JaarLIJN 2006 Jaarverslag 2006 van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie
UITVOERING
Een stoomtrein komt langzaam op gang, met een hoop gesis en gestamp. Een voordeel is dat je nog kunt meerijden als de trein aan zijn reis is begonnen. In dit jaarverslag kunt u zien hoe de trein van de uitvoering van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie op gang kwam. En sneller dan we van een stoomtrein gewend zijn.
www.hollandsewaterlinie.nl
In het uitvoeringsprogramma, dat eind 2006 aan voormalig minister Veerman van LNV is aangeboden, staat de route uitgestippeld. Laat het een boeiende en behouden reis worden, maar niet een te behoudende reis. Behoud en herstel zijn belangrijk voor het handhaven van de historische waarden, maar het ontwikkelen en bieden van nieuwe functies is nodig om de Waterlinie een duurzame plek in de samenleving en het landschap te geven. De spanning tussen nieuwe ontwikkelingen en de geschiedenis gaan we niet uit de weg. Juist die spanning staat garant voor een boeiend resultaat. Een van onze drie speerpunten voor 2006, ‘uitvoering op gang’, heeft goed resultaat opgeleverd, met daarbij
gelukkig enkele ontwikkelingsgerichte projecten. Ook wat betreft het tweede speerpunt, ‘publieke bekendheid’, zijn we enthousiast over de resultaten. Onze derde speerpunt, ‘substantiële financiering’ heeft tot de nodige actie geleid, maar het beoogde resultaat is nog niet bereikt. Dat moet zijn beslag krijgen in 2007, onder het nieuwe kabinet en de nieuwe provinciale colleges. Ik nodig u van harte uit om met dit jaarverslag uw eigen indruk op te doen van onze activiteiten. Met een beetje geluk hoort u het gesis en gestamp er op de achtergrond bij.
Arnold van Vuuren Projectdirecteur NHW
© Bureau Sla
Panorama Fort Asperen
publicitaire hoogtepunten
Jaaroverzicht: virtuele inundatie, vrijende vleermuizen en de dertiende
Fortenmaand
Interieur Mobiel Informatiecentrum
MOBIEL INFORMATIECENTRUM Het Projectbureau heeft in 2006, samen met de vijf Waterlinieprovincies, een financiële bijdrage toegezegd aan de ontwikkeling van een Mobiel Informatiecentrum voor de Hollandse Waterlinie. De voorwaarden – los van de noodzakelijke vergunningen – zijn dat het informatiecentrum de openbare toegankelijkheid en beleefbaarheid van de Waterlinie bevordert en dat er zicht is op een duurzame instandhouding. Stichting Werk aan de Linie is de trekker van dit project. Eind 2006 was de bouw van de keetwagen die het informatiecentrum huisvest grotendeels gereed. Ook zijn er vormgevingsvoorstellen gemaakt voor de inrichting. Het mobiele informatiecentrum komt in april 2007 kosteloos beschikbaar voor belangstellenden. In de toekomst worden naar verwachting ook vaste informatiecentra geopend in de Vesting Naarden en op Slot Loevestein. Het huidige bezoekerscentrum voor de Waterlinie bevindt zich op Fort Vechten
Staatssecretaris Schultz van Haegen ondertekent bestuursovereenkomst Munnikenland
MARKETING
WERKBEZOEKEN
De marketingstrategie voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft zich in 2006 verder ontwikkeld. In de maanden mei en september werd in de 25 Waterliniegemeenten een campagne gevoerd met zogeheten ‘driehoeksborden’. Daarnaast was de stad Utrecht in augustus het toneel van een abricampagne, waarbij reclameposters van de Waterlinie in bushokjes waren opgehangen. In de periode april-september verscheen een groot aantal advertenties in tijdschriften (waaronder het Historisch Nieuwsblad) en in huis-aan-huisbladen, gericht op activiteiten op de verschillende forten van de Hollandse Waterlinie. In de cultuurspots op radio 1, ingesproken door Meta de Vries, zijn enkele malen uitgaanstips voor de Waterlinie genoemd. Met behulp van online marketing zijn zoekwoorden ingekocht om hoger op de lijst te komen van internetzoekmachines als Google.
Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft in 2006 bijdragen geleverd aan excursies en presentaties voor betrokken partijen. In de zomer bezocht een aantal leden van de Tweede Kamer het Waterliniegebied. Achtereenvolgens zijn werkbezoeken georganiseerd voor CDA, PvdA en VVD/SGP. De Kamerleden werden vergezeld door leden van Provinciale Staten en partijgenoten uit het bestuur van diverse Waterliniegemeenten. Op 21 juni bracht staatssecretaris Melanie Schultz van Haegen van Verkeer en Waterstaat een bezoek aan de Waterlinie. Op deze dag werd het bestuursconvenant Munnikenland ondertekend, een project van de PKB Ruimte voor de Rivier. Op 20 september volgde minister Karla Peijs van V&W. Zij opende onder grote belangstelling de waterkering in de Diefdijk bij de A2, met recreatieve voorzieningen op deze dijk.
PERS
FORTENMAAND
Het afgelopen jaar was er opnieuw veel media-aandacht voor de Waterlinie, vooral in de regionale pers. De periode rond het begin van de fortenmaand in september was hierbij het hoogtepunt. Wat de landelijke media betreft publiceerde de Volkskrant een paginagroot artikel in augustus, en in december vormde de Waterlinie een nieuwsitem van bijna drie minuten bij RTL 4. Voor journalisten en andere belangstellenden zijn het afgelopen jaar informatie/persmappen ontwikkeld in de marketinghuisstijl.
