OUTLOOK GRONDSTOFFEN MONDIALE SCHAARSTE TE LIJF SPECIAL REDUCE REPLACE RECYCLE. STRATEGIE Nooit meer afhankelijk van schaarse bronnen 21

SPECIAL

OUTLOOK GRONDSTOFFEN MONDIALE SCHAARSTE TE LIJF

CE REDUACE REPL CLE RECY

INTERVIEW

RESEARCH

STRATEGIE

ESSAY

›06

›14

›21

›34

Mijnbouwer Vale Eerlijk delen is tussen twee vuren: uitdaging voor José C. Martins de mensheid

Nooit meer afhankelijk van schaarse bronnen

Thomas Rau verruilt bezit voor prestatie

DEZE SPECIALE UITGAVE IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

OLdi-29051211001.indd 1

16-05-12 17:15

In de reeks De Nieuwe Wereld richten we het vizier op de toekomst. In een snel veranderende en complexe wereld nemen we nieuwe uitdagingen onder de loep. We behandelen in deze serie de volgende sectoren en thema’s:

Ontwikkelingen in de zorgsector FD Outlook Special verschijnt op dinsdag 6 maart 2012 BNR live debat op dinsdag 13 maart 2012

De toekomst van de bankensector FD Outlook Special verschijnt op dinsdag 17 april 2012 BNR live debat op donderdag 26 april 2012

Schaarste van grondstoffen fd.nl/denieuwewereld

OLdi-29051211002.indd 2

FD Outlook Special verschijnt op woensdag 30 mei 2012 BNR live debat op dinsdag 5 juni 2012

16-05-12 14:34

GRONDSTOFFEN MONDIALE SCHAARSTE TE LIJF

CE REDUACE REPL CLE RECY

STRATEGIE

ESSAY

Mijnbouwer Vale Eerlijk delen is tussen twee vuren: uitdaging voor José C. Martins de mensheid

Nooit meer afhankelijk van schaarse bronnen

Thomas Rau verruilt bezit voor prestatie

›06

›21

›34

INTERVIEW

RESEARCH

›14

DEZE SPECIALE UITGAVE IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

Redactie Jan Fred van Wijnen (chef), Peer Bataille (eindredactie), Féri Roseboom (correctie) Vorm & beeld Mick Peet (art director), Karin Goedhart, Wietske Rodenhuis (vormgeving), Remi Jon-Ming (infographics), Hans Spoelman (productie) Aan dit nummer werkten mee Ton Bastein, Riske Betten (denktank), Kornelis Blok, Jeroen Bos, Ewald Breunesse, Henk Engelenburg, Jan Willem van Gelder, Pim Kakebeeke, Michel Rademaker, Thomas Rau, Arnold Tukker, Monica Verhoek Fotografie Ricardo Funari, Friso Keuris, Binh Tran, Corbis, Getty Images, Hollandse Hoogte Uitgever Eugenie van Wiechen Lithografie Colorset, Amsterdam Druk Dijkman, Amsterdam Reacties op artikelen [email protected] FD Outlook is een uitgave van FD Mediagroep. In het kader van de dienstverlening worden gegevens vastgelegd van abonnees. FD Mediagroep gebruikt deze gegevens voor het kunnen uitvoeren van de (abonnee) overeenkomst, om te voldoen aan informatieverzoeken en om u op de hoogte te houden van voor u relevante (nieuwe) producten, diensten, evenementen en overige activiteiten van de FD Mediagroep en haar bedrijfsonderdelen, en van producten en diensten van zorgvuldig geselecteerde partners. Wanneer u geen prijs stelt op deze informatie, dan kunt u dit kenbaar maken door een brief te sturen naar: FD Mediagroep o.v.v. Klantenservice, Postbus 216, 1000 AE Amsterdam, of via e-mail: [email protected] of bel: 0800-6666667. Zie voor meer informatie over het privacystatement: http://www.fd.nl/4592086/Privacystatement

© HET FINANCIEELE DAGBLAD

LEREN LEVEN MET SCHAARSTE › BEVOLKING EN WELVAART IN GROTE DELEN VAN DE WERELD GROEIEN SNEL

VOORWOORD

SPECIAL

OUTLOOK

› NEDERLANDS CONSUMPTIEPEIL IS NIET HAALBAAR VOOR DE HELE WERELD › DIT ZOU 3,5 KEER DE BESCHIKBARE HULPBRONNEN OP AARDE VERGEN › ZONDER DUURZAME STRATEGIEËN STAAT IEDEREEN MET LEGE HANDEN › OPLOSSINGEN VARIËREN VAN BESPARING EN HERGEBRUIK TOT ALTERNATIEVEN Soms is het genoeg om een andere bril op te zetten. Als we een wasmachine of een iPad willen hebben, dan willen wie die ook echt bezitten. Zo kopen we wereldwijd miljoenen wasmachines en iPads, en gooien er ook weer miljoenen weg. Ook al zitten ze vol met kostbare grondstoffen. De Amsterdamse architect Thomas Rau stelde zichzelf de simpele vraag, waarom hij zo'n wasmachine eigenlijk wil bezitten. Het enige wat je nodig hebt, is immers dat de was wordt gedaan. Zijn idee: neem afscheid van het bezit. Betaal voor de wasuren, niet voor het apparaat. Als de machine versleten is, mag de fabrikant de

grondstoffen eruithalen en opnieuw gebruiken. Zo'n productiesysteem werkt bij vrijwel elk apparaat en zelfs bij gebouwen, zoals Rau uitlegt in zijn essay op pagina 34. Deze speciale editie van FD Outlook gaat over strategieën om met grondstoffenschaarste om te gaan – de onvermijdelijke schaarste die burgers en bedrijven afhankelijk maakt van monopolisten. Schaarste dwingt om nu in actie te komen. Niet alleen om een ramp te voorkomen, maar ook om kansen te grijpen. Zie de inspirerende voorbeelden van Nederlandse bedrijven op pagina 28. Jan Fred van Wijnen

Verantwoording Deze speciale editie van FD Outlook, een magazine van Het Financieele Dagblad, is mede mogelijk gemaakt door accountants- en adviesorganisatie KPMG. De redactie is onafhankelijk. Zij steunt op een eigen ‘denktank’ van experts op het gebied van grondstoffenschaarste, onder wie Michel Rademakers (The Hague Centre for Strategic Studies), Ewald Breunesse (Shell Nederland), Kornelis Blok (Ecofys) en Louise Vet (Wageningen Universiteit). Op aparte advertentiepagina's licht KPMG de eigen relatie tot het onderwerp toe.

OLdi-29051211003.indd 3

SPECIAL MEI 2012

03 16-05-12 17:21

SCENARIO’S

vechten of eerlijk delen

SPECIAL MEI 2012

Evenwichtige economische groei

Schoksgewijze economische groei

Mondiale markten

Regionale markten

04 OLdi-29051211004.indd 4

16-05-12 11:47

w

Hoe lang de wereld nog vooruit kan met haar schaarse grondstoffen, hangt ervan af of landen hun handelsgrenzen openhouden en of de wereldeconomie evenwichtig blijft groeien. door

EWALD BREUNESSE

1

SCENARIO 1

SCENARIO 2

GRAAIENDE WERELD

SPAARZAME WERELD

2

De mondiale markten voor voedsel, energie en grondstoffen integreren steeds verder, terwijl de wereldeconomie onevenwichtig groeit. Speculatie met schaarse handelsgoederen creëert extra volatiliteit. Omdat piekprijzen zeer tijdelijk van aard zijn, is het lastig om de prijsontwikkeling te voorspellen. Hierdoor is het bijna onmogelijk een gefundeerd economisch besluit te nemen over structurele investeringen in productiecapaciteit of het ontwikkelen van alternatieven. Deze zero sum game kent geen duidelijke winnaars en verliezers. De winst van de een is het verlies van de ander, zowel bij bedrijven, overheden als burgers. Het leidt tot een mondiale herverdeling van welvaart, maar het is niet te zeggen wie op lange termijn wint of verliest.

De mondialisering zet door en de wereldeconomie groeit zonder veel schokken. Daardoor krijgen nieuwe ontwikkelingen een kans. Zoals technologie die het mogelijk maakt de aarde zo veel mogelijk te ontzien. En een besef bij consumenten dat er maar één planeet aarde is die iedereen water, voedsel, energie en grondstoffen moet bieden. Productie- en gebruiksgoederen worden efficiënter gebruikt, en de verspilling van energie, water en voedsel wordt uit de keten gebannen. Hoewel de aanschafprijs van producten hoger kan uitvallen, zijn de totale gebruikskosten lager – en de consument begrijpt dit heel goed. Huur- en leasemarkten floreren door het gedeeld bezit van bijvoorbeeld auto’s, en andere apparatuur die maar af en toe wordt gebruikt.

›› Interview De strategie van mijngigant Vale (pagina 6)

›› Oplossingen Bedrijfjes om op te letten (pagina 28)

3

SCENARIO 3

SCENARIO 4

AUTARKISCHE WERELD

KRINGLOOP WERELD

4

In een wereldeconomie met onvoorspelbare pieken en dalen zoeken veel regio’s hun eigen oplossingen. Voorheen onrendabele winplaatsen van energie en grondstoffen worden ontwikkeld, inclusief urban mining van vuilstortplaatsen. Daarnaast worden bio-based alternatieven ontwikkeld, waarin de biochemie de petrochemie verdringt. Creatief overleven is meer gebaseerd op slimheid dan op technologie. Handel tussen regio’s verandert in fysieke transacties: overschotten en tekorten worden gebarterd. Grondstofrijke landen kopen zo voedsel en geavanceerde technologie. De angst om afhankelijk te zijn van andere regio’s is groot. Autarkie is een uiting van nationale of regionale trots. ‘Rijke’ regio’s isoleren zich van de losers.

Overheden blokkeren evenwichtige beschikbaarheid van voedsel, energie en grondstoffen. Dankzij stabiele economische groei kunnen regio´s met grondstoffenschaarste toch hun cradle-to-cradle-productiemethoden ontwikkelen: producten worden zo ontworpen dat ze aan het eind van hun levensduur volledig hergebruikt kunnen worden. In dichtbevolkte regio’s worden hergebruikketens opgezet. Die vergen veel energie, maar dit is goedkoper dan import van grondstoffen uit andere regio’s. In grondstofrijke regio’s wordt de exploitatie van ‘moeilijke’ wingebieden te duur, zodat energie-intensieve en milieubelastende productie afneemt. De mondiale ecologische voetafdruk wordt kleiner en de consumptie per hoofd van de bevolking in veel OECD-landen daalt.

›› Casestudies Strategie voor nijpend tekort (pagina 21)

›› Essay Thomas Rau’s kringloopindustrie (pagina 34)

Ewald Breunesse werkt bij Shell Nederland. Hij schrijft deze bijdrage op persoonlijke titel.

OLdi-29051211004.indd 5

SPECIAL MEI 2012

05 16-05-12 11:47

INTERVIEW

WERELDMARKT

Schaarste bedreigt vrije markt Wie de grondstof heeft, heeft de macht. Overheden proberen daarom hun greep op de markt te vergroten. José Carlos Martins, directeur strategie van de Braziliaanse mijnbouwer Vale, zou daar liefst korte metten mee maken. door

JEROEN BOS

H SPECIAL MEI 2012

06

fotografie

RICARDO FUNARI

et grootste bedrijf waarvan u nog nooit heeft gehoord. Zo omschreef een Brits tijdschrift afgelopen jaar het Braziliaanse Vale (spreek uit: vaa-lee). Toch is de kans bijzonder groot dat u indirect met het bedrijf in aanraking bent geweest. Vale is ‘s werelds een na grootste mijnbouwer en de grootste producent van ijzererts. De kans is dan ook groot dat de auto waarmee u vanochtend naar het werk bent gereden, is gemaakt met ijzererts van Vale. Om het belang van het bedrijf te benadrukken, staat José Martins erop te worden geportretteerd voor een wereldkaart. ‘Dit is ons werkterrein’, zegt hij, terwijl hij poseert op zijn hoofdkan-

OLdi-29051211006.indd 6

toor in Rio de Janeiro. Zijn trots is begrijpelijk: nog geen tien jaar geleden was Vale vrijwel alleen actief in Brazilië, met een buitenlandse afzetmarkt in Europa. Inmiddels heeft het bedrijf ook mijnen op de andere continenten en verkoopt het grondstoffen wereldwijd. Een blik op de wereldkaart maakt duidelijk waarom het goede tijden zijn voor Vale. ‘China telt 1,3 miljard mensen’, zegt Martins, ‘dat is meer dan alle Oeso-landen samen.’ Vale profiteert volop van de sterke groei in opkomende landen. Vooral de enorme honger naar grondstoffen in China drijft de prijzen van ruwe materialen op (meer dan de helft van de wereldwijde ijzerertsproductie gaat naar China). De combinatie van groeiende vraag en toene-

mende schaarste maakt van Vale een ongekende cashmachine. In 2011 bedroeg de winst $22 miljard. Maar het succesverhaal kent in toenemende mate een keerzijde. Martins merkt dat overheden steeds vaker ingrijpen in de grondstoffensector. Landen die weinig hebben, proberen hun aanvoer zeker te stellen; landen die veel hebben, houden steeds meer binnen de eigen landsgrenzen. Tijdens het gesprek blijkt dat Martins op eieren moet lopen. Hij hekelt de inmenging van politici , maar wil toch niet hardop zeggen dat bedrijven als Vale onder druk worden gezet. Zijn tegenstrevers zijn immers ook zijn belangrijkste klanten. Martins: ‘De vrije markt dreigt het slachtoffer te worden.’

15-05-12 19:53

‘EUROPA HOEFT NIET TE VREZEN VOOR SCHAARSTE, ZOLANG HET DE PRIJS BETAALT DIE DE MARKT DICTEERT’

006-010_INTERVIEW.indd 7

16-05-12 15:13

INTERVIEW

Waarom kijkt u daar zo somber bij?

‘Het is een slechte ontwikkeling, omdat de markt volgens mij het beste mechanisme is om het schaarsteprobleem op te lossen.’ Daar denken veel overheden anders over.

