ADHD
Over pubers, ADHD, medicatie en alcohol En over groeitaal en autonomie Tekst: Arga Paternotte
Hij kiest voor de praktijk en werkt 70-75 uur per week. Staat aan de kant van het kind en hanteert groeitaal. Hij respecteert de autonomie van pubers binnen een welomschreven kader. Hij heeft geen pasklare adviezen voor ouders maar biedt hen een raamwerk waar ze opvoedingsproblemen ‘in kunnen hangen’. Hij geeft veel voorlichting over ADHD op scholen en bij instellingen. Hij is ervan overtuigd dat de overheid niets snapt van ADHD en met de huidige maatregelen betreffende medicatie in de eigen voet zal schieten. Kortom; ik had een boeiend gesprek met kinder- en jeugdpsychiater Michiel Noordzij, die zich graag in metaforen uitdrukt. Het idee voor een interview begon met een vraag van een moeder over haar zoon van 13 met ADHD die Concerta gebruikt. Ze denkt dat hij binnenkort net als zijn broers waarschijnlijk wel eens een biertje wil gaan drinken. Kan haar zoon de medicatie dan beter maar niet innemen? Wat gebeurt er als hij toch gelijktijdig zijn medicijnen gebruikt en een biertje pakt? De behandelaar heeft zoonlief toegesproken met de woorden: “Het mag niet, punt uit”. Maar daar komen ze in de dagelijkse praktijk toch niet veel mee verder, want inmiddels is er geconstateerd dat hij al heimelijke slokjes bier heeft geprobeerd. Hoe denkt kinder- en jeugdpsychiater Michiel Noordzij, bekend als ADHD-deskundige, hierover?
Voorbereid zijn Die noemt het om te beginnen verstandig dat een ouder probeert voorbereid te zijn op de volgende ontwikkelingsfase van zijn kind. Zeker als je te maken hebt met problemen tengevolge van ADHD. “Je kunt wel hopen dat het mooi weer blijft op zee”, zegt hij, “maar het is beter te werken aan goed zeemanschap.” Ook het voorzichtig experimenteren van een jongere schaart hij daaronder. ‘Het mag niet, punt uit’ vindt Noordzij geen oplossing. Ten eerste is het zonneklaar dat pubers toch aan het experimenteren zullen slaan en ten tweede getuigt het van weinig respect voor de zich ontwikkelende autonomie van de puber. En dat vindt Noordzij nou net heel belangrijk. “Je moet ze
20
in gesprekken met een flinke dosis voorlichting prikkelen tot het nemen van de eigen verantwoordelijkheid, maar ouders moeten wel zelf bepalen hoever hun kind die eigen verantwoordelijkheid aankan.”
Oostenwind, kracht nul “Dat kan bij jongeren met ADHD wel eens heel anders liggen dan bij de gemiddelde puber. Ja, ze kunnen zich wel naar hun leeftijd gedragen maar alleen onder de meest optimale condities. ‘Oostenwind nul’ noem ik dat in zeilerstermen. Bij oostenwind nul kan iedereen varen. Met de meest optimale condities kan een puber met ADHD wel ‘leeftijdsadequaat’ gedrag vertonen, maar optimale condities zijn er lang niet altijd. Denk alleen al aan de beperkte mogelijkheden die we met het huidige overheidsbeleid ten aanzien van medicatie bij ADHD hebben.” We komen hier op terug. Eerst wil ik graag weten waarom Michiel Noordzij kinder- en jeugdpsychiater is geworden.
