Patiënteninformatie voor ALS-patiënten over geneesmiddelenonderzoek Een placebo gecontroleerd onderzoek met lithium bij patiënten met amyotrofische laterale sclerose Geachte heer/mevrouw, 1.Inleiding Aan u is gevraagd medewerking te verlenen aan een onderzoek naar de mogelijke werkzaamheid van een medicijn bij amyotrofische laterale sclerose (ALS). Het is belangrijk dat u deze informatie goed leest alvorens u besluit of u aan het onderzoek wenst deel te nemen. 2.Doel van het onderzoek Het doel van dit onderzoek is om de veiligheid en werkzaamheid van lithium te onderzoeken bij patiënten met ALS. Lithium is een medicijn dat al vele jaren gebruikt wordt door patiënten met manische depressiviteit. Op basis van recent onderzoek lijkt lithium in muizen met ALS alsook in een kleine groep patiënten de achteruitgang door ziekte te vertragen en het leven te verlengen. Het ontstaansmechanisme van ALS is nog niet helemaal opgehelderd. Er zijn verschillende hypothesen waaronder een verstoorde opruiming van afvalstoffen in motorische zenuwcellen. Lithium stimuleert deze opruimingsprocessen waardoor de cellen langer in leven blijven en de spierkracht dus minder snel achteruit gaat. Door het vergelijken van bloedmonsters vóór het starten van de trialmedicatie en daarna proberen we meer inzicht te krijgen in het mogelijke werkingsmechanisme. 3.Belang van het onderzoek Door het uitvoeren van dit onderzoek wordt er mogelijk een positieve bijdrage geleverd aan de overleving en achteruitgang (ziekteprogressie) van patiënten met ALS. 4.Methoden en duur van de studie De deelnemende patiënten worden verdeeld over 2 groepen van elk (uiteindelijk) ongeveer 100 patiënten. In het onderzoek wordt de werking van lithium ten opzichte van placebo (tabletten zonder een werkzaam bestanddeel) onderzocht. Of u lithium of placebo ontvangt wordt bepaald door loting, dit heet randomisatie. Academisch Medisch Centrum Meibergdreef 9, 1105 AZ Amsterdam Postadres: Postbus 22660, 1100 DD Amsterdam Telefooncentrale: (020) 566 9111, Fax: (020) 566 4440
U wordt op grond van toeval wordt toegewezen aan hetzij de groep die lithium krijgt, hetzij de groep die placebo krijgt. Dit toewijzen aan de verschillende groepen wordt gedaan met behulp van een computerprogramma. Uw behandelend arts en/of de artsonderzoeker weten niet welke behandeling aan u is toegewezen (blindering). Via deze loting en blindering van behandelend arts en patiënt wordt de kans van beïnvloeding van het resultaat zo klein mogelijk gemaakt. Indien zich omstandigheden voordoen waarin het nodig is te weten wat voor onderzoeksmedicatie u heeft gebruikt, is dit uiteraard via de medicatiecode te achterhalen. Het onderzoek zal onbepaalde tijd duren. Het onderzoek wordt gestopt op het moment dat er door analyse blijkt dat er wel of geen effect van lithium op de overleving van patiënten met ALS kan worden aangetoond. Het is moeilijk om per patiënt aan te geven hoe lang dat precies zal zijn, omdat niet alle patiënten op hetzelfde moment starten met de studie. De verwachting is dat het onderzoek twee tot drie jaar duurt. Nadat u toestemming heeft gegeven voor deelname, wordt er voor u een afspraak gemaakt voor een bezoek aan de arts-onderzoeker. 5.Wat gebeurt er voor en tijdens de behandeling Bezoek 1, aanvang van het onderzoek Indien u bereid bent om aan dit onderzoek deel te nemen, wordt u bij de artsonderzoeker verwacht en wordt er bij deze visite een algemeen onderzoek naar uw gezondheidstoestand gedaan. Hierbij behoren het bestuderen van uw medische voorgeschiedenis, het gebruik van eventuele andere medicatie, een lichamelijk en neurologisch onderzoek, het meten van uw longcapaciteit en het afnemen van een bloed- en urinemonster. Afhankelijk van uw leeftijd of lichamelijke conditie kan het nodig zijn een ECG (hartfilmpje) te maken. Er worden tevens twee (korte) vragenlijsten afgenomen gericht op uw functioneren en symptomen die als bijwerking voorkomen. Voor deelname aan het onderzoek is het van belang dat u naast het gebruik van de onderzoeksmedicatie ook Rilutek® gebruikt. Indien u geschikt bent om deel te nemen aan het onderzoek wordt de studiemedicatie thuis bezorgd. U start met 1 tablet per dag, na 5 dagen (+/- 2 dagen) dient er controle van de bloedspiegel plaats te vinden. Het bloedprikken kan bij de huisarts, een laboratorium in de buurt of in het AMC plaatsvinden. Indien u niet meer in staat bent zelf naar de huisarts te gaan is het ook mogelijk dat er iemand bij u thuis bloed komt afnemen. In de meeste gevallen zal de dosering aangepast moeten worden, u krijgt hier dan per email of telefonisch bericht over. Daarnaast hoort u wanneer er een volgende controle van de bloedspiegel dient plaats te vinden. Indien de bloedspiegel stabiel is hoeven de controles minder frequent plaats te vinden (minimaal 2 keer per jaar). Gelijktijdig met de bloedspiegel controle dient de bijwerkingen vragenlijst ingevuld te worden. Dit kan via internet of telefonisch.