De dertiende Fortenmaand in september had als gezamenlijk thema met de Stelling van Amsterdam ‘Het Fort als Podium’. De opening vond plaats op Fort Uitermeer. In totaal waren 35 forten geopend voor publiek, zes meer dan vorig jaar. Een grote publiekstrekker was de tentoonstelling A Flood Warning van Peter Greenaway op Fort Asperen, die overigens al op 9 juni van start ging. Ook bezocht een reizend kindertheater diverse forten, zowel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie als van de Stelling van Amsterdam. De fortenmaand trok bijna zestigduizend bezoekers, ruim achtduizend meer dan in 2005. Het bezoekersaantal had nog hoger kunnen uitvallen als de theatervoorstelling ‘Bloedbanket’ op Fort Rijnauwen was doorgegaan. Een week voor de première bleek echter dat zich in het fort parende vleermuizen bevonden, waardoor eigenaar Staatsbosbeheer de locatie moest sluiten. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie is inmiddels in gesprek met Staatsbosbeheer en de stichting Locatie-Theater Smeedwerk om de voorstellingen in de zomer van 2007 alsnog uit te voeren. Er was veel free publicity voor de fortenmaand. In totaal is er in 188 verschillende kranten en edities (lokaal, regionaal en landelijk)
NIEUWE PRODUCTEN Speciaal voor ondernemers is in 2006 een toonbankdisplay ontworpen voor folders in klein formaat over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ook verschenen twee soorten ansichtkaarten en een kwartetspel. De ansichtkaarten zijn verspreid en de kwartetspellen ter verkoop aangeboden aan VVV’s, forten en recreatieondernemers in het Waterliniegebied. Tot slot is in samenwerking met de Dienst Landelijk Gebied van het ministerie van LNV een 3Dvisualisatie ontwikkeld. Het programma wordt gebruikt op een stand-alone computer in het Informatiecentrum Hollandse Waterlinie op Fort Vechten. Gebruikers kunnen virtueel over de Nieuwe Hollandse Waterlinie vliegen en deze inunderen. 2
© Ronald van de Besselaar
De Waterlinie in 2006
WATERLIJN EN WEBSITE
De Utrechtse abri-campagne aandacht aan besteed. Vooral de annulering van de toneelvoorstelling op Fort Rijnauwen vanwege ‘vrijende vleermuizen’ mocht zich op de aandacht van de media verheugen: een groot aantal kranten besteedde er aandacht aan en RTV Utrecht kwam op locatie filmen. Ook op internet was de belangstelling voor de fortenmaand groot. De website www.fortenmaand.nl telde in de periode 1 juli-30 september ruim 35.000 bezoekers.
EDUCATIE In het gebied van de projectenveloppen Vechtstreek-Noord en Vechtstreek-Zuid is in 2006 het educatief project ´De Hollandse Waterlinie, een geheim wapen’ van start gegaan. Het project is gericht op leerlingen van het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Het pakket is overdraagbaar naar de andere projectenveloppen. In de toekomst kunnen de scholen in het zuidelijk deel van de Waterlinie of rond de Stelling van Amsterdam het pakket in hun lessen opnemen. De stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek die het lespakket samen met de RACM heeft ontwikkeld, biedt het lespakket tot medio 2007 aan als pilotproject. Daarna wordt het wellicht breder ingezet.
Vier keer per jaar verschijnt de nieuwsbrief Waterlijn van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze nieuwsbrief bevat nieuwsberichten, achtergrondreportages, interviews, een column, wetenswaardigheden over de organisatie van het Nationaal Project en uitgaanstips. Halverwege 2006 is de oplage van de nieuwsbrief verhoogd van 2500 naar 3000. Veel aanvragen voor de nieuwsbrief komen binnen via de website. In 2006 waren er bijna 65.000 bezoekers, een stijging ten opzichte van 2005 met 39%. Tot dusver blijft ieder jaar het aantal bezoekers van de website stijgen. Over het algemeen zijn er maandelijks rond de 80% nieuwe bezoekers en 20% terugkomende bezoekers. Ongeveer de helft van de belangstellenden vindt de site via Google of andere zoekmachines, 20% tikt direct de juiste URL in, en ook via websites van derden komt zo’n 10% van de bezoekers binnen. Bij de ontruiming van Fort Pannerden in november door de ME kwam ruim 9% van de bezoekers via gemeentelijke site www.lingewaard.nl. Vanaf de homepage wordt vooral doorgeklikt op ‘Wat is de Hollandse Waterlinie?’, ‘Hoe werkt de Linie?’ en ‘Forten bezoeken’. De fietsroutes, Panorama Krayenhoff en de nieuwsbrieven Waterlijn worden het meest gedownload. Ook de kalender wordt veel bekeken.