‘Zolang onze industrie zeer winstgevend is en het bezit van natuurlijke hulpbronnen macht betekent, denk ik dat de trend van toenemende overheidsbemoeienis aanhoudt. Dat gebeurt in de vorm van hogere belastingen of directe controle. Maar ook door strengere regelgeving, bijvoorbeeld bij het verstrekken van vergunningen voor mijnbouw. Dat gebeurt overal: in Canada, Australië en ook in Brazilië. De aanwezigheid van de overheid wordt groter, omdat grondstoffen steeds gevoeliger liggen.’ Hoe gaat dat in China? Daar zult u vaak zaken moeten doen met de overheid.

‘In China heb je veel staatsbedrijven. Maar het is een gemengde economie, met staatsbedrijven, lokale private bedrijven en multinationals. Die drie soorten bedrijven doen zaken in een omgeving die centraal wordt gepland, maar tegelijk een dynamische markteconomie is. Ik zie dan ook geen groot verschil in zakendoen met Europese of Chinese staalbedrijven, of ze nu wel of niet in handen van de staat zijn. Het grote verschil is dat Chinezen meer vertrouwen in hun toekomst hebben. Ze zijn agressiever en opportunistischer dan Europeanen. Maar ze groeien ook erg hard.’

CV JOSÉ CARLOS MARTINS 1950 1975 1986 1997 1999 2004 SPECIAL MEI 2012

08

2005 2011

OLdi-29051211006.indd 8

Geboren in Sorocaba, São Paulo Afgestudeerd in economie, Pontifícia Universidade Católica Directeur staalbedrijf Aços Villares Directeur staalafdeling Companhia Siderúrgica Nacional Topman blikjesfabrikant Latasa, later Rexam Beverage Can South America Directeur beleggingen en business development Vale Directeur metalen Vale Directeur strategie, ferrometalen en staal Vale

U profiteert van die enorme groei, maar het maakt u ook erg afhankelijk van China. Is een scenario denkbaar waarin China uw volledige productie opeist, omdat ze die nodig hebben?

‘Nee. We zien de groei in China al vijftien jaar, maar in die periode hebben wij nog nooit een van onze klanten in Europa, Japan of Korea zonder ijzererts laten zitten. De groei van het Chinese marktaandeel gaat niet ten koste van onze traditionele klanten. Maar de hele toename in onze productie gaat wel naar China. De Europese markt groeit al tien jaar niet meer.’ Komt u nog wel eens in Europa?

‘Ik ben momenteel vaker in Azië dan in Europa. Die verandering is de afgelopen tien jaar tot stand gekomen. Vale was een zeer Europees georiënteerd bedrijf. Maar sinds de groei in China is begonnen, gaat onze aandacht veel meer uit naar Azië. Ik denk dat de Chinese groei de allesbepalende trend in de wereld is.’ Wat betekent dat voor Europa? Moet de Europese Unie, net als China, een grondstoffenpolitiek ontwikkelen?

‘Het marktsysteem zal het schaarsteprobleem oplossen. Zolang de Europeanen maar de prijs betalen die de markt dicteert, krijgen zij hun grondstoffen. Tenzij Europa terug wil naar de tijd van het kolonialisme. Maar zo zal het niet gaan. Als de prijs hoog is omdat veel mensen behoefte hebben aan grondstoffen, worden er meer grondstoffen geproduceerd. Tot de bronnen zijn uitgeput uiteraard.’ Wat kan Europa wel doen om te voorkomen dat grondstoffen onbetaalbaar worden?

‘Inzetten op een stabieler Afrika. Ik denk dat Afrika zeer belangrijk is voor het vraagstuk van grondstoffenschaarste. Grote delen van het continent zijn nog niet verkend omdat er geen goede instituties zijn. Zonder duidelijke weten regelgeving zijn mijnbouwers bang om in Afrikaanse landen te investeren. Maar als dat gebeurt, kan Afrika de situatie meer in evenwicht brengen.’ Laat Europa op dit moment zich de kaas niet van het brood eten?

‘Allereerst denk ik dat Europa op dit moment erg bezig is met de huidige problemen: de schuldencrisis. Daardoor

steken ze er minder tijd en moeite in. Voor 2008 merkte ik veel meer bezorgdheid over grondstoffen. Sinds het uitbreken van de crisis zijn niet alleen overheden, maar ook bedrijven vooral druk met hun huidige problemen.’ Europa kijkt niet genoeg vooruit?

‘Ik ben een gelovige. Ik geloof in de markteconomie. Als iedereen de regels van het spel respecteert, voorzie ik geen echt probleem.’ Maar dat gebeurt toch niet? U constateert zelf dat overheidsbemoeienis toeneemt.

‘Het kost tijd voor de markt het schaarsteprobleem oplost, maar mensen willen daar niet op wachten. Zij vragen hun regering om nu in te grijpen. Niet elke overheid kan die druk weerstaan.’ Waardoor neemt die druk nog meer toe, behalve door schaarste?

‘Het komt ook door de crisis. Die lokt overheidsingrepen uit. Niet omdat de overheid dat wil, maar omdat de bevolking dat eist. Als mensen een probleem hebben, roepen ze eerst om hun moeder. Maar hun moeder kan het probleem niet altijd oplossen. Dan kijken we naar God. Maar God is niet altijd beschikbaar. En dan vraag je de overheid om in te grijpen.’ Je neemt dus een risico als je rekent op de vrije markt. Dan is het toch beter als Europa niet afwacht …

‘Maar hierop inspringt?’ Ja, door op twee borden tegelijk te schaken. Proberen de vrije markt te stimuleren, maar bijvoorbeeld ook een gezamenlijk inkoopbeleid opzetten.

‘Dat is waarschijnlijk wel het verstandigste. Uiteindelijk wordt het hemel noch hel, maar iets daar tussenin.’ De groeiende strijd om grondstoffen is niet alleen een uitdaging voor politici, maar ook voor producenten als Vale. Mijnbouwers zijn wereldwijd verwikkeld in een race om zo veel mogelijk grondstofreserves aan hun portfolio toe te voegen. Zij investeren hun enorme winsten in overnames en vergunningen om nieuwe mijnen te mogen openen. Vale haalt meer dan de helft van zijn omzet uit ijzererts, die vooral in thuis-

15-05-12 19:53

‘De groei in China is nog nooit ten koste gegaan van onze klanten in Europa, Japan of Korea.’

land Brazilië wordt gedolven. Andere mijnbouwers hebben hun risico’s meer gespreid, zowel qua producten als geografisch. Om concurrerend te blijven, wil ook Vale groeien en risico’s spreiden. Maar tussen willen en kunnen gaapt een kloof. De groeiambities van de mijnbouwer stuiten regelmatig op weerstand, zowel bij grondstoffenlanden als bij afnemers van ruwe materialen. In Indonesië, waar Vale nikkelerts wint, wil de regering de export van dat soort erts verbieden. Die moet straks in het land zelf worden bewerkt tot nikkel, al heeft Indonesië daarvoor nog niet genoeg raffinaderijen. Aan de vraagkant ondervindt Vale onder meer tegenwerking van China. Peking is ontstemd over het voornemen van Vale om een vloot van honderd reusachtige vrachtschepen aan te schaffen van het type Valemax. Met een dekoppervlak van drie voetbalvelden is dit het grootste type vrachtschip ter wereld. Vale hoopt daarmee de transportkosten van ijzererts naar China te verlagen. Vooralsnog zijn de schepen niet wel-

OLdi-29051211006.indd 9

kom in Chinese havens. Peking vreest concurrentie voor de eigen scheepvaart, maar wil volgens kenners ook voorkomen dat Vale nog machtiger wordt op de markt voor ijzererts. Door het kostenvoordeel van de superschepen zou het bedrijf marktaandeel van andere mijnbouwers kunnen afsnoepen. China is uw belangrijkste klant, maar het is ook een klant die grip wil hebben op de grondstoffensector. Hoe gaat u daarmee om?

‘Niet anders dan wij al die jaren in andere landen hebben gedaan. We zitten daar omdat zij onze erts nodig hebben. En we brengen die daar omdat de prijs goed is. Dat is een marktrelatie. In het geval van ijzererts is het simpel. Je hebt het of je hebt het niet. Met staal kun je nog beslissen om het zelf te produceren of elders te kopen. Dat geldt ook voor auto’s. Maar bij ijzererts ontbreekt die keuze. De Chinezen móéten wel in Australië of in Brazilië kopen. Ze kunnen niet anders.’

‘ONZE MOEDERS EN GOD KUNNEN HET PROBLEEM NIET OPLOSSEN. MENSEN EISEN DAN DAT DE OVERHEID INGRIJPT’

SPECIAL MEI 2012

09 15-05-12 19:53

INTERVIEW

Toch zetten ze u onder druk, bijvoorbeeld door uw superschepen te weren.

3X J.C. MARTINS MARKT ·DeVRIJE markt zal het schaarste-

‘Iedereen probeert in het marktsysteem in te grijpen, zowel China als Europa. Ze willen allemaal tegen de laagste prijs kopen en tegen de hoogste prijs verkopen. Maar tot nu is onze relatie met China gebaseerd op vraag en aanbod.’

probleem uiteindelijk oplossen

AFGELEID ·Europa is meer bezig met schuldencrisis dan met grondstoffen

GELD EN MACHT ·Zolang grondstoffen duur blijven,

Ook de landen waar Vale grondstoffen wint, willen meer meedelen in de opbrengsten.

‘Dat klopt. Je ziet het in Argentinië, Indonesië en Afrika, waar overheden op directe wijze het eigendom van hulpbronnen in handen proberen te krijgen. Andere landen grijpen niet direct in, maar verhogen de belastingen.’ Wat kunt u daar tegen doen?

‘We moeten laten zien dat wij door het produceren van natuurlijke hulpbronnen bijdragen aan de samenleving. Ik denk dat de sector hier meer aan moet doen. Maar uiteindelijk beslist de samenleving. We leven in een democratie en de bevolking heeft het laatste woord.’ Hoe probeert u daar toch grip op te houden?

‘Door de situatie in andere landen beter te begrijpen, bijvoorbeeld door meer lokale werknemers aan te nemen. Cultuurverschillen zijn voor ons een grote uitdaging. In 2004 hadden we alleen maar mijnen in Brazilië. Nu zitten we ook in Canada, Indonesië, Maleisië en tal van andere landen.’ Dat ging niet altijd meteen goed. In Canada werd lang gestaakt toen u een nikkelmijn overnam. Wat heeft u van zulke conflicten geleerd?

proberen overheden in te grijpen

de Industriële Revolutie alles hebben en landen die veel minder hebben. Voor die revolutie leefde iedereen grotendeels op dezelfde wijze; daarna is dat helemaal veranderd. Waarschijnlijk moeten de Verenigde Staten een beetje inleveren, zodat andere mensen hun levensstandaard kunnen verhogen. Maar ik geloof dat we richting een eerlijkere gemeenschap gaan.’ U klinkt niet helemaal overtuigd.

‘De belangrijkste les voor mij is flexibiliteit. Je kunt je bedrijfsmodel niet zo maar invoeren in andere landen, ook al werkt het in eigen land goed. Daarom nemen we meer lokale mensen aan, die we ook een tijdje naar Brazilië halen om ze meer over onze achtergrond en cultuur te leren.’ Al die mensen streven naar meer welvaart, maar daarvoor zijn niet genoeg natuurlijke hulpbronnen. Hoe gaat dat uitpakken?

‘Ik denk dat China maatgevend zal zijn voor het nieuwe consumentengedrag. Zij willen op grote schaal groeien. Maar er is een groot verschil met de groei die de Oeso-landen na de Industriële Revolutie doormaakten. Die hadden volop toegang tot grondstoffen, vaak via hun koloniën. Maar China moet alles kopen, op een krappe markt. Dat zet druk op de economie.’

‘Wie weet, wie weet … Ik ben een optimist.’ U hebt makkelijk praten. Het schaarsteprobleem is grotendeels in het voordeel van Vale.

‘Als de trends in je voordeel zijn, is het makkelijk om optimistisch te zijn. Je bent niet helemaal onbevooroordeeld, maar zo zit het leven in elkaar. Ik denk dat we moeten proberen onze welvaart te blijven vergroten. We moeten de wereld beter in balans brengen, zonder de hegemonieën uit het verleden. Er komen nu meer mensen naar de tafel en dat is niet slecht.’ Met zichtbaar plezier geeft Martins nog even een sneer richting het Westen, waar sommige intellectuelen het einde van de geschiedenis al hadden aangekondigd. Met een daverende lach verzekert hij: ‘Dit is niet het einde van de geschiedenis, maar het begin.’ n

Het vergroot ook de kans op een gewapend conflict.

‘Ik ben een optimist. Deze ontwikkeling komt de wereld op de lange termijn ten goede. De grote verschillen tussen landen zijn onhoudbaar, met landen die na

Jeroen Bos is redacteur van Het Financieele Dagblad

Maritiem monster VALEMAX 362 meter

• De Valemax is ‘s werelds grootste vrachtschip. • Vale wil honderd van deze schepen kopen. • Dit moet de transportkosten drukken. • De schepen gaan varen op China.

SPECIAL MEI 2012

10

OLdi-29051211006.indd 10

EIFFELTOREN 324 meter

• Dit land ziet deze supervloot niet zitten. • Peking vreest te grote marktmacht van Vale. • De schepen zijn daarom niet welkom.

15-05-12 19:53

Tegen de schaarste in groeien Terwijl de wereldbevolking groeit naar 9 miljard burgers wordt steeds duidelijker dat er nieuwe (verdien)modellen nodig zijn om binnen de eindige hoeveelheid grondstoffen en voedsel een welvarende en houdbare maatschappij te creëren. Pessimisten doen dit af als onmogelijk omdat wereldleiders het maar niet eens kunnen worden over het beprijzen van ecologische schade. Optimisten zien in baanbrekende innovaties de oplossing. Beide kampen hebben gelijk: het bedrijfsleven kan met innovaties grote doorbraken realiseren mits men anders leert denken, maar uiteindelijk moet de overheid wel een economisch model creëren dat ons dwingt tot een houdbaar gebruik van grondstoffen. Een voorspelling over hoe ondernemingen over tien jaar verschillen van die van nu.