Kind in systeem Dat komt door zijn vader. Die is zenuwarts in ruste en heeft de belangstelling voor de werking van de hersenen op het gedrag van mensen aan hem doorgegeven. Noordzij besloot na zijn artsenopleiding, tropenervaring en basisspecialisatie psychiatrie er nog twee jaartjes opleiding aan vast te knopen om uiteindelijk kinder- en jeugdpsychiater te worden. Het werken met kinderen vindt hij vooral zo boeiend omdat je niet alleen naar complexe symptomen kijkt, maar ook naar ontwikkeling. Verder noemt hij het feit dat hij naast de kinderen ook te maken heeft met de ouders en leerkrachten een aantrekkelijke kant van zijn beroep. Het hele systeem waarin het kind functioneert, heeft zijn belangstelling. Hij besteedt veel tijd aan het coachen van de omstanders van een kind. Het is niet moeilijk voor te stellen dat ouders en kinderen zich in zijn ruime werkkamer snel op hun gemak voelen. Comfortabele inrichting, behaaglijke meubels, veel speelgoed en een open en geïnteresseerde behandelaar die zich, omdat hij vaak het hele gezin in de behandeling betrekt en jarenlang contact met hen heeft, wel eens de huisarts van 300 gezinnen noemt.
Dagelijkse praktijk Hij kiest voor de zelfstandige praktijk. “Het is niets voor mij om in een grote instelling met allerlei bureaucratische regels te werken. Daar kan ik mijn creativiteit niet kwijt. Ik heb ook zo
Balans Magazine juni/juli 2006
Ik zeg altijd dat ouders en leerkrachten de ogen en oren van de dokter zijn
hersenen en wat er bij ADHD anders gaat dan normaal, ‘ontschuldigt’ hij enerzijds de ouders van de opvoedingsproblemen en werkt hij anderzijds aan de bereidheid om met de adviezen aan de slag te gaan.” “Je ziet hun ogen vaak oplichten als ik ‘de neurologische kaart trek’ en het verhaal vertel van de centrale meld- en regelkamer in de hersenen en hoe die bij ADHD op een lager dan normaal vermogen draait. Ik vertel dan dat de centrale meld- en regelkamer drie belangrijke taken heeft; ervoor te zorgen dat iemand ergens aan begint, ermee doorgaat, en weet te stoppen.”
Michiel Noordzij: het is niets voor mij om in een instelling met allerlei bureaucratische regels te werken
mijn bedenkingen over het ‘gecompartimenteerde’ denken wat we in de GGZ zien ontstaan. Speciale afdelingen voor aparte stoornissen. Alsof stoornissen altijd apart voorkomen. We weten toch dat er bij ADHD in 80% sprake is van een combinatie met andere stoornissen.Hoe wil je dat behandelen in afzonderlijke afdelingen?”
“Als die functies minder goed werken heb je het bizarre beeld dat iemand tegelijkertijd traag en druk kan zijn zoals vaak het geval is bij ADHD. Traag omdat het nauwelijks lukt ergens aan te beginnen. Druk omdat niet tijdig geremd kan worden. “Oh als het zo zit”... is dan hun reactie als ik daarna uitleg dat medicijnen de functie van de centrale meld- en regelkamer kunnen verbeteren. Dan ontstaat de bereidheid medicatie te proberen. Bij ADHD dus helaas nog vaak alleen Ritalin, omdat de andere medicijnen niet volledig vergoed worden.”
Instellen medicatie
“Omdat ik veel mis zie gaan in de omgang met ADHD-kinderen besteed ik veel tijd aan het voorlichten van mensen die in de dagelijkse praktijk met deze kinderen werken. Leerkrachten bijvoorbeeld. Ik vind het heel belangrijk dat er vooral in het onderwijs achter de gedragsproblemen gekeken wordt. Gedragsproblemen zijn namelijk maar het topje van een ijsberg. Er kan veelsoortige problematiek onder huizen. Als je alleen naar de gedragsproblemen kijkt en de onderliggende stoornis van het kind verwaarloost, werk je niet aan een oplossing. ‘Dan gaat de veenbrand gewoon door.’