J A A R
B E Z O E K E R S
2003 2004 2005 2006
18.165 35.017 46.417 64.678
WWW.HOLLANDSEWATERLINIE.NL
JaarLIJN 2006
3
advisering
interview
In 2006 heeft voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie een belangrijke omslag plaatsgevonden, aldus Ed d’Hondt, voorzitter van de Liniecommissie. ‘In de overgang van visie naar uitvoering is een aantal grote stappen gezet. De filosofie van de projectenveloppen blijkt heel goed te hebben gewerkt. En projecten waaraan we eenmaal begonnen zijn, maken we ook af.’ Ontwerp van het waterlinielandschap ©Bureau SLA
Ed d’Hondt, voorzitter Liniecommissie:
‘De Waterlinie is meer dan een mooi verhaal’
Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt steeds belangrijker
Aangeven waar kansen liggen
H
Wat is kwaliteit, en hoe realiseer je die? Deze vraag dringt zich steeds meer op, nu het accent in de Nieuwe Hollandse Waterlinie verschuift van visie naar uitvoering. Het Kwaliteitsteam speelde daarbij een belangrijke rol. oe meer het accent op de uitvoering komt te liggen, hoe pregnanter de kwaliteitsvraagstukken worden. Uit vragen die het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie het afgelopen jaar bereikten, blijkt een duidelijke motivatie van verantwoordelijken om een passende kwaliteit te realiseren. Het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft in dit verband op verschillende niveaus adviezen uitgebracht. Op programmatisch niveau betrof dat vooral de enveloppeplannen en het overkoepelende uitvoeringsprogramma. In de aanloop naar het definitieve uitvoeringsprogramma heeft het Kwaliteitsteam vooral gelet op de samenhang tussen de enveloppeplannen en het ambitieniveau van het geheel. Het Kwaliteitsteam wees er onder meer op dat in de uitvoeringsstrategie een voorlopig accent op herstel van Linie-objecten en lijnen begrijpelijk en effectief is, maar uitsluitend als de (her-)ontwikkeling van objecten en gebieden daarna meer aandacht krijgt. De Liniecommissie wil het uitvoeringsprogramma in 2008 actualiseren om die aandacht beter te operationaliseren.
H
en Munnikenland, en de aanbesteding van Fort Uitermeer door de provincie Noord Holland. In een ambassadeursrol was het Kwaliteitsteam ook betrokken bij een studiedag voor welstandsorganisaties in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De belangstelling bleef achter bij de verwachtingen, terwijl op dat terrein wel veel te winnen is. Dat vraagt dus om een vervolgactie. Dat geldt ook voor het gesprek met de drie dijkgraven van de betrokken waterschappen over de aansluiting van doelen van het waterbeheer en van de NHW. Die aansluiting is kansrijk als vanuit de Waterlinie specifieker kan worden aangegeven waar kansen liggen voor waterberging en verbetering van de waterkwaliteit.
Voorbeeldenboek Naast de adviezen van het Kwaliteitsteam is er meer nodig voor de kwaliteitsborging in het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er is een duidelijke behoefte aan een kwaliteitsinstrumentarium en kennis die ontwikkelaars, bestuurders en ontwerpers in staat stellen zich de Waterlinie eigen te maken en projecten met hoge kwaliteit te ontwikkelen. De opdracht voor een voorbeeldenboek ter inspiratie is inmiddels gegeven. Dit voorbeeldenboek wordt in de eerste helft
van 2007 opgeleverd. Een belangrijke stap is ook de oplevering van de digitale NHW-atlas, die in samenwerking met het Stimuleringsfonds voor de architectuur werd uitgegeven. Het Kwaliteitsteam heeft daarnaast een begin gemaakt met de ‘Handreiking kwaliteit NHW’, waarmee professionals in de uitvoering houvast krijgen in het zoeken naar kwaliteit. Er komt bovendien een ‘Transformatiekaart NHW’ beschikbaar om overzicht te houden over alle relevante ontwikkelingen die in het gebied gaande zijn, met als doel op tijd eventuele actie te kunnen ondernemen. Het gesprek over ruimtelijke kwaliteit moet breed worden gevoerd, en vereist blijvende aandacht. Daarom heeft de Liniecommissie in 2006 de werkgroep kwaliteit ingesteld, onder voorzitterschap van de vertegenwoordiger van het ministerie van VROM. Een breed scala van bij de NHW betrokken instanties is in deze werkgroep vertegenwoordigd. De werkgroep brengt de verbinding tot stand tussen het Projectbureau en het Kwaliteitsteam enerzijds en organisaties in het veld anderzijds, bevordert samenwerking en kennisuitwisseling tussen de betrokken partijen en helpt de ontwikkeling van een evenwichtig kwaliteitsinstrumentarium tot stand te brengen.
et mooiste moment van het jaar? Daarover moet Ed d’Hondt, voorzitter van de Liniecommissie, even nadenken. ‘De tentoonstelling van Peter Greenaway op Fort Asperen, A Flood Warning, heeft grote indruk op mij gemaakt. Maar er was meer. De opening van de waterkering in de Diefdijk, volgens het spectaculaire ontwerp van UN Studio, het architectenbureau van Ben van Berkel, was ook een bijzonder moment. Al was het maar omdat daar langs de A2 van die mooie borden zijn verschenen die de automobilist er op attent maken dat hij de Nieuwe Hollandse
Waterlinie passeert. En laten we eerlijk zijn: waar kunnen die borden beter staan dan vlakbij een van de grootste fileknooppunten van Nederland?’ Ook was d’Hondt betrokken bij de aanpassing van de plannen voor Het Klooster, het nieuwe bedrijventerrein bij Nieuwegein, waarvan het ontwerp vooral door toedoen van het Kwaliteitsteam van de Nieuwe Hollandse Waterlinie aanzienlijk is bijgesteld. ‘Het oorspronkelijke ontwerp hield met de Waterlinie eigenlijk weinig rekening, afgezien van een paar plichtmatige kleinigheden. De gemeente Nieuwegein heeft na ruggespraak met ons behoorlijk wat aanpassingen verricht, die ze echt wel wat vierkante meters heeft gekost. Het Kwaliteitsteam heeft daarin een belangrijke rol gespeeld. Men was soms wel wat direct in zijn commentaar, maar dat hoort ook, dat is hun rol. Als er achteraf compromissen moeten worden gesloten, dan doen wij dat wel. Ik ben er heel tevreden over hoe dat is gelopen.’ In 2006 heeft voor de Waterlinie al met al een belangrijke omslag plaatsgevonden, stelt d’Hondt vast. ‘Het afgelopen jaar was een keerpunt; in de overgang van visie naar uitvoering is een aantal grote stappen gezet. De filosofie van de projectenveloppen, waarbij onder regie van de provincies op kleine schaal uitvoeringsprojecten worden ontwikkeld, blijkt heel goed te hebben gewerkt. Er zijn tientallen plannen ingediend, die zijn verzameld in een ambitieus uitvoeringsprogramma. Op 14 december 2006 hebben we dat uitvoeringsprogramma aangeboden aan een enthousiaste minister Veerman van LNV.’