H

et wordt gaandeweg steeds duidelijker: diverse grondstoffen dreigen serieus schaars te worden en dat legt een bommetje onder de toekomst van menig bedrijf. Toch is dit slechts in enkele bestuurskamers een serieus thema. Bestuurders denken nog dat ze leveringszekerheid kunnen kopen in de toeleveringsketen door bijvoorbeeld termijncontracten en zien in het uitknijpen van die toeleveringsketen een tactiek de prijs- en margedruk in de markt te lijf te gaan. Dat is kortzichtig en doet geen recht aan de machtsverschuiving die plaatsvindt in de keten. Vissers of boeren zijn zich steeds meer bewust dat zij met hun schaarse waar een prima onderhandelingspositie hebben. Vaak hebben ze keuzemogelijkheden: een boer die mais verbouwt kan dit bijvoorbeeld verkopen aan voedselproducenten of aan partijen die er biobrandstof van maken.

006-010_INTERVIEW.indd 11

Als gevolg van deze machtsverschuiving in de keten heeft de sourcing van grondstoffen over tien jaar – en waarschijnlijk sneller – de volle aandacht in alle bestuurskamers. Bestuurders zullen straks voortdurend bezig zijn de afhankelijkheden in hun keten te (laten) monitoren, marktverhoudingen op hun grondstoffenmarkten met grote interesse volgen en analyseren wat hun concurrenten doen. Schaken met grondstoffen wordt dus een van de belangrijkste taken van bestuurders, waarbij de langetermijnwinst wordt gesteld boven kortetermijnresultaten. Eenvoudig is dat zeker niet altijd, al was het maar omdat er altijd disrupties op de loer liggen die marktverhoudingen op zijn kop kunnen zetten. De technologische vooruitgang bij het winnen van schaliegas maakt een massale goedkope winning daarvan bijvoorbeeld mogelijk en zet daarmee mogelijk een rem op de ontwikkeling van de biobased economy.

>>

16-05-12 13:01

Onder druk wordt

alles innovatie

E P

roductie veroorzaakt schade aan de omgeving, omdat er schaarse grondstoffen aan worden onttrokken. Als bedrijven de kosten daarvan moesten betalen zou de zogeheten True Cost zichtbaar worden en dat zou de winst flink onder druk zetten. Volgens KPMG-onderzoek1 gaat het hierbij gemiddeld om 41 cent van elke dollar aan winst. In theorie is het eigenlijk relatief eenvoudig om het schaarsteprobleem op te lossen. Als overheden wereldwijd besluiten om deze zogeheten externaliteiten in rekening te brengen ontstaat er een gezond evenwicht en worden duurzamer productiemethoden gestimuleerd. Maar zo’n wereldwijde uniforme aanpak lijkt niet haalbaar vanwege de complexiteit en de enorme belangentegenstellingen. Landen zijn immers ook elkaars concurrenten en de verleiding is dan ook groot om met wetgeving een race to the bottom te creëren om ondernemingen binnen hun landsgrenzen te lokken met soepele duurzaamheidsnormen. Het bedrijfsleven zal gaandeweg echter steeds meer eigen verantwoordelijkheid nemen. Tien jaar geleden was een onderneming nog een voorloper door verslag te doen van de zoektocht naar een meer duurzame bedrijfsvoering. Over tien jaar wordt een onderneming pas gezien als een voorloper als zij volledig inzicht geeft in haar True Cost, zowel op bedrijfs- als op productniveau. Dat is geen zelfkastijding maar een prikkel tot innovaties en een andere blik op het omgaan met schaarse grond- en hulpstoffen. Het is bovendien een krachtige manier om de afnemer van je producten zich bewust te laten worden van die True Cost. En het leidt tot onderlinge concurrentie om de True Cost zo laag mogelijk te houden.

1

Expect the unexpected, KPMG onderzoek

2

Economist, 21 april 2012, www.economist.com

FDO tl k S h t Vi i t k d f i dd 2 3 006-010_INTERVIEW.indd 12

en van de oplossingen voor schaarste is de inzet van substituten voor grondstoffen, op meerdere niveaus. Het is mooi dat een supermarkt bedreigde vissoorten vervangt door duurzame soorten. Maar dat is nog geen echt fundamentele oplossing voor de schaarste. Nog mooier – en veel moeilijker – wordt het om het eten van sprinkhanen met succes als aantrekkelijk alternatief bij consumenten te introduceren. Een ander type innovatie schuilt in technologische vooruitgang, varierend van efficiënter produceren tot en met wat The Economist beschrijft als de ‘Third industrial revolution’2: de sterke decentralisatie van productie als gevolg van onder meer de opkomst van de 3D-printer die van elke consument ook een producent kan maken en die de productieketen veel efficiënter kan maken. Tot slot kan ook het business-model zelf innoveren. Ondernemingen zullen steeds meer inspelen op de trend dat consumenten en bedrijven niet meer de behoefte hebben om spullen (juridisch) te bezitten, maar deze wel (op elk moment en op elke plaats) te kunnen gebruiken. Voor digitale diensten is dat al heel gebruikelijk (denk aan software as a service, Spotify-muziekabonnementen). Door schaarste zal dat ook voor fysieke producten steeds meer opkomen. Ook dit kan een geweldige impuls opleveren voor de omgang met schaarse grondstoffen. Een mooi voorbeeld is Renttherunway.com: een kledingkast waar je tegen betaling dure designerkleding kunt gebruiken voor een avond en dan weer retourneren. Europa kan hierin het voortouw nemen, daarbij wellicht gedwongen door een een bemoeilijkte toegang tot grondstoffen. China is al meer dan tien jaar actief bezig om (onder meer in Afrika) fors te investeren in grondstoffen en voedsel om daarmee de economische toekomst veilig te stellen. Europa zet daar relatief weinig tegenover maar die ‘achterstand’ kan ook juist dwingen tot creativiteit en innovatie, zeker in de ‘rijke’ Europese maatschappij. Wat zou er immers allemaal mogelijk worden als ondernemingen in Europa zich opstellen als eigenaar van alle afvalstoffen die hun producten opleveren? Dan worden ze geprikkeld tot het sluiten van hun productiecyclus door hun afvalstoffen weer te gebruiken als input voor hun productie. ‘Closing the loop’ wordt nu omarmd door enkele voorlopers, maar zal over tien

16-05-12 13:01

jaar een veel bredere toepassing krijgen in het bedrijfsleven. Het is een innovatie met een geweldige impact – een ultieme vorm van efficiency – maar zal niet in alle sectoren haalbaar zijn, zeker niet binnen nu en tien jaar. Tot die tijd kunnen ondernemingen onder druk van de schaarste inzetten op de andere hiervoor genoemde vormen van innovatie.

Kwartaalcijfers j inruilen voor

langetermijn g j samenwerkingen

D

e bestuurder van de toekomst weet dat succes niet (alleen) afhangt van goede kwartaalcijfers, maar vooral van het vermogen om met de toeleveringsketen samenwerking op lange termijn aan te gaan. Want waarde creëren kun je alleen samen. Voor bijvoorbeeld retailbedrijven is die langetermijnfocus vaak een grote stap. Zij moeten zich inleven in de wijze waarop hun toeleveranciers grote investeringen moeten doen in verwerkingscapaciteit die in tien of meer jaar moeten worden terugverdiend. Samen met deze partners moeten ze het gedeelde belang voor ogen nemen en ook de lokale producenten – boeren – erbij betrekken. De waarde zit dan in het helpen van boeren met het realiseren van productiviteitsstijgingen maar ook andersom: de toeleveringsketen is vaak een belangrijke bron van innovatie. Om die waarde te realiseren is een totaal andere rol van inkoop nodig. Inkoop is niet langer (alleen) gericht op het uitonderhandelen van scherpe voorwaarden, maar heeft een strategische rol door samen met ketenpartners te werken aan een gezamenlijk belang. Bedrijven zullen ook ketenpartners opkopen – ‘backward integration’ – om zo meer vat te krijgen op de grondstoffen. M&A-specialisten zitten in deze ‘nieuwe realiteit’ dan ook veel dichter op hun collega’s van inkoop. En die inkoopfunctie is dan dagelijks bezig met de vraag hoe men strategisch en proactief de mogelijkheden met ketenpartners kan ontwikkelen.

Yvo de Boer Global Advisor Climate Change & Sustainability

“Wat zou er allemaal mogelijk worden als ondernemingen in Europa zich opstellen als eigenaar van alle afvalstoffen die hun producten opleveren? Dan worden ze geprikkeld tot het sluiten van hun productiecyclus door hun afvalstoffen weer te gebruiken als input voor hun productie”

Roger van den Heuvel Partner Head of Operations Strategy Group, Management Consulting

“Schaken met grondstoffen wordt dus een van de belangrijkste taken van bestuurders, waarbij de langetermijnwinst wordt gesteld boven kortetermijnresultaten”

Volg@KPMG_NL en discussieer mee met #denieuwewereld Bekijk de video op kpmg.nl/denieuwewereld

kpmg.nl/denieuwewereld © 2012 KPMG N.V. Alle rechten voorbehouden.

006-010_INTERVIEW.indd 13

15 05 12 14 47 16-05-12 14:43

RESEARCH SPECIAL MEI 2012

14

OMGAAN MET SCHAARSTE De grootste uitdaging voor de komende generaties wordt de eerlijke verdeling van schaarse grondstoffen en energie. De wereldbevolking blijft voorlopig doorgroeien. Nu zijn er al zeven miljard mensen, maar tegen 2050 zijn dit er negen miljard. En als hun welvaart blijft groeien (met name onder de middenklasse in opkomende economieën), neemt de vraag naar goed voedsel en luxeproducten ongekende vormen aan. Dit stuwt de vraag naar toch al schaarse grondstoffen, en daarmee ook de prijs ervan. Bovendien raken bepaalde zeldzame metalen, die nu nog essentieel zijn voor de industrie, simpelweg op. Deze schaarste vraagt om duurzame oplossingen. Die moeten we zoeken in efficiënter gebruik van bestaande grondstoffen, meer besparing en meer hergebruik. Maar we zullen ook duurzame alternatieven moeten vinden.

gieën Stratechaarste s tegen en bruik toffen r e v l nds maa • Mini ng van gro i in ill bruik en versp e g r e h tieket maal • Opti ten produc tieven geslo terna l a e rse rzam • Duu voor schaaen l ia mater

OLdi-29051211014.indd 14

ALS WE ONZE De druk neemt toe Tegen 2050 zal de wereldbevolking zijn verdubbeld ten opzichte van 2008 (4,5 miljoen mensen). De groei vindt nagenoeg geheel plaats in opkomende landen.

De wereldbevolking groeit Van 7 tot 9 miljard mensen.  n Opkomende wereld n Ontwikkelde wereld

Met name in Afrika is sprake van een snelle groei, onder meer door grote gezinnen en een hogere levensverwachting.

Grondstoffen worden duurder Door toenemende consumptie stijgt de vraag naar grondstoffen. Dit drijft de prijzen op. Prijzen in $, sinds 2000



1972

Club van Rome 16-05-12 19:14

E STIJL NIET MATIGEN... 10

Hoe lang gaat het nog mee? Schaarste verschilt sterk per grondstof. Aluminium kan nog twee keer zo lang mee als we zuinig zijn, maar alle indium in de wereld (voor lcd-schermen) is op zijn best nog toereikend voor dertien jaar. n Aantal jaren bij consumptie in huidig tempo n Aantal jaren als consumptie met helft vermindert

5

510

1027

Aluminium (transport, huishoudelijke apparaten) 34

0 1970

46

Zink (galvanisering)

1990201020302050 BRON: VN

Toenemende consumptie In de opkomende economieën heeft met name de snelgroeiende middenklasse steeds meer geld te besteden aan (beter) voedsel en producten.

Uranium (wapens, kernenergie)

Bbp per hoofd van de bevolking in $ x 1000

Tin (blik, soldeer)

25

Rusland 20

Ramingen

Brazilië

15

17

20

59

40

116

Tantalum (mobieltjes, cameralenzen) 9

29

Zilver (juwelen, katalysatoren)

China

10

42

360

Platinum (juwelen, transport)

5 0

19

India 2000

142

345

Phosphorus (kunstmest, diervoeding)

20102017 BRON: IMF

Staal per ton +168% Maïs per bushel +200% Tarwe per bushel +153% Olie (Brent) per vat +360%

$

57

Staal St

Maïs Ta Tarwe

1200

90

Nikkel (batterijen, turbinewieken)

1000

8

42

Lood (pijpleidingen, batterijen) 4

13

Indium (lcd-schermen)

800

36

600

45

Goud (juwelen, tandvulling) 400

38 200

Olie 0 2000

2012

61

Koper (draad, muntgeld, loodgieterij) 40

143

Chromium (verchroming, verf)

BRON: BLOOMBERG

Grenzen aan de groei was het alarmerende boek van de Club van Rome – een internationale denktank van wetenschappers, politici en economen – over de aanstaande schaarste aan alles. Binnen enkele decennia zou de aarde door zijn energie en grondstoffen heen zijn, bij het toenmalige consumptieniveau. Het boek verscheen in 1972. Toen een jaar later de eerste oliecrisis uitbrak, nadat de Arabische olieproducerende landen de oliekraan naar het Westen dichtdraaiden, werd het grote publiek echt wakker. Wereldwijd werden meer dan twaalf miljoen exemplaren verkocht. Een jaar later verscheen de update: Mankind at the Turning Point.

OLdi-29051211014.indd 15

BRON: FD RESEARCH

Aardet raak oor ut d g t ui eperemde g on oei gr

SPECIAL MEI 2012

15 16-05-12 18:21

RESEARCH

OMGAAN MET SCHAARSTE

Bezit en macht

575 liter

water gebruikt de gemiddelde Amerikaan per dag; het hoogste verbruik per persoon ter wereld

645km

3

aan water consumeert India per jaar, de grootste hoeveelheid ter wereld; China volgt met 549 km3 per jaar

70%

van het beschikbare drinkwater wordt gebruikt door de landbouw

1%

of minder van al het water op aarde is geschikt te maken als drinkwater

SPECIAL MEI 2012

16

...EN DE BRONNEN

BRONNEN: UN, FAO EN WBCSD

OLdi-29051211014.indd 16

Veel grondstoffen worden gewonnen in een beperkt aantal landen. Dit zijn doorgaans niet de landen die ze verwerken. China, een belangrijke leverancier van zeldzame aardmetalen, houdt steeds meer achter voor de eigen industrie. Dit kan grote gebruikers, zoals Japan, zwaar treffen.