Januari 2009
2
Versie 3
Bezoek 2, 3 maanden na aanvang: Na 3 maanden bezoekt u de polikliniek neurologie. Uw gezondheidstoestand wordt gecontroleerd en er wordt een kort lichamelijk onderzoek verricht. De twee vragenlijsten dienen opnieuw te worden ingevuld (dit kunt u van tevoren al doen via internet). Uw longcapaciteit wordt bepaald en er wordt een bloedmonster afgenomen met name voor controle van nier- en schildklierfunctie. Bij afwijkende waarden zal de medicatie soms gestaakt moeten worden en soms zult u aanvullende behandeling krijgen (bijv. een medicijn tegen traag werkende schildklier). Bezoeken na 6 maanden, 9 maanden en 12 maanden: De controles zijn vergelijkbaar met de controle na 3 maanden, behoudens dat er na 9 maanden in principe geen bloedcontrole hoeft plaats te vinden. U krijgt steeds voor ongeveer 3 maanden medicatie mee naar huis. Telefonische controle, 3 maandelijks, vanaf 12 maanden, Vanaf 12 maanden na het starten van het onderzoek belt de arts-onderzoeker u elke 3 maanden thuis op om te vragen hoe het met u gaat. De 2 vragenlijsten kunnen via internet of telefonisch worden afgenomen. Als er geen problemen zijn ontstaan met de studiemedicatie dan kunt u het gebruik ervan vervolgen. De medicatie ontvangt u dan per post. Mocht u een tablet vergeten in te nemen, dan is het niet de bedoeling deze bij het volgende doseringsmoment alsnog in te nemen. Van lithium is bekend dat het over het algemeen goed verdragen wordt. Mocht u onverhoopt toch te veel last van bijwerkingen krijgen, dan kunt u in overleg met de arts-onderzoeker deelname aan de studie staken. 6.Mag u meedoen aan het onderzoek als u zwanger bent (optioneel) Deelname aan het onderzoek is niet toegestaan als u zwanger bent of borstvoeding geeft. De reden hiervan is dat lithium een groter risico geeft op aangeboren hartafwijkingen (in de eerste drie maanden van de zwangerschap) en het wordt via de moedermelk doorgegeven aan het kind. Wanneer u vermoedt dat u tijdens het onderzoek zwanger bent geworden, moet u onmiddellijk uw behandelend arts daarvan op de hoogte stellen en moet u stoppen met dit onderzoek. 7.Wat zijn de mogelijke voor- en nadelen Deelname aan dit onderzoek maakt dat u een kans heeft dat u een medicijn gebruikt dat het beloop van ALS afremt. Als tijdens het onderzoek nieuwe (betrouwbare) informatie beschikbaar komt over de werkzaamheid van lithium zal het onderzoek worden afgebroken en zal er naar bevinden gehandeld worden. Nadelen van deelname aan het onderzoek zijn de frequentere bloedcontroles en de mogelijke hinder van bijwerkingen door gebruik van de studiemedicatie. Er bestaat een kleine kans dat het onderzoek aantoont dat lithium meer negatieve dan positieve effecten heeft. Januari 2009
3
Versie 3
8.Wat zijn de risico’s van behandeling Deelname aan een onderzoek brengt een zeker risico en ongemak met zich mee. Lithium is een medicijn waarover al veel bekend is, doordat het al lange tijd wordt gebruikt voor de behandeling van manische depressiviteit. Hierdoor zijn de bijwerkingen ook bekend. De meest voorkomende bijwerkingen van lithium zijn: • misselijkheid • dorst en een droge mond • veel plassen • veel drinken • gewichtstoename • huidafwijkingen: acne en psoriasis • beven met name van de handen • vergroting van de schildklier en • trager werkende schildklier (dit kan vermoeidheid/depressiviteit veroorzaken). Sommige bijwerkingen kunnen het noodzakelijk maken de behandeling te staken. Indien er schildklierproblemen ontstaan kan dit in principe behandeld worden. Verder zijn er bijwerkingen die zelden of incidenteel voorkomen. Indien u dit wenst kan de artsonderzoeker u hier uitgebreid over informeren. Een speciale commissie onderzoekt of er in de ene groep met patiënten niet meer bijwerkingen ontstaan dan in de andere groep. Indien u besluit deel te namen ontvangt u tevens de bijsluitertekst van lithiumcarbonaat met aanvullende informatie. 