen genoemd) van de aanwezige schadeverwerkers en de nuttige organismen binnen de teelt is een heel belangrijk gegeven. Het waarnemen, identificeren en opvolgen van schadelijke en nuttige organismen kan op verschillende manieren gebeuren:

Voor bepaalde schadelijke organismen werden schadedrempels vastgelegd. Bij overschrijding ervan kan er een economisch verlies ontstaan waardoor een tussenkomst gerechtvaardigd kan worden. Deze drempels kunnen aangepast worden in functie van de andere maatregelen die voorrang genieten in het kader van een geïntegreerde bescherming, bijvoorbeeld het kiezen voor andere rassen of de aanwezigheid van nuttige organismen.

»» visuele waarnemingen: zie de fiche over detectiemethoden; »» klimatologische waarnemingen: voor bepaalde soorten ziektes of plagen bestaan er risicoanalysemodellen, gebaseerd op klimatologische gegevens (zie de fiche over de waarschuwingsmodellen); »» determinatie of analyse van een staal met een ziekte of plaag: wanneer dit noodzakelijk is, kan een staal onderzocht worden door een gespecialiseerd laboratorium of een bevoegde instantie (bv. een praktijkcentrum of onderzoeksinstelling) om ziektes of plagen te determineren.

Telers kunnen voor informatie ook terecht bij:


»» Waarnemings- en waarschuwingssystemen in Vlaanderen en Bulletins de Santé du Végétal (BSV) in Frankrijk: deze rapporten geven de actuele toestand weer van de teelt in een bepaalde streek of productiegebied, doorheen het hele seizoen; »» Begeleiding door een adviesdienst of een erkend voorlichter, die de teler helpt door het uitvoeren van waarnemingen en het geven van advies.

Figuur 1: Vraatschade door rupsen op kool


69

Indien een behandeling noodzakelijk is Vervuiling door gewasbeschermingsmiddelen vermijden De verontreiniging van het oppervlaktewater is een belangrijke parameter waarop producten worden beoordeeld naar toepassingsvoorwaarden en het toekennen en/of behoud van de erkenning. Nog steeds worden bepaalde actieve stoffen in het oppervlaktewater teruggevonden in concentraties die toxisch zijn voor het waterleven, waardoor het gebruik van deze stoffen onder druk komt te staan. Strengere toepassingsvoorwaarden en een verbod op het gebruik van bepaalde actieve stoffen zijn mogelijke gevolgen. Vandaar moeten we verontreiniging door gewasbeschermingsmiddelen zoveel mogelijk vermijden!

Oorsprong van vervuiling door gewasbeschermingsmiddelen fotodegradatie vervluchtiging behandeling met gewasbeschermingsmiddelen verdamping neerslag uit regen en atmosfeer

afspoeling

verplaatsing door erosie waterloop

adsorptie infiltratie

desorptie

sedimenten

grondwater


afbraak

Figuur 2: Oorzaken van water-, lucht- en grondverontreiniging door gewasbeschermingsmiddelen

Diffuse vervuiling via afspoeling en drift Ook diffuse vervuiling is deels verantwoordelijk voor de vervuiling van het oppervlaktewater. Dit gebeurt wanneer producten richting het water spoelen, niet vanuit één punt of op één bepaald moment, maar vanuit verschillende plaatsen.

70

Inagro

Vervuiling via puntbronnen De verontreiniging van het oppervlaktewater door gewasbeschermingsmiddelen is hoofdzakelijk het gevolg van puntvervuilingen. Vervuiling via puntbronnen, of accidentele vervuiling, is meestal gerelateerd aan de handelingen met gewasbeschermingsmiddelen op het erf. Voorbeelden van puntvervuilingen zijn het morsen bij het afmeten en bereiden van de spuitoplossing, het overlopen van de tank bij het vullen, lekkende doppen, het foutief lozen van spoelen reinigingswater,…. Het vullen, spoelen en reinigen van het spuittoestel blijven nog steeds de grootste knelpunten voor puntvervuilingen.

Figuur 3: Erosie en afspoeling

Diffuse vervuiling via afspoeling Tijdens een hevige regenbui kunnen gewasbeschermingsmiddelen weggespoeld worden met het water (afspoeling) of met de bodemdeeltjes (erosie). Zo komen ze terecht in waterlopen. Dit fenomeen is verantwoordelijk voor 30% van de vervuiling van oppervlaktewater door gewasbeschermingsmiddelen. Voorbeelden van mogelijke maatregelen:

windrichting, temperatuur en relatieve vochtigheid), de rijsnelheid en de hoogte van de spuitboom.

•• Voer ook geen bespuitingen uit op een (bijna) waterverzadigde bodem;

Driftreducerende technieken hebben een invloed op de druppelgrootte en –snelheid. Snelle druppels zijn minder driftgevoelig. Hoe kleiner de druppel, hoe gemakkelijker hij kan meegevoerd worden door de lucht. Kleine druppels zijn dus zeer emissiegevoelig voor verdamping of drift. Kleinere druppels leveren echter een hoge bedekkingsgraad. Bij grotere druppels kan de vloeistofverdeling ontoereikend zijn. Een druppel van 400 µm bevat bijvoorbeeld evenveel vloeistof als 8 druppels van 200 µm. Grote druppels kunnen dan weer van het gewas aflopen of spatten uit elkaar en komen zo in de bodem en het grondwater terecht. Druppelgroottes worden bepaald door het doptype, de dopgrootte en de spuitdruk.

»» Aandacht voor de bodemstructuur: verhoog de infiltratiecapaciteit en het waterbergend vermogen van de bodem:

Op www.topps-drift.org staat een tool waarmee je het risico op drift kan bepalen.

