MIND-SPRING, PSYCHO-EDUCATIE VOOR EN DOOR ASIELZOEKERS EN VLUCHTELINGEN
Paul Sterk en Sabainya Lamboi-Bandano GGZ Dijk en Duin (voorheen riagg Zaanstreek/waterland) voerde in 2003 een pilot-project uit waarin zij asielzoekers en vluchtelingen opleidde in het geven van psycho-educatie en sociale ondersteuning aan groepen mede-asielzoekers in Asielzoekerscentra. Het project noemen wij MindSpring, wat staat voor een veerkrachtige geest en het proberen opnieuw te beginnen. Het project Mind-Spring heeft als hoofddoel; asielzoekers en vluchtelingen op te leiden om psycho-educatie groepen te leiden in eigen taal en cultuur. Mind-Spring richt zich in dit geval op asielzoekers en vluchtelingen met een (para)medische of sociaal maatschappelijk werk opleiding. Ook mensen die vanuit hun cultuur een belangrijke functie hadden binnen hun gemeenschap volgen deze training mits voldaan aan voorwaarden van selectie. Na de training wordt voor hen een individueel traject van coaching en / of ondersteuning vanuit de GGZ instelling uitgezet. De methodiek is erop gericht om asielzoekers en vluchtelingen inzicht te verschaffen in hun problematiek, beter leren om te gaan met deze problemen en indien nodig, door te verwijzen naar meer specifieke professionele hulp. Ook worden mensen geïnformeerd over de werking van de gezondheidszorg in Nederland en de mensen die daarin -werken. Een belangrijk onderdeel van de training is empowerment: het versterken van eigen oplossend vermogen en eigen identiteit. Het is een instrument/hulpmiddel dat de asielzoekers kunnen gebruiken in hun huidige situatie in Nederland en in toekomstige situaties, zowel in Nederland als elders. Het bijwonen van een groep psycho-educatie is voor bewoners op een asielzoekerscentrum tevens een zinvolle vorm van dag-activiteit bij psychische problemen. Het project Mind-Spring is mede geïnitieerd in 2002 door een groepje asielzoekers, de MOA en medewerkers van de COA in het AZC te Assendelft en in uitvoering genomen door toen de RIAGG Zaanstreek/ Waterland, nu sinds 2004 GGZ Dijk en Duin. Mind-Spring is in 2002 door VGZ als innovatief project aangemerkt en heeft als zodanig een ontwikkelingssubsidie gekregen. Het wordt tevens ondersteund door een klankbordgroep waarin MOA, COA Rijswijk, GGZNederland, GGZ Dijk en Duin en Pharos deelnemen.
117
De pilotfase is nu afgesloten. Drie groepen deelnemers zijn opgeleid tot trainer Mind-Spring en zijn ingezet in het helpen van hun medebewoners of cultuurgenoten in de regio. Enkelen geven groepen Psycho-educatie, anderen gebruiken de opgedane kennis over steunen van individuen bij het uitvoeren van andere activiteiten binnen het AZC. De eerste fase is positief geëvalueerd de tweede fase van het project gaat nu in. Een aantal ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat we het programma hebben moeten bijstellen. Gebleken is dat de populatie van getrainde asielzoekers beweeglijk is. Mensen worden over geplaatst of krijgen een status en gaan elders wonen. Hierdoor raakt de pool van trainers verspreid over het land. Ook melden zich asielzoekers en vluchtelingen van elders aan voor de opleiding voor trainer en om als trainer op vrijwillige basis aan de slag te gaan. De mobiliteit van de groep getrainde asielzoekers alsmede de vele enthousiaste reacties van zowel de deelnemende asielzoekers als GGZinstellingen hebben ertoe geleid dat we meteen door willen gaan naar de volgende fase van het project. Tegelijkertijd worden de producten (draaiboek werving, handboek training en handboek psycho-educatie) van de ontwikkelingsfase afgerond. De volgende fase bestaat uit het uitbreiden van de regio en landelijke implementatie. De eerste groepen kwamen uit groot Amsterdam, Noord Holland en een groep uit Utrecht en omstreken. Gezien het groeiend aantal locaties waar psycho-educatie gegeven zal worden hebben we ook voor professionals uit de GGZ een training verzorgd in het begeleiden en coachen van Mind-Spring trainers. In augustus 2003 is deze training gestart. Inmiddels zijn er twaalf GGZ-werkers van verschillende GGZ-instellingen in het land getraind als coach. De methodiek van Mind-Spring: het opleiden van asielzoekers die mede asielzoekers helpen, hebben wij "afgekeken" van NGO's in niet-westerse post-conflict landen. Wij hebben in eerste opzet vooral de methodiek uitgeprobeerd en gekeken of er voldoende draagkracht en animo voor dergelijke projecten is in de Nederlands opvangsituatie. Knelpunten
Veranderende situatie asielzoekers; asielzoekers werden naar een ander AZC overgeplaatst. Alle voorbereidingen (werving, matching met coach voorbereidende gesprekken etc) zijn dan ineens "verloren tijd" omdat mensen uit het zicht zijn verdwenen. Het kwam ook voor dat asielzoekers gaandeweg het project een (tijdelijke) verblijfsvergunning kregen en al dan niet een woonruimte buiten het AZC elders in Nederland vonden. Ook lijkt de motivatie om als vrijwilliger te werken wat te verdwijnen als mensen de mogelijkheid krijgen "betaald" werk te zoeken. 118
Ook bij deze groep hoogopgeleide mensen bleek eens te meer dat het moeilijk is om in een intake al in te schatten wat het niveau en de mogelijkheden van deelnemers zijn. In een één op één gesprek lijkt men zeer verbaal vaardig en doortastend, in de groepstraining blijken mensen minder met een groep te kunnen werken. Uiteindelijk slaagt de helft van de trainees voor het theoretisch deel. Na de theoretische opleiding volgt nog een stage onder begeleiding van een GGZcoach. Daarna pas zou men zelfstandig een training kunnen geven. Tabel 1: Opleidingen tot trainer Mind-Spring psycho-educatie en psycho-sociale ondersteuning
Aantal Periode opld.
Locatie
Totaal aantal deeln.
Landen herkomst
3
AZC Assendelft
29
Sierra Leone, Afghanistan, Iran, Irak,
. Oktober 2002 Dec. 2003
AZC Osdorp COS Utrecht
Somalië, Congo, Angola, Burundi, Soedan, Tsjetsjenië, Palestijnse gebieden, Turkije
Tabel 2. Trainers Mind-Spring KwalificatieMind-Spring
Aantal geschikt Afvallers tijdens na opleiding opleidingwerktraject *
Beschikbaar
Groepstrainer
16
7
9
Individuele ondersteuning
4 9
0 2
4 7
29
9
20
Voorlichting, werving, en P.R. Totaal
* Wegens betaald werk, studie, uitgeprocedeerd, overgeplaatst naar AZC waar nog geen GGZ coaching is, persoonlijke problemen
Uitbreiding doelgroepen
In 2004 heeft het project Mind-Spring subsidie gekregen van het EVF om de methodiek aan te passen voor de doelgroep vluchtelingen. Enerzijds 119
om vluchtelingen op te leiden als trainer en hun kans op de arbeidsmarkt te vergroten anderzijds om ook vluchtelingen te helpen door middel van psycho-educatie in hun specifieke situatie. Met het verkrijgen van een verblijfsvergunning zijn de sociale en psychische problemen van een vluchteling nog niet verdwenen. Problemen rond depressie, alcohol en drugsmisbruik, opvoeding kinderen, gezinshereniging en sociale isolatie worden niet in het AZC achtergelaten. De ervaring leert tevens dat wanneer vluchtelingen een verblijfsvergunning en daarmee een veiligere basis om te leven krijgen, zij dan pas toekomen aan de verwerking van eventuele trauma's, verlies of ander groot leed. De meeste vluchtelingen krijgen een tijdelijke status en volgen vervolgens het inburgeringprogramma. Deze onzekerheid over zowel de situatie in Nederland als eventuele terugkeer werken cumulatief bij de al aanwezige problematiek. Tenslotte vinden vluchtelingen moeilijk of niet de weg naar de reguliere hulpverlening. Culturele en religieuze verschillen, taalbarrières, onbekendheid en het ontbreken van vertrouwen spelen daarbij een grote rol. Om bovenstaande problemen het hoofd te bieden is een specifieke en intensieve aanpak nodig. De reeds bestaande methodiek van Mind-Spring voor asielzoekers op AZC's kan aangepast en verder ontwikkeld worden ten behoeve van vluchtelingen. Psycho-educatie in de eigen taal en cultuur uitgevoerd door opgeleide vluchtelingen met een verblijfsvergunning aan een groep "vastgelopen" vluchtelingen maakt psychische en sociale problemen meer hanteerbaar, werkt drempelverlagend naar meer professionele hulpverlening indien doorverwijzing nodig is en biedt een nieuwe sociale structuur. Een pilot met vluchtelingen wees een aantal voordelen uit om vluchtelingen op te leiden tot trainer psycho-educatie ook voor asielzoekers. Naast de eerder genoemde voordelen bieden vluchtelingen meer continuïteit t.o.v. asielzoekers en hebben zij een voorbeeldfunctie naar zowel vluchtelingen nieuwkomers als oudkomers. De psycho-educatie in huidige vorm is gericht op het omgaan met psychische en psychosociale problemen en empowerment. De methodiek van het project wordt aangepast aan de situatie van vluchtelingen (met verblijfsvergunning) en verder ontwikkeld in samenwerking met een projectgroep van vluchtelingen. Naast het aandacht voor mentale en psychosociale problemen van "vastgelopen" vluchtelingen zal de psycho-educatie voor vluchtelingen ook gericht zijn op acculturatie, de nieuwe sociale identiteit in Nederland, activering, zelfwerkzaamheid en uiteindelijk integratie in Nederland.
120
Een trainer kan met de opgedane kennis en ervaring ook werkzaamheden verrichten binnen andere gebieden in de zorg. Het project zal middels een netwerk van samenwerkende organisaties binnen het vakgebied van vluchtelingen en gezondheidszorg, trainers en andere vluchtelingen de weg kunnen wijzen naar andere organisaties en projecten waar men gebruik maakt van de specifieke kennis en ervaring van (hoger opgeleide) vluchtelingen. Zo kan een trainer ook als voorlichter eigen taal en cultuur, interviewer in eigen taal, voorlichter en trainer over vluchtelingen, workshopleider kunnen werken. Vluchtelingen zullen ook als ambassadeurs van het project optreden op diverse netwerkdagen, congressen en bijeenkomsten op het gebied van interculturalisatie in de zorg en arbeidsmogelijkheden van vluchtelingen. Het aspect eigen cultuur NGO's in "post-war" landen werken al langer met het opleiden van lokale intermediairen in het geven van psycho-educatie en of counseling. Zo was Paul Sterk betrokken bij de draaiboekontwikkeling in Sierra-Leone om lokale intermediairen op te leiden tot "counsellor". Dat wil zeggen: lokale artsen, verpleegkundigen, maatschappelijk werkenden en belangrijke ouderen uit de gemeenschap kregen een training in het geven van psycho-educatie trainingen (cursussen) en het voeren van ondersteunende gesprekken met mensen uit de eigen gemeenschap die "mental-health" problemen hebben. Na het volgen van een eigen training gaan ze zelf gespreksgroepen leiden (onder supervisie) of worden ze belangrijke intermediairen die individuele gesprekken kunnen hebben met asielzoekers die hulp zoeken. Mind-Spring werkte deze methodiek uit om toe te passen in de Nederlandse asielzoekers centra. Medebewoners kunnen het culturele aspect toevoegen aan de "standaard" modulen die het trainingspakket bevatten. Als mede lotgenoten zijn zij een goede gesprekspartner in de fase dat her- en erkenning van de problemen belangrijk zijn. Omdat het onzeker is of mensen mogen blijven (mogelijk weer worden terug gezonden) is een achterliggend doel dat wij ze toch iets (een deskundigheid) meegeven waar de lotgenoten iets aan hebben. Wij hebben ervaren in het eerste jaar van dit programma, dat het uitvoeren van psycho-educatie door lotgenoten en tevens afkomstig uit de eigen cultuur, mensen die dezelfde situatie hebben meegemaakt een zeer belangrijke toevoeging is aan de ondersteuning. Een groep Farsi sprekende Afghanen benader je nu eenmaal heel anders dan een groep SierraLeoneese mannen. Ze laten zich ook makkelijker aanspreken door een landgenoot. 121
Ook in de uitvoering van onderdelen van de psycho-educatie brengen de trainers zelf veel cultuureigen onderdelen in. Een ontspanningsoefening met West-Afrikanen is veel uitbundiger dan een ontspanningsoefening met Afghaanse asielzoekers. Het voorbeeldniveau kan ook veel duidelijker worden gekozen zodat mensen makkelijker snappen wat de bedoeling van het geheel is. Een voorbeeld: In de psycho-educatie wordt gesproken over emoties en het uiten van emoties. Wij Hollanders zouden willen uitleggen dat het heel normaal is dat je huilt als je je verdrietig voelt. Iemand uit Sierra-Leone zal dat heel anders uitleggen: "Je huilt als je de hoofdprijs in een loterij hebt gewonnen, niet als je verdriet hebt". Werving Werven van asielzoekers en vluchtelingen is haast onmogelijk voor de GGZ-medewerkers. Als je een werving op wil zetten, dan kan dat eigenlijk alleen met gebruikmaking van mensen uit de eigen cultuur in samenwerking met de MOA. De MOA heeft een sleutelfunctie in deze acties omdat ze dicht bij de doelgroep staat en de belangrijke intermediaire bewoners weet te benaderen. Hoe spreek je bewoners aan? Elke cultuur heeft zijn eigen "do's and don'ts". De samenwerking MOA, asielzoekers en GGZ wordt inmiddels in asielzoekerscentra Assendelft, Heemskerk en Egmond aan Zee toegepast. Asielzoekerscentra Alkmaar, Amstelveen, Zwolle, Utrecht, Doorn, Amsterdam Noord, Amsterdam Zeeburg en in de regio Limburg starten binnenkort. Bart Uitterhaegen GZ-psycholoog, projectcoördinator Mind-Spring Paul Sterk, GZ-psycholoog en hoofd afdeling Preventie Innovatie Dienstverlening en Onderzoek van de GGZ Dijk en Duin, regio Zaanstreek/ Waterland. Meer informatie op de website: www.mind-spring.org Bezoekadres GGZ Dijk en Duin: Westzijde 120 1506 EJ ZAANDAM Telefoon: 075-6814450
122