Ed d’Hondt: ‘Als er achteraf compromissen moeten worden gesloten, dan doen wij dat wel.’
KEERPUNT
Ambassadeur Uitsnede uit de kaart ‘Strategisch stelsel 1940’ uit de digitale NHW-atlas
© Martin Kamstra
Ook op projectniveau heeft het Kwaliteitsteam diverse adviezen uitgebracht. De belangrijkste is de ontwikkeling van Fort Vechten tot informatiecentrum voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Fort Vechten moet onder leiding van de provincie Utrecht hét toonbeeld worden van wat met de Waterlinie kan worden uitgedrukt. Andere projecten waarbij het Kwaliteitsteam betrokken was, zijn de gebiedsontwikkeling Lingekwartier, aanpassing Diefdijk, ontwikkeling gebied Ruigenhoek, Eiland van Schalkwijk, dijkverlegging Noordwaard
‘Maar zoals gezegd: er zijn ook al diverse kleine en middelgrote projecten afgerond, waaronder de restauratie van de Papluis bij Werkendam. In totaal was daarmee een bedrag gemoeid van zo’n dertig miljoen euro, hetgeen toch als een substantieel bedrag kan worden aangemerkt. Dat zijn allemaal positieve ontwikkelingen, die duidelijk maken welke kant we op willen. Want de Nieuwe Hollandse Waterlinie is meer dan alleen een mooi verhaal. Er moet ook iets gebeuren. ‘Er staat veel op het spel. Om onze plannen ten uitvoer te brengen is de komende periode 160 miljoen euro extra nodig, waarvan 100 miljoen door het Rijk moet worden opgebracht. Gelukkig kan dat over vijf verschillende departementen worden verdeeld, dat scheelt weer iets. Inmiddels is het besef wel doorgedrongen dat de Waterlinie meer is dan een cultuurhistorisch project; dat het ook betekenis heeft voor de ruimtelijke ordening van nu. En we beloven wat we doen, dat hebben we het afgelopen jaar opnieuw duidelijk weten te maken. Projecten waaraan we eenmaal begonnen zijn, maken we ook af. Misschien dat dat de beleidsmakers het laatste duwtje geeft dat ze nodig hebben.’
© Clemens Steenbergen en Johan van der Zwart, TU Delft
4
JaarLIJN 2006
5
uitvoeringsprojecten
Nieuwe projecten in 2006: waterkering A2, restauratie Papsluis en pont naar Fort Honswijk
Werk in uitvoering Terugkijkend was 2006 een productief jaar voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dat resultaat werd bereikt dankzij drie uitvoeringsacties: de afronding van een ambitieus programmaproces vanuit de regio, een tiental richtinggevende gebiedsontwikkelingen als ‘groeidiamanten’ en het bereiken van een concreet uitvoeringsresultaat, dat groter bleek dan aanvankelijk werd ingeschat. Dit positieve ontwikkelingsbeeld is in alle projectenveloppen herkenbaar.
Aanbieding uitvoeringsprogramma aan minister Veerman
© Wim van Est
Enveloppen
Nutsvoorzieningen op Fort Vechten
BELANGRIJKE OPSTEKER WAS DE CONSTATERING DAT EEN FORS AREAAL AAN QUICK-WINPROJECTEN VER GEVORDERD IS
6
De programmasturing voor de Nieuwe Hollandse kreeg in 2006 meer reliëf door een verscherping van de fasering binnen de zeven enveloppeplannen. Er is op dit punt veel werk verzet, zowel ambtelijk als bestuurlijk. Projecten werden steeds concreter en beter toetsbaar, vooral door het onderscheid in quick-wins, kortlopende projecten toegesneden op de eerste ILG-fase tot 2014, en projecten voor de wat langere termijn (tot 2020). Inhoudelijk werden projecten per uitvoeringsenveloppe logisch gebundeld, waardoor winst werd geboekt in termen van samenhang, slagkracht. Bovendien adresseren alle enveloppen de uitvoeringsprojecten, waardoor nu helder is wie voor de uitvoering daadwerkelijk verantwoordelijk is. Hoogtepunt van dit alles was de aanbieding van het overkoepelend uitvoeringsprogramma op 14 december aan demissionair minister Veerman in het Haagse Nieuwspoort. De minister onderstreepte twee belangrijk leidende perspectieven: ‘samen sterk’ en ‘eenheid in de Linie’. Gelijktijdig moet actief naar dekking worden gezocht voor de vele projecten. Vooralsnog is voor de komende jaren een structureel financieel tekort in de investeringsopgave gebleken van rond de 160 miljoen euro. Belangrijke opsteker was de constatering dat een fors areaal aan quickwinprojecten inmiddels ver gevorderd of zelfs afgerond is. Het gaat inmiddels Liniebreed om een bedrag van ongeveer dertig miljoen euro.
Robuuste verbindingen Binnen het gebied van de Waterlinie zijn de doelstellingen voor natuur en de versterking van de verdedigingslinie onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het accent ligt op het verbeteren, vergroten en ontwikkelen van de
Quick win: toegangsbrug Fort bij de Nieuwe Steeg
Ecologische hoofdstructuur en tegelijkertijd investeren in grotere eenheden en ecologische kwaliteit. Voor het Waterliniegebied is vierhonderd hectare beschikbaar en vanaf 1 januari 2007 worden de hiervoor betreffende gelden aangewend via het ILG-budget. Als resultaat van verschillende workshops verscheen in december 2006 de begrenzing van het zoekgebied Brabantse deel (100 ha.) waarmee de weg open staat om met de aankoop van gronden te starten. Resterend zorgpunt: de ambitie van het areaal voor de NHW lijkt minder omvangrijk dan aanvankelijk werd ingeschat.
NOG MAAR KORT GELEDEN LAG DE PAPSLUIS NABIJ WERKENDAM ALS EEN ROESTIGE VLEK IN HET LANDSCHAP
Restauratie Papsluis Nog maar kort geleden lag de Papsluis nabij Werkendam als een roestige vlek in het landschap. Maar dat beeld wordt weggepoetst: de restauratie van deze waaiersluis vordert gestaag. Medio 2007 mag het lint worden doorgeknipt. De sluis vormt dan – letterlijk – een spil voor de omringende gebiedsontwikkeling van de Biesbosch. Tezamen met de naburige forten Bakkerskil en Altena ontstaat geleidelijk een blauw-groen recreatielint dat zich verder doorzet richting vestingstad Woudrichem.
Zoektocht naar water De ruimtelijke dynamiek van de Waterlinie hangt sterk samen met de mogelijkheden van het kwalitatief en kwantitatief waterbeheer. De relaties met de betrokken waterschappen zijn in 2006 verder aangehaald. In mei werd een ‘diner-pensant’ met de dijkgraven en het Kwaliteitsteam georganiseerd waaruit richtinggevende conclusies werden getrokken. Een aanbeveling was om per beheergebied – waar mogelijk en zinvol – aan te sturen op behoud van de vele waterwerken
Restauratie Papsluis
JaarLIJN 2006
7
uitvoeringsprojecten
Boezem van Brakel
Archeologische waarde
Cultuurhistorie, object of lijn
Cultuurhistorie, voormalig object, nog zichtbaar als lijn in landschap
Kom
Uiterwaard, geul/laagte
Uiterwaard, rivierduin
Winterdijk
Zomerdijk
Gemaalsluizen Mansvelder gemaal
A2, A12 en A27
Werkzaamheden beweegbare waterkering in de A2 bij de Diefdijk
Particulier initiatief in Bunnik Naast de door de Linie- en enveloppecommissies geïnitieerde uitvoeringsprojecten is vanuit diverse invalshoeken particulier initiatief getoond. Met deze tekst wierf Stayokay in Bunnik bijvoorbeeld een nieuw cultuurminnend publiek: ‘Bij Stayokay Utrecht-Bunnik kunt u met een volledig verzorgd arrangement de schoonheid van de Hollandse Waterlinie ontdekken. Het Stayokay hostel ligt op een prachtige locatie, langs de Kromme Rijn op landgoed Rijnauwen én op een steenworp van Utrecht. Het koetshuis heeft een gezellige bar en een zonnig terras, bekend in de hele omgeving! Op 5 minuten lopen ligt Fort Rijnauwen, het grootste fort uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie, ook bekend om de bijzondere planten en dieren die er leven. U kunt het Fort en de prachtige natuur verkennen met het arrangement ‘De Hollandse Waterlinie’. U overnacht op een 2-persoonskamer op basis van volpension. Een huurfiets, fietsroute langs 7 forten, wandelkaart en toegang tot Fort Rijnauwen zijn bij de prijs inbegrepen.’
8
Het blijkt de moeite waard om meer geld en organisatiekracht te investeren in de doorsnijdende infrastructuur in het Waterliniegebied. In augustus werd de beweegbare waterkering in de A2 bij de Diefdijk feestelijk geopend. Gelijktijdig met de ambitieuze realisatie van de waterkering kon ook de nabijgelegen kanonkazemat worden gerestaureerd. De passerende automobilist wordt met een speciaal ontworpen bord langs de snelweg duidelijk gemaakt dat hij het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie binnenrijdt. Bovenaan de Diefdijk krijgt de recreant nadere uitleg over deze bijzondere plek. Een vergelijkbaar resultaat van samenwerking tussen regio en Rijk is mogelijk bij het routeontwerp van de A12 en de A27. Fort Altena (A27, panoramaroute bij Werkendam) en Fort Vechten (A12, regenboogroute bij Bunnik) dienden zich aan als strategisch belangrijke transferiumpunten in het Liniegebied waar het onderliggend regionetwerk goed moet gaan aansluiten op het hoofdwegennet.
Jaar van de bruggen Veel forten zijn door verwaarlozing niet of slecht bereikbaar. In dat kader werden er afgelopen jaar twee bruggen aangelegd. Op het Fort bij de Nieuwe Steeg en op het Werk aan de Waalse Wetering zijn nieuwe toegangsbruggen als quick-win opgeleverd. Uit een eerder uitgevoerde studie over verbindingen over het Amsterdam-Rijnkanaal bij Nieuwegein (Plofsluis) en Nigtevegt is een voorstel voor uniforme Baileybruggen
Inundatie sluis
Brakelse sluis
Militaire keersluis
Poederoijse sluis
Basiskaart inrichtingsstudie Munnikenland
afkomstig. Naar het zich laat aanzien zal het ministerie van V&W in het kader van de Groene Uitweg de brug bij Nigtevegt gaan realiseren. Voor de brug bij de Plofsluis is eveneens veel enthousiasme. Dit jaar was er ook voor het eerst (in de Fortenmaand) een verbinding tussen Fort Honswijk en Fort Everdingen. Het Utrechts Landschap zette de boot de Blauwe Bever een aantal weekenden in.
Munnikenland Op het snijvlak van twee nationale projecten, de NHW en Ruimte voor de Rivier, bevindt zich Munnikenland, een rivieren poldergebied tussen slot Loevestein en de batterijen Brakel en Poederoijen. De Liniecommissie heeft dit gebied aangewezen als ontwikkelingsproject. Inmiddels zijn de nodige stappen gezet, in lijn met het afgesloten bestuursakkoord. Mogelijke bestemmingen voor de batterijen krijgen steeds meer profiel, in het gebiedsontwerp krijgen functies geleidelijk een betere samenhang, de provincie Gelderland neemt de regie en activiteiten worden steeds concreter. De kunst is om korte-termijnresultaat (restauratie en reconstructie) te synchroniseren met ontwikkelingsperspectieven de langere termijn (bijvoorbeeld meer hoogwaterveiligheid door dijkverlegging en het stimuleren van een duurzame recreatieontwikkeling). De Waterlinie speelt een belangrijke rol in dit project, mede dankzij het bestuurlijk samenwerkingsverband Pact van Loevestein.
Gebiedsontwikkeling Lingekwartier
Nieuwe brug Werk aan de Waalse Wetering
© Aequator Groen & Ruimte
in de Linie (duikers, overlaten, inundatiesluisjes). Ook werd gesproken over de mogelijkheid van tijdelijke piekberging in regenrijke perioden. Projecten als ‘Water in de Kraag’ nabij Utrecht, Molenkade (Diefdijk) en Munnikenland kregen het afgelopen jaar een stimulerende procesimpuls. Zorgpunt blijft wel dat de kwantitatieve wateropgave Liniebreed veel lager blijkt uit te pakken dan aanvankelijk geraamd. Het gaat hierbij om een reductie van soms tachtig procent ten opzichte van de oorspronkelijke doelstelling. De combinatie van waterberging met de waterkwaliteitsopgaven van de Kaderrichtlijn Water biedt daarentegen nieuwe inrichtingsmogelijkheden.
Op de grens van Gelderland en Zuid-Holland ligt aan de zuidkant van de Diefdijk het Lingeacces. Hier wordt door de betrokken bestuurders de druk op de ruimte vanuit de Randstad en het op termijn wegvallen van de economische vitaliteit van de landbouw als een bedreiging voor de gebiedskwaliteit ervaren. In 2006 is voor dit gebied een ontwikkelstrategie geformuleerd die de kwaliteiten in samenhang versterkt en vooral inzet op economische dragers vanuit recreatie en toerisme en landschapsversterkende woningbouw. In de eerste helft van 2007 vindt bestuurlijke besluitvorming plaats over de voortgang.
Unesco, FES en versteende ridders
G
edurende het jaar 2006 heeft de nulmeting plaatsgevonden voor een plaats van de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. De nulmeting is uitgevoerd door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), in opdracht van het ministerie van OCW, en de rapportage wordt begin 2007 verwacht. Besloten is te opteren voor een uitbreiding van de bestaande Werelderfgoedsite Stelling van Amsterdam. De inschatting is dat een uitbreiding van een bestaande site een grotere kans van slagen heeft dan aanmelding als nieuwe site, terwijl de twee locaties historisch en fysiek belangrijke overeenkomsten vertonen. In 2006 is bovendien een fiche opgesteld ten behoeve van een claim op de gelden uit het Fonds Economische Structuurversterking. Deze fiche heeft vooralsnog geen resultaat opgeleverd. Wel loopt de fiche nog mee als onderdeel van de fiche integrale gebiedsontwikkeling, die door het ministerie van VROM in het kader van de Nota Ruimte verder wordt uitgewerkt. KENNISBRON
In 2006 is bovendien een framework ontwikkeld voor een kennissysteem voor professionals, die een aanvulling moet bieden op de kennis die via de website beschikbaar is. De behoefte aan zo’n gebundelde kennisbron komt voort uit de veelheid aan informatie, die vaak slecht ontsloten is en over veel bronnen verspreid, en vaak niet digitaal beschikbaar. Voor de bouw van het concept is adviesbureau CIBIT ingehuurd, dat een kennissysteem heeft ontwikkeld op basis van georeferentie. Dat wil zeggen dat alle informatie ontsloten wordt aan de hand van geografische coördinaten in Google Earth. De basis voor deze geografische gegevens is de Waterlinieatlas Strategisch Laagland. Als gastheer voor het systeem is de RACM in beeld. In 2007 zullen hierover concrete afspraken worden gemaakt. Ook is een aantal concrete kennisvragen opgepakt. Zo verscheen het rapport ‘In de lijn van de Versteende Ridders’, waarin de betonwerken in de Waterlinie systematisch worden beschreven. Via interviews met veteranen en oudere bewoners van het Waterliniegebied is een deel van de oral history opgetekend. Een rapportage van de Stichting Recreatie gaf inzicht in de knelpunten in de recreatie-infrastructuur in het Liniegebied. Ten slotte is het concept opgeleverd van een rapport dat ingaat op de historische beplanting van forten.
JaarLIJN 2006
9
samenwerking
organisatie
Ondernemersdagen, recreatieve routes en bruine borden langs de A2. Met wie werkte het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie in 2006 onder meer samen?
Ingericht op de uitvoering
Uitwisseling van kennis
H
De samenwerking van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie met het Projectbureau Stelling van Amsterdam heeft geresulteerd in twee ondernemersdagen. Deze vonden plaats op 1 en 2 november op de forten Vijfhuizen en Honswijk. Centraal stond de vraag wat overheden en eigenaren van forten met een publieke taak van ondernemers vragen en andersom. Ondernemers willen snel duidelijkheid over de gebruiksmogelijkheden, eventuele subsidies, zekerheid op lange termijn en beleidsruimte, zo bleek. Overheden willen dikwijls meerdere doelstellingen combineren, zoals erfgoedbehoud, natuurbeheer en publieke openstelling. Praktijkvoorbeelden toonden aan dat het goed mogelijk is een evenwicht te vinden, al is het vaak maatwerk. Vertrouwen, respect voor elkaars doelstellingen en duidelijkheid over de randvoorwaarden en een goede communicatie zijn hiervoor noodzakelijk, zo werd tijdens de ondernemersdagen duidelijk. Er bleek behoefte aan kennisuitwisseling van de deelnemers. Zij kregen een voorbeeldenboek met ontwikkelingen op diverse locaties in de Stelling en Waterlinie mee naar huis.
OUDE HOLLANDSE WATERLINIE De Oude Hollandse Waterlinie is in 2006 bezig geweest met het in kaart brengen van mogelijkheden voor ontwikkeling. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft hieraan bijge-
© Provincie Noord-Holland
STELLING VAN AMSTERDAM
et Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie werd ook in 2006 bestuurd door de Liniecommissie, waarin de vijf departementen OCW, LNV, VROM, V&W en Defensie zitting hebben, evenals bestuurders van de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant. De Liniecommissie staat onder leiding van onafhankelijk voorzitter Ed d’Hondt. Secretaris is projectdirecteur Nieuwe Hollandse Waterlinie Arnold van Vuuren. De Liniecommissie opereerde in 2006 onder minister Veerman van LNV als coördinerend minister voor de NHW. Provincies, rijk en gemeenten hebben in 2006 hun eigen organisatie verder ingericht op de uitvoering van de NHW, onder meer via de bestuurlijke enveloppecommissies die in 2006 resultaten hebben opgeleverd.
Ondernemersdag Fort Vijfhuizen T H E M AT I S C H
dragen door bij discussies met diverse belangenorganisaties de ontwikkelingen in de NHW zichtbaar te maken, en de mogelijkheden aan te geven van samenwerking en ontwikkeling van de drie verdedigingslinies in de Randstad: Nieuwe en Oude Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam. Een van die mogelijkheden is het ontwikkelen van recreatieve routes. Een eerste idee voor een gezamenlijke vaarroute is in ontwikkeling.
NATIONALE LANDSCHAPPEN De Nationale Landschappen uit de Nota Ruimte zijn zich qua imago aan het ontwikkelen. Omdat de Nieuwe Hollandse Waterlinie als Nationaal Project op dit gebied al enige jaren ervaring heeft, is een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een Nationaal beeldmerk. Ook vindt er met de twintig Nationale Landschappen kennisuitwisseling plaats over strategieën en communicatie en marketing van het landschap van de gebieden. Dit gaat over inzet van communicatiemiddelen en uitingen, gezamenlijke inzet van toeristische informatie, maar ook: hoe zetten we de Nederlandse landschappen internationaal op de kaart?
Op basis van een evaluatie is in 2006 de ambtelijke en maatschappelijke overlegstructuur opnieuw gepositioneerd en vormgegeven, om beter aan te sluiten op de uitvoeringsfase van het project. Onder coördinatie van het Projectbureau is de breed samengestelde ambtelijke projectgroep overgegaan in kleinere thematische gremia. De werkgroep Het Voorportaal bereidt de vergaderingen voor van de Liniecommissie en zorgt voor effectuering
van de besluiten. De samenstelling is een ambtelijke weerspiegeling van de Liniecommissie. De werkgroep Kwaliteit maakt het instrumentarium voor de Waterlinie toegankelijk en toepasbaar, dat nodig is voor de uitwerking van enveloppen, en levert voorbereidend werk voor het Kwaliteitsteam. De werkgroep bestaat uit experts van betrokken overheidsinstanties op het gebied van onder meer ruimtelijke ordening en cultuurhistorie. De werkgroep Programma leverde in 2006 het overkoepelende uitvoeringsprogramma op, en voorzag in financieringsconstructies. De werkgroep bestaat uit een smalle vertegenwoordiging van Rijk, provincies en Projectbureau. De provinciale projectleiders van de enveloppecommissies zijn verenigd in het projectleidersoverleg om zaken af te stemmen en te focussen op de uitvoering in de enveloppen. De projectleiders krijgen daarbij handvatten aangereikt door de werkgroepen Kwaliteit en Programma. Sinds 2006 zijn ook betrokken maatschappelijke organisaties als Staatsbosbeheer, ANWB, stichting LAW en Kamers van Koophandel op een andere manier vertegenwoordigd. De breed opgezette Klankbordgroep, bedoeld om de totstandkoming van het Linieperspectief Panorama Krayenhoff van een klankbord te voorzien, is in versmalde samenstelling verder gegaan als de
werkgroep Liniepartners Recreatie en Toerisme, onder voorzitterschap van Doede Kok. Partijen die niet standaard in een van bovenstaande overleggroepen vertegenwoordigd zijn, worden conform de bestuursovereenkomst via de enveloppecommissies en door het Projectbureau gecoördineerde netwerkdagen betrokken. PROJECTBUREAU
Het Projectbureau werkte met een iets lagere bezetting dan begin 2006 was voorzien. Meer werk werd uitbesteed. De beschikbare programmamiddelen zijn daardoor uitgeput, ondanks het feit dat iets minder financiële bijdragen nodig waren voor uitvoeringsprojecten in de enveloppen. Deze deden minder dan voorgaande jaren een beroep op financiering via de Liniecommissie of het Projectbureau. Het Projectbureau werkte met een begroting van ongeveer 2,3 miljoen euro. Een quick scan van het procesmanagement werd uitgevoerd door adviesbureau Berenschot. Dit leverde enkele bruikbare aandachtspunten op voor het procesmanagement in de fase van de uitvoering. Als gevolg hiervan zal het Projectbureau meer accent gaan leggen op procesmanagement in plaats van de uitvoering zelf. Ook zullen netwerkbijeenkomsten worden verkozen boven geïnstitutionaliseerde overlegorganen.
© Beautiful Minds, Amsterdam, 2007
ROUTEONTWERP RIJKSWEGEN
Infomodule tankstation De Forten 10
Het Projectbureau nam het afgelopen jaar het initiatief tot het laten plaatsen van ‘bruine borden’ door Rijkswaterstaat langs de rijkswegen. De eerste officiële bruine borden zijn op 20 september 2006 geplaatst langs de A2 en onthuld door minister Peijs van Verkeer en Waterstaat tijdens de ingebruikneming van de nieuwe waterkering in de Diefdijk. De internationale aanduiding draagt bij aan een duidelijker herkenbaarheid van het Waterlinielandschap op internationaal niveau. De primeur van deze aanduiding zal navolging vinden bij de overige Nationale Landschappen. In het Waterliniegebied zullen waarschijnlijk bij de A12 en A27 nog enkele borden worden geplaatst. Ook is er gewerkt aan de mogelijkheid om van de parkeerplaats bij het tankstation De Slagmaat aan de A12 een langzaam-verkeersverbinding met Fort Vechten te ontwikkelen. Dit in combinatie met een infomodule met actuele informatie over de omgeving. Het tankstation heeft een nieuwe naam gekregen: De Forten.
V.l.n.r.: Peter Ros, Titia Blom, Annemiek Tromp, Susanne Berkers, Karl Blokland, Tina Lopulalan, Paul Berends, Rienke Groot, Rob Zakee en Arnold van Vuuren JaarLIJN 2006
11
europa
Voorbereidingen voor nieuwe subsidieronde in volle gang
De Waterlinie in Europa H
et jaar 2006 was het laatste jaar van de Europese subsidieperiode 2000-2006. Forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie die in deze periode gebruik hebben gemaakt van deze subsidies zijn Fort Werk IV, Fort Uitermeer, Fort Nieuwersluis (ESF), Fort Altena (POP), Fort Vechten (ESF, POP en Leader) en Fort aan de Klop (Interreg IIIb/Crossing the Lines). Al met al een goed resultaat. Ook het Projectbureau heeft in een Europees project geparticipeerd, ASCEND (Interreg IIIc). Dit project had tot doel met Europese partners kennis uit te wisselen over hergebruik van militair erfgoed voor maatschappelijke, toeristische en onderwijsdoeleinden. Concrete resultaten zijn een database met internationale vestingwerken, een website, 25 praktijkvoorbeelden en 5 beleidsaanbevelingen voor ‘Brussel’. Op 27 juni 2006 zijn de resultaten van ASCEND gepresenteerd aan leden van het Europees Parlement. Hier werd onder meer opgemerkt dat er vanuit
Fort Carpenedo in Venetië
De Spaanse Vestingstad Cartagena Brussel steun is voor militair erfgoed, maar dat de nationale overheden zich er ook sterk voor moeten maken, en dat in de nieuwe subsidieperiode samenwerking moet worden gezocht met de nieuwe lidstaten.
Uitvoer ingsprogramma Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie wil in de programmaperiode 2007-2013 voor projecten uit het uitvoeringsprogramma opnieuw gebruik maken van deze Europese subsidies. In dat kader is een voorbeeldenboek gemaakt van best practices uit de afgelopen subsidieperiode. Ook is een verkenning uitgevoerd van mogelijke partners in Oost-Europa, en is met succes geprobeerd om voor de subsidieprogramma’s die de lidstaat Nederland zelf moet opstellen de inhoud te beïnvloeden. Daarnaast zijn aanvragen ingediend voor een verlenging van de Interreg-projecten ASCEND en Crossing the Lines. De laatste aanvraag is afgewezen, de eerste is inmiddels toegekend. Ten slotte is in het kader van het project Acqua & Forti, waarin een uitwisseling van tekeningen en schilderijen tot stand is gebracht, veelvuldig contact onderhouden met een Italiaanse en Hongaarse partner. Het Projectbureau stelt zich tot doel partijen binnen de uitvoeringsprogramma’s te helpen bij het aanvragen van subsidies. Voor de Liniebrede projecten treedt het Projectbureau in eerste instantie zelf als indiener op.
Jaarlijn 2006 is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oplage 3.000, maart 2007. Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: Muntstraat 7, Utrecht www.hollandsewaterlinie.nl
Redactie: Projectbureau NHW, Titia Blom en Annemiek Tromp,
[email protected] Tekstverzorging: Bert Bukman. Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Calff&Meischke, Amsterdam