Haves & have nots Olieverbruik is het grootst in China, Noord-Amerika en West-Europa. De belangrijke exporteurs zijn Rusland en het Midden-Oosten. § Consumptie in mln vaten per dag Productie in mln vaten per dag

13,8

23,4

Noord-Amerika

Grondstoffenhandelaren Specialisatie en schaalgrootte creëren macht. Omzet 2011* in € mrd olie, gas, chemie et cetera Glencore 133,9 Metalen, energie, mineralen en agrarische producten olie en metaal Trafigura 87,4 Vitol

213,7

Cargill

86,0

Koch

79,1

agrarische producten en voedsel energie, mineralen, kunstmest, papier et cetera

Mijnbouwers Bedrijven ontwikkelen zich tot grootmachten. Omzet 2011* in € mrd BHP 51,6 Billiton** Rio Tinto 43,6 43,4 Vale 26,3 Anglo American 24,4 Xstrata

ijzererts en energie aluminium en ijzererts ijzererts en koper ijzererts en koper koper en kolen

* omgerekend met € 1 = $1,39 ** betreft gebroken boekjaar 2010/2011

2004

Club van Rome 16-05-12 19:15

SCHEEF VERDEELD ZIJN... Europa/Eurazië

19,5

17,7

Azië/Pacifi c

25,2 7,8

Zuid- en Midden-Amerika 6,9

6,1

10,1 Afrika

27,2 8,4

MiddenOosten 3,3

§

Concentratie De productie van belangrijke grondstoffen wordt gedomineerd door enkele landen. Jaarlijkse productie

OlieMetaalAluminiumGoud Rusland

mln vaten Overig

10,0

320

282

SaudiArabië

Overig

mln ton

7,5

VS 4,2 4,1 Iran China

China

China

Overig

10,3

248 190

Australië

Brazilië

De denktank rondom de Club van Rome ging onverstoorbaar verder met de ontwikkeling van zijn economische en sociale modellen. Ook toen duidelijk werd dat de aarde veel meer grond- en brandstoffen herbergt dan aanvankelijk gedacht. In 2004 werd de eerste uitvoerige update van het originele rapport uit 1972 gepubliceerd. Daarin werd bevestigd dat de originele modellen in principe klopten, en dat de wereld – in de woorden van olie-expert Matthew Simmons – ‘dertig kostbare jaren had verspild door de boodschap verkeerd te interpreteren.’

OLdi-29051211014.indd 17

mln ton 3,0

12,8 China

223

x 1000 kg

Australië

Zuid198 Afrika

Overig

3,4 Rusland

Canada

ens De gr uift, h c s ver r het maa een blijft ns gre

SPECIAL MEI 2012

17 16-05-12 18:21

RESEARCH

OMGAAN MET SCHAARSTE

...HEBBEN WE NIEU Wat te doen?

3,5x

Elke oplossing die we nu bedenken voor schaarste zal duurzaam moeten zijn. Anders staan we snel weer voor hetzelfde probleem. De mogelijkheden zijn overzichtelijk: minder gebruiken, minder verspillen, efficiënter gebruiken (recycling), en vooral: alternatieven zoeken. De VS gebruiken bijvoorbeeld steeds meer biodiesel (plantaardige olie) als alternatief voor fossiele brandstof.

alle bronnen op aarde zouden nodig zijn om de hele wereld het consumptieniveau van Nederland te bieden

1,5 jaar

heeft de wereld op dit moment nodig om alle voedsel en grondstoffen te produceren die in één jaar worden geconsumeerd, en ook de CO2-uitstoot te absorberen. We teren in op de voorraden

200%

is de toename van de ecologische voetafdruk van de mens sinds eind jaren 60

10,5 ton SPECIAL MEI 2012

18

is de CO2-uitstoot van Nederland per inwoner per jaar; in de VS is dit 17,5 ton en in China 5,3 ton BRONNEN: CDIAC, WNF LIVING PLANET REPORT 2012

OLdi-29051211014.indd 18

2012

Club van Rome 16-05-12 19:16

U WE OPLOSSINGEN NODIG Alternatief Voor enkele grondstoffen worden al alternatieven gebruikt. Ook kan nanotechnologie een extra impuls geven aan de ontwikkeling van nieuwe materialen.

Zuinigheid Tien aspecten van ons dagelijks bestaan die samen driekwart van de potentiële besparingen kunnen opleveren: (in $ mrd, wereldwijd) Efficiënter energiegebruik in gebouwen

696

266 Opbrengst grootschalige landbouw

Nieuw:

Oud:

Biodiesel

Olie/ diesel

Algen

252 Voorkomen van voedselverspilling Methanol

167 Weglekken tegengaan bij waterleidingen 155 138 134 115

Verdere verstedelijking Efficiënter transport Tegengaan bodemverarming

Irrigatietechnieken

Biomassa Energieopwekking

108

Slimmer vrachtverkeer

106

Efficiëntere energiecentrales

Wind-, zonneen hydro-energie

BRON: MCKINSEY

Hergebruik Met recycling bestaat veel ervaring. Vooral in de metaalsector, in het bijzonder met lood, ijzer en aluminium. Ook glas, papier en hout worden steeds vaker gerecycled. De mate varieert per regio: in Europa wordt koper vaker gerecycled dan in Amerika of Azië. Drie manieren om de mate van hergebruik te meten:

1  2   3  

Hennep

Brandnetel

Katoen

End of life recycling efficiency rate Proportie van schroot dat met succes wordt hergebruikt. Van aluminium wordt bijvoorbeeld meer dan 70% van het afval hergebruikt. Recycled content Het aandeel van schroot dat wordt gebruikt bij de metaalproductie. Bij de aluminiumproductie wordt 25-50% aan schroot hergebruikt. Old scrap ratio in recycling fl ow Het aandeel van oud schroot in de totale schrootstroom (oud + nieuw). Bijna 50% van het aluminiumschroot bestaat uit oud schroot.

Bamboe

Suiker

PlasticBioplastic

BRON: METAL BULLETIN

Zolang de wereld niet reageert, blijft de Club van Rome hameren op zijn originele waarschuwing. Begin 2012 verscheen de nieuwste actualisatie. Deze keer met de boodschap dat ‘de menselijke soort’ niet overleeft met de huidige stijl van consumeren. Hoofdonderzoeker Jorgen Randers verwijt politici en bedrijven dat ze niet kijken naar het voortbestaan op lange termijn, en de boodschap negeren dat grondstoffen echt opraken. Volgens het model van 2052: A Global Forecast for the Next Forty Years, telt de wereld over dertig jaar nog steeds drie miljard armen en zal de temperatuur van de aarde twee graden zijn opgelopen.

OLdi-29051211014.indd 19

Aspartaam

BRON: FD RESEARCH

eving Overl de van eid h mens t op staa el het sp

SPECIAL MEI 2012

19 16-05-12 18:22

© 2012 KPMG N.V., alle rechten voorbehouden.

16-05-12 18:22

OLdi-29051211014.indd 20

HET HEFT IN EIGEN HAND

STRATEGIE

SURVIVAL KIT

Veel ondernemingen zijn afhankelijk van slechts één grondstof. Wat doe je als die opraken, te duur worden of te vervuilend zijn? Drie overlevingsstrategieën voor bedrijven die het roer om moeten gooien. Plus: drie portretten van mensen die werken met een grondstof. door

JAN WILLEM VAN GELDER

I

interviews door

n 1972 voorspelde de Club van Rome het einde van de economische groei als gevolg van uitputting van grondstofvoorraden. Deze voorspelling is vaak weggehoond, maar klinkt vandaag de dag actueler dan ooit. Bij het vierde lustrum deed de Club er eerder deze maand, in een nieuw rapport over de komende veertig jaar, nog een schepje bovenop: ‘Als we de manier waarop we nu leven voortzetten, overleven we niet als soort.’ Waarom? Met name omdat overheden en bedrijven te langzaam reageren op het opraken van grondstoffen. De cijfers spreken voor zich: de wereld herbergt steeds meer burgers (negen miljard in 2050), die per persoon ook meer consumeren. Daardoor slinken de

OLdi-29051211021.indd 21

MONICA VERHOEK

fotografie

FRISO KEURIS

voorraden fossiele brandstoffen en minerale grondstoffen, terwijl de land- en bosbouwproductie wordt beperkt door de schaarste van vruchtbare grond en water. Ook geopolitieke spanningen en conflicten dragen ertoe bij dat grondstoffen onvermijdelijk schaarser worden. Dit raakt bedrijven nu al. Vier van de vijf Nederlandse technologiebedrijven hebben in de afgelopen vijf jaar serieuze leveringsproblemen ondervonden met ‘kritische materialen’, volgens een in april gepubliceerd rapport van brancheorganisatie FME. Als de Club van Rome gelijk krijgt, zal het bestaansrecht van een onderneming op lange termijn afhangen van de manier waarop ze met schaarse grondstoffen omgaat. De samenleving verwacht immers dat bedrijven bepaalde

grondstoffen minder gaan gebruiken (bijvoorbeeld omdat ze bijdragen aan klimaatverandering) of op zorgvuldige wijze inkopen: voor een eerlijke prijs en zonder dat met de opbrengst bloedige conflicten worden gefinancierd. Ook verspilling en vervuiling door onzorgvuldig grondstoffengebruik worden steeds minder getolereerd. Binnen dit maatschappelijke krachtenveld kunnen bedrijven verschillende strategieën inzetten, waarvan we er drie belangrijke en ingrijpende bespreken: 1 Investeren in duurzame toeleveranciers. 2 Overstappen op andere grondstoffen. 3 Investeren in recycling van het eigen product. §

SPECIAL MEI 2012

21 16-05-12 12:37

STRATEGIE

1

ZONDER BOER GEEN CHOCOLADE

Hoe luxueus en verleidelijk chocoladeproducten er ook uit mogen zien, zonder het werk van miljoenen slechtbetaalde cacaoboeren zouden ze niet bestaan. Door branden en persen worden cacaobonen verwerkt tot cacaoboter en cacaopoeder. Cacaoboter valt nog wel te vervangen, al waardeert een echte chocoholic dat natuurlijk niet. Maar cacaopoeder is onmisbaar voor de grote chocoladebedrijven. Hun lot is daarom nauw verbonden met dat van de twee miljoen cacaoboeren in WestAfrika, die 70% van de wereldcacaoproductie voor hun rekening nemen. En met die West-Afrikaanse cacaoboeren gaat het niet zo best. De omstandigheden waaronder ze moeten werken zijn zwaar. De cacaoprijs is zo laag dat veel boeren moeite hebben om rond te komen. Om het hoofd boven water te houden, laten ze vaak kinderen meewerken. Ook kappen ze bossen om rubberplantages aan te leggen. Boeren die honger lijden, doen alles om voor hun gezin een inkomen te verdienen. De grote chocoladefabrikanten realiseren zich inmiddels hoe bedreigend deze situatie voor hen is. Terwijl de mondiale vraag naar duurzame cacao jaarlijks met 2% tot 3% stijgt, daalt de cacaoproductie in West-Afrika met 2% per jaar. Onder meer doordat de bomen verouderd zijn en er geen geld is voor herbeplanting. Ook hebben oudere cacaoboeren geen opvolgers en spelen er verschillende milieuproblemen. Als deze boeren geen perspectief op een leefbare

toekomst wordt geboden, raakt de hele chocoladebranche in de problemen. In samenwerking met het Initiatief voor Duurzame Handel (IDH), opgezet en gefinancierd door de Nederlandse overheid, is daarom in 2008 een programma opgezet waaraan grote chocoladefabrikanten, cacaohandelaren, supermarktketens en maatschappelijke organisaties als Solidaridad, WWF en Oxfam Novib meedoen. Gezamenlijk investeren ze tot en met 2015 zo’n € 20 miljoen in activiteiten die gericht zijn op verbetering van de kwaliteit, productiviteit en beheer van productie en marketing in de belangrijke productielanden (naast West-Afrika ook Ecuador, Indonesië en Vietnam). Hoewel het programma gericht is op verbetering van het inkomen van 300.000 kleine cacaoboeren, is prijsverhoging geen doelstelling. Hun inkomensverbetering moet met name gerealiseerd worden door het trainen van 50.000 boeren in het verbeteren van hun landbouwmethodes, waardoor de productiviteit kan verdubbelen of verdriedubbelen tot minimaal duizend kilo per hectare. Ook wordt aandacht besteed aan verbetering van financiële en managementkwaliteiten van verschillende spelers in de keten, om ook de toegang tot krediet te verbeteren. Verduurzaming staat ook nadrukkelijk op de agenda. De samenwerkende partijen hebben vastgelegd dat in 2015 minimaal de helft van alle cacaobonen die gebruikt worden in cacaoproducten voor de Nederlandse markt gegarandeerd duurzaam moet zijn. Als alles volgens plan gaat, zal in 2025 op de Nederlandse markt alleen nog duurzame chocola te vinden zijn. Met dank aan de cacaoboeren die met duurzame cacao een redelijk inkomen verdienen.