Daarna komt de uitleg over de werking van Ritalin. Voorop staat dat dit bij iedereen verschillend is. Het is maatwerk om bij elk kind de juiste instelling te vinden. Noordzij tekent fraaie bogen op papier die het begineffect, de maximale werking en de afname van de werking in beeld brengen. “Als je elke keer je medicijnen pas inneemt als de voorgaande pil is uitgewerkt, ben je wel elke dag drie keer aan het ‘rebounden’ (extra druk als de medicatie is uitgewerkt). Je moet dus zorgen dat je de tweede dosis geeft voordat de eerste is uitgewerkt. Dat vereist een nauwkeurige observatie van het gedrag van een kind. Ik kan dat niet van achter mijn bureau bepalen, daar heb ik de hulp van ouders en leerkrachten voor nodig. Die zien het functioneren van het kind door de dag heen. Ik zeg altijd dat zij de ogen en oren van de dokter zijn. Ook het gelijktijdige gebruik van medicijnen en alcohol vereist zorgvuldige observatie van jongere en ouders.”
Voorlichting
Individuele verschillen
Dit noemt Michiel Noordzij een heel belangrijk onderdeel van de behandeling. “Want mensen moeten begrijpen wat er allemaal met gedrag te maken heeft om zich in te spannen voor het veranderen van gedrag.” Met de uitleg over de werking van de
“De stelregel is; één is twee. Dat wil zeggen in combinatie met psycho-medicatie (medicijnen die op de hersenen/het gedrag werken) moet er rekening mee gehouden worden dat het effect van de alcohol dubbel zo sterk kan zijn. Maar ook dat de
Balans Magazine juni/juli 2006
21
(advertenties)
Nieuwezijds
helpt
Martin L. Kutscher
Kinderen in de syndroommix De complete gids voor ouders, docenten en andere professionals ISBN 90 5712 225 1 / 264 pag. / 6 19,95 Leer-, ontwikkelings- en gedragstoornissen of kenmerken ervan komen vaak naast elkaar voor – in zo’n geval is er sprake van syndroommix. Dit boek is een bondige, up-to-date, alles-in-een-gids over dit onderwerp. Van ADHD, leerstoornis, autismespectrumstoornis, angststoornis en obsessief-compulsieve stoornis tot sensorische integratiestoornis, Tourette, depressie, bipolaire stoornis, oppositioneel opstandige gedragsstoornis en centraal-auditieve verwerkingsstoornis. Op toegankelijke wijze komen aan bod: oorzaken, symptomen, wisselwerking met andere afwijkingen, behandelmogelijkheden, omgangsstrategieën, praktijkvoorbeelden en praktische tips. Van onschatbare waarde voor ouders, docenten en andere professionals.
Isabelle Hénault
Asperger-syndroom en seksualiteit
LUZAC LYCEUM
in adolescentie en volwassenheid ISBN 90 5712 210 3 / 254 pag. / 6 24,95 Hoe gaan adolescenten met Aspergersyndroom en hun omgeving om met seksuele gevoelens en seksueel gedrag? Welke hulp komt van pas als zij te ver gaan in het uitdrukken van hun seksualiteit? Hoe gaan zij om met intimiteit en communicatie in seksuele verhoudingen?
VAN BRUGKLAS TOT DIPLOMA Luzac, bekend van zijn versnelde opleiding voor het examen mavo, havo en vwo, biedt nu ook een complete, kleinschalige school voor mavo, havo en vwo. Je kunt in elke klas instappen en huiswerk maak je op school. Ga naar luzac.nl voor meer informatie.
Deze gids biedt praktische informatie en advies over alle aspecten van seksualiteit en Asperger. Aan bod komen: puberteit en seksuele ontwikkeling, beheersen van emoties, stoornissen in de ontwikkeling van geslachtelijke identiteit, relatietherapie, afbakenen van seksuele grenzen, seksuele voorlichting en een programma voor de ontwikkeling van seksuele vaardigheden. Een must voor ouders, leraren, hulpverleners en mensen met Asperger.
