GRAA
P5 N EN DEN N L AA
AN DO N L AA L AS UG
A IKSL AN
01, MALISKAMP: EEN NAAM DIE OM UITLEG VRAAGT
P
02, TEGENPOLEN VAN BETEKENIS: DE 'KLEURENCIRKEL A59' EN HET 'WIEL VAN ROSMALEN'
P
03, EEN ONOPVALLENDE VINGERWIJZING VAN DE 'KLEURENCIRKEL A59'
P
04, H. BERNADETTEKERK: HOE LOURDES IN NOORD-BRABANT VERSCHEEN
P
05, HET KRUIPGAT, WAAR OOIT EEN KLEINE WEG EEN GROTE KRUISTE...
P
06, DE ZOMERBAAN DOOR MALISKAMP: EEN SPOOR UIT EEN VER VERLEDEN
P
07, OP ZOEK NAAR EEN WEL HEEL BIJZONDER KLOKJE
P
08, DE RAADSELACHTIGE VERDWIJNING VAN EEN VERBINDINGSWEG
P
09, DE KLEINE WETERING OP DE PLEK WAAR OUD EN NIEUW MALISKAMP WORDEN GESCHEIDEN
P
10, EEN BESCHUTTE EREPLEK VOOR EEN KLOOSTERORDE
P
11, WAT MAAKT MALISKAMP ZO BIJZONDER?
P
12, GA ZITTEN, KIJK EN GENIET
A IKSL
P
AN
DO
DE LET TER N L AA
TORENSTRAATJE
S JO
AN
N L AA
AN AT PL
EN
LA
AN
P9 P
Op deze plattegrond van Maliskamp staan de locaties aangegeven, waarop een informatiebord staat. Dit project met als titel 'Maliskamp belicht' is gerealiseerd door Ignace Schretlen en Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. Deze plattegrond is vervaardigd door Jeroen de Jong (Gemeente 's-Hertogenbosch; buro Geo-informatie)
AN
TRA AT
A IKSL
SES
N
ME IDOORN LA
LAAN
MP
A RL A
N L AA L AS UG
SKA
VOORMALIGE VERBINDINGSWEG (08)
RG EIK ENBU
MA LI
RN
A EL A HAZ
DO
RA AT
O IDO ME
AAN
L AR
N L AA L AS UG
ES T
AN
AN
PS
N
KA M
L AA EN IEP
IS
C IAL ACA
JO S
7 AN A
PETTERL
P
DE
L
µ PS MALISKAM
MALISKAMPSESTRAAT
P8 P
ESTRAAT
DIJK VEE
L AR
N L AA
AAN
N
N
M AL
GL A
GL A
AN
R NBU EIKE
LA
L AA D EN LIN
RN
L AA EN IEP
ES
O DO
R NBU EIKE
AAT
N
P SE ST R
L AA D EN LIN
T WAMBERG STRAA
KAM
N EN DEN
JEL TAN KAS
P
MA LI S
L AR
N L AA
N
N L AA
AN
OR
AN
GL A
AT TRA TE S
P1 0
LA KEN BEU
R NBU EIKE
AN
N
ET N AD BER
AAT
O ESD
T
N EN DEN
A EN L
AA ENL
P
LIJS
N L AA BES TER LIJS N AA ES L ERB
N L AA L AS UG
R UL IE POP
N BES LAA LIJSTER
AAN
P6 P
DO
LIJSTERBESL
LIND
AAT
ST R P SE
D
N
AAT
AAT
ST R
KAM
A
AT
L AAN EIKEN
S TR ZEF
R TE ST
RIA MA
LI S MA
I LL M
AM EK
AA R GL NBU EIKE
P1 2 P1 1 P
A TR NS PE
AN E NL A BERK
P
P
ET N AD BER
AN E BA
P4
P3
T JO SIN
P1 P
N BAA
GL A
P
F SE
UR ENB EIK
A GR A
P2
S AAF
INFORMATIEBORDEN
P
DEKEN VAN ROESTELLAA N
GR
MALISKAMP BELICHT
AAN F SE B
MALISK AMP: EEN NA AM DIE OM UITLEG VRA AGT De naam Maliskamp kan tot misverstanden leiden. Een kamp was vroeger een woord voor een afgesloten stuk grond dat werd ontgonnen. Het naamdeel Malis verwijst naar de persoon die dit land bewerkte of liet bewerken. De oudst bekende naamsvorm van Maliskamp dateert uit 1584: Meerlenscamp. Deze vorm komt weer terug in de periode 1647-1660. Andere oude vormen zijn onder meer den Merlaerscamp (1630), den Merlerscamp (1640), den Meerlaerscamp (1648), den Marlescamp (1683), Mallescamp (1688), den Maelescamp (1698), de Maliscamp (1773), en vanaf eind 18e eeuw ook meermaals Meliskamp naast (de) Maliskamp. De verklaring dat Maliskamp “het zigeunerkamp van Melis” zou betekenen, is onjuist. In oude documenten, in de volksmond en in de officiële parochieoorkonde uit 1934 is het immers de Maliskamp en niet het Maliskamp! En de naam Melis komt te laat voor (pas vanaf 1794) om als uitgangspunt te kunnen dienen voor de verklaring van het eerste naamdeel. Het eerste deel van Maliskamp verwijst naar een familienaam, waarschijnlijk Van Dit is informatiebord 1 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en Me(e)rlen. Van een Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp tak van het Brabantse en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. geslacht Van Me(e)rlen
komen in de 16e eeuw de wisselvormen Van Merler en Van Meirlair voor. Deze vormen zien we terug in de oude naamsvormen van Maliskamp. Het tweede deel van de naam, kamp, betekent een stuk land dat voor exploitatie werd genomen uit de gemeenschappelijke woeste (heide)gronden, dikwijls ‘gemeijnt’ genoemd. Deze ‘gemene’ gronden bestonden uit droge heide, moeras en wild grasland. Het te ontginnen perceel werd gekocht van of verpacht door het dorpsbestuur. Dit stuk grond werd door heggen en houtwallen omgeven om het privé-karakter van het verkregen land aan te geven en om zand verstuivingen tegen te houden. De plaatsnaam Maliskamp verwijst dus naar een omwald stuk grond dat is ontgonnen uit de woeste heide en waarvan een zekere Van Me(e)rlen/Van Me(e)rlaer de ontginner-eigenaar of pachter was. (W)
Kaartfragment (1644-1645) uit de wereldatlas ‘Theatrum Orbis Terrarum, sive Atlas Novus in quo Tabulae et Descriptiones Omnium Regionum’ van Willem Jansz Blaeu (1571-1638) en Joan Blaeu (1597/98-1673), voor dit project gescand uit het origineel door John van Geffen (Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum).
1
TEGENPOLEN VAN BETEKENIS: DE ‘KLEURENCIRKEL A59’ EN HET ‘WIEL VAN ROSMALEN’ Het zwarte ‘Wiel van Rosmalen’, dat door Armando is gemaakt, leidt ons naar het verleden. Rond en onder ‘Kleurencirkel A59’ bruist juist het leven van nu. Bij deze kunstwerken gaat het ook om het contrast tussen stilstand en beweging. Het imposante zwarte ‘Wiel van Rosmalen’ (1992) en de ‘Kleurencirkel A59’ (2013) vormen tegenpolen van elkaar. Het bronzen kunstwerk van Armando toont de sporen van een pijnlijk verleden: herinneringen van de maker aan de Tweede Wereldoorlog. Het gehavende karrenwiel is als het ware op de zandverstuiving tot stilstand gekomen. Lees hierover de woorden van Armando op de sokkel van het beeld. Rond en onder de ‘Kleurencirkel A59’ raast juist het volle leven van nu. Dit kunstwerk van ruim 53 vierkante meter laat zich niet in één blik vangen. Het dwingt de toeschouwer tot beweging: wie de 22 – zowel op elkaar als op de omgeving afgestemde – kleuren op zich wil laten inwerken moet een rondje maken. Vanuit de vier toegangswegen lokt steeds een lichtere kleur wanneer men de rotonde oprijdt. De ogenschijnlijke eenvoud van de ‘Kleurencirkel A59’ Dit is informatiebord 2 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en staat in schril contrast Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp tot het jarenlange en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. voortraject; dit begon
met het voorstel om de rotonde met bloembakken op te fleuren. Voordat dit kunstwerk gerealiseerd kon worden, moesten zes partijen onder leiding van Rijkswaterstaat tot overeenstemming komen. (I)
‘Wiel van Rosmalen’ (1992), gemaakt door Armando, met zijn schaduw op de zandverstuiving. Foto: Ignace Schretlen
Door Ignace Schretlen gemaakte schets van de locatie en de opzet van de ‘Kleurencirkel A59’ met de kleur roze als ijkpunt.
2
EEN ONOPVALLENDE VINGERWIJZING VAN DE ‘KLEURENCIRKEL A59’ De roomse kleuren roze, paars en rood in de ‘Kleurencirkel A59’ zijn gericht naar de H. Bernadettekerk. Ofschoon deze kerk niet meer als zodanig fungeert, wijst de torenspits op zijn beurt nog altijd trots naar de hemel. De ‘Kleurencirkel A59’ bevat een onopvallende vingerwijzing. De kleuren roze, paars en rood richten zich naar de H. Bernadettekerk (1935-2000). In de rooms-katholieke traditie verwijzen deze kleuren naar de periode voor Pasen en in bredere zin naar het lijden. De kerk is weliswaar niet meer als zodanig in gebruik maar nog altijd wijst de torenspits naar boven. De kleurencirkel is ontworpen door Ignace Schretlen en gerealiseerd door de kunstenaars Charles Popelier en Bram Vermeulen. Bij het ontwerp is bewust niet gekozen voor een spraytechniek zoals bij graffiti maar voor twee lagen verf die met kwasten alla prima oftewel nat-in-nat over elkaar zijn aangebracht. De ‘Kleurencirkel A59’ toont zich het mooist vanaf enige afstand en wanneer deze wordt beschenen door fel zonlicht. Het kunstwerk is genoemd naar de Autosnelweg 59 die door de tunnelbak onder de rotonde loopt. Tussen 2003 en 2005 is dit gedeelte tussen ’s-Hertogenbosch en Oss door de bouw Dit is informatiebord 3 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en combinatie Poort Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp van Den Bosch omgeen de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. bouwd en voorzien
van ongelijkvloerse kruisingen. Bij deze ombouw ging het om een unieke samenwerking tussen de overheid en het bedrijfsleven, die heeft geleid tot de eerste publiek-private autosnelweg van Nederland. De oorspronkelijke rijksweg tussen ’s-Hertogenbosch en Grave is vanaf 1815 aangelegd onder koning Willem I der Nederlanden (1772-1843) en was jarenlang een van de weinige bestrate wegen in NoordBrabant. Mogelijk is hierbij voortgeborduurd op een soortgelijk plan in het kader van de ‘Routes impériales’, een vanuit Parijs georiënteerd wegennetwerk uit de tijd van keizer Napoleon Bonaparte (1769-1821). Maar ook voordien was er al een verbindingsweg die nog niet was bestraat en die deel uitmaakte van meerdere ‘banen’ tussen Rosmalen en Nuland. (I)
De 22 genummerde, betonnen panelen hebben elk een eigen kleur gekregen, die met een code wordt aangegeven. Het kleurverloop aan de kant van Maliskamp (van blauw naar rood) is overgenomen in de vormgeving van deze serie informatieborden. Foto: Ignace Schretlen
3
H. BERNADETTEKERK: HOE LOURDES IN NOORD-BRABANT VERSCHEEN De H. Bernadettekerk van Maliskamp was in Nederland de eerste van de kerken die werden genoemd naar de heilige Bernadette aan wie Maria zou zijn verschenen. Dat gebeurde in een grot bij Lourdes. Vroeger stond daarom aan de achterkant van de kerk een replica van deze grot met het beeld van Maria. De H(eilige) Bernadettekerk ligt nu aan de noordkant van Maliskamp. Toen de kerk in 1935 werd ingewijd bevond deze zich meer centraal binnen het gebied van de parochie Maliskamp. De grens hiervan strekte zich in die tijd namelijk noordwaarts uit tot de spoorlijn van ’s-HertogenPentekening van R. Klouwen uit 1949. bosch naar Oss. Veel Maliskampse mensen woonOver deze kunstenaar, die in dezelfde den toen onder armoedige omstandigheden ‘op periode veel kerken in Nederland en met name in de provincie Noord-Brabant de Heide’ aan de andere van de heeft getekend, is helaas niets bekend. huidige autosnelweg (A59). Dit is de eerste kerk in Nederland die werd genoemd naar Bernadette Soubirous (1844-1879) aan wie Maria achttien keer zou zijn verschenen in een grot bij Lourdes. De bouwpastoor van deze kerk, Cornelis Schoenmakers, was in Rome aanwezig Dit is informatiebord 4 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en toen Bernadette op Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp 8 december 1933 heilig en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. werd verklaard door
paus Pius XI (1857-1939). Pastoor Schoenmakers was diep onder de indruk van deze plechtigheid die wereldwijd grote aandacht trok; hij liet zich hierdoor inspireren tot de naam van de kerk. Zoals op meer plaatsen in Nederland en België werd ook hier bij de kerk een replica van de Lourdesgrot gebouwd met het witte beeld van Maria hoog in een nis. Deze grot is vernield. De beelden van Maria en de knielende Bernadette bevinden zich nu in de Laurentiuskerk (Rosmalen). (I)
Het parochiegebied van de H. Bernadettekerk bevond zich oorspronkelijk voor een groot deel ten noorden van de huidige A59. De kaart is afkomstig uit het archief van Martien Veekens. Onder ziet men één van de weinige foto’s met hierop de verdwenen replica van de Lourdesgrot. Let ook op de begroeiing links en rechts van de grot. De foto is afkomstig uit het Rosmalen-archief van Henk de Werd.
4
HET KRUIPGAT, WA AR OOIT EEN KLEINE WEG EEN GROTE KRUISTE... Veel straten in Maliskamp hadden vroeger een andere, meer functionele naam die de oorspronkelijke (oude) bewoners nog steeds kennen. Dit deel van de Eikenburglaan werd vroeger ‘het Kruipgat’ genoemd. Op de plaats van deze oude doorgang kon men tot aan de ombouw tot A59 de voormalige rijksweg oprijden en voor die tijd deze weg nog oversteken. In de eerste helft van de 19de – en in de volksmond ook nog in de 20e eeuw – was Kruipgat de benaming van een (stuk) weg aan de rand van het landgoed Eikenburg. Hiermee werd of de hele huidige Eikenburglaan bedoeld of het laatste stuk van de straat tot aan ‘de Graafsebaan’. In 1827 spreekt men van “de Straat het Kruipgat in het Rot (= buurt) de Maliskamp.” In 1835 werd de voorloper van wat nu de Eikenburglaan is omschreven met “de weg naar het Kruipgat”. In de volksmond heeft men ook nog lang het ‘oud Kruipgat’ gekend. Dit is de huidige Sparren burgstraat-Zuid aan de overkant van de A59. De naam Kruipgat verwijst naar een gat of nauwe opening waar men doorheen kruipt aan het einde van een met dicht struikgewas begroeid zandpad. De kadastrale kaart uit 1832 laat duidelijk Dit is informatiebord 5 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en een versmalling zien Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp aan het einde van en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. het Kruipgat tegen ‘
de Straatweg van ‘s Bosch naar Grave’ aan. Circa 600 meter in oostelijke richting heeft Rijkswaterstaat onder de A59 een faunapassage gemaakt met de naam Kruipgat. Dit ‘nieuwe kruipgat’ is vanuit het Maliskampse bos – ook wel Eikenburgbos genoemd – bereikbaar. (W)
Fragment van een kaart, die in 1931 is vervaardigd door de priester W.W. Westerlaken en die voor dit project ter beschikking is gesteld door het Stadsarchief van de Gemeente ’s-Hertogenbosch (www.stadsarchief.nl). Het ‘Kruipgat’ is met twee haaks op elkaar staande, groene lijntjes gemarkeerd.
5
DE ZOMERBAAN DOOR MALISK AMP: EEN SPOOR UIT EEN VER VERLEDEN Wie goed kijkt, ontdekt aan twee kanten het tracé van de oude zomerbaan van ’s-Hertogenbosch naar het oosten. Een zomerbaan was een zandweg waarvan men alleen tijdens de droge perioden van het jaar gebruik kon maken. Hier staan we bij een punt waar eens een zomerbaan liep. Een zomerbaan of -weg is een binnenweg die alleen maar in droge perioden van het jaar – dus doorgaans in de zomer – bruikbaar was. In de andere seizoenen werd de belangrijke verbindingsweg waaraan een zomerbaan meestal parallel liep door de reizigers gebruikt. Ruim twee eeuwen geleden was die belangrijke weg ‘De Graafse Heerbaan’; deze weg kan vergeleken worden met de huidige A59 die hier vlakbij loopt. Onder Nuland bij het landgoed ‘Heij en Weij’, ten noordoosten van het huidige Autotron, liep de zomerbaan in zuidwestelijke richting door het Nulandse Broek en het Rosmalense Broek ofwel Het Vinkel. Het intussen door begroeiing versmalde pad, komende van de Veedijk naar de plek waar we nu staan, was een voortzetting van de zomerbaan. Hetzelfde geldt voor het smalle, geasfalteerde stukje laan parallel aan de Lijsterbeslaan dat Dit is informatiebord 6 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en vanaf dit punt is te Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp zien. In westelijke en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. richting volgde de
baan nagenoeg het tracé van de huidige Peter de Gorterstraat, vroeger ‘Oude Baan’ geheten. Bij Coudewater kruiste de baan de Berlicumseweg (‘Kloostersteeg’) en ging verder richting Hinthamse Dijk en ‘s-Hertogenbosch. In tegenstelling tot de in 1814 opgehoogde Zoggelse Zomerbaan – die vanaf Heesch tot aan de Veedijk (‘Weg van Berlicum naar Nuland’) liep – en waarvan een en ander is gedocumenteerd, is er van ‘onze’ oude zomerbaan nauwelijks iets bekend. Of de stenen, die men hier en daar nog op het ruige gedeelte van het bospad aantreft, een spoor van de zomerbaan van 1796 zijn, is zeer twijfelachtig; zomerbanen werden immers gewoonlijk als zandwegen omschreven. (W)
Fragment van een kaart van de Topografische Dienst van het Ministerie van Oorlog, waarvoor de gegevens zijn vergaard in 1837 en 1838; de kaart zelf is in 1851 gegraveerd door het Topografisch Bureau. Met groen wordt het beloop van (een deel van) de zomerbaan aangegeven.
6
OP ZOEK NA AR EEN WEL HEEL BIJZONDER KLOKJE Bijzonder is het angelusklokje van de enige overgebleven boerderij van het vroegere landgoed Eikenburg aan de overkant van het water. Het klokje werd op het middaguur geluid om aan te geven dat het tijd was voor een (kort) gebed en werkpauze. Aan de overkant van de Kleine Wetering voor ons zien we een boerderij met hoog aan de gevel een heel bijzonder klokje, een zogenaamd ‘angelusklokje’. De aanwezigheid van zo’n klokje geeft aan dat de boerderij een voornaam huis was: een pachtboerderij. Oorspronkelijk werd het angelusklokje om 12 uur ’s middags geluid als oproep tot het gebed met de naam ‘Angelus (Domini)’ ofwel ‘Engel des Heren’. Het gebruik is in de loop van de tijd veranderd en aangepast. Wanneer het angelusklokje op de pachthoeve om 12 uur drie keer sloeg, legden de arbeiders in het veld hun werkzaamheden neer: het was (heel even) tijd om te bidden om daarna uit te rusten en te eten, wat hier ‘schaften’ werd genoemd. De pachtboerderij, die sinds 1992 geen pacht boerderij meer is, behoorde tot de buitenplaats Eikenburg. Dit landgoed strekte zich vanaf hier (langs de Kleine Wetering) uit tot aan Dit is informatiebord 7 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en de Eikenburglaan Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp (westen), de A59 en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. (noorden) en de
Veedijk (oosten). De oudste naamvermelding van Eikenburg dateert van 11 mei 1787: “het goed genaamt Eijkenburgh geleegen in de Maliscamp”. In 1777/ 1779 wordt het landgoed omschreven als “Eene schoone en welgeleegen hoeve lands met eene heerehuisinge, met plantagien en groote opgaande eijkebomen (…), geleegen onder Rosmalen ter plaatse genaamt Maliskamp.” Hierbij horen naast de hoeve (landbouwerswoning), een koestal, een paardenstal, twee schuren, een brandhuis, een bakoven, een varkenskooi, een duifhuis, een koetshuis, een binnentuin, teel- en weilanden. Enkele kaarsrechte paden van het voormalige landgoed zijn nog altijd herkenbaar in het stratenpatroon ten oosten van de Eikenburglaan. (W)
Drie zeer zeldzame foto’s van de buitenplaats Eikenburg, afkomstig uit het Rosmalen-archief van Henk de Werd. Van de bouwwerken op de foto’s resteert niets meer.
7
DE RA ADSEL ACHTIGE VERDWIJNING VAN EEN VERBINDINGSWEG De verdwenen Sint-Janssteeg, waarvan nog net een spoor in het landschap zichtbaar is, is lang een van de (zand)wegen geweest die de vroegere gemeenten Rosmalen en Berlicum met elkaar verbonden. Tot hoogstwaarschijnlijk eind jaren twintig van de vorige eeuw maakte een houten brug over de Grote Wetering deze verbinding mogelijk. Pal langs de boerderij links liep door de huidige tuin een nu geheel verdwenen zandweg langs het rijtje eikenbomen. Dit was de Maliskampse Sint-Janssteeg die een voortzetting was van Foto: Op deze ongedateerde luchtfoto de Berlicumse Sint-Janssteeg. De tot nu toe uit vermoedelijk de jaren tachtig van oudst bekende vermelding van de steeg onder de vorige eeuw, is nog de verdwenen Sint-Janssteeg te zien; het gaat om Maliskamp dateert van 1792. De naam verwijst het zandpad dat naar de rechter bovenhoek van de foto loopt. Links naar het Sint-Jansveld op de Loofaart waaraan onderaan ontdekt men tussen de de steeg was gelegen. Dit stuk land heette zo, bomen en hun schaduwen een stukje van de Maliskampsestraat waarop omdat daarop waarschijnlijk een cijns, een u zich nu bevindt. De boerderij onder aan op de foto staat links van u aan belasting of erfpacht rustte ten voordele van de rechterkant van de weg. de kathedraal Sint-Jan in Den Bosch. Oorspronkelijk lag er in de Sint-Janssteeg over de Grote Wetering een vonder, een primitief smal houten brugje, waarover vaak werd geklaagd. In 1807 werd een verzoek om de vonder door een brug te vervangen afgewezen. In 1845 Dit is informatiebord 8 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en kwam er een plan om Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp de Grote Wetering te en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. verbreden en de
bruggen te verwijden waaronder “de houten brug in het St Jans Steegje, gelegen boven den inval van de Kleine Wetering [in de Groote Wetering].” Op een ontwerptekening van mei 1926 uit het archief van ‘Waterschap de Aa’ worden de brug over de Grote Wetering en het Sint-Janssteegje c.q. de Sint-Janssteeg aan de Maliskampse zijde niet meer aangegeven. Met het verdwijnen van de brug is ook het gebruik van het steegje als verbindingsweg verdwenen. Het heeft daarna nog als landbouwwegje dienst gedaan. (Heel veel later heeft de aangrenzende bewoner het pad door aankoop bij zijn land getrokken) In een brief van de provincie Noord-Brabant, januari 1927, staat dat zij een deel in de kosten van de verbetering van de Grote en Kleine Wetering zal bijdragen “tot bestrijding van werkloosheid in deze provincie.” In dit kader – de crisis was al voelbaar – moet zeer waarschijnlijk het verdwijnen van de (in slechte staat verkerende?) brug over de Grote Wetering worden gezien, evenals het verdwijnen van de officiële verbindingsweg. (W)
Fragment van Kadasterkaart die is gemaakt in de periode van 1811-1832 en die in bezit is van het Brabants Historisch Informatie Centrum (www.bhic.nl).
DE KLEINE WETERING OP DE PLEK WA AR OUD EN NIEUW MALISK AMP WORDEN GESCHEIDEN Regelmatig stond het gebied tussen Geffen en Coudewater onder water. De Kleine Wetering werd gegraven om dit water af te voeren. Deze waterloop heeft als globale scheiding tussen het oude en nieuwe Maliskamp een bijzondere betekenis. Om de onder Geffen, Nuland en Rosmalen gelegen natte gronden – de zogenaamde ‘broeken’ die regelmatig onder water liepen – te ontwateren, werden sloten, geulen en dergelijke gegraven. De Kleine Wetering is ook met dat doel gegraven maar wanneer is onduidelijk. In 1763 wordt ze kortweg “de Weetering” genoemd maar dit was ook de algemene benaming voor een waterloop. Op Fragment van een kaart van de Topogra een kaart uit 1794 staat vanaf Geffen een enigszins fische Dienst van het Ministerie van Oorlog, kronkelende waterloop getekend op ongeveer waarvoor de gegevens zijn vergaard in 1837 en 1838; de kaart zelf is in 1851 de plaats van de huidige Kleine Wetering. Op de gegraveerd door het Topografisch Bureau. Met groen wordt het beloop van (een deel kadastrale kaart van 1832 wordt het door Het Vinkel van) de Kleine Wetering aangegeven. lopende riviertje al Kleine Wetering genoemd. In 1847 werd de naam ‘Kleine Rosmalensche Wetering’ gebruikt. In 1862 is het ‘Waterschap De Kleine Wetering’ opgericht om de overstromingen van de genoemde gronden aan te pakken door verbetering van de afwatering via de Kleine Wetering. In Dit is informatiebord 9 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en de negentiende eeuw Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp kwam het voor dat de en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. Kleine Wetering en de
Grote Wetering respectievelijk ‘de Vinkel(rivier)’ en ‘de Leibeek’ werden genoemd. De Kleine Wetering ontstond uit een loopje, de Reijtsloot, komende van het meest noordelijke gedeelte van de gemeente Heesch, en uit een andere loop langs de weg de Weerscheut. Ze stroomt vervolgens door Geffen en Nuland, en komt op Rosmalens grondgebied binnen op Het Vinkel (ook wel eens het ‘Gemeentesbroek’ genoemd). Hier stonden in het begin van de vorige eeuw nog eenvoudige watermolentjes op sloten die water op de Kleine Wetering loosden. Voorbij Het Vinkel loopt de Kleine Wetering langs en door het voormalige landgoed Eikenburg om ter hoogte van het Torenstraatje uit te monden in wat vroeger ‘de Verenigde Grote en Kleine Wetering’ (1884) werd genoemd. Volgens waterschap ‘De Kleine Wetering’ was in 1926 de Kleine Wetering tot aan deze samenvloeiing 5150 meter lang. Voor een groot deel vormt de Kleine Wetering de globale scheidslijn tussen nieuw Maliskamp ten noorden van de waterloop en oud Maliskamp ten zuiden daarvan. (W)
Op de luchtfoto uit vermoedelijk de jaren tachtig van de vorige eeuw is met groen het beloop van de Kleine Wetering aangegeven. Hieronder staat een fragment van een kaart uit 1855 die voor dit project ter beschikking is gesteld door het Stadsarchief van de Gemeente ’s-Hertogen bosch (www.stadsarchief.nl). Op deze kaart ziet men de overstroomde gebieden, ontstaan door dijkdoorbraken rondom ’s-Hertogenbosch in maart 1855. De oorzaak van de overstromingen was kruiend ijs in combinatie met overvloedige regenval in de Alpen.
9
EEN BESCHUTTE EREPLEK VOOR EEN KLOOSTERORDE Het Bernadetteklooster oogt niet als een klooster, maar het verleden hiervan is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van Maliskamp: de Zusters van het Heilig Hart aan wie dit klooster toebehoort, verzorgden hier een groot deel van het onderwijs. De centrale ligging van het Bernadetteklooster in Maliskamp staat symbool voor de rol die de Zusters van het Heilig Hart – ook Zusters van Moerdijk genoemd – hier hebben vervuld. In dezelfde periode als de bouw van de H. Bernadette kerk begon ook de bouw van het eerste klooster op deze plek. Dit Bernadetteklooster kwam in 1936 gereed. De Nederlandse congregatie van de Zusters van het Heilig Hart is gesticht in 1886 en maakte zich vooral verdienstelijk in het onderwijs. Dankzij de komst van deze zusters konden meisjes vanaf 1937 in Maliskamp naar school. Pas in 1953 kreeg Maliskamp ook een jongensschool. Ondanks de centrale ligging onderscheidt het Bernadette klooster zich van veel andere kloosters doordat het gebouw nauwelijks opvalt en zeker niet imponeert. Nog sterker: het Bernadetteklooster oogt eigenlijk helemaal niet als een klooster. Dit was een bewuste keuze toen in 1978 met de nieuwDit is informatiebord 10 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en bouw werd begonnen. Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp In deze nieuwbouw en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. werd het voormalige
klooster met de kapel geïntegreerd. Jarenlang ‘verraadde’ het klooster zich door het luiden van een klok. Aan de achterkant van het gebouw is in de muur het beeld van de Heilige Bernadette inge metseld naar wie het klooster is genoemd. (I)
Op deze oude ansichtkaart staat het oorspronkelijke kloostergebouw. Dit is geïntegreerd in de nieuwbouw (waarmee in 1978 werd begonnen) en is aan de achterkant van het klooster nog goed herkenbaar. Links op de foto ziet men het (in de muur) verwerkte beeld van de heilige Bernadette naar wie het klooster is genoemd en dat ook op de kleurenfoto staat. Foto: Ignace Schretlen.
10
WAT MA AKT MALISK AMP ZO BIJZONDER? Maliskamp is een meer dan duizend inwoners tellende gemeenschap met een authentieke kern die nog altijd herkenbaar is. Sinds Maliskamp tot de gemeente ’s-Hertogenbosch behoort, geldt het als een van de groenste buurten van de Brabantse hoofdstad. Bijzonder is hoe men Maliskamp benoemt. Voor de een is Maliskamp een wijk, voor de ander een (kerk)dorp en voor weer een ander een grote buurtschap. Hoe men Maliskamp ook omschrijft, de sporen van het hechte verenigingsleven van deze gemeenschap zijn nog steeds herkenbaar. Het westelijke deel van Maliskamp is vooral na de Tweede Wereldoorlog gebouwd. Het oostelijke deel kwam pas in de jaren zestig van de vorige eeuw tot ontwikkeling. Met name dit oostelijke deel kenmerkt zich door veel groen, relatief grote voortuinen en parkeergelegenheid op het eigen perceel; hierdoor biedt het straatbeeld veel ruimte. Wie Maliskamp binnenrijdt vanaf de A59 wordt direct getroffen door de ‘groene zone’ aan de linkerkant die aansluit op het ‘groene hart’ met onder meer de speeltuin. Dit alles geeft Maliskamp nog altijd een eigen authenticiteit. (W) Dit is informatiebord 11 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en Wim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch.
Beide zwart-wit foto’s zijn gemaakt op de (Maliskampse) Heide die zich ten noorden van de A59 bevond. De bewoners leefden hier in bittere armoede maar er was ook sprake van een grote onderlinge solidariteit. De foto’s zijn afkomstig uit het Rosmalen-archief van Henk de Werd.
Zonsondergang bij Maliskamp aan de kant van de Kleine Wetering. Foto: Ignace Schretlen
11
GA ZITTEN, KIJK EN GENIET Overal in Nederland treft men dit soort banken maar steeds met een ander mozaïek. In tegenstelling tot vrijwel alle andere banken zijn hier in het mozaïek geen patronen herkenbaar. Het mozaïek is gemaakt door bewoners van Maliskamp. Om de verkilling op straat tegen te gaan ontwierp de Tilburgse cabaretière Karin Bruers in 2005 een betonnen bank die met mozaïek bekleed moet worden. Haar doel was om mensen samen te brengen. Deze buitenbank kreeg daarom de naam ‘SocialSofa’ en werd in heel Nederland een groot succes. In ’s-Hertogenbosch werd dit initiatief uitgedragen als het ‘Bossche Benkske’. Voor deze bank maakte Ignace Schretlen een ontwerp dat in 2012 onder leiding van Bert Kampers door bewoners van Maliskamp werd uitgevoerd. In tegenstelling tot vrijwel alle andere ‘SocialSofa’s’ ontbreken hierop bij deze bank figuren en patronen. Met name in de lente en de zomer wordt men op deze plek omringd door een rijke schakering aan groentinten. Het ontwerp voor het mozaïek op deze bank kenmerkt zich eveneens door een dergelijke verscheidenheid in een beperkt aantal kleuren: donkerrood (binnenkant) en Dit is informatiebord 12 uit een reeks van twaalf met als titel ‘Maliskamp belicht’, gerealiseerd door Ignace Schretlen en donkerblauw (buitenWim Veekens onder auspiciën van de Stichting Wijkraad Maliskamp kant) die in elkaar en de Stichting Wijkbelangen Maliskamp. De borden zijn gefinancierd door de Gemeente ’s-Hertogenbosch. overlopen. Deze
Met grote precisie zijn de kleurover gangen berekend en uitgetekend. Het ontwerp gaat uit van twee hoofdkleuren (blauw en rood) die door een tussen kleur worden verbonden. Elke van deze drie kleuren is opgebouwd uit een mélange van circa negen schakeringen.
De vierkante mozaïeksteentjes zijn op verschillende manieren geknipt en onderling vermengd.
kleuren komen overeen met de kleuren aan de Maliskampse kant van de ‘Kleurencirkel A59’. Op de linkervoorpoot aan de zijkant vormen vier kleine zwarte vierkantjes – twee naast en twee boven elkaar – het beeldkenmerk van de ont werper; Bert Kampers heeft elders in het mozaïek een steentje in de vorm van de ‘b’ verstopt. (I)
Aan het grijze voegwerk is – nauwelijks herkenbaar – rood en blauw pigment toegevoegd waardoor het blauwe buitendeel en het rode binnendeel vanaf enige afstand als een vrij egale kleur overkomt. Foto’s: Ignace Schretlen
12