TIPS VOOR BEDRIJVEN (1)

SPECIAL MEI 2012

22

Zorg dat je grondstoffenleveranciers duurzaam kunnen produceren • zorg voor kennisoverdracht • kies voor betrokkenheid op lange termijn • maak een winstgevende bedrijfsvoering mogelijk

OLdi-29051211021.indd 22

Selecteer geen leveranciers op laagste prijs • dit gaat vaak ten koste van de kwaliteit • leveringszekerheid is cruciaal in tijden van schaarste • problemen met grondstoffenleveranciers zijn slecht voor het imago

SCHROOT

Bas Krommenhoek Leeftijd: 23 jaar Beroep: schroothandelaar bij Krommenhoek Metals

‘O  

ns familiebedrijf, steeds van vader op zoon doorgegeven, bestaat al vanaf 1925. We verzamelen, sorteren en knippen onder meer lood, ijzer, aluminium en koper, om dit weer te verkopen aan smelterijen en expediteurs. Bij ons komen zowel particuliere als zakelijke klanten. Onze belangrijkste bezigheid is het faciliteren van allerlei containers bij metaalbewerkingsbedrijven. De lading wordt vervolgens gewogen, terwijl de klanten kunnen meekijken. In het kader van transparantie is dat erg belangrijk. Zo is iedereen zeker van een eerlijke weging. Iedereen kan de dagprijzen van schroot op onze website zien. Handelen in metaal is mooi en spannend. De koperprijs wordt bepaald door vraag en aanbod. Toen in augustus 2010 de San José kopermijn in Chili instortte (waarna 33 kompels drie maanden onder de grond zaten), zeiden de autoriteiten dat de wereldwijde koperproductie hierdoor niet in gevaar zou komen. Maar we hebben te maken met de beurshandel en speculanten. Er ontstond toch een soort kunstmatige schaarste. Stel dat er nu een heel grote kopermijn wordt gevonden. Dan zegt dat niets over de koperprijs. Als iets schaars is, wordt het interessant voor dieven. We hebben ooit eens een bronzen kruis aangeboden gekregen dat afkomstig was van een grafsteen. We hebben toen direct de politie ingeschakeld. Die heeft het vervolgens succesvol opgepakt.’ Koperprijs per pond (lb) April 2000: $79,00 April 2012: $383,35

383,35 79

16-05-12 12:37

‘DOOR DE BEURSHANDEL EN SPECULATIE ONTSTAAT SOMS KUNSTMATIGE KOPERSCHAARSTE’

OLdi-29051211021.indd 23

16-05-12 12:37

STRATEGIE

2

SCHONERE BENZINE UIT GAS

In de hele wereld zoeken oliemaatschappijen naar oplossingen voor het naderende einde van de makkelijk winbare aardoliereserves. Sommige wijken uit naar de vervuilende teerzanden van Canada en Venezuela, andere zoeken olie in ecologisch kwetsbare gebieden (Noordpool). Ook zijn er die enorme natuurgebieden en schaarse landbouwgronden willen gebruiken voor de productie van biobrandstoffen. Een handvol oliemaatschappijen, waaronder Shell, werkt echter al decennia aan een andere strategie. In Shells Gas-to-Liquids technologie (GTL) wordt ontzwaveld aardgas met zuurstof omgevormd tot synthesegas: een mengsel van koolstofmonoxide en waterstof. Dit gasmengsel kan met behulp van een katalysator omgezet worden in langere koolwaterstoffen, zoals benzine en diesel, zonder alle vervuiling die bij aardolieraffinage in de brandstoffen achterblijft. Het basisproces hiervoor ontdekten de Duitse chemici Fischer en Tropsch al in 1925. In nazi-Duitsland gebruikten zij ijzer als katalysator om synthesegas (uit vergaste steenkool) om te zetten in brandstoffen voor de oorlogsmachine. Toen het Zuid-Afrikaanse apartheidsbewind in de jaren zeventig te maken kreeg met een olieboycot, investeerde oliebedrijf Sasol in de productie van brandstoffen uit steenkool met behulp van het Fischer-Tropsch proces. Onder normale omstandigheden was deze technologie echter niet interessant. Toch begon Shell er in de jaren zeventig onderzoek naar te doen. Het bedrijf re-

aliseerde zich dat de mondiale aardgasvoorraden veel moeilijker te transporteren zijn dan de olievoorraden. Door omzetting van aardgas in benzine sla je daarom twee vliegen in één klap. Shell ging kobalt als katalysator gebruiken, waardoor lagere procestemperaturen en efficiëntere sturing mogelijk werden. Begin jaren negentig bouwde de oliemaatschappij een proeffabriek in Maleisië. Dit leek geldverspilling toen kort daarop de olieprijzen kelderden en de fabriek in 1997 ook nog eens ontplofte. Uiteindelijk bleek de opgedane praktijkervaring van grote waarde om het proces te kunnen optimaliseren en de stap te zetten naar grootschalige commerciële productie. Dit gebeurde in 2009 met de opening van Pearl GTL in Qatar, een Shell-fabriek die nu jaarlijks 140.000 vaten brandstof uit aardgas produceert. Hoewel concurrenten als Exxon en Chevron inmiddels ook GTL-fabrieken bouwen die deels gebaseerd zijn op de Sasol-technologie, loopt Shell met zijn eigen technologie ver voor op de meeste concurrenten. Het bedrijf dekt zich hiermee in tegen de gevolgen van dalende aardolievoorraden en kan bovendien een aantal maatschappelijke voordelen claimen. Aardgas is uiteraard ook een fossiele brandstof, maar de klimaatimpact van GTL-brandstoffen is duidelijk lager dan die van teerzandolie of de meeste biobrandstoffen. Bovendien levert het productieproces geen vervuilende restproducten meer op, zoals zware stookolie en cokes. De brandstoffen zelf bevatten geen roet en andere stoffen die schadelijk zijn voor milieu en gezondheid. In een praktijkproef merkten de medewerkers van afvalbedrijf Van Gansewinkel, dat zijn vuilniswagens op pure GTL-brandstof liet rijden, de voordelen direct: schonere uitlaatgassen en minder lawaai.

TIPS VOOR BEDRIJVEN (2)

SPECIAL MEI 2012

24

Overstappen op andere grondstoffen kan voordelen opleveren • grotere beschikbaarheid en leveringszekerheid • betere producten • maatschappelijke meerwaarde

OLdi-29051211021.indd 24

Maar overstappen moet wel mogelijk zijn • investeringen in productietechnologieën vereist • productkwaliteit moet gegarandeerd zijn

BRONZEN KLOKKEN

Henk van Blooijs

Leeftijd: 51 jaar Functie: sales manager bij Koninklijke Klokkengieterij Petit & Fritsen

‘ D

e samenstelling van het klokkenbrons is al 350 jaar praktisch hetzelfde. Het bestaat uit 78% koper, 20% tin en nog wat andere materialen. Het is tegenwoordig wel zuiverder; vroeger zat er meer verontreiniging in de legering. Bijvoorbeeld 75% koper en de rest tin en andere materialen. Door dit minimale verschil klonken de klokken honderd jaar geleden anders. Momenteel doen wij onderzoek naar de samenstelling van bronzen klokken en de invloed hiervan op de klank. Onze klokken worden uitsluitend gemaakt van brons. In de Tweede Wereldoorlog roofden de Duitsers veel klokken uit Nederlandse kerken om het brons te gebruiken voor de oorlogsindustrie. De klokken werden soms vervangen door klokken van staal. Die klonken niet eens zo slecht, maar staal gaat roesten en brons niet. Wij zien dat de koperprijs de laatste tien jaar drie à vier keer zo hoog is geworden. Dit kunnen we slechts voor een deel doorberekenen aan onze afnemers, zodat onze marges lager zijn dan voorheen. Het vervelende is dat je vroeger precies kon zeggen wat een klok zou gaan kosten, maar tegenwoordig kan dit per maand verschillen. De Nederlandse klokkenmarkt is verzadigd. Toch gaan de zaken goed, omdat wij over de hele wereld klokken leveren. Momenteel maken we voor Belgorod (Rusland) een carillon ter nagedachtenis aan de slag om Koersk.’ Bronsprijs per ton

4100

April 2000: £ 1705 April 2012: £ 4100

1705

16-05-12 12:37

‘VROEGER KON JE VOORAF PRECIES ZEGGEN WAT EEN KLOK GING KOSTEN. NU VARIEERT DEPRIJS PER MAAND’

OLdi-29051211021.indd 25

16-05-12 12:37

STRATEGIE

3

‘BIGBAGS’ VOOR PVC-AFVAL

Verschillende Nederlandse bedrijven verwerken hard pvc, met name tot water- en rioolbuizen, kozijnen en profielen die in de bouw worden gebruikt voor tussenwanden. Maar de primaire grondstof van alle kunststoffen − aardolie − wordt schaarser en duurder. Pvc bevat naast aardolie ook chloor, dat in het productieproces en in de afvalfase relatief milieubelastend is. Lange tijd werd de benodigde chloor door AkzoNobel in Delfzijl en Hengelo geproduceerd uit ter plekke uit de bodem gewonnen steenzout. Chloortreinen reden tot 2006 ’s nachts door steden als Amersfoort naar de pvc-fabrieken van ShinEtsu in Pernis en de Botlek. Na jarenlange protesten van omwonenden besloot AkzoNobel zijn chloorfabriek in de Botlek flink uit te breiden, waardoor de chloortreinen niet meer nodig waren. Deze geschiedenis droeg niet bij aan het imago van pvc. Maar ook in levenscyclusanalyses, die onder invloed van overheidsregels in de bouw steeds meer worden toegepast, dreigen pvc-producten als minder milieuvriendelijk uit de bus te komen dan concurrerende producten. Voor pvc-verwerkende bedrijven is er dus voldoende reden tot zorg over beschikbaarheid, prijs en maatschappelijke acceptatie van de door hen gebruikte grondstof. Hergebruik − het vervangen van virgin pvc door pvc-recyclaat − lijkt de ideale oplossing: prijs en milieubelasting gaan omlaag, het bespaart 75% energie en in principe is de beschikbaarheid groot. Maar dan moet inzameling en

recycling wel georganiseerd worden. De afgelopen twintig jaar hebben de fabrikanten van pvc-producten daarom met recyclingbedrijven specifieke inzamelsystemen opgezet voor pvc-buizen, -ramen en -deuren. Hoewel de prijs van recyclaat op dit moment de helft lager is dan die van virgin pvc, betekent dit niet dat het gebruik ervan probleemloos is. De verwerkingskosten van recyclaat liggen namelijk veel hoger, onder meer doordat kleine vervuilingen in het recyclaat leiden tot snellere slijtage van machines. Recyclaat is ook niet in alle producten toepasbaar, bijvoorbeeld vanwege veiligheidseisen die KIWA stelt aan waterleidingen. Maar ook omdat sommige consumenten geen leidingen met spikkeltjes willen. Innovatie leidde tot de drielagenbuis: de binnen- en buitenlaag zijn van virgin pvc en de tussenlaag is van geschuimd pvc-recyclaat. Ondanks alle inspanningen schatte ingenieursbureau Tauw in een recent rapport dat meer dan de helft van de afgedankte pvc-buizen nog steeds verbrand wordt. Dit is voor sloopbedrijven en gemeentes goedkoper dan het sorteren van pvc uit gemengd (bouw)afval, omdat de Nederlandse afvalverbrandingsinstallaties met overcapaciteit kampen en − met steun van hun gemeentelijke aandeelhouders − hun tarieven laag houden. Daarom probeert Bureau Leiding nu het scheiden van pvc-afval aan de bron te bevorderen. Bijvoorbeeld met een bigbag, waarin kleine installateurs en sloopbedrijven op de bouwplaats hun pvc-afval kunnen deponeren. n

Jan Willem van Gelder is directeur van economisch onderzoeksbureau Profundo

BRONZEN BEELDEN

Jits Bakker

Leeftijd: 74 jaar Functie: beeldend kunstenaar

‘V  

olgens kenners ben ik de meest gestolen kunstenaar van Nederland. In de loop der jaren zijn er van mij dertig à veertig bronzen sculpturen gestolen. Dat doet pijn. Voor mij heeft zo’n beeld grote emotionele waarde, het is een stuk van jezelf. Als een beeldhouwwerk wordt gestolen, is het alsof er een deel van je ziel wordt weggenomen. Mijn beelden staan over de hele wereld, maar alleen in Nederland worden ze gestolen. En waarom? Om die paar centen die ze ervoor krijgen? Al die moeite die ze moeten doen om die loodzware beelden te stelen, en ze krijgen er een habbekrats voor betaald. Voor een beeld van honderd kilo krijgen ze misschien € 250, terwijl het als kunst misschien wel € 150.000 waard is. In de loop der jaren, ik maak al bronzen sculpturen vanaf 1970, heb ik de prijs van koper zien stijgen van twee naar zes euro per kilo. Brons bestaat voor 95% uit koper, de rest is tin of een ander metaal. Dit maakt de sculpturen geliefd bij koperdieven. Er komen steeds meer maatregelen om dit soort diefstal tegen te gaan. Zo worden de beelden verzwaard met zware rvs-pijpen die in een betonnen blok worden geplaatst. Ook worden de beelden uitgerust met chips en gaat er een stil alarm af als er meer beweging is dan normaal. Als ze dit weten, houdt het misschien op.’

TIPS VOOR BEDRIJVEN (3)

SPECIAL MEI 2012

26

Hergebruik van grondstoffen biedt grote voordelen • minder milieubelasting en minder energiegebruik • lagere grondstofkosten • leveringszekerheid

OLdi-29051211021.indd 26

Maar deze voordelen komen niet vanzelf • actieve bemoeienis met inzameling en recycling is nodig • aanpassing productieprocessen is nodig • innovatieve producten kunnen nodig zijn

Tinprijs per ton April 2000: $5425 April 2012: $22.728

22.728 5425

Monica Verhoek is freelancejournalist

16-05-12 12:37

‘VOLGENS KENNERS BEN IK DE MEEST GESTOLEN KUNSTENAAR VAN NEDERLAND. DAT DOET PIJN’

OLdi-29051211021.indd 27

16-05-12 12:38

OPLOSSINGEN

INNOVATIE

KLAAR VOOR EEN NIEUWE KOERS Terwijl de doemscenario’s over elkaar heen buitelen, zien meer en meer Nederlandse bedrijven kansen om op duurzameree manieren om te gaan met grondstoffen. Acht innovatieve oplossingen voor de schaarste aan natuurlijke hulpbronnen. door HENK ENGELENBURG beeld GETTY IMAGES

SPECIAL MEI 2012

28 OLdi-29051211028.indd 28

Gebrek aan schoon n water is een bedreiging ng voor burgers en bedrijfsleven. fsleven.