Caroline van der Velde
• vwo, havo, vmbo-tl in je eigen tempo
Oudergids autisme
• Instroom vanaf de brugklas vmbo-tl, havo en vwo
een praktische handleiding sociale vaardigheden ISBN 90 5712 184 0 / 144 pag. / 6 16,95
• Speciale aandacht voor leerstijlen en ‘leren leren’ • Intensieve begeleiding in kleine groepen • Deskundige begeleiding bij omgaan met studiedrempels
• Leren in een plezierige leeromgeving • Persoonlijk en kleinschalig • Aandacht voor persoonlijke ontwikkeling en studiedoelen
Voor informatie en de brochure
070 350 84 55
Vestigingen van het Luzac Lyceum: Amsterdam 020 428 65 60 Den Haag 070 331 82 91 Eindhoven 040 246 59 78
ISO 9001 GECERTIFICEERD
Haarlem Hilversum Rotterdam Zwolle
023 035 010 038
‘Veel programma’s die op scholen gebruikt worden bij het aanleren van sociale vaardigheden komen hier aan de orde en wel op zo’n wijze dat je er als ouder direct thuis mee aan de slag kunt [...] een makkelijk toegankelijk boek dat ouders snel antwoord kan geven op een aantal vragen waarmee ze zitten als bij hun kind de diagnose “autisme” is gesteld [...] ook geschikt voor professionals, waaronder leerkrachten en ambulant begeleiders om tal van praktische ideeën te krijgen’ – Balans Belang
531 01 63 642 33 32 436 99 67 422 00 18
Ook docenten surfen naar www.luzac.nl
www.nieuwezijds.nl
in de boekhandel
Noordzij: ADHD is als een trechter met een nauwe tuit. Het zand gaat wat traag door de tuit en als je rustig schenkt komt alles erdoorheen. Maar als je er druk op zet, raakt de trechter verstopt. bijwerkingen van de medicijnen heviger kunnen zijn. Slikt een jongere Ritalin, dan kan ervoor gekozen worden tijdens de uitgaansavond de medicatie niet te nemen. Ook met Concerta kan dat, omdat de werking daarvan niet langer dan 10 uur aanhoudt. Beide medicijnen hebben de werkzame stof methylfenidaat. Met Strattera en antidepressiva als Prozac ligt dat anders. Dat blijft langere tijd in het lichaam werkzaam. Maar, zoals gezegd, het ligt voor iedereen verschillend. Sommige jongeren worden kotsmisselijk van de combinatie methylfenidaat en alcohol. Anderen kunnen zich door de Ritalin juist beter inhouden tijdens een avondje stappen. Ik heb eens een jongvolwassene met ADHD gehad die zonder Ritalin soms wel 21 biertjes op een uitgaansavond dronk en dan vervelend werd. Met de Ritalin bleef het bij 7 biertjes en hield
hij zich goed. Wat is dan wijsheid? Ik kan niet tegen een jongere zeggen: ‘je mag niet’, want dat moet hij met z’n ouders uitzoeken. Bovendien zal hij me dan zeker niet meer vertellen wat hij doet. Maar ik kan wel de individuele gevolgen van zijn keuze goed met hem doorspreken. Niet dat ik alcoholgebruik wil propageren, maar dit is een voorbeeld van het gebruik maken van de behoefte aan autonomie bij de jongere bij het maken van afspraken.”
Gecontroleerd experimenteren Ik adviseer ouders en jongeren er voorzichtig in huiselijke kring mee te experimenteren. Geef hem met veertien een klein biertje bij de nasi en een jaartje later bij het samen naar voetbal kijken een flesje, als hij daar om vraagt. Kijk samen hoe hij reageert en bespreek dat. Geef hem vooral ook een stuk eigen verantwoordelijkheid zo lang hij dat aankan. Het versterkt z’n gevoel van
Hoogervorst: Geen volledige vergoeding voor noodzakelijke medicatie bij ADHD Geen keuze in medicatie voor kinderen en jongeren met ADHD. Ouders krijgen alleen volledige vergoeding van een medicijnen dat bij driekwart van de patiëntjes werkt maar nauwelijks optimaal is in te zetten omdat het meerdere keren per dag op goed getimede momenten moet worden ingenomen. Kom daar eens om op school, buiten school en in de drukte van het gezinsleven. We hebben het er jarenlang mee gedaan omdat er niets anders was. Maar we weten nu beter, sinds in maart 2003 de eerste nieuwe medicijnen in Nederland beschikbaar kwamen, die in de Verenigde Staten en veel andere Europese landen al eerder op de markt waren. Sinds die tijd beijveren Balans en Impuls zich – net als vele anderen waaronder een groot aantal deskundigen – voor de vergoe-
Balans Magazine juni/juli 2006
ding van deze nieuwe medicatie die een grote winst bleek te hebben wat betreft effectiviteit. Concerta bleek vele voordelen te hebben door het feit dat het maar één keer op een dag ingenomen hoeft te worden en daardoor een veel gelijkmatigere werking heeft dan Ritalin. Bovendien natuurlijk het belangrijke punt dat er dan niet meer op school, op clubs en bij vriendjes een pil ingenomen moet worden. Strattera bleek goede diensten te kunnen bewijzen bij de kinderen met ADHD die niet reageren op Ritalin en Concerta. We hebben daar regelmatig over gepubliceerd. Ouders vertelden ons over de grote veranderingen in het gezin als er eindelijk een effectief middel voor het kind werd gevonden. Uithuisplaatsing en speciaal onderwijs konden er mee voorkomen worden.
Maar dat is kennelijk voor de overheid en de CFH, (instantie die de Minister in deze informeert) ‘niet klinisch relevant’. Zij rapporteert dat: “Op grond van de samenstelling, het indicatiegebied, de vergelijkbare werkzaamheid en het bijwerkingenprofiel geconcludeerd kan worden dat er geen klinisch relevante verschillen zijn met het kortwerkende methylfenidaat.” En dus is er geen reden om de duurdere medicatie te vergoeden. En dus zitten onze kinderen en ouders met de gebakken peren omdat er in dit land alleen maar naar de regels gekeken wordt en niet naar het echte leven. Dat is kennelijk veel minder belangrijk!
23
autonomie. Natuurlijk kan hij Ritalin of Concerta laten staan bij het uitgaan, maar bespreek wat dat doet met z’n gedrag. Kun je dan een leuke avond hebben? Brengt de impulsiviteit je dan niet in de problemen? Red je het dan om je aan de afgesproken regels voor de thuiskomst te houden? En wat is belangrijker, een leuke avond of een bepaald aantal biertjes? Net zoals in de behandeling gezocht moet worden naar een goede instelling van de medicatie voor elke individuele persoon, moet ook met alcohol bekeken worden wat de reacties van het lichaam bij iemand zijn. Dat is zoals al eerder gezegd, voor iedereen verschillend en valt niet te voorspellen want naast de invloed van alcohol speelt ook de ADHD zelf mee.”
Werken met ouders Ik noem hierboven leeftijden maar dat is natuurlijk aan elke ouder zelf ter beoordeling. Iedereen heeft z’n eigen normen. Als de regels maar helder en duidelijk zijn en er toezicht is op de naleving. Ouders moeten zorgen zelf aan de regieknoppen te blijven zitten. Ik merk bij ouders van pubers soms wel eens een soort ‘opvoedingsallergie’. Ze zijn vaak zo aan het eind van hun latijn dat ze de regie kwijt zijn en alleen maar ‘heen en weer wip wappen’ tussen te strenge en te soepele regels.Begrijpelijk maar niet handig. Je moet met deze jongeren gewoon heel consequent zijn maar ze wel ruimte bieden om eigen verantwoordelijkheid te ontwikkelen.
Eigen methode In de loop der jaren heb ik vanuit allerlei theorieën een eigen aanpak ontwikkeld bij de begeleiding van ouders met kinderen met ADHD. Het is een combinatie van adviezen om ongewenst gedrag bij kinderen af te leren en gewenst gedrag aan te leren. Geen recept maar een soort frame waar ze zelf allerlei ‘situaties in kunnen hangen’. Sommigen zeggen wel eens dat het op een soort hondentraining lijkt. Dat klopt wel een beetje. Je leert gedrag aan of af door een “’koekje” of een denkbeeldig tikje op 24
de neus. Als we eerst ongewenst gedrag willen afleren maken we een plan waarbij de ouder als een soort scheidsrechter gele en rode kaarten uitdeelt. Ik heb eens met een moeder van drie jonge kinderen een plan gemaakt om twee van haar kinderen het gillen aan tafel af te leren. In het begin moesten beide kinderen wel tien keer per maaltijd van tafel gestuurd worden. Na een week was dat nog drie keer. En weer een week later konden ze blijven zitten en informeerden zij bij elkaar of ze al een gele kaart hadden.
Groeitaal Als ik zelf met kinderen en jongeren werk gebruik ik vooral ‘groeitaal’. Dit is taal waarmee je positieve verwachtingen en vertrouwen uitspreekt. Zoals: “Ik zag dat je al heel snel door had dat Piet je aan het uitdagen was.....” of “Jij bent natuurlijk veel te groot om.....” of “Het is nog moeilijk voor je om..... maar ik weet dat je met een beetje .......” etcetera. Dat heeft een heel andere lading dan: ‘Je gilde alweer’ of ‘Jij gilt ook altijd’ of ‘Heb je nou gehoord wat ik zei’, enzovoort. En vooral geen moedeloos makende ‘waarom’ vragen zoals ‘Waarom heb je nou weer niet geluisterd?’ Wat moeten ze daar nou op antwoorden? Vaak noem ik het werkbesprekingen als ik met ze praat over hun gedrag bij conflicten. Als ze dan met allerlei excuses komen dat ze er niets aan kunnen doen geef ik ze soms gewoon gelijk, om daarna direct de ontstane lus op te halen. “Natuurlijk lukte dat nog niet, je was er nog niet aan toe maar daar gaan we wat aan doen. We gaan het beter regelen. Ik ga je daarbij helpen. En wel zo.” Ik sta dus naast het kind of de jongere maar neem wel de regie in handen en geef ze geen kans een uitweg te zoeken.
Pubers Met pubers moet je vaak eerst door een fase van een afwerende houding heen. Dan zie je ze binnen komen met een uitdrukking: “die Noordzij bekijkt het maar, ik houd m’n bek”. Dan ga ik niet op de inhoud zitten maar probeer het proces op gang te brengen. Balans Magazine juni/juli 2006
“Ben je door je ouders gestuurd?” Of “Had je niets beters te doen dan hier te komen?” Ik geef ze ook vaak iets van hun gedrag terug. Had hier eens een 17-jarige die half liggend met lijzige stem zei: “Ja ik vind het ook wel klote dat ik die neger van z’n brommer sloeg maar dan moet ie daar maar niet rijden.” Grote verbazing dat ik ook meteen onderuit schoof en antwoordde: “Ja en ook klote dat je bij een volgende keer geheid in de bak komt”.
Hoogervorsts NEE Ik kan nog uren geboeid naar deze praktijkverhalen luisteren maar er komt een eind aan de tijd en de beschikbare pagina’s. We willen toch ook nog even onze afschuw over de beslissing van de minister delen die blijft weigeren Concerta en Strattera volledig te vergoeden. “Ze hebben geen benul en geen interesse” zegt Michiel verontwaardigd. Ze zouden eens een dagje moeten meelopen in mijn praktijk. Ik zie de prognose van kinderen verbeteren als ze langer dan een paar uur beschermd kunnen worden tegen de negatieve gevolgen van hun ADHD. Ritalin is een goed middel, maar niet te doen voor kinderen en jongeren in schoolse situaties. Ik ben ervan overtuigd dat deze beslissing veel negatieve gevolgen zal hebben voor het onderwijs. Krijgen we weer verhalen over kinderen die niet te handhaven zijn terwijl er voor deze groep nu juist wel een goede oplossing bestaat. En voor de ouders die in de bijstand zitten en een kind hebben met forse problematiek die niet reageert op Ritalin. Wat zou ik ze graag Concerta of Strattera willen aanraden. We weten dat we de therapietrouw van soms moeilijk te motiveren kinderen en jongeren kunnen verhogen. En daarmee verlagen we het forse gezondheidsrisico van deze aandoening die bij 3-5 % van de kinderen voorkomt. Waarom zien we dat niet in dit land? Ik zie hoe de minister het advies van de CFH (Commissie Farmaceutische Hulp) volgt om de langwerkende medicatie niet te vergoeden. Formeel zal het wel allemaal juist zijn, maar zowel medisch als economisch bezien zijn het beslissingen die absoluut geen recht doen aan de situatie in de praktijk. Ik denk dat de minister door deze formalistische opstelling in eigen voet schiet en uiteindelijk veel duurder gaat uitkomen.” Ik zucht mee en denk aan al die pogingen die we hebben gedaan om het de dames en heren beleidsmakers duidelijk te maken. Het is kennelijk niet overgekomen. Met een ‘maar we laten het er niet bij zitten’ ronden we het gesprek af. Nog even een paar foto’s maken. “Kijk”, zegt Michiel, mij wijzend naar een aantal kunstig in elkaar gelaste objecten, “dat heeft zo’n knul voor me gemaakt met wie het helemaal fout dreigde te lopen en nu presteert hij dit. Daar kan ik zo van genieten. Daarom trekt de dagelijkse praktijk mij ook zo.” Opm: Helaas is de praktijk van Michiel Noordzij momenteel vol. Hij kan geen nieuwe kinderen aannemen. Balans Magazine juni/juli 2006
Pubers Ontwikkeling en problemen Willem Heuves Van Gorcum | 2006 | ISBN 90 232 4164 9 | 104 pagina’s | €15,00
Pubers hebben het niet makkelijk. Ze zitten in een levensfase tussen de kindertijd en volwassenheid die veel onzekerheden met zich mee brengt. “Elke stap vooruit in de ontwikkeling betekent ook dat het kind iets achterlaat in de kinderwereld”, schrijft de auteur van dit boek begripvol. Hij stelt zich met deze uitgave op als een advocaat van de puber omdat die doorgaans slecht begrepen wordt door de omgeving. “Niet gemakkelijk om mee om te gaan, onmogelijk om mee te praten”, denkt de gemiddelde volwassene. Heuves legt uit waarom dat zo is. Onder andere omdat pubers nog in ontwikkeling zijn en nog niet beschikken over het cognitieve gereedschap om jezelf op een gevoelsmatige wijze te evalueren. Een puber kan dus nog niet zeggen of denken: “Ik merk dat ik me al dagen vervelend voel, ik moet eens met iemand praten.” In korte, zeer informatieve hoofdstukken wordt uitleg gegeven over de psycho-seksuele en cognitieve ontwikkeling en de ontwikkeling van het zelfgevoel van pubers. Ook komen onderwerpen als roken, alcohol, drugs, dreiging van suïcide en automutilatie aan de orde. Met tal van cijfers en opmerkingen ondersteunt hij ook de ouders bij hun zorgen over deze levensfase van hun kind. Relativeert bijvoorbeeld dat ze allemaal ernstige problemen zullen ontwikkelen als ze niet in alles door hun ouders begrepen worden. Pubers hebben volgens de auteur juist onvolmaakte ouders nodig om zich los te maken en ooit een reden te hebben om het huis uit te gaan. Willem Heuves is als universitair docent klinische psychologie verbonden aan de Universiteit Leiden. Hij is tevens zelfstandig gevestigd als psycholoog-psychotherapeut en psychoanalyticus. Hij heeft een uitermate informatief, invoelend maar ook helder en nuchter boek AP. geschreven. 25
