PETUNJUK PRAKTIKUM ANATOMI
TATA TERTIB 1. Berpakaian rapi dan sopan , dan menggunakan jas lab. 2. Dilarang makan, minum dan merokok di dalam ruangan praktikum 3. Bersikap sopan dan menjaga ketenangan serta ketertiban selama praktikum 4. Dilarang mengambil gambar dan dokumentasi dalam bentuk apapun di dalam ruangan praktikum 5. Melakukan praktikum anatomi selama waktu yang telah ditetapkan 6. Tidak diperkenankan untuk keluar dari laboratorium anatomi selama jam praktikum , kecuali untuk kepentingan yang dapat dipertanggungjawabkan dan dengan sepengetahuan dosen pembimbing. 7. Dalam hal terjadi pelanggaran tata tertib kunjungan ini pengelola berhak memberikan peringatan sampai dengan mengeluarkan dari ruang praktikum.
Hal-hal yang perlu diperhatikan dalam melakukan praktikum yaitu : 1. Tulang-tulang atau cadaver yang digunakan untuk mempelajari ilmu anatomi ini adalah bagian tubuh manusia , YANG TIDAK BOLEH DIPERMAINKAN. Dalam mempelajari cadaver dan tulang kita harus selalu ingat bahwa sebelumnya mereka juga pernah hidup, bernafas dan merasakan apa yang kita rasakan, di dalam tubuh mereka juga mengalir darah yang sama dengan kita. 2. Saat melakukan praktikum kita harus membandingkan apa yang kita lihat dan raba pada manusia hidup. 3. Penamaan struktur anatomi mempunyai arti tentang bentuk, fungsi atau lokalisasinya, sehingga harus dimengerti arti dari masing-masing nama struktur tersebut. 4. Pelajari nama nama struktur tersebut dengan tepat, baik dalam menyebutkannya maupun cara penulisannya, sesuai nomenklatur anatomi.
Osteologi Page 1
OSTEOLOGI
I.
OSSA VERTEBRAE : Hitunglah jumlah ruas tulang lengkap : -
vertebrae cervicales
-
vertebrae thoracales
-
vertebrae lumbales
-
vertebrae sacrales
-
vertebrae coccygeales
Perhatikanlah perbedaan yang sudah kelihatan antara : vertebrae cervicales, vertebrae thoracales dan vertebrae lumbales. Carilah : -
canalis vertebralis
-
foramina intervertebralis
-
foramina sacralia anterior
-
foramina sacralia posterior
1. Os Vertebrae cervicales I (Atlas) Perhatikanlah : bentuknya Carilah : -
arcus anterior atlantis
-
arcus posterior atlantis
-
tuberculum anterius atlantis
-
tuberculum posterior atlantis
-
fovea dentis
-
massa lateralis
-
sulcus arteriae vertebralis
Osteologi Page 2
2. Os Vertebrae cervicales II ( epistropheus) Perhatikan bentuknya dan carilah : -
corpus epistrophei
-
dens epistrophei
-
facies articularis anterior dentis
-
facies articularis posterior dentis
-
facies articularis superior
-
processus transversus epistrophei
3. Os Vertebrae cervicales III, IV dan V Perhatikan dan bandingkanlah : -
ukuran dan bentuk corpus vertebrae
-
ukuran dan bentuk foramen vertebrale
-
bentuk processus
Carilah : -
tuberculum anterius
-
tuberculum posterius
-
foramen transversum
4. Os Vertebrae cervicalis VI Cari dan perhatikanlah tuberculum caroticum
5. Os Vertebra cervicalis VII (vertebra prominens) Pelajari dan perhatikanlah bentuk : -
processus spinosus
-
processus transversus
6. Os Vertebrae thoracales Carilah : -
corpus vertebrae
- processus articularis superior
Osteologi Page 3
-
arcus vertebrae
- processus spinosus
-
processus transversus
- processus articularis inferior
-
incissura vertebralis inferior
- fovea costalis
7. Os Vertebrae lumbales Perhatikan dan bandingkanlah : - ukuran dan bentuk corpus vertebrae - bentuk processus spinosus - ukuran dan bentuk foramen vertebrale - arahnya processus transversus - arah bidang facies articularis - processus accessorius - processus mammilaris
II.
OS SACRUM Carilah : -
basis ossis sacri
-
apex ossis sacri
-
facies pelvina
-
foramen sacralia anteriora
-
facies dorsalis
-
crista sacralis media
-
crista sacralis lateralis
-
foramina sacralia posteriora
-
canalis sacralis
-
hiatus sacralis
-
processus articularis superior – pars lateralis sacri
-
facies articularis
-
tuberositas sacralis
Osteologi Page 4
III.
OS COCCYGEUS Terdiri dari berapa ruaskah tulang ini ? Carilah cornu coccygeum. (Bagi yang tidak mempunyai preparat os coccygeus, pelajarilah dari buku atlas) Pelajarilah sekali lagi columna vertebralis. Perhatikanlah discus intervertebralis. Carilah promontorium.
IV.
OSSA COSTAE Pada masing – masing costa carilah : -
capitulum costae
-
collum costae
-
corpus costae
-
facies articularis superior capituli costae
-
facies articularis inferior capituli costae
-
crista capituli costae
-
tuberculum costae
-
angulus costae
-
sulcus costae
Costa I Carilah : -
tuberculum scaleni
-
tuberositas costae
-
sulcus subclavius
-
tuberositas costae II
Costa II Carilah :
Pelajarilah ciri – ciri costae X, XI dan XII
Osteologi Page 5
V.
OS STERNUM Pelajarilah posis sternum pada rangka dada Sternum terdiri atas : -
manubrium sterni
-
corpus sterni
-
processus xiphoideus
Carilah bagian – bagian tersebut, carilah pula : -
angulus sterni (Ludovisi)
-
incisura clavicularis
-
incisura costalis
VI.
TULANG-TULANG ANGGOTA
A.
Tulang – tulang anggota atas (Extremitas cranialis) 1. Os Scapula Carilah : -
margo superior
- margo vertebralis
-
margo axillaris
- angulus medialis
-
angulus lateralis
- angulus inferior
-
cavitas glenoidalis
- collum scapulae
-
spina scapulae
- acromion
-
fossa supraspinata
- fossa infraspinata
-
processus coracoideus
- incissura scapulae
-
fossa subscapularis
- tuberositas supraglenoidalis
-
tuberositas infraglenoidalis
- facies articularis (clavicularis)
acromii
2. Os Clavicula Perhatikan : -
bentuknya
-
extremitas medialis / sternalis
Osteologi Page 6
-
extremitas lateralis / acromialis
Carilah : -
tuberositas costalis
-
tuberositas coracoidea
-
sulcus subclavius / sulcus musculi subclavii
Pelajarilah letak clavicula terhadap scapula dan sternum.
3. Os Humerus Carilah : -
caput humeri
- collum anatomicum
-
tuberculum majus
- tuberculum minus
-
sulcus intertubercularis
- crista tuberculi majoris
-
crista tuberculi minoris
- collum chirurgicum
-
sulcus nervi radialis
- epicondylus lateralis
-
epicondylus medialis
- fossa olecrani
-
sulcus nervi ulnaris
- trochlea humeri
-
capitulum humeri
- fossa coronoidea
4. Os Radius Perhatikanlah hubungan antara radius, ulna dan humerus. Carilah : -
capitulum radii
-
fovea capituli radii
-
circumferentia articularis radii
-
collum radii
-
tuberositas radii
-
crista interossea
-
processus styloideus
-
incissura ulnaris radii
Osteologi Page 7
perhatikanlah bahwa dataran dorsalis ujung distalis radius mempunyai alur– alur untuk urat – urat (tendon) yang menuju ke tangan.
5. Os Ulna Carilah : -
olecranon
-
incisura semilunaris
-
processus coronoideus
-
tuberositas ulnae
-
crista interossea
-
processus styloideus
6. Tulang – tulang tangan Tulang – tulang tangan terdiri atas : -
ossa carpalia
-
ossa metacarpalia
-
ossa phalanges manus
Carilah tulang – tulang tersebut. a. Ossa carpalia Hitunglah berapa jumlahnya. Kenalilah : -
os naviculare manus – os lunatum
-
os triquetrum
-
os pisiforme
-
os multangulum majus
-
os multangulum minus
-
os capitatum
-
os hamatum
Carilah beberapa tonjolan yang penting : Osteologi Page 8
-
tuberculum ossis naviculare
-
tuberculum ossis multanguli majoris
-
hamulus ossis hamati
Apa yang disebut sulcus carpi ? :
( Tulislah jawaban saudara di halaman yang telah disediakan )
b. Ossa metacarpalia Pelajarilah bentuk dan bagian – bagian ossa metacarpalia :
B.
-
basis ossis metacarpalia
-
diaphysis ossis metacarpalia
-
capitulum ossis metacarpalia
Tulang – tulang anggota bawah (Extremitas caudalis) 1. Os Coxae Pelajarilah hubungan os coxae dengan os sacrum dan hubungan os coxae kanan dan kiri.Perhatikanlah bahwa os coxae itu terdiri atas tiga tulang yang melekat menjadi satu. Carilah : -
acetabulum
-
incisura acetabuli
-
fossa acetabuli
-
facies lunata
-
eminentia iliopectinea
-
pecten ossis pubis
-
foramen obturatorium
Osteologi Page 9
(pada cadaver ditutup oleh membrana obturatoria) a. Os ilium Carilah : - ala ossis ilii
- labium externum
- corpus ossis ilii
- spina iliaca anterior superior
- linea arcuata
- spina iliaca posterior superior
- fossa iliaca
- facies auricularis
- crista iliaca b. Os ischii Carilah : - corpus ossis ischii - ramus superior ossis ischii - ramus inferior ossis ischii - tuber ischiadicum - spina ischiadica - incisura ischiadica mayor - incisura ischiadica minor c. Os pubis Carilah : - corpus ossis pubis - ramus superior ossis pubis - ramus inferior ossis pubis - tuberculum pubicum
2. Os Femur Pelajarilah bentuk, panjang dan beratnya. Carilah : -
caput femoris
- collum femoris
-
fovea capitis
- trochanter major
Osteologi Page 10
-
trochanter minor
- crista intertrochanterica
-
linea intertrochanterica
- fossa trochanterica
-
linea aspera
- planum popliteum
-
condylus medialis
- condylus lateralis
-
fossa intercondyloidea
- epicondylus medialis
-
epicondylus lateralis
- facies patellaris
3. Os Tibia Pelajarilah : -
condylus medialis
- condylus lateralis
-
facies articularis superior
- facies medialis tibiae
-
facies lateralis tibiae
- facies posterior tibiae
-
eminentia intercondyloidea
- tuberositas tibiae
-
facies articularis fibularis tibiae
- crista anterior tibiae
-
tuberculum intercondyloideum mediale
-
tuberculum intercondyloideum laterale
-
margo medialis
-
crista interossea
-
linea poplitea
-
malleolus medialis
4. Os Fibula Pelajarilah bentuk dan letaknya terhadap tibia. Carilah : -
capitulum fibulae
-
facies medialis
-
facies lateralis
-
facies posterior
-
crista anterior
-
crista medialis
Osteologi Page 11
-
crista lateralis
-
malleolus lateralis
-
crista interossea
-
apex capituli fibulae
5. Os Patella Pelajarilah bentuk dari os Patella 6. Tulang – tulang kaki Pelajarilah : a. ossa tarsalia : -
os talus
-
os calcaneus
-
os naviculare
-
os naviculare pedis
-
os cuboideum
-
ossa cuneiforme I, II, III
Pelajarilah hubungannya dengan tibia dan fibula b. ossa metatarsalia c. ossa phalangea
1. Talus Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan tibia dan fibula serta ossa tarsalia lainnya. Carilah : -
corpus tali
-
caput tali
-
collum tali
-
trochlea tali
-
facies malleolaris medialis
Osteologi Page 12
-
facies malleolaris lateralis
-
processus lateralis tali
-
processus posterior tali
-
sulcus musculi flexoris hallucis longi
-
facies articularis calcanea anterior
-
facies articularis calcanea media
-
facies articularis calcanea posterior
-
sulcus tali
-
facies articularis navicularis pedis
2. Calcaneus Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan ossa tarsalia lainnya. Carilah : -
sulcus calcanei
-
sustentaculum tali
-
sulcus musculi flexoris hallucis longi
-
tuber calcanei
-
processus trochlearis
3. Naviculare pedis Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan ossa tarsalia sekitarnya. Carilah tuberositas ossis navicularis.
4. Ossa cuneiforme I, II, III Pelajarilah bentuknya dan carilah perbedaan – perbedaan antara ketiga tulang kecil ini
5. Os cuboideum Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan calcaneus, Osteologi Page 13
os metatarsal IV dan os metatarsal V, os naviculare dan os cuneiforme III.
6. Ossa metatarsalia dan phalanges Pelajarilah bentuknya untuk dapat membedakan dengan ossa metacarpalia dan phalanges dari tangan
Perhatian : Masing – masing tulang extremitas, cingulum extremitas dan coxae hendaknya diketahui kanan dan kiri.
VII. CRANIUM Pelajarilah cranium umumnya. Perhatikanlah : neurocranium dan splanchnocranium. Carilah tulang tulang yang termasuk neurocranium : -
os occipitale
-
os temporale
-
os sphenoidale
-
os ethmoidale
-
os frontale
-
os parietale
Perhatikanlah batas – batasnya. Carilah tulang – tulang yang termasuk splanchnocranium : -
os maxilla
-
os mandibula
-
os zygomaticum
-
os nasale
-
os lacrimale
-
os vomer
Osteologi Page 14
-
os concha nasalis inferior
Carilah suturae : -
sutura lambdoidea
-
sutura coronoidea
-
sutura squamosa
Perhatikan tulang – tulang yang membentuk basis cranii. 1.
Os occipitale Os occipitale terdiri dari : -
pars basilaris
-
pars lateralis
-
pars squamosa
Carilah bagian – bagian tersebut. Pada pars basilaris carilah : -
clivus Blumenbachii
-
foramen magnum
Pada pars lateralis carilah : -
condylus occipitalis
-
canalis condyloideus
Pada squama occipitalis carilah :
2.
-
squama occipitalis
-
protuberantia occipitalis externa
-
planum occipitale
-
linea nuchae superior
-
linea nuchae inferior
-
protuberantia occipitalis interna
Os temporale Perhatikanlah letaknya dan batas – batasnya.
Osteologi Page 15
Os temporale terdiri atas : -
pars petrosa (pyramis)
-
pars mastoidea
-
pars tympanica
-
pars squamosa (squama temporalis)
-
processus styloideus
Carilah bagian – bagian tersebut.. Pars petrosa (pyramis) Carilah : -
sulcus petrosus superior
Pada facies posterior carilah : -
porus acusticus internus
-
meatus acusticus internus
Pada facies anterior carilah : -
eminentia arcuata
-
tegmen tympani (atap cavum tympani)
-
impressio trigemini
Pada facies inferior carilah : -
processus mastoideus
-
fossa jugularis
-
canalis caroticus
Pada pars squamosa carilah : -
processus zygomaticus
-
fossa mandibularis
Pada pars tympanica carilah : 3.
meatus acusticus externus
Os sphenoidale Pelajarilah letak dan batas – batas os sphenoidale. Os sphenoidale terdiri atas : -
corpus ossis sphenoidale
-
ala magna ossis sphenoidale
Osteologi Page 16
-
ala parva ossis sphenoidale
-
processus pterygoideus
Carilah bagian – bagian tersebut.
Pada corpus ossis sphenoidale carilah : -
sella turcica
-
dorsum sellae
-
sulcus chiasmaticus
Pada ala parva ossis sphenoidale carilah : -
foramen opticum
-
fissura orbitalis superior
Pada ala magna ossis sphenoidale carilah :
4.
-
foramen rotundum
-
foramen ovale
-
foramen spinosum
Os frontale Pelajarilah letak dan batas – batasnya. Os frontale terdiri atas : -
squama frontalis
-
pars nasalis
-
partes orbitalis (sepasang)
-
Carilah bagian – bagian tersebut.
Kemudian carliah : -
tuber frontale
-
margo supra orbitalis
-
incisura frontalis
-
foramen supra orbitalis
-
processus zygomaticus
-
arcus superciliaris
Osteologi Page 17
5.
-
glabella
-
impressiones digitae
Os ethmoidale Pada preparat yang ada, sebagian besar os ethmoidale telah rusak. Pergunakan atlas untuk mempelajarinya. Pelajarilah letak dan hubungannya dengan tulang – tulang sekitarnya. Carilah bagian – bagian yang ada :
6.
-
lamina cribrosa
-
lamina perpendicularis
-
crista gali
Os parietale Pelajarilah letaknya. Carilah :
7.
-
margo frontalis
- margo occipitalis
-
margo squamosa
- tuber parietale
Os maxilla Os maxilla terdiri atas : -
corpus maxillae
-
processus zygomaticus
-
processus frontalis
-
processus alveolaris
-
processus palatinus
Carilah bagian – bagian tersebut. Kemudian carilah : -
margo infra orbitalis
- foramen infra orbitalis
-
fossa canina
- apertura piriformis
-
fissura orbitalis inferior
- palatum durum
-
foramen incisivus
- sutura palatina
Osteologi Page 18
-
8.
juga alveolaris
Os palatum Os palatum terdiri atas : -
lamina horizontalis
-
lamina perpendicularis
Carilah bagian – bagian tersebut Kemudian carilah : -
9.
foramen palatinum majus
- foramina palatina minora
Os lacrimale Pelajarilah letak dan batas – batasnya.
10. Os nasale Pelajarilah letak dan batas – batasnya.
11. Concha nasalis inferior Carilah tulang – tulang ini di dalam cavum nasi. Pelajarilah tempat perlekatannya dengan maxilla dan kedudukannya terhadap hiatus maxillaris dan canalis nasolacrimalis.
12. Os zygomaticum Pelajarilah hubungannya dengan tulang – tulang sekitarnya.
13. Os mandibula Pelajarilah bentuk os mandibula. Os mandibula terdiri atas : -
corpus mandibulae
Osteologi Page 19
-
ramus mandibulae
Carilah bagian – bagian tersebut. Kemudina carilah : -
angulus mandibulae
- processus condyloideus
-
processus coronoideus
- incisura mandibulae
-
tuber (tuberculum) mentale - protuberantia mentalis
-
foramen mandibulae
- foramen mentale
-
fossa digastrica
- linea mylohyoidea
Ruangan – ruangan dalam tengkorak. Ruang tengkorak yang penting adalah : -
cavum cranii
-
cavum nasi
-
cavum orbitae
14. Cavum cranii Pelajarilah tulang – tulang yang membentuk cavum cranii. Carilah : - fossa cranii anterior - fossa cranii posterior - fossa cranii media
Osteologi Page 20