16-05-12 14:28

EFFICIENCY

1

WA WATER W STRATEGIE ST

Ruim nege negenhonderd miljoen wereldburgers he hebben geen toegang tot schoon dr drinkwater. Rond het jaar 2 20 30 zal d 2030 dit voor meer dan drie miljard m ense gelden (40% van de wemensen reldbevolk reldbevolking). Daarmee loopt ook de industrie gevaar. ‘De afne afnemende beschikbaarheid van n sch schoon water door bevolking ngsg kingsgroei en klimaatveranderingen en de toenemende concurren rentie om schoon water, bet betekenen materiële risico’s vo voor het voortbestaan van onde dernemingen’, zegt Björn Sti Stigson, president van de Wo World Business Council for Sust Sustainable Development. Hij roept bedrijven op een ‘waterstrateg strategie’ op lange termijn vast te stellen o om zich te hoeden tegen waardeve waardevermindering, beperkte toegang tot ka kapitaal, hoge rentepercentages en dito verzekeringspremies. orga De organisatie heeft daarom het Water Risi Risico Filter ontwikkeld, een software-in software-instrument dat bedrijven helpt de ri risico’s van waterschaarste in te schatten schatten. Het instrument maakt onder meerr d duidelijk welk deel van de productie p plaatsvindt in regio’s met waterschaa waterschaarste en welke fabrieken het grootste ris risico lopen. En ook in welke mate toele toeleveranciers met waterschaarste k kampen. filte geeft zicht op mogelijke Het filter watertekor watertekorten en genereert gegevens voor een w waterstrategie. Bedrijven kunnen op basis hiervan locaties met risico’s op waterschaarste selecteren.

900 mln

wereldburgers hebben geen toegang tot schoon drinkwater

OLdi-29051211028.indd 29

2

HEFBOOMEFFECTEN ZELFDENKENDE KOFFIEAUTOMATEN

Er kan nóg meer energie bespaard worden als ondernemers zich nog eens achter de oren zouden krabben. Dit blijkt uit duurzaamheidstips van Syntens. Een projectontwikkelaar die spaarlampen indraait en dubbelzijdig printen invoert is, goed bezig. Maar wanneer het bedrijf voortaan energiezuinige gebouwen in de markt zet, is de invloed op het energieverbruik over een langere periode veel groter: het hefboomeffect. Een duurzame slang voor benzinepompen is nuttig, maar over tien jaar rijdt iedereen elektrisch. Dan is die innovatie voor niets geweest. Anticipeer dus op transities in de markt. Maak resultaten meetbaar en maak daardoor ook aantoonbaar wat is bereikt aan duurzaamheid. En maak de businesscase sluitend, want dit dwingt de ondernemer duurzaamheid te zien als een volwassen activiteit die bij moet dragen aan de omzet. Quirien Verbakel, innovatieadviseur bij Syntens, wijst op het voordeel van een levenscyclusanalyse. ‘Een producent van koffieautomaten dacht bij een herontwerp dat de meeste

energiebesparing te halen was in de Maak meetboiler die het kofbaar en aanfiewater continu toonbaar wat op een hoge temal is bereikt peratuur houdt. aan duurEen analyse van zaamheid de milieubelasting gedurende de hele levenscyclus bracht echter aan het licht, dat de hoogste milieubelasting zat in onderhoud en service van het apparaat. Om de twee dagen kwam een onderhoudsman in een auto om de machine te reinigen, de afvalcontainer te legen en koffie, melk en suiker bij te vullen. Bovendien bleek dat de afvalcontainer al vol was, terwijl de containers voor melk, suiker en koffie nog halfvol waren. Door de afvalcontainer tweemaal zo groot te maken, hoefde de onderhoudsman nog maar eenmaal per vier dagen langs te komen. Tegenwoordig hebben deze automaten een chip die ‘belt’ als er service nodig is. In combinatie met een routeoptimalisatieprogramma worden de servicemonteurs zo efficiënt mogelijk ingezet.’

10

Een duurzame slang voor benzinepompen is nuttig, maar over tien jaar rijdt iedereen elektrisch.

SPECIAL MEI 2012

29 16-05-12 14:28

OPLOSSINGEN

HERGEBRUIK

4

TWEEDEHANDS TEXTIEL KATOEN SLURPT SLOTEN MET WATER

3

SLAPEND RECYCLEN

In Nederland komen elk jaar 1,2 miljoen afgedankte matrassen in het grootvuilcircuit terecht. Goed voor 750.000 kubieke meter afval. Sinds kort functioneert in Lelystad de eerste fabriek voor hergebruik van matrascomponenten: RetourMatras. De machines doen volautomatisch hun werk: scheiden van matrascomponenten en deze apart opslaan in containers. 96% van de componenten leent zich voor hergebruik. De machines persen de hoofdbestanddelen latex en PU-schuimen in balen voor hergebruik in bijvoorbeeld ondertapijt, schokwerende verpakking of isolatiemateriaal. Hout wordt aangewend als secundaire brandstof, katoen en wol als poetsdoek en de stalen veren als schroot. Tientallen retailers en een aantal hotelketens en vakantieparken betalen € 10 per aangeleverd matras. Op jaarbasis gaat het op het moment om honderdduizend matrassen; de helft van wat de machines kunnen verwerken. Directeur Fioole voorziet een gestage toename van de aanlevering, tot zeker 150.000 matrassen in heel 2012. ‘De economie moet op een gegeven moment wat meer gaan meezitten. We kijken uit naar drie extra locaties voor installaties elders in Nederland.’

Een katoenplant slurpt 15.000 liter water voor de productie van één kilogram katoen; nog afgezien van de benodigde pesticiden en kunstmest. De milieubelasting van textielen is dus enorm. Hergebruik lijkt het panacee, en dat begint met een goed inzamelingssysteem. In Nederland levert inzamelen jaarlijks circa 70.000 ton gebruikt textiel op. Volgens steekproeven verdwijnt nog eens 135.000 ton in de afvalbak. Initiatieven van detaillisten als C&A en WE proberen inzameling en hergebruik van hoogwaardig textiel te stimuleren. Hier is alle reden voor, want binnenkort wordt bij kledingsorteerbedrijf Wieland in Wormerveer de eerste volautomatische textielsorteer-

machine met industriële omvang Machine operationeel. De maakt machine neemt vingerafdruk met infrarood van textiel licht een ‘vingerafdruk’ van het aangeboden textiel en vergelijkt die met een gegevensbestand met textielkenmerken, om de chemische vezelsamenstelling en de textielkleur vast te stellen. Het sorteren gebeurt met een snelheid van twee kledingstukken per seconde, goed voor zevenduizend stuks of twee ton per uur. De machine is met ondersteuning van een EU-subsidie van zeven ton ontwikkeld door het consortium T4T, bestaande uit onder meer Wieland,

15.000 liter water voor de productie van 1 kilogram katoen

96% 30

SPECIAL MEI 2012

van de matrascomponenten leent zich voor hergebruik

OLdi-29051211028.indd 30

16-05-12 14:28

Frankenhuis Textiel (recycling en handel textiele grondstoffen), KICI, WoP, Groenendijk en twee Duitse technologie-instituten. Volgens Anton Luiken, onderzoeker bij Texperium, innovatiecentrum van de textielbranche, is elke inzet van de machine pure winst. ‘Van de 70.000 kilogram ingezameld gebruikt textiel is de helft direct afval en de andere helft wordt vervezelt voor laagwaardige toepassingen, zoals tijk voor matrassen of vulling voor autostoelen. Met behulp van sorteermachines zal zeker de helft van het textiel dat nu wordt ingezet voor laagwaardige toepassingen, gebruikt kunnen worden voor hoogwaardige toepassingen, zoals vezels voor nieuwe kleding.’ Om meer grootschaligheid te realiseren, wil het consortium meer sorteermachines bouwen, voor afnemers in binnen- en buitenland.

OLdi-29051211028.indd 31

5

AFVAL IS VOEDSEL STATIEGELD VERVANGT ZAK VAN MAX

Broeken van zuivere biokatoen of hemden van hennep en dergelijke zijn er tegenwoordig in vele soorten en maten. Een volledig recyclebare kledinglijn, waarbij de productie van garens tot het bleken en wassen op milieuvriendelijke basis gebeurt, is echter uitzonderlijk. Het nog jonge DutchSpirit in Nijmegen claimt het eerste modeatelier ter wereld te zijn dat op deze wijze werkt. Het bedrijf van modeontwerper Rien Otto en ondernemer Erik Biologisch Toenhake heeft afbreekmet partners in bare stoffen binnen- en vervangen buitenland traditionele nieuwe stoffen viscoses en katoen gemaakt uit de vezels van beuken- en eucalyptusbomen. Deze biologisch afbreekbare stoffen zijn ontworpen vanuit de gedachte dat afval voedsel is (compost). Ze kunnen de huidige viscoses en katoen vervangen. Een voordeel, omdat katoenplanten veel water, kunstmest en insecticiden vragen. Rien Otto heeft diverse kledinglijnen ontworpen voor particulieren en bedrijven waarin deze stoffen zijn toegepast. Ambtenaren in Almere, personeel van EcoSmart en van ziekenhuis Rivierenland in Tiel dragen bedrijfskleding van DutchSpirit. Accor Hotels en NS hebben interesse getoond. De kledingstukken zijn volledig gemaakt van één materiaal, inclusief stikselgarens en borduursels. Ze zijn gecertificeerd als cradle-to-cradleproducten. Hierbij is sprake van een duurzame productieketen met gifvrije kleurstoffen. De keten is bo-

Jeans van hen n in plaats ep v katoen z an ij n beter vo or het milieu

vendien sluitend; dit wil zeggen dat er niets verloren gaat. De kleding wordt namelijk na gebruik niet weggegooid of in de Zak van Max gestopt, maar gaat terug naar DutchSpirit. Het bedrijf betaalt statiegeld en laat de kleding versmelten. Het Oostenrijkse bedrijf Zenting trekt er vervolgens weer nieuwe garens van, waarna de stoffen opnieuw worden geweven.

SPECIAL MEI 2012

31 16-05-12 14:28

OPLOSSINGEN

ALTERNATIEVEN

6

7

Wie aan boord van een KLM-toestel een kop koffie drinkt, doet dat uit een duurzaam bekertje. KLM is hiermee een voorloper. Maar als de voortekenen niet bedriegen, zullen duurzame verpakkingsmaterialen de komende tien jaar een enorme vlucht nemen. De honderden miljoenen verpakkingsbakjes voor groente, fruit, vlees- en kaaswaren die jaarlijks door de handen gaan van supermarktconsumenten, zijn nu doorgaans nog gemaakt van kunststof gewonnen uit aardolie. Duurzame vervangers bestaan echter al, zo weet Moonen Packaging in Weert, een van de grotere spelers op de markt van verpakkingsproducten in Nederland. Het bedrijf ontwerpt en produceert duurzame verpakkingsmaterialen uit stengels en bladeren van suikerriet uit Zuid-China. Moonen voorziet de bekers van een biologisch afbreekbaar laagje biokunststof. De bekertjes kunnen na

Jaarlijks wordt wereldwijd circa 35 miljoen ton wilde vis gevangen voor de productie van 7 miljoen ton vismeel. Dat vismeel wordt vervolgens als belangrijkste eiwitbron aan kweekvis gevoerd. Kweekvis eet dus eigenlijk wildgevangen vis, en dat stimuleert de overbevissing in de wereld. Ondertussen neemt de consumptie van kweekvis toe door de groei van de wereldbevolking en de stijgende inkomens in de opkomende markten. Lucht- en ruimtevaartingenieur Kees Aarts kwam drie jaar geleden tij-

KOFFIEBEKERTJE VAN BLADEREN NU DE SUPERMARKTEN NOG

SPECIAL MEI 2012

32 OLdi-29051211028.indd 32

KLM-servies van suikerriet (onder).

gebruik in de groene biobak, waar ze al beginnen te composteren. Moonen behaalde in 2011 een omzet van € 41 miljoen, waarvan bijna € 4 miljoen kwam uit duurzame verpakkingsmaterialen. De omzet in traditionele verpakkingen groeit nauwelijks, in tegenstelling tot de duurzame omzet. Die groeit op jaarbasis met 20%. Directeur Gé Moonen: ‘Doordat we erop focussen en doordat de vraag toeneemt. Duurzame verpakkingsmaterialen zijn nu nog wat duurder dan traditionele, maar we nemen genoegen met een lagere winst om de producten niet bij voorbaat uit de markt te prijzen. Alles is gericht op het zo snel mogelijk omzetten van traditionele naar duurzame materialen. We zijn met de meeste grote supermarkten in gesprek. Het is een kwestie van tijd wie van hen als eerste in het groot met deze materialen gaat uitpakken.’

2011

Moonen Packaging behaalde in 2011 een omzet van € 41 miljoen, waarvan bijna € 4 miljoen kwam uit duurzame verpakkingsmaterialen.

EIWITTEN UIT INSECTEN

35.000 . dens een duiktrip door de onderwaterwereld op het idee van een duurzaam en voedselveilig alternatief voor vismeel. Samen met werktuigbouwkundige Tarique Arsiwalla richtte hij Protix Biosystems op, om op duurzame wijze hoogwaardige proteïnen te ontwikkelen. Dit gebeurt door organische reststromen aan insecten te voeren en de aldus gevormde eiwitten met een speciaal ontwikkelde techno-

16-05-12 14:28

logie aan de insecten te ontAls eiwitbron trekken en op eet kweekde markt aan te vis wildbieden als hooggevangen vis waardig alternain de vorm tief voor visvan vismeel meel. ‘Het idee op zichzelf is niet nieuw’, zegt Aarts, ‘maar de technologie om het idee op grote schaal te laten werken, was nooit ontwikkeld.’ De technologie bevindt zich nu − drie jaar later − in de demonstratiefase. Het in Amsterdam gevestigde Protix Biosystems krijgt, aldus Aarts, veel ondersteuning van investeerders, zoals het Dutch Greentech Fund (opgericht door Rabobank), het Wereld Natuur

0 .000

ton wilde vis wordt jaarlijks gevangen voor de productie van zeven miljoen ton vismeel

Fonds, TU Delft en Wageningen UR. Inmiddels hebben vrijwel alle grote mengvoederproducenten in de wereld interesse getoond voor het commercialiseren van de technologie. Aarts: ‘We zijn er bijna. Bijna betekent in deze wereldmarkt met zijn omvangrijke volumes aan mengvoederstromen, dat we ons product binnen enkele jaren op grote schaal kunnen gaan afzetten.’