9.Vertrouwelijkheid van gegevens Gedurende het onderzoek zullen van u medische gegevens worden verzameld maar mogelijk ook andere gegevens over uw persoon die uitsluitend van belang zijn voor het onderzoek. Uw behandelend arts kan u van tevoren vertellen om welke gegevens het in dit onderzoek precies gaat. De voor het onderzoek verzamelde gegevens worden onder een code (de combinatie van fictieve initialen en het screeningsnummer) vastgelegd, zonder vermelding van uw naam en adres. Alleen uw behandelend arts en de onderzoeksverpleegkundige weten welke code bij welke patiënt hoort. Er wordt gebruik gemaakt van een online applicatie voor het verzamelen van de onderzoeksgegevens. Het is echter mogelijk dat afgevaardigden van registratieautoriteiten en overheidsinstanties, externe monitors of de Medisch Ethische Commissie van het ziekenhuis de onderzoeksgegevens met de gegevens in uw patiëntenstatus willen vergelijken Uw huisarts en apotheker zullen op de hoogte worden gesteld van uw deelname aan het onderzoek. Lichaamsmaterialen (bloedmonsters) die tijdens deze studie worden verzameld, worden (gecodeerd) tot de persoon herleidbaar opgeslagen. Na afloop van de
Januari 2009
4
Versie 3
studie worden de opgeslagen lichaamsmaterialen gedurende maximaal 10 jaar na afloop van de studie bewaard. 10.Stoppen van de studie Uw deelname aan deze studie is geheel vrijwillig en u kunt zich op ieder moment uit dit onderzoek terugtrekken. Uw behandelend arts heeft het recht, ook zonder uw toestemming, deze studie of uw deelname aan de studie op ieder moment te stoppen. Wanneer u besluit niet deel te nemen of wanneer u zich vroegtijdig terugtrekt uit het onderzoek, zal dit geen gevolgen hebben voor uw verdere behandeling. 11. Aansprakelijkheid Het AMC heeft, als deelnemend centrum bij dit onderzoek, een risicoverzekering afgesloten voor proefpersonen die meedoen aan wetenschappelijk onderzoek. Voor meer informatie over de verzekering verwijs ik u naar de bijlage behorend bij deze brief. 12. Hoe te handelen bij klachten? Als u klachten heeft over het onderzoek, kunt u dit melden aan de onderzoeker. Wilt u dit liever niet, dan kunt u contact opnemen met de Afdeling Patiëntenvoorlichting. De Afdeling Patiëntenvoorlichting is te vinden in de hal van het polikliniekgebouw A, direct na de portiersbalie, aan uw linkerhand. Tel. (020) 566 3355. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 16.30 uur 13. Administratieve gang van zaken Dit onderzoek is goedgekeurd door de Medisch Ethische Toetsingscommissie van het UMC Utrecht en zal uitgevoerd worden volgens de richtlijnen van de ‘Verklaring van Helsinki’ (Amendement van Edinburgh 2000). Daarnaast heeft toetsing op lokale uitvoerbaarheid plaatsgevonden door de METC in het AMC. Monitoring van het onderzoek vindt plaats volgens de richtlijn Good Clinical Practice (GCP) 14. Nadere informatie Wanneer u nog vragen heeft over dit onderzoek kunt u zich wenden tot Dorien Standaar (onderzoeksverpleegkundige): 020-5664062. Zij kan zo nodig contact opnemen met de artsen die het onderzoek zullen uitvoeren: Prof. Dr. M. de Visser, Dr. A.J. van der Kooi en Drs. J. Raaphorst.
Januari 2009
5
Versie 3
Als u dat liever niet wilt, kunt u zich voor inlichtingen en advies wenden tot een arts, die niet bij de uitvoering van het onderzoek betrokken is. U kunt daarvoor contact opnemen met prof. Dr. J.M.B.V. de Jong, tevens werkzaam als neuroloog in het AMC tel:06-51023960. Met de meeste hoogachting, Prof. dr. M. de Visser, neuroloog.
Januari 2009
6
Versie 3
Een placebo gecontroleerd onderzoek met lithium bij patiënten met amyotrofische laterale sclerose Toestemmingsformulier Er is mij uitgelegd wat het doel en de opzet van deze studie zijn. Ik heb de tijd gehad om een en ander te overdenken en vragen te kunnen stellen over mijn deelname aan de studie. Ik begrijp dat deelname aan dit onderzoek geheel vrijwillig is en dat ik op elk moment mijn toestemming in kan trekken. Ik begrijp dat het opzeggen van mijn medewerking aan dit onderzoek geen nadelige gevolgen voor mij of mijn verdere behandeling zal hebben. Ik weet dat medische gegevens over mij, die van betekenis zijn voor dit onderzoek, gebruikt worden voor wetenschappelijke doeleinden en eventueel gepubliceerd worden. Hiermee ga ik akkoord op voorwaarde dat mijn privacy gewaarborgd wordt. Ik geef wel/geen* toestemming om lichaamsmateriaal in de toekomst eventueel te gebruiken voor onderzoek met een zelfde onderzoeksdoel. Ik geef toestemming voor het informeren van mijn huisarts/specialist en apotheker over mijn deelname aan dit onderzoek. Er is mij toegezegd dat nieuwe informatie relevant voor het onderzoek wordt medegedeeld. Ik geef toestemming, dat monitors, auditors, medewerkers van de Inspectie voor de Gezondheidszorg of leden van de medisch-ethische toetsingscommissie inzage kunnen krijgen in mijn medische gegevens en onderzoeksgegevens. Het is mij bekend, dat Lithiumcarbonaat niet als geneesmiddel voor de behandeling van ALS is geregistreerd. Ik geef hierbij uit vrije wil toestemming om deel te nemen aan het onderzoek. Naam deelnemer: ........................................ Handtekening: ............................................. Datum: ......................... Ik, ondergetekende, bevestig hierbij dat deze studie zowel mondeling als schriftelijk aan bovengenoemde deelnemer is uitgelegd. Naam arts/onderzoeker: ............................................................................... Handtekening: .......................................... Datum: .............................
Januari 2009
7
Versie 3
Bijlage WMO verzekering Overeenkomstig de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen heeft de AMC Medical Research B.V. voor medisch-wetenschappelijk onderzoek een verzekering afgesloten die door het onderzoek veroorzaakte schade door dood of letsel van de proefpersoon dekt. •
•
Dit betreft schade die zich tijdens of binnen vier jaar na de deelname aan onderzoek openbaart en gemeld is binnen 4 jaar na beëindiging van de deelname aan het onderzoek. Het bedrag waarvoor de verzekering is afgesloten bedraagt € 450.000 per proefpersoon, met een maximum van €3.500.000 voor het gehele onderzoek en € 5.000.000 voor schade ten gevolge van medisch-wetenschappelijk onderzoek die per verzekeringsjaar wordt gemeld.
De verzekering biedt dekking • voor schade tengevolge van de verwezenlijking van de aan deelname aan het wetenschappelijk onderzoek verbonden risico's waarover men niet schriftelijk is ingelicht; • voor schade tengevolge van de verwezenlijking van de risico's waarover de deelnemer wél is ingelicht, maar die zich in ernstiger mate voordoet dan is voorzien; • voor schade tengevolge van de verwezenlijking van de risico's waarover de deelnemer wél is ingelicht, maar die zeer onwaarschijnlijk werd geacht. De verzekering biedt geen dekking voor schade • voor schade die het gevolg is van het uitblijven van een vermindering van de gezondheidsproblemen van de proefpersoon, dan wel het gevolg is van de verdere verslechtering van de gezondheidsproblemen, indien de deelname aan het wetenschappelijk onderzoek plaatsvindt in het kader van de behandeling van die gezondheidsproblemen; • voor schade door aantasting van de gezondheid van de proefpersoon waarvan aannemelijk is dat deze zich ook zou hebben geopenbaard wanneer de proefpersoon niet aan het onderzoek had deelgenomen; • voor schade tengevolge van deelname aan medisch-wetenschappelijk onderzoek waarbij in de kring van beroepsgenoten gebruikelijke handelingen op het gebied van de geneeskunst met elkaar worden vergeleken en aannemelijk is dat de schade het gevolg is van de toegepaste handelingen; • voor schade die zich bij een nakomeling van de proefpersoon openbaart als gevolg van een nadelige inwerking van het onderzoek op de proefpersoon of de nakomeling; • voor schade die het gevolg is van het niet of niet volledig opvolgen van aanwijzingen en instructies door de proefpersoon, indien de proefpersoon daartoe althans in staat is. De verzekering dekt uitsluitend de schade van natuurlijke personen. De dekking van specifieke schades en kosten is tot bepaalde bedragen beperkt. Om aanspraak te kunnen maken op schadevergoeding dient de proefpersoon in geval van vermeende schade als gevolg van het onderzoek dit te melden aan: naam verzekeraar: Centramed B.A. adres verzekeraar: Prinses Beatrixlaan 35, 2595 AK 's-Gravenhage. polisnummer: 620.872.806 Voorts wordt de proefpersoon verzocht dienaangaande contact op te nemen met Mw. prof .dr. M. de Visser (tel. 020- 5663442)
Januari 2009
8
Versie 3