»» Toepassingstijdstip: •• Hou rekening met de weersomstandigheden en spuit niet wanneer regen voorspeld wordt;

•• Vermijden van bodemverslemping en –verdichting; •• Inzaaien van groenbedekkers; •• Ruwe zaaibedbereiding; •• Aangepaste bandenspanning; •• Vermijden of doorbreken van een ploegzool. »» Bijkomende brongerichte erosiebestrijdingsmaatregelen: •• Zaaien van een ondervrucht of groenbedekker; •• Heroriëntatie van de teelten plantrichting mee met de hoogtelijnen, dwars op de helling; •• Aanleggen van drempeltjes tussen de ruggen: studies hebben aangetoond dat deze techniek bij de aardappelteelt de afspoeling en erosie van gewasbeschermingsmiddelen met meer dan 90% kon doen afnemen. »» Symptoomgerichte aanpak door erosiebestrijdingsmaatregelen: kan het ontstaan van afstromend water op het perceel niet vermeden worden, vang het dan op en laat het water infiltreren zodat het sediment kan bezinken:

Minder producten gebruiken: bandbespuiting en lagedoseringsystemen Bandbespuiting Om gewasbeschermingsmiddelen efficiënter toe te passen kan men gebruik maken van bandbespuiting. Bij een klassieke bespuiting wordt het volledige teeltoppervlak behandeld, bij een bandbespuiting enkel de stroken boven de rijen. Er wordt dus enkel op het gewas zelf gespoten en niet op de onbegroeide grond ertussen. Door alleen in de gewasrij te spuiten, kan de hoeveelheid spuitmiddel sterk gereduceerd worden. Chemische en mechanische onkruidbestrijding kunnen bvb gecombineerd worden in een rijen- of bandbespuiting. Bij deze techniek wordt enkel een chemische behandeling uitgevoerd in de rij. Tussen de rijen wordt het onkruid volledig mechanisch opgeruimd.

•• Op weinig hellende percelen is een goede talud al voldoende om afspoeling en erosie te vermijden; •• Bij grotere hoeveelheden afstromend water zijn bredere grasbufferstroken of andere opvangstructuren zoals een plantaardige damconstructie (wilgenteendam, kokosdam of strodam) of een erosiepoel, noodzakelijk; FREDON Nord Pas-de-Calais

•• Ook het aanplanten van heggen en houtkanten zijn een heel doeltreffende maatregel om afspoeling van gewasbeschermingsmiddelen tegen te gaan. Drift Drift is de ongewenste verplaatsing van gewasbeschermingsmiddelen buiten het perceel door wind. Deze kunnen op het nabijgelegen perceel, in de berm of in de waterloop terechtkomen. De factoren die de hoeveelheid drift bepalen zijn de grootte van de druppel (hoe fijner de druppels, hoe meer drift), de weersomstandigheden (windsnelheid,

Figuur 4: Combinatie van chemische en mechanische onkruidbestrijding


71

Lagedoseringsystemen Bij verschillende teelten bestaan lagedoseringsystemen (LDS) voor de onkruidbestrijding. Het bekendste is waarschijnlijk het FAR-systeem bij de bietenteelt, ontwikkeld in België. Bij LDS wordt meerdere malen met een lage dosering op zeer klein onkruid gespoten. Er moet bij een LDS op pasgekiemde onkruiden worden gespoten omdat kleine onkruiden gevoeliger zijn dan onkruiden in een groter stadium en dus met een lage dosering kunnen worden bestreden. Het is dus belangrijk dat het perceel regelmatig gecontroleerd wordt op onkruid zodat er tijdig kan gestart worden. Bij LDS bespuitingen over het gewas geldt vaak dat het gewas eigenlijk ook wat gevoelig is voor het betreffende middel, maar dat het gewas er door de lage dosering doorgaans weinig hinder van ondervindt.

Goede praktijken voor het toepassen van gewasbeschermingsmiddelen In België wordt de Fytolicentie vanaf 25 november 2015 verplicht voor personen die gewasbeschermingsmiddelen voor professioneel gebruik of toevoegingsstoffen aankopen, opslaan of gebruiken in het kader van hun beroepsactiviteiten, die voorlichting geven over gewasbeschermingsmiddelen of toevoegingsstoffen of die gewasbeschermingsmiddelen of toevoegingsstoffen verdelen of verkopen. In Frankrijk is het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen onderworpen aan het behalen van een Individueel Certificaat. Sinds oktober 2013 geldt dit voor personen die een activiteit uitvoeren op het vlak van dienstverlening, verdeling of consultancy inzake het gebruik van producten en sinds oktober 2014 voor landbouwers en instellingen. Keuze van gewasbeschermingsmiddelen Bij het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen kiest men een middel dat erkend is in de teelt voor de aanwezige ziekte of plaag. Gebruik de erkende dosis, aangepast aan het stadium van de schadeverwekker en leef de regelgeving en de voorschriften die vermeld staan op het etiket en het veiligheidsinformatieblad na. Bij de keuze van de gewasbeschermingsmiddelen houdt men rekening met de volgende criteria en kiest men bij voorkeur: »» de minst schadelijke middelen voor de mens; »» selectieve gewasbeschermingsmiddelen die de natuurlijke vijanden en bestuivers sparen; »» specifieke gewasbeschermingsmiddelen die alleen het te bestrijden organisme treffen; »» weinig persistente middelen; »» middelen zonder risico voor verontreiniging van oppervlakte- en/of grondwater; »» middelen waarvan recente informatie met betrekking tot neveneffecten beschikbaar is.

Persoonlijke bescherming »» Wanneer u gewasbeschermingsmiddelen gebruikt, draag dan aangepaste persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) (nitril of neopreen handschoenen, aangepaste kledij, A2P3-masker, bril). Bewaar ze in een speciale kast (buiten het lokaal waar de producten opgeslagen worden). Maak ze schoon na de behandeling (laarzen, handschoenen, bril, ...). Vervang ze als ze vuil of versleten zijn. »» Niet drinken, eten of roken gedurende de volledige behandeling: vanaf de voorbereiding tot het schoonmaken van het spuittoestel en bij het uittrekken van de PBM. »» Cabines van tractors uit klasse 4 zijn uitgerust met een aangepaste filter, net zoals de maskers. Bewaar geen producten of vuile PBM in de cabine. »» Na de behandeling: was de handen zorgvuldig met water en zeep en neem een douche. Transport, opslag en onderhoud van het spuitmateriaal »» 70 % van de fytosanitaire producten worden geklasseerd als gevaarlijk voor transport (zie Veiligheidsinformatieblad). Het is mogelijk om vrijgesteld te worden van de bepalingen uit het ADR (l’Accord Européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route), indien aan bepaalde voorwaarden voldaan wordt. »» Bewaar uw producten in een apart lokaal of kast. Voorzie opvang voor lekkage en absorberend materiaal en gereedschap waarmee eventuele gemorste vloeistof opgevangen kan worden. Het bevuilde absorberende materiaal wordt als gevaarlijk afval beschouwd en moet dus verwijderd worden tijdens een ophaling door Phytophar Recover of bij een erkende onderneming. »» Laat uw spuittoestel controleren: deze controle is in België verplicht om de 3 jaar voor elk type spuittoestel (behalve rugsproeiers). In Frankrijk is de controle verplicht om de 5 jaar voor toestellen met een spuitboom van meer dan 3 meter en voor spuittoestellen voor bomen en struiken (spuittoestel zonder horizontale spuitboom die de vloeistoffen via een verticaal vlak verspreiden). »» Onderhoud uw spuittoestellen regelmatig. De voorbereiding van de behandeling »» Stel het spuitschema goed samen zodat spoelen en reinigen tot een minimum worden beperkt. »» Bereken nauwkeurig de benodigde hoeveelheid en stel het spuittoestel nauwkeurig af om overschotten te vermijden. »» Vul in het veld op veilige afstand van waterlopen (min 5m). In het veld worden eventuele vermorsingen door de micro-organismen afgebroken. Op het bedrijf moet gevuld worden op een daartoe voorziene vulen spoelplaats met opvang van restwater. »» Gebruik de vultrechter bij het vullen en laat deze niet ach-

72

ter. Gebruik eventueel een debietsmeter om te vermijden dat het reservoir overloopt. Zorg ervoor dat er een hydraulische scheiding is met het drinkwaternetwerk (zwenkarm, terugslagklep, waterbufferbak) om te vermijden dat de spuitoplossing in contact komt met de waterbron. De behandeling uitvoeren »» Houd rekening met de weersomstandigheden en spuit niet: •• als de wind uit een verkeerde richting komt (bijvoorbeeld richting waterlopen) en bij hevige wind (>19 km/h of 3 Beaufort), •• als het warm is (> 22°C), •• als de relatieve vochtigheid laag is (< 60 %). »» De meest gunstige momenten om te spuiten zijn ‘s morgens of ‘s avonds. »» Het is verboden om te spuiten als de grond bevroren is of als er veel sneeuw ligt. De behandeling moet gebeuren op een bodem die de spuitvloeistof kan absorberen en niet wanneer de grond verzadigd is of wanneer er veel regen valt. »» In België worden voor bepaalde producten beperkingen op het gebruik in erosiegevoelige gebieden opgelegd. Deze beperkingen vindt u op het etiket van het product. In Frankrijk is spuiten verboden op sterk hellende terreinen, op velden die sterk doordringbaar zijn of droogscheuren vertonen. »» In België is het verboden om te behandelen op minder dan 1 meter van een waterloop of een wateroppervlak met een veldspuit of minder dan 3 meter met een boomgaardspuit. In Frankrijk moet een afstand van 5 meter gerespecteerd worden tot een waterloop of een wateroppervlak dat met een doorlopende of gestippelde blauwe lijn aangeduid wordt op de NGI-kaarten met schaal 1/25000. Er bestaat bovendien voor bepaalde producten een bufferzone (of ZNT in de Franse regelgeving). Een bufferzone is een strook van het perceel in de nabijheid van een wateroppervlak die niet behandeld mag worden. De breedte van de bufferzone is productafhankelijk en wordt vermeld op het etiket van het product. Deze zone wordt gemeten vanaf de laatst behandelde rij tot aan de oever van het wateroppervlak. •• In België kan de breedte van de bufferzone verkleind worden bij het gebruik van driftreducerende technieken of beschermende maatregelen (hagen, schermen). Deze mogelijkheden zijn opgenomen in tabellen die beschikbaar zijn op www.fytoweb.be. •• In Frankrijk zijn er 3 voorwaarden om bufferzones van 20m of 50m tot 5m te beperken: -- Registratie van toepassingen op het perceel; -- Aanwezigheid van een bufferstrook van 5 meter met een permanente begroeiing;

-- Het gebruik van officieel erkende technieken die het risico op waterverontreiniging tot minstens een derde beperken (anti-driftdoppen, lagere dosissen, ...); het gebruik van gehomologeerde anti-driftdoppen erkend door het Ministerie voor Landbouw. De anti-drifttechnologie heeft een impact op de grootte en de snelheid van druppels. Grotere en snellere druppels zijn minder gevoelig voor drift. »» Om drift op omliggende percelen te voorkomen, kan men: •• Anti-drifttechnologieën gebruiken: -- Anti-driftdoppen. Deze doppen zijn echter niet altijd even efficiënt. Is contactwerking zeer belangrijk, zoals het geval is voor contactherbiciden en de meeste fungiciden, dan geven fijnere druppels het beste resultaat. Moet het hart van de plant geraakt worden, dan wordt een even goed resultaat bekomen met driftreducerende doppen. Ook bij toepassing van bodemherbiciden is dat het geval. Voor behandelingen bij wind is het steeds aangeraden om voor een driftreducerende dop te kiezen. -- Er kan een specifiek additief toegevoegd worden aan de spuitoplossing. Deze additieven beperken het aantal fijne druppels die zeer gevoelig zijn voor drift. Een driftreducerend additief kan ook het uitvloeien en aanhechten van het gewasbeschermingsmiddel aan het blad verbeteren. Onderzoek toont aan dat er 20% meer gewasbeschermingsmiddel op het blad terecht komt met een additief dan zonder enige toevoeging. Controleer het etiket en de aanbevelingen van de producent over hoe en wanneer een additief kan toegevoegd worden. -- Spuitboom met luchtondersteuning: bij toepassing van een naar beneden gerichte luchtondersteuning wordt aan de druppels een verhoogde snelheid gegeven, waardoor een betere indringing in het gewas verkregen wordt. Kleinere druppels hebben daarbij een extra voordeel: ze kunnen plaatsen bereiken die voor de grotere druppels niet bereikbaar zijn. •• De snelheid en de hoogte van de spuitboom aanpassen. »» Neem altijd reservedoppen mee en wegwerphandschoenen om te gebruiken bij het vervangen. Verplaats de tractor zonder te spuiten naar een zone waar niet gespoten werd vooraleer aan de spuitboom te werken. »» Bijen verzamelen stuifmeel, bescherm ze dan ook! Leef de regelgeving in verband met bijen na. Let op bij het gebruik van insecticiden of acariciden bij gewassen of onkruiden in bloei, of als de bloeiperiode dichtbij komt. Op het etiket staat vermeld of het product gevaarlijk is voor bijen en of het gebruikt mag worden in deze omstandigheden. Behandel bij voorkeur telkens ‘s avonds bij een temperatuur lager


73

dan 13°C (en nooit ‘s morgens). »» Het is verplicht om een register bij te houden van de behandelingen (datum, gewas, naam van product, perceel, dosis, ...) conform de vereisten van het FAVV (in Frankrijk: les aides PAC). Op die manier worden de toegepaste behandelingen opgevolgd. Na de behandeling »» Spoel het spuittoestel •• op de speciaal aangelegde vulen spoelplaats, waar het restwater opgevangen kan worden; •• of op het veld (een keer per jaar op eenzelfde oppervlakte): gebruik hiervoor opeenvolgende spoelingen: -- gebruik een schoonwatertank met een voldoende groot volume (minstens 10% van volume spuittank). Leng het restwater in de spuittank aan met een voldoende groot volume water (minstens 5 keer het volume van de resten in de spuittank) en spuit aan hoge snelheid uit over het reeds behandelde veld; voer deze stap minstens 3 keer uit. -- Bij het verspuiten van de verdunde resten uit de spuittank mag de maximaal toegelaten dosis niet overschreden worden. -- Giet NOOIT restwater in een waterloop of in een afvoerriool. -- Het is verboden om spuittank te ledigen of te spoelen als de grond bevroren is of als er veel sneeuw ligt. »» De buitenkant van het spuittoestel kan eveneens op het veld schoongemaakt worden, op voldoende afstand van waterlopen, na minstens één interne spoeling, of op de vulen spoelplaats waarbij restwater opgevangen kan worden. »» Verwerk het restwater bijvoorbeeld met behulp van een biologisch zuiveringssysteem zoals een biofilter of een fytobak. »» Leef de toegangstermijn (délai de rentrée, DRE) na. Dit is de periode waarin bepaalde plaatsen waar gewasbeschermingsmiddelen gebruikt werden (velden, gesloten ruimtes zoals serres), niet betreden mogen worden. Deze termijn kan u terugvinden op het etiket of het veiligheidsinformatieblad.

»» Leef eveneens de oogsttermijn (délai avant récolte, DAR) na: dit is de periode tussen het toepassen van het product en de oogst, zodat het risico op resten van gewasbeschermingsmiddelen in de landbouwproducten beperkt wordt. Deze termijn staat aangegeven op het etiket, net zoals de gevaaraanduidingen en de veiligheidsmaatregelen. Het verwerken van lege verpakkingen, niet-bruikbare producten en restwater »» De lege verpakkingen van gewasbeschermingsmiddelen moeten met zuiver water gespoeld worden. Dit spoelwater moet in de spuittank van het spuittoestel uitgegoten worden of opgevangen in een restwatertank. •• Indien men handmatig spoelt, moet men de volgende stappen volgen: met zuiver water vullen tot een derde, de dop terugplaatsen, stevig schudden terwijl je de bidon omdraait, in de tank gieten en dit minstens 3 keer uitvoeren tot er zuiver water uitkomt. •• Indien u over een spoelinrichting beschikt, volg dan de aanbevelingen van de fabrikant. •• Daarna laat u de gespoelde bidons drogen en verzamelt u ze in een grote zak. De doppen worden in een aparte zak of doos gestopt. •• Verpakkingen van gewasbeschermingsmiddelen behoren tot het gevaarlijk afval en moeten correct verwerkt worden: via Phytophar Recover of via een erkend bedrijf. »» De niet-bruikbare gewaasbeschermingsmiddelen (vervallen producten, geen erkenning, ...) worden eveneens beschouwd als gevaarlijk afval dat correct verwerkt moet worden: via de tweejaarlijks ophaling door Phytophar Recover of via een erkend bedrijf. »» Behandel restwater van gewasbeschermingsmiddelen met behulp van technieken die aangepast zijn aan uw type teelt: •• Biologisch (biologisch bed, of biobak of fytobak) •• Fysisch-chemisch (omgekeerde osmose) •• Fysisch (fotocatalyse op ondersteuning)

Alle vermelde bepalingen zijn geldig in november 2014. Aangezien deze bepalingen kunnen veranderen, is het noodzakelijk om altijd de van kracht zijnde regelgeving te raadplegen.

74

Voor meer info: »» De waarschuwingsberichten in Vlaanderen zijn beschikbaar via de veilingen of via de proeftuinen. »» De in België toegelaten gewasbeschermingsmiddelen zijn beschikbaar op http://www.fytoweb.be/ of op de KDTadvieskaarten »» De Bulletins Santé du Végétal zijn gratis beschikbaar op de website van het DRAAF: http://draaf.nord-pas-de-calais. agriculture.gouv.fr/Sante-des-vegetaux »» De in Frankrijk toegelaten gewasbeschermingsmiddelen zijn beschikbaar in de officiële catalogus van e-phy: http://e-phy.agriculture.gouv.fr/ »» De Marez T. & Mestdagh I.: Bandbespuiting witloof voor de bestrijding van de wollige slawortelluis; Jade Info 13 – november 2011 »» De Nies J., De Reycke L., Pluym S. & Callens D.: Bandbespuiting en doordachte middelenkeuze zorgen voor reductie; Proeftuinnieuws 03 – 1/02/2008 »» De Rooster L.: Bandbespuiting wacht op geschikte mechanisatie; Proeftuinnieuws 07 – 28/03/2008 »» De Rooster L. & Goossens D.: Efficiëntie van driftreducerende spuitdoppen en bandbespuiting; Proeftuinnieuws 04 13/02/2009 »» D’hoop M. & Pauwelyn E.: Drift beperken - Wat is mogelijk en wat zijn de effecten?; Proeftuinnieuws 08 – 5/04/2013 »» ÉCOPHYTO2018 ; Guide pratique pour la conception de systèmes de culture légumiers économes en produits phytopharmaceutiques; http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/Guide_le_gumes_Fiches_Techniques_cle067b82.pdf »» Inagro: Vijanden van gewassen en hun beheersing 2014-2015; juni 2014 »» Inagro en Nationale Proeftuin voor Witloof: Witloof en IPM – Praktische leidraad voor de witlooftelers; maart 2014 »» Tessier M.C. & Leroux G.D.: Banded herbicide application; 2010 »» TOPPS Prowadis: Goede landbouwpraktijken om drift te reduceren; 2014 »» TOPPS Prowadis: Goede landbouwpraktijken om afspoeling en erosie van gewasbeschermingsmiddelen te beperken; 2014 »» Vlaamse Overheid Beleidsdomein Landbouw en Visserij: Praktijkgids gewasbescherming; 25/11/2013 »» Vlaamse Overheid Beleidsdomein Landbouw en Visserij: Gewasbescherming bieten; 2010 »» www.toolboxwater.nl: Toolbox emissiebeperking - Driftreducerende spuittechnieken; december 2013 »» www.topps-life.org »» www.topps-drift.org


75

76

GEÏNTEGREERDE GEWASBESCHERMING

IN DE GROENTE- EN AARDBEIENTEELT

GEÏNTEGREERDE GEWASBESCHERMING: DE PRINCIPES

FREDON NPdC

Geïntegreerde gewasbescherming is een bestrijdingsstrategie voor teelten gebaseerd op het aanvullende gebruik van verschillende methodes, waarbij er voorrang gegeven wordt aan alternatieve oplossingen. Het gaat er met name om dat er andere hulpmiddelen ‘geïntegreerd’ worden om een algemene bestrijdingsstrategie tegen ziekten en plagen op te bouwen. Enkele van die hulpmiddelen zijn: »» fysieke middelen (afdekken van de bodem, gebruik van insectengaas), »» teeltmiddelen (gewasrotatie, beheer van het klimaat in het geval van teelten onder beschutting),

Introductie van nuttige organismen bij aardbeienteelt onder beschutting

I.

In bepaalde gevallen combineert de geïntegreerde bestrijding verschillende methoden, maar geeft het voorrang aan het gebruik van biologische middelen. Dan spreken we over geïntegreerde biologische gewasbescherming. De nuttige organismen die gebruikt worden, zijn levende organismen, zoals bepaalde insecten of mijtachtigen, die gekozen worden omdat ze in staat zijn om de ontwikkeling van de bioagressors te voorkomen of te beperken. Als ze niet spontaan aanwezig zijn of in onvoldoende grote hoeveelheid aanwezig zijn, dan kunnen de nuttige organismen geïntroduceerd worden op de teelten die bestreden moeten worden. Dan is er dus sprake van biologische bestrijding door introductie. Het is eveneens mogelijk om een biologische bestrijding door behoud op te zetten, dankzij het aanleggen van plantenstroken aan de rand van de percelen waarop de teelt staat. Zo wordt de aanwezigheid en de actie van de nuttige organismen begunstigd.

»» profylactische maatregelen (ontsmetting van hulpmiddelen, verwijderen van afval van planten, weghalen van onkruid dat mogelijk plagen of ziekten huisvest),

Vangen van insecten op blauwe plakvallen, bij aardbeienteelt

Gebruik van insectengaas tegen de mineervlieg in alliaceae.

»» biotechnologische middelen (gebruik van feromonen voor het vangen van insecten) »» mechanische middelen (mechanisch wegspuiten van de plagen), »» biologische bestrijding dankzij nuttige organismen (gebruik van biologische middelen zoals levende organismen, natuurlijke vijanden van de plagen), FREDON NPdC

»» in laatste instantie gebruik van insecticiden of fungiciden, indien er geen enkele andere methode gebruikt kan worden.

FREDON NPdC

FREDON NPdC

»» agrotechnische maatregelen (inrichten van de omgeving van de bewerkte percelen door het voorzien van planten die gunstig zijn voor de nuttige organismen in de vorm van hagen of bloemenstroken, gebruik van zuiverende tussenteelten),

FREDON NPdC

»» genetische middelen (kiezen voor een variëteit die minder gevoelig is voor ziekten en plagen),

Feromonenval voor het opvolgen van de koolmot

Geïntegreerde gewasbescherming wil pas in laatste instantie chemische middelen inzetten, als er geen enkele andere methode meer toegepast kan worden. Indien het noodzakelijk blijkt te zijn, wordt de chemische bestrijding alsnog toegepast volgens de principes van de beredeneerde chemische bestrijding. Daarvoor is er een evaluatie nodig van de gezondheidssituatie door middel van observatie van de teelten en door het vangen van plagen, het gebruik van tolerantiedrempels, het gebruik van waarschuwingsmodellen voor risico’s (als die bestaan), de keuze voor specifieke producten die selectief werken en/of niet giftig zijn voor de nuttige organismen, het milieu en de mens.

Bloemenstrook, gunstig voor nuttige organismen aan de rand van de akker Grensoverschrijdende samenwerking rond alternatieve teeltmethodes in de groente- en aardbeienteelt

WORTEL

Kalender WORTEL

II. ZAAI

02

04

07

08

OOGST 09

»» Aangepaste beregening (overvloed: Cavity spot en Sclerotinia / waterstress: Alternaria)

01

02

03

04

05

06

07

08

»» Vals zaaibed bij seizoenswortelen en winterwortelen, vernietiging met de wiedeg (voor zaai) of thermisch (voor zaai en voor opkomst) »» Goed inplannen van het zaaitijdstip om vervolgens het onkruid te beheren »» Thermische onkruidbestrijding

10

11

SRAL Picardie

12

Cavity spot

»» Vernietiging van de gewasresten (infrezen of onderwerken)

09

10

11

12

»» Maaien van de bovenste 10 cm van het wortelloof

»» Manuele onkruidbestrijding in de rij (conventioneel indien noodzakelijk) »» Schoffelen op de bedden

02

03

04

05

06

FREDON NPdC

Alternaria »» Weken van de granen bij 50°C gedurende 20 min »» Vermijden om te dicht te zaaien (de optimale zaaidichtheid voor primeurwortelen ligt tussen 1 en 1,2 miljoen zaden/ha, voor bewaarwortelen tussen 1,2 (vroege oogst) en 1,8 (winteroogst) miljoen zaden/ha) Sclerotinia »» Toepassen van parasitaire schimmels

Wortelvlieg

Ziektes en insecten »» Biologische en conventionele gewasbescherming

01

02

03

De principes van Geïntegreerde Gewasbescherming: zie pagina I

04

07

05

06

08

09

10

11

Wortelvlieg »» Verschuiven van de zaaidatum (na 15 juni) »» Detecteren van de vluchten met behulp van gekleurde vallen of via waarnemingen en waarschuwingen (W&W) »» Voor kleine oppervlaktes, bij voorkeur in de buurt van een teelt uit de familie Alliaceae »» Regelmatig onkruid verwijderen om de bovenste bodemlaag droog te houden (de larven verkiezen een vochtige bodem). »» Gebruiken van insectengaas »» Tolerante variëteiten (vb : Flyaway)

07

08

09

10

12

FREDON NPdC

01

Bestrijding van ziekten en plagen

03

OPKOMST 05 06

»» Rotatie: 5 à 6 jaar minimum tussen twee schermbloemigen (Cavity spot en wortelvlieg). Verlengen van de rotatie tussen gevoelige teelten in het geval van problemen met nematoden. Vermijden van teelten of tussenteelten gevoelig voor Sclerotinia (kruisbloemigen, bonen…) »» Perceelskeuze: vermijden van schuilplaatsen voor de wortelvlieg (heggen, bosjes, afvalhopen,…) en bij voorkeur een goed geventileerd perceel. Vermijden van slecht gedraineerde percelen (Cavity spot) »» Bemesting: overvloed vermijden (om bladluizen, Alternaria en Sclerotinia te vermijden) »» Rassenkeuze: er bestaan minder gevoelige rassen voor Alternaria »» Bodembewerking: vermijden van verzakkingen, bij voorkeur telen op bedden of ruggen (Cavity spot)

Onkruid bestrijding

Teelttechnische en preventieve maatregelen

01

WORTELVORMING

Sclerotinia

11

12


WITLOOF: VELD

Kalender WITLOOF: VELD 03

04

ZAAI 05

06

Rotatie: om de 4 jaar Perceelskeuze: bodemstructuur, goede drainage Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden Rassenkeuze: ziektetolerantie en stikstoftolerantie

01

02

03

04

05

»» Vals zaaibed

01

02

03

04

07

08

09

10

12

»» Omstandigheden bij rooien om ziektes te vermijden zoals Sclerotinia, Phytophthora en Phoma: niet te droog, niet te vochtig, temperatuur < 15°C, mechanische verwondingen vermijden, de wortels zo snel mogelijk in de frigo plaatsen

06

07

08

09

10

»» Thermische onkruidbestrijding voor opkomst »» Mechanische onkruidbestrijding »» Wieden »» Systeem met lage dosis voor en na opkomst

05

ROOIEN 11

06

07

08

11

12

Inagro

»» »» »» »»

02

Onkruid bestrijding


01

III.

Thermische onkruidbestrijding

09

10

11

12

Pigeons »» Fysieke bescherming (doeken), geluids- en visuele systemen, de jacht,…

Wollige slawortelluis »» Temperatuurmodel, systeem van waarnemingen en waarschuwingen

Inagro


Witloofmineervlieg »» Systeem van waarnemingen en waarschuwingen (drempel van 15 vliegen in 3 gele bakken per veld)

Gele bak in het veld

01

02

03


Sclerotinia »» Toepassen van parasitaire schimmels

04

05

06

Ziektes »» Waarnemingen op het veld, conventionele gewasbescherming indien noodzakelijk

07

08

09

10

11

12


WITLOOF: FORCERIE

Kalender WITLOOF: FORCERIE

»» »» »» »» »» »» »»

02

03

04

05

FORCERIE 06 07

08

09

10

11

12

De wortels in de frigo plaatsen: zo snel mogelijk Goede bewaring van de wortels: temperatuur, vochtigheid (afhankelijk van de variëteit) Rassenkeuze: ziektetolerantie (vooral Phytophthora), aangepast aan de periode van forcerie De sanitaire gezondheid van de wortels visueel verifiëren of door proefforcerie Goed klimaat in de trekcel, watertemperatuur (afhankelijk van de variëteit en de periode) Verwondingen vermijden Reinigen van de installatie

Inagro


01

IV.

Forcerie

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

Inagro


Sclerotinia, Phytophthora, Phoma, bacterierot, witloofmineervlieg »» Biologische en conventionele gewasbescherming

Sclerotinia

01

02

03


04

05

06

07

08

09

10

11

12


UI, LOOK, SJALOT

Kalender UI, LOOK, SJALOT

V.

ZAAI 02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

Vernietiging of afdekken van de gewasresten (tegen valse meeldauw, uimineervlieg) Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden (tegen ziektes) Thermotherapie (tegen valse meeldauw) Rassenkeuze (tegen valse meeldauw)

FREDON NPdC

»» »» »» »»

Mildiou

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

Voor opkomst

02


01

PCG

»» Mechanische of thermische onkruidbestrijding

Onkruid bestrijding

Na opkomst

03

04

05

06

Geoogste uien

07

08

09

10

11

12

Preimineervlieg (Phytomyza gymnostoma) »» Fysieke bescherming + vangst

PLRN


01

OOGST

Mildiou »» Modèle Miloni

01

02

03


04

Fysieke bescherming

05

06

07

08

09

10

11

12


KOOL

Kalender KOOL

VI. PLANT

02

03

OOGST 05

06

07

08

»» Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden »» Thermotherapie tegen ziektes (Xanthomonas) »» Rassenkeuze (trips) »» Reduceren van de zaaidichtheid (luchtigere gewasstand, minder ziektes) »» Vermijden van mechanische verwondingen (toegangspoort voor bacteriën) »» Reinigen en desinfecteren van materiaal (bacteriën)

01

02

03

Onkruid bestrijding

04

05

06

09

10

11

12

»» Vernietiging of inwerking van de oogstresten

PCG

Xanthomanas

07

08

09

10

Mechanische onkruidbestrijding (schoffelen) na planten

11

12

Inagro


01

ZAAI 04

Schoffelen tussen de rijen

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

09

10

11

12

Duiven: »» Fysieke bescherming (netten), geluids- en visuele systemen, de jacht,…


Insecten zoals koolvlieg, witte vlieg, mineervlieg, rupsen, bladluizen, trips,… Ziektes zoals Mycosphaerella, valse meeldauw, witte roest, echte meeldauw, Rhizoctonia, Alternaria,… »» Biologische en conventionele gewasbescherming

Inagro

Plutella xylostella »» Systeem van waarnemingen (vangst) en waarschuwingen (de schadedrempel: 40% van de planten is aangetast door rupsen) (Van de Steene, 1994, phd)

Geluids- en visuele systemen

01

02

Koolvlieg, larven »» Fysieke bescherming

03


04

05

06

07

08


PREI

Kalender PREI

VII. ZAAI PLANT OOGST

OOGST 02

03

04

05

06

07

08

09

»» Rotatie: minimum om de 4 jaar (om de druk te verminderen van Phytophthora, Alternaria, Fusarium, roest) »» Bemesting: opmaken van een stikstofbalans (teveel aan stikstof vermijden om de ontwikkeling van ziektes te verminderen) »» Rassenkeuze: minder gevoelige rassen telen (trips, roest, Phytophthora, Alternaria) »» Vermijden van mechanische verwondingen (toegangspoort voor bacteriën zoals Pseudomonas en Erwinia) »» Reinigen of desinfecteren van het materiaal (infecties door bacteriën zoals Pseudomonas en Erwinia) »» Aangepaste beregening (Phytophthora, trips, bemesting)

01

02

03

04

05

Onkruid bestrijding

»» Vals zaaibed: vernietiging van onkruiden met de wiedeg of thermisch voor zaaien. Voor opkomst: thermisch, manueel of via conventionele onkruidbestrijding

06

07

10

11

12


PCG


01

Fusarium

08

09

10

11

12

10

11

12

10

11

12

»» Onkruidbestrijding met de schoffel (+ aanaarden) en manueel in de rij (via conventionele onkruidbestrijding indien noodzakelijk)

»» Mechanische onkruidbestrijding (vingerwieder/ wiedeg/ schoffelen en aanaarden)

01

02

03

04

05

06

07

08

09

Preivlieg, preimot »» Fysieke bescherming: doeken Insecten zoals preivlieg, preimot, preimineervlieg, trips,… Ziektes zoals Phytophthora, Alternaria, roest,… »» Biologische of conventionele gewasbescherming Preimot »» Behandeling van de larven met Bacillus Trips »» Irrigatie (opgelet voor de bemesting)

FREDON NPdC


»» Systeem van waarnemingen en waarschuwingen, vangst, modellen: blauwe plakvallen (trips) of feromoonvallen (preimot), gebruik van modellen (trips, roest)

Roest

01

02

03


04

05

06

07

08

09


BOON

Kalender BOON

VIII. ZAAI

»» »» »» »» »»

02

03

04

05

06

07

09

10

Rotatie: minimum om de 4 jaar (vermijden van gevoelige teelten voor Sclerotinia in de rotatie) Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden (overvloed aan N: zwakkere planten, gevoeliger voor ziektes) Rassenkeuze: goed opgerichte rassen zodat de peulen de grond niet raken (Sclerotinia) Reduceren van de zaaidichtheid: luchtigere gewasstand, minder schimmelziektes (Sclerotinia en Botrytis) Aangepaste beregening (overvloed: Sclerotinia)

01

02

03

04

05

»» Vals zaaibed: vernietiging van onkruiden voor zaaien met de wiedeg of thermisch

06

07

08

11

12


09

10

11

12

09

10

11

12

10

11

12

»» Schoffelen of conventionele onkruidbestrijding (indien noodzakelijk) »» Onkruidbestrijding na opkomst met de roterende schoffel

01

02

03

04

05

06

Inagro

Onkruid bestrijding


01

OOGST 08

07

08

Oogst


Vogels »» Fysieke bescherming: geluidssystemen en/of visuele systemen, … Insecten zoals bladluizen Ziektes zoals Botrytis, Sclerotinia,… »» Biologische of conventionele gewasbescherming »» Monitoring: observaties in het veld

PCG

Sclerotinia »» Inwerken van parasitaire schimmels in de bodem of conventionele gewasbescherming

Sclerotinia

01

02

03


04

05

06

07

08

09


ERWT

Kalender ERWT

IX. ZAAI

02

03

04

05

06

07

08

09

10

»» »» »» »»

Rotatie: minimum om de 4 jaar (vermijden van gevoelige teelten voor Sclerotinia in de rotatie) Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden (gebrek aan K: planten gevoeliger voor aantasting door Botrytis) Rassenkeuze: minder gevoelige rassen voor schimmelziektes Reduceren van de zaaidichtheid: luchtigere gewasstand, minder schimmelziektes (minimum 80 tot 130 zaden per m² (in functie van de bodem)) »» Aangepaste beregening (overvloed: schimmelziektes)

01

02

03

04

05

06

07

08

09

11

12


10

11

12

»» Manuele onkruidbestrijding (of conventionele onkruidbestrijding indien noodzakelijk)

»» Vals zaaibed: vernietiging van onkruiden voor zaaien met de wiedeg of thermisch

»» Onkruidbestrijding na opkomst vanaf het tweede blad stadium (roterende schoffel/ wiedeg/ schoffel)

01

02

03

04

05

06

Inagro

Onkruid bestrijding


01

OOGST

07

08

09

10

11

12

Zaai


Vogels »» Fysieke bescherming: geluidssystemen en/of visuele systemen, …

PCG

Insecten zoals bladluizen, trips, erwtenpeulboorder,… Ziektes zoals Botrytis, Sclerotinia, valse meeldauw, anthracnose, echte meeldauw,… »» Biologische of conventionele gewasbescherming »» Monitoring: observaties in het veld Oïdium

01

02

03


04

05

06

07

08

09

10

11

12


SLA

Kalender SLA

X. OOGST 03

04

07

08

09

10

11

12

Vernietiging van de onderkant van de slapercelen door fijnmalen of bodembewerking (ziektes, bladluizen) Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden (ziektes) Rassenkeuze: resistente rassen voor valse meeldauw Aangepaste beregening: ontwikkeling van ziektes vermijden Bremia

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

09

10

11

12

»» Vals zaaibed: vernietiging van de onkruiden door middel van bodembewerking

»» Onkruidbestrijding met de schoffel en manueel in de rij

01

02

03

04

05

06

07

08

Insecten zoals bladluizen, nachtvlinders,… Ziektes zoals valse meeldauw, smetziektes »» Biologische of conventionele gewasbescherming »» Systeem van waarnemingen en waarschuwingen »» Vangst: feromoonvallen (bladvretende nachtvlinders) »» Tegen bladvretende nachtvlinders: toepassing van bacillus

PCG


05

PCG

»» »» »» »»

02

Onkruid bestrijding


01

PLANT 06

Bladluizen

01

02

03


04

05

06

07

08

09

10

11

12


AARDBEI VOLLEGROND ONDER BESCHUTTING

Kalender AARDBEI VOLLEGROND ONDER BESCHUTTING

XI.

TYPE: JUNIDRAGER OOGST

OOGST

PLANT »» »» »» »» »» »» »»

02

04

05

06

07

08

09

10

11

12

Rotatie: (minimum om de 4 jaar) Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden Verwijderen van plantaardig afval en onkruiden Rassenkeuze (ziekte tolerantie en aantrekkelijkheid voor plagen) De fytosanitaire kwaliteit van de planten verifiëren De overrijpe vruchten wegnemen Ventilatie van de beschutting (openingen regelen) Oogst

01

02

»» Vals zaaibed

Onkruid bestrijding

03

Inagro


01

PLANT

01

03

04

05

06

»» Aanleggen van geplastificeerde bedden »» Mechanische onkruidbestrijding in de gangen (maaien) »» Bedekken van de gangen (stro, geweven doek)

02

03

04

05

07

08

09

10

11

12

08

09

10

11

12

»» Vals zaaibed

06

07


Bladluizen, Drosophila »» Insectengaas Trips, Drosophila »» Massale vangst: blauwe plakvallen (trips) of andere vallen (Drosophila) Bladluizen, spintmijten, trips »» Uitzetten van natuurlijke vijanden (vrac of zakjes) Ziektes en plagen »» Kiezen van insecticiden en pesticiden met het minst nevenwerkingen op de natuurlijke vijanden

01

02

03


04

05

06

Inagro

Drosophila, Rhizopus, Botrytis »» Tijdig plukken »» Overrijpe vruchten wegnemen

Blauwe plakvallen

07

08

09

10

11

12


AARDBEI VOLLEGROND OPENLUCHT

Kalender AARDBEI VOLLEGROND OPENLUCHT

XII.

TYPE: JUNIDRAGER PLANT 03

04

05

06

09

10

Rotatie: (minimum om de 4 jaar) Bemesting: opmaken van een stikstofbalans om een teveel aan stikstof te vermijden Verwijderen van plantaardig afval en onkruiden Rassenkeuze (ziekte tolerantie en aantrekkelijkheid voor plagen) De fytosanitaire kwaliteit van de planten verifiëren De overrijpe vruchten wegnemen

01

02

»» Vals zaaibed

04

05

02

03

04

05

12

Larve van Drosophila suzukii

06

07

08

09

10

11

12

08

09

10

11

12

»» Vals zaaibed

»» Aanleggen van geplastificeerde bedden »» Mechanische onkruidbestrijding in de gangen (schoffelen, maaien) »» Bedekken van de gangen (stro, geweven doek)


01

03

11

CAR

»» »» »» »» »» »»

02

06

07

Ziektes en plagen »» Het inrichten van de omgeving rond de percelen om natuurlijke vijanden te bevorderen »» Kiezen van insecticiden en pesticiden met het minst nevenwerkingen op de natuurlijke vijanden FREDON NPdC

Onkruid bestrijding


01

OOGST PLANT 07 08

Drosophila, Rhizopus, Botrytis »» Tijdig plukken »» Overrijpe vruchten wegnemen

01

02

03


04

05

06

07

Botrytis

08

09

10

11

12


AARDBEI SUBSTRAAT ONDER BESCHUTTING NIET VERWARMD, JUNIDRAGER

AARDBEI SUBSTRAAT ONDER BESCHUTTING NIET VERWARMD

XIII.

TYPE: JUNIDRAGER OOGST 02

04

05

06

PLANT 07

08

Externe omgeving proper houden en vrij van ongedierte Reinigen van de tunnel: sanitaire leegstand van minstens 1 maand tussen twee teelten Verwijderen van plantaardig afval Bestrijding van de onkruiden op de bodem ·· Handhaven van een plantaardige bedekking (regelmatig maaien) ·· Andere bedekking (geweven doek) »» De fytosanitaire kwaliteit van de planten verifiëren »» Rassenkeuze (ziekte tolerantie en aantrekkelijkheid voor plagen) »» De overrijpe vruchten wegnemen »» Beheersen van de fertigatie (overvloed en tekort) »» Ventilatie van de beschutting (openingen regelen)

10

11

12

10

11

12

»» »» »» »»

01

02

03

04

05

06

FREDON NPdC


01

PLANT 03

OOGST PLANT 09

Tripsaantasting

07

08

09

Bladluizen, Drosophila »» Insectengaas


Trips, Drosophila »» Massale vangst: blauwe plakvallen (trips) of andere vallen (Drosophila) Bladluizen, spintmijten, trips »» Uitzetten van natuurlijke vijanden (vrac of zakjes)

FREDON NPdC

Ziektes en plagen »» Het inrichten van de omgeving rond de percelen om natuurlijke vijanden te bevorderen »» Kiezen van insecticiden en pesticiden met het minst nevenwerkingen op de natuurlijke vijanden Drosophila, Rhizopus, Botrytis »» Tijdig plukken »» Overrijpe vruchten wegnemen

01

02

03


04

05

06

Trips op aardbei

07

08

09

10

11

12


AARDBEI SUBSTRAAT ONDER BESCHUTTING

NIET VERWARMD, DOORDRAGER

AARDBEI SUBSTRAAT ONDER BESCHUTTING NIET VERWARMD

XIV.

TYPE: DOORDRAGER

»» »» »» »» »» »» »» »»

02

OOGST 04

05

06

07

08

09

10

11

Externe omgeving proper houden en vrij van ongedierte Reinigen van de tunnel: sanitaire leegstand van minstens 1 maand tussen twee teelten Verwijderen van plantaardig afval en onkruiden (buiten de serre) De fytosanitaire kwaliteit van de planten verifiëren Rassenkeuze (ziekte tolerantie en aantrekkelijkheid voor plagen) De overrijpe vruchten wegnemen Beheersen van de fertigatie (overvloed en tekort) Ventilatie van de beschutting (openingen regelen)

12

FREDON NPdC


01

PLANT 03

Ventilatie van de beschutting

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

09

10

11

12

Bladluizen, Drosophila »» Insectengaas


Trips, Drosophila »» Massale vangst: blauwe plakvallen (trips) of andere vallen (Drosophila) Bladluizen, spintmijten, trips »» Uitzetten van natuurlijke vijanden (vrac of zakjes) Ziektes en plagen »» Het inrichten van de omgeving rond de percelen om natuurlijke vijanden te bevorderen »» Kiezen van insecticiden en pesticiden met het minst nevenwerkingen op de natuurlijke vijanden Drosophila, Rhizopus, Botrytis »» Tijdig plukken »» Overrijpe vruchten wegnemen

01

02

03


04

05

06

07

08


PRAKTIJKGIDS. over de geïntegreerde gewasbescherming van groenten en aardbeien

Recommend Documents