OLdi-29051211028.indd 33

8

PLASTIC ZONDER AARDOLIE DANSENDE ATOMEN EN MOLECULEN

Aardolie als grondstof is milieubelastend en duur en er is te weinig van om de huidige levensstandaard te handhaven. Plastics op basis van organische stoffen lijken een betaalbaar en milieuvriendelijk alternatief. De meeste van dit soort plastics gebruiken grondstoffen als maïs, aardappels of suikerbieten, hetgeen de voedselprijzen opdrijft. Bovendien kan de chemiesector niet ineens overschakelen op grootschalige productie van bioplastics. De plasticverwerkende industrie heeft fors geïnvesteerd in bestaande fabrieken die aardolie ‘kraken’ tot etheen en propeen, de bouwstenen voor halffabricaten. Krijn de Jong, hoogleraar anorganische chemie en katalyse aan de Universiteit Utrecht, heeft een alternatief ontwikkeld dat rekening houdt met de voedselprijzen en de installed base van de industrie. Hij gebruikt hoge temperaturen om houtachtige biomassa (takken, plantenstengels, snoeiafval) om te zetten in synthesegas, een mengsel van koolmonoxide en waterstof. Een katalysator zet het gas vervolgens om in etheen en propeen. De Jong: ‘Het omzetten van synthesegas in etheen en propeen is al vaker en gedeeltelijk succesvol gedemonstreerd. Door nieuwe technieken kunnen we de ijzer-nanodeeltjes veel preciezer maken wat betreft grootte, onderlinge afstand en samenstelling. Hierdoor kunnen we de gewenste eigenschappen verkrijgen. We kunnen

Nieuwe technieken creëren gewenste eigenschappen van bioplastics.

de atomen en moleculen op het oppervlak van de nanodeeltjes tegenwoordig zo laten dansen, dat ze precies de goede koppels vormen. Je krijgt hierdoor een unieke oplossing voor de bestaande bioplastics, want je vernieuwt uitsluitend de grondstoffen waarmee bestaande installaties plastics produceren. Deze plastics zijn gelijk aan die zijn gemaakt uit aardolie.’ De vinding is onlangs gepubliceerd in het tijdschrift Science. Mogelijk verschijnen al binnen enkele jaren producten die met deze techniek zijn gemaakt. ‘Door het aankomende olietekort is het voor de industrie aantrekkelijk over te stappen op een duurzame grondstof’, aldus Krijn de Jong. n Henk Engelenburg is redacteur van Het Financieele Dagblad

Meer ideeën! • In het rapport A Vision for Sustainable Consumption schetst het World Business Council for Sustainable Development hoe duurzame consumptie er in 2050 uit kan zien (WBCSD, Genève, 2011).

SPECIAL MEI 2012

33 16-05-12 14:28

circulaire economie

IEDER PRODUCT IS GRONDSTOF

OLdi-29051211034.indd 34

16-05-12 13:27

door THOMAS RAU illustratie GETTY

IMAGES

E

en paar jaar geleden zag ik in de buurt van het gebouw waar mijn architectenbureau gevestigd is, een enorme berg verwarmingselementen liggen. Die kwamen uit een nagenoeg nieuw woongebouw en lagen klaar om weggegooid te worden. De achteloze verspilling van kostbare grondstoffen lag letterlijk op straat. Ik realiseerde mij dat we vroeger apparaten net zolang gebruikten totdat ze kapot of versleten waren. Nu doen we spullen veel eerder weg, en de fabrikanten ervan juichen dit van harte toe. Dit geldt vooral voor nieuwe modellen computers en mobiele telefoons die op de markt komen. Daardoor vernietigen we onnodig veel, want de oude apparaten gooien we weg, waardoor het tekort aan grondstoffen steeds nijpender zal worden. Het wordt daarom tijd dat we hier op een geheel andere manier mee omgaan.

Bovendien kunnen we veel beter heel andere energiebronnen gebruiken om aan onze energiebehoefte te voldoen. We hebben, in tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, namelijk geen energieprobleem. We wonen op een vulkaan (de aarde) en leven onder een gigantische kernreactor (de zon) die ons voortdurend van energie kunnen voorzien. De aarde en de zon bieden ons oneindig veel energie, die we alleen maar hoeven te oogsten. Er zijn voldoende technieken en ervaringen bekend en beproefd om dit ook daadwerkelijk te doen. Het probleem is alleen dat we ons nog steeds laten domineren door een systeem dat de groeiende energievraag beantwoordt met schaarste en zich richt op eindige bronnen, zoals gas en olie. Terwijl gebouwen die meer energie opleveren dan ze verbruiken al lang bestaan. Zoals ik bijvoorbeeld met mijn eigen bureau meermalen heb aangetoond.

LEEG CONTAINERBEGRIP

GRONDSTOFFENKOLONIALISME

Ik bedacht mij ook dat duurzaamheid – een onderwerp waar ik mij als architect vanaf het eerste uur mee bezighoudt – een achterhaald en leeg containerbegrip is geworden. We kunnen veel beter denken in termen van levensvatbaarheid. Dat is waar het nu om gaat. Want waarom moesten die verwarmingselementen zo snel weer vervangen worden? Waarom zijn ze niks meer waard als ze afgedankt op de stoep liggen? Ze verdwijnen zo goed als zeker in verbrandingsovens, die de warmte leveren voor bepaalde woonwijken. Helaas is dit type huisverwarming daardoor afhankelijk geworden van wegwerpproducten. Wat voor duurzaamheid doorgaat, staat de levensvatbaarheid van producten dan in de weg.

We hebben dus geen energieprobleem, maar wel een grondstoffenprobleem. Want we gaan zeer inefficiënt om met onze hulpbronnen. We bedrijven ‘grondstoffenkolonialisme’ door met veel moeite materialen uit andere delen van de wereld te halen, kortstondig te gebruiken en vervolgens te vernietigen.

OLdi-29051211034.indd 35

We betalen daar een hoge prijs voor. Niet alleen financieel, maar ook wat het milieu betreft. We zijn immers bezig onze voorraden kostbare grondstoffen in hoog tempo te laten verdwijnen. En dan heb ik het niet alleen over olie en gas, maar juist ook over mineralen die voor alle mogelijke technische apparaten essentieel zijn. Dit moet dus anders!

ESSAY

Verspilling verdwijnt als we verbruik inruilen voor gebruik. Producenten blijven zo eigenaar van schaarse grondstoffen. Een pleidooi voor een nieuwe technische kringloop.

TECHNISCHE KRINGLOOP

Ik wil mij hier vooral richten op het gebruik van grondstoffen voor bijvoorbeeld auto's, computers, mobiele telefoons, wasmachines en lampen. Ik noem dat de technische kringloop. Producenten van dergelijke gebruiksvoorwerpen beginnen door te krijgen dat zij met een probleem komen zitten als zij er niet voor zorgen dat zij de noodzakelijke grondstoffen voor hun producten behouden of terugkrijgen. Neem de toegenomen aandacht voor elektrische auto's. Als we miljoenen van dergelijke auto's de weg op willen hebben, kan er een oplossing gevonden worden voor de benodigde energie. Maar veel lastiger is het probleem van de hoeveelheid koper die daarvoor nodig is. Het wordt voor autofabrikanten daarom van belang eigenaar te blijven van hun producten, zodat zij dat koper opnieuw kunnen gebruiken in een nieuwe variant. Daar zit de crux van de circulaire economie die ik bepleit. Door ervoor te zorgen dat grondstoffen in de kringloop blijven, zijn de producenten verzekerd van de grondstoffen die zij nodig hebben. Maar ook het milieu heeft hier baat bij en de consument betaalt ook nog eens minder geld. In tijden van schaarste en crisis is dat geen overbodige luxe.

DUURZAAMHEID IS EEN LEEG BEGRIP, HET GAAT OM LEVENSVATBAARHEID

SPECIAL MEI 2012

35 16-05-12 13:27

ESSAY

In het denken over de circulaire economie die ook de wereld spaart, ben ik schatplichtig aan William McDonough en Michael Braungart. Zij bedachten de cradle-to-cradle-filosofie. Deze wieg-tot-wieggedachte gaat ervan uit dat een gebruikt product, net als in de natuur voeding is voor een nieuw en beter product. Afval bestaat dan niet meer. CONSUMINDEREN

McDonough en Braungart wijzen erop dat mensen meer consumeren dan ze met de huidige productie van goederen kunnen bijbenen. Consuminderen zal uiteindelijk niet de oplossing bieden, omdat dat te weinig oplevert. Producten moeten zo gemaakt worden dat de onderdelen later, in een volgend product, volledig hergebruikt kunnen worden. Dit vereist een slimme manier van produceren en innovaties voor het scheiden van materialen die samen tijdelijk een stoel of gebouw vormen. De cradle-to-cradle-gedachte is de basis van de circulaire economie. Hoewel er al cradle-to-cradle-bouwmaterialen en -producten bestaan, zijn de ideeën van McDonough en Braungart vooral een wetenschappelijke benadering, een filosofie. Er is nog een vervolgstap nodig om het voor producenten en consumenten aantrekkelijk te maken om die filosofie ook werkelijkheid te laten worden. Dit is wat ik in praktijk probeer te brengen met Turntoo. Turntoo is zowel een organisatie als een financieel model van het cradle-to-cradle-concept. Turntoo legt de verantwoordelijkheid bij de producent en de macht bij de gebruiker, omdat de gebruiker kan profiteren van de schaarste van grondstoffen. Het grote voordeel voor de

SPECIAL MEI 2012

36 OLdi-29051211034.indd 36

producent is, dat hij ervan verzekerd is dat kostbare grondstoffen uiteindelijk weer bij hem terechtkomen. GRONSTOFFENBANK

Elk product kan worden gezien als een tijdelijke samenstelling van verschillende grondstoffen. Ieder product is daarom op te vatten als een grondstoffenbank, een tijdelijke opslag van waardevolle grondstoffen. Dit in tegenstelling tot de afgedankte verwarmingselementen op de stoep. Tegelijkertijd ben ik als consument helemaal niet geïnteresseerd

CIRCULAIRE ECONOMIE • VERBRUIK WORDT GEBRUIK • EEN PRODUCT IS EEN GRONDSTOFFENBANK • VERGEET BEZIT, WAT TELT IS PRESTATIE • PRODUCT BLIJFT EIGENDOM VAN PRODUCENT

in het bezit van dat product of die grondstoffen. Ik wil alleen maar de prestatie die het product levert. Ik heb een lamp nodig voor het licht dat hij produceert. Ik wil geen armatuur bezitten, ik wil het onderhoud van die lamp niet hebben, ik heb alleen licht nodig. De lamp is het medium waarmee de leverancier de performance kan leveren waar ik voor betaal. Het is logisch dat het dan ook aan de producent is om voor die lamp te zorgen, niet aan mij. Dit idee leidde mede tot de vorming van Turntoo. Turntoo wil een circulaire economie bewerkstelligen en daarbij optreden als buffer tussen producent en gebruiker. De producent levert aan Turntoo en Turntoo levert aan de gebruiker. De gebrui-

DE CONSUMENT IS GEïNTERESSEERD IN PRESTATIE, NIET IN BEZIT VAN PRODUCT

ker betaalt alleen voor de prestatie en niet meer voor de grondstoffen, waardoor hij goedkoper uit is. Iemand die tv kijkt, betaalt uitsluitend kijkuren. Het apparaat heeft hij niet meer in bezit. Voor diefstal of verlies kan hij zich verzekeren en net als in de huidige situatie is geen enkele gebruiker erbij gebaat producten te beschadigen of stuk te maken. Het is vooral van belang dat de producent eigenaar én dus ook eindverantwoordelijke van het product blijft. Hij wordt daardoor gestimuleerd voortaan producten te maken die lang meegaan en na hun gebruik volledig herbruikbaar zijn. Dit scheelt ook in reparatie- en vervangingskosten. Neem de gloeilampen van Philips. Al decennia geleden was duidelijk dat Philips die zo kon maken, dat ze heel lang mee konden. Maar in het huidige systeem zou het elektronicabedrijf zichzelf daarmee uit de markt prijzen. In de circulaire economie van Turntoo is dit niet het geval. SOCIALE HUURWONINGEN

Philips maakt zich zorgen of het bedrijf over tien jaar nog wel lampen kan fabriceren, want tegen die tijd zijn sommige grondstoffen op of veel te duur geworden. Het bedrijf is dan ook enthousiast over het model en levert sinds vorig jaar licht aan Turntoo, zonder dat het een lamp heeft verkocht. Ik betaal alleen voor de prestatie. Philips zorgt voor de rest: voor de lamp, voor de energie, voor alles wat nodig is om mij lichturen te geven. Omdat een producent winst wil maken, zal hij zuinige apparaten maken waardoor hij minder kosten heeft. Op die manier worden innovatie en energiezuinigheid gestimuleerd. Dit leidt automatisch tot maatschappelijk verantwoord produceren en consumeren. De essentie is dat de producent degene is die werkelijke verandering tot stand kan brengen, omdat hij weet hoe een product in elkaar zit. Voor de consument geldt dit niet: hij wordt nu nog opgezadeld met een product waar hij geen kennis van heeft. Turntoo brengt daar verandering in. Op deze manier is het ook moge-

16-05-12 13:27

lijk om in een reeks sociale huurwoningen wasmachines op Turntoobasis neer te zetten. Wasuren worden voortaan onderdeel van de huur. De aankoop van een wasmachine is voor veel mensen een flinke uitgave. Die hoeven ze nu niet te doen en ze hebben ook de zorg van het onderhoud niet. De gebruiker profiteert, omdat hij alleen voor de prestatie (en niet voor de grondstoffen van de machine) betaalt. Maar ook omdat hij ontzorgd wordt en verzekerd is van de laatste modellen en prestaties. Hoewel het Turntoo-systeem niet op alle producten toepasbaar is, zijn de mogelijkheden legio. Zo zijn we nu ook bezig om een volledig Turntoo-gemeentehuis te bouwen. Over twintig jaar is het gebouw niet meer nodig, en dan nemen wij de grondstoffen weer terug. Als dit eerder was bedacht, hadden we de leegstand van kantoorgebouwen, zoals we nu overal om ons heen zien, kunnen voorkomen. Die gebouwen blijven nu ongebruikt, omdat ze voor te hoge bedragen in de boeken staan en afgeschreven moeten worden. Met Turntoo blijft een gebouw, of welk ander product dan ook, even waardevol. Alleen de optelsom van de prijs van de grondstoffen wordt anders berekend. Afschrijven tot een nulwaarde is er dan niet meer bij; de grondstofwaarde blijft. Die kan niet tot nul gereduceerd worden.

DOOR VERSCHUIVING VAN VERBRUIK NAAR GEBRUIK VERDWIJNT VERSPILZUCHT We kunnen met een gerust hart blijven consumeren. De kwaliteit van de producten wordt immers hoger en de verspilzucht die in het oude economisch systeem juist wordt beloond, wordt doorbroken. Ik noemde eerder de koopzucht die ontstaat als weer een nieuw type mobiele telefoon op de markt verschijnt. Als de gebruiker alleen voor de prestatie zou betalen, levert hij zijn oude telefoon in en worden de grondstoffen daadwerkelijk hergebruikt. In ruil daarvoor krijgt hij het nieuwe model en betaalt daar maandelijks een prijs voor. Producenten zullen het bovendien veel gemakkelijker gaan maken om apparaten simpelweg te upgraden naar de nieuwste standaard.

dat we efficiënter omgaan met onze grondstoffen. Mogelijk komt er dan een einde aan bezit als statussymbool en wordt het voldoende te kunnen laten zien dat je het hipste mobieltje gebruikt. Uiteindelijk hoop ik ook dat dit leidt tot een andere benadering van de wereld en tot een andere zingeving van ons bestaan. Namelijk dat we deze wereld niet bezitten, maar tijdelijk mogen gebruiken. Voor wie dat als te ambitieus in de oren klinkt, wil ik Martin Luther King in gedachten brengen. Hij zei ook niet: o ja, ik heb nog een idee. Hij zei: ‘I have a dream.’ Als we onze droom willen verwezenlijken, dan moeten we nú ons gedrag en vooral ons economisch systeem veranderen. n

STATUSSYMBOOL

Turntoo betekent een verschuiving van verbruik naar gebruik. Als het lukt meer mensen en bedrijven hiervan te overtuigen, betekent dit

Thomas Rau is architect en oprichter van RAU architecten (1992) en Turntoo (2010)

MEER WETEN?

1

Towards The Circular Economy, Ellen MacArthur Foundation, Cowes, Isle of Wight, 2012

OLdi-29051211034.indd 37

2

Chandran Nair, Consumptionomics; Asia's Role in Reshaping Capitalism and Saving the Planet, Infinite Ideas, Oxford, 2010

3

William McDonough & Michael Braungart, Cradle to Cradle; Remaking the Way We Make Things, North Point, New York, 2002

SPECIAL MEI 2012

37 16-05-12 13:27

Schaarste is geen eendimensionaal thema maar een onderwerp met veel perspectieven, veel onzekerheden en snel veranderende (markt)omstandigheden. De kunst is dan ook om op meerdere terreinen daadkracht aan de dag te leggen en daarbij specialisten op meerdere terreinen naadloos te laten samenwerken. Drie KPMG’ers leggen drie perspectieven bloot die als puzzelstukjes in elkaar moeten vallen en samen een adequaat antwoord vormen.

alleen maar naar de ¸ Wie eigen leveranciers kijkt om

schaarste op te lossen komt bedrogen uit

¸

Perspectief op schaarste

Nicolas Constantinesco Partner Operations Strategy Group Management Consulting

“Ondernemingen moeten niet alleen naar de eigen leveranciers kijken om leveringszekerheid te krijgen, al was het maar omdat deze leveranciers op hun beurt ook zelf worden geconfronteerd met schaarste. Het gaat er dan ook om met integrale blik naar de hele keten te kijken en te onderzoeken welke opties er zijn om invloed te krijgen op de schaarse grondstoffen en alle mogelijkheden voor een hogere leveringszekerheid te benutten. Ook overheden hebben grote invloed op de toevoer van grondstoffen. Ondernemingen in de luchtvaartindustrie sluiten momenteel niet voor niets joint ventures met landen als Rusland en Kazakhstan om titanium voor hun productie zeker te stellen. Verder kunnen ondernemingen ook samenwerken met onder meer NGO’s, researchorganisaties en universiteiten om te onderzoeken waar innovatie kan bijdragen aan het inspelen op schaarste. Ook innovatie kan immers een deel van de problematiek oplossen, bijvoorbeeld door het genereren van substituten. Kortom: ondernemingen moeten hun langetermijnbehoefte aan grondstoffen veiligstellen door een integrale blik op hun eigen ketens.”

Reageer op Nicolas@KPMG_NL en discussieer mee met #denieuwewereld

OLdi-29051211034.indd 38

16-05-12 13:28

Arnoud Walrecht Manager Risk Consulting Sustainability

Maarten ter Haar Partner Transactions & Restructuring Corporate Finance

verduurzamen dan anticiperen we op schaarste

de langere termijn is ¸ Opverdere ‘backward integration’ denkbaar

¸

we anders kijken naar ¸ Als productiemethoden en

¸

“Ondernemingen hebben te maken met toenemende schaarste van grondstoffen. Tegelijkertijd heeft duurzaamheid een prominente plaats in de strategie van ondernemingen. Klanten, NGO’s en investeerders stellen op dat punt steeds hogere eisen, ook ten aanzien van de keten. Het veiligstellen van de toevoer van grondstoffen of materialen lijkt op gespannen voet te staan met het streven naar duurzaamheid, maar in diverse sectoren blijkt dat niet het geval. De cacaosector is daarvan een mooi voorbeeld. Een cacaoboer verdient zo’n 2 dollar per dag en cultiveert een areaal van enkele hectares. Meestal haalt hij niet het volledige potentieel uit zijn grond. Met de juiste investering of kennisopbouw kan de opbrengst dus stevig omhoog en de productie duurzamer. Dergelijke mechanismen spelen ook in andere sectoren. Een elektronicaproducent kan bij het ontwerp al rekening houden met recycling aan het einde van de levensduur. Het mes snijdt dan aan twee kanten: schaarse metalen kunnen eenvoudiger worden hergebruikt en er is sprake van duurzaamheidswinst door ‘closing the loop’. Zulke oplossingen vergen visie, creativiteit en lef. De beloning is echter groot. Ondernemingen die erin slagen om dit in de praktijk te brengen, samen met hun ketenpartners, zijn diegenen welke op lange termijn hun business zeker stellen.”

“De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat schaarste leidt tot fors stijgende grondstofprijzen en een grote volatiliteit in de prijsvorming. De financiële functie speelt zowel op korte als op lange termijn een belangrijke rol om de gevolgen daarvan te beheersen. Het is mogelijk om een deel van deze prijsrisico’s af te dekken met een goede hedging-strategie, zodat ondernemingen minder gevoelig zijn voor prijsstijgingen en/of volatiliteit. Sommige bedrijven in de automotive sector bijvoorbeeld brengen daartoe in kaart wat de tijdspatronen zijn in de aankoop van ruwe grondstoffen bij leveranciers (aan de inkoopkant) en de tijdspatronen in de verwachte afzet in verschillende regio’s. Daardoor vallen prijsrisico’s voor een deel tegen elkaar weg en zijn zij in staat om de overblijvende risico’s te minimaliseren. Voor de langere termijn zijn overnames of joint ventures mogelijk. Een mooi voorbeeld daarvan is een onderneming in de consumentensector die onlangs een strategische investering deed in een partij die met genetisch gemodifi ceerde algen een alternatief kan bieden voor de steeds schaarser wordende palmolie. De financiële functie speelde in dit geval een essentiële rol door adequate financiële waardering, het uitonderhandelen van de deal en het zekerstellen van voldoende financiële middelen voor de deal.”

Reageer op Arnoud @KPMG_NL en discussieer mee met #denieuwewereld

Reageer op Maarten @KPMG_NL en discussieer mee met #denieuwewereld

kpmg.nl/denieuwewereld © 2012 KPMG N.V. Alle rechten voorbehouden.

OLdi-29051211034.indd 39

16-05-12 13:28

MENSEN

CACAO

KWETSBARE KETEN

Lage prijzen, zwaar werk en kinderarbeid bedreigen de cacaoplantages. Boerengezinnen in met name West-Afrika oogsten steeds minder. Ze hebben het geld niet om hun oude bomen te vervangen. Of ze gaan over op rubber. De mondiale cacao-industrie investeert daarom zelf miljoenen in het onderhoud van plantages (zie pag. 22). Niet alleen de eetlust van chocoladeliefhebbers is in het geding, maar ook de wereldhandel met een jaaromzet van $ 83 miljard. door JAN FRED VAN WIJNEN beeldresearch

MICK PEET

SPECIAL MEI 2012

40 040-045_FDOS1203_BEELD.indd 40

16-05-12 18:25

4,5 mln

boerengezinnen in inWest-AfrikaIndonesiëenLatijn West-Afrika, Indonesië en Latijns-Amerika produceren jaarlijks 3,6 miljoen ton cacao. Vooral bij de kleine bedrijfjes in Ghana en Ivoorkust komt veel kinderarbeid voor. Kinderen doen vaak gevaarlijk werk, zoals het spuiten van pesticiden. Boeren raken elk jaar ten minste 30% van hun oogst kwijt aan ziektes van de cacaoplanten. Op de foto: een gezin oogst cacao in Ecuador. FOTO: MAGNUM/HH BRON: COCOA FARMING, AN OVERVIEW (2010); FAO 2010

040-045_FDOS1203_BEELD.indd 41

16-05-12 18:26

$2261

per ton cacao is isddee prijs prijs die die medio medio mei mei2012 2012 werd werdbetaal betaalddop de Chicago Mercantile Exchange, voor levering in juli. De hoogste prijs sinds de eeuwwisseling was $ 3525 per ton, in januari 2010; de laagste prijs was $ 774 in 2000. Op de foto: de handelsvloer van de grondstoffenbeurs in Chicago. Cacaocontracten lopen via de New Yorkse dochter NYMEX. FOTO: CORBIS BRON: CME/ICCO

OLdi-29051211040.indd 42

16-05-12 13:41

OLdi-29051211040.indd 43

16-05-12 13:41

3,18 kilo

chocola eet eett de de gemiddelde gemiddelde Nederlander Nederlanderper perjaar. jaar Dit Ditisisaanzienlijk a minder dan de Duitser (11,16 kilo), de Brit (10,09) of de Zwitser (10,05). Europeanen consumeren bijna de helft van de totale chocolaproductie. In China is chocola nog een luxeproduct: de Chinees eet gemiddeld twaalf ons per jaar. De wereldomzet van chocola is met $ 83 miljard veel groter dan die van cacao, de belangrijkste grondstof ($ 5,1 miljard). FOTO: KLAAS FOPMA/HH BRON: CNN, ICCO, CAOBISCO, ICA

OLdi-29051211040.indd 44

16-05-12 13:42

OLdi-29051211040.indd 45

16-05-12 13:42

COLUMN

URBAN MINING

CHINA BEDANKT!

D

e wereldbevolking groeit gestaag, vooral in de opkomende economieën − waaronder de BRIC-landen − en nadert de negen miljard in 2050. Voedsel, grondstoffen, water en energie; allemaal zijn ze hard nodig om al die monden te voeden en wensen te vervullen. Snel wordt dan gesproken over toenemende schaarste met desastreus hoge prijzen. De geschiedenis leert echter dat alleen tijd echt schaars is. Maar we moeten wel opschieten. De laatste jaren is sprake van grondstofschaarste. Door de enorme groei en de daarmee gepaard gaande welvaartstoename neemt de druk op de beschikbaarheid van grondstoffen toe. Het is bekend dat naarmate de welvaart van mensen in de middenklasse toeneemt, hun behoeftepatronen veranderen en ze allemaal een huis, auto, tv en iPad willen hebben, meer gaan reizen en ander voedsel gaan eten. We noemen dat voorspoed, en daarvan hebben we de afgelopen dertig jaar in Europa veel gehad. Die voorspoed is zo normaal geworden, dat de meeste Europese economieën er door in slaap zijn gesust en weinig investeren in innovatie en arbeidsmobiliteit. Het idee dat je voor je welvaart steeds scherp moet blijven opletten, is op de achtergrond geraakt. En de financieeleconomische crisis versterkt alles nog eens. We komen erachter dat anderen harder werken, slimmer beginnen te worden en meer grondstoffen hebben dan Europa. Zo heeft China een quasimonopolie op zeldzame aardmetalen. Met stofjes als neodymium en dysprosium blijkt het land grondstoffen in handen te hebben die uiteindelijk in zo’n 10% van alle producten in de wereld worden gebruikt. Deng Xiaoping had het al door toen hij begin jaren tachtig stelde dat het Midden-Oosten olie had en China zeldzame aarde. De laatste jaren speelt de Chinese overheid

SPECIAL MEI 2012

46

Door Michel Rademaker, adjunct-directeur van The Hague Centre for Strategic Studies

deze positie uit. Door exportbeperkingen dwingt het westerse productieondernemingen naar haar grondgebied en iedereen is boos! Maar is het zo erg? Hebben we dan zelf geen grondstoffen? Ja, die zijn er wel degelijk. Maar het is makkelijker als je ze elders kunt kopen voor een zacht prijsje, en geen last hebt van de bijkomende milieuvervuiling en slechte arbeidsomstandigheden. Deze handelwijze is niet langer meer houdbaar. Mét de toegenomen assertiviteit van de veelal autocratische regimes in de opkomende economieën is tevens een nieuw spel met andere regels ontstaan. Het brengt ons bij de vraag wat Europa gaat doen. Innovatie is de oplossing. En wel op de drie R’en: reduce, replace en recycle! Zorg dat in het ontwerp van producten minder grondstoffen worden gebruikt, zorg voor substituten voor minder beschikbare grondstoffen en gebruik de mijn op de hoek: de urban mine. De meeste materialen zijn al aanwezig in onze omgeving. Ja, maar dat is niet rendabel, hoor ik u denken. Juist daarvoor is innovatie nodig! Hoge prijzen en slimme oplossingen brengen de businesscase al snel binnen bereik, garanderen onze voorzieningszekerheid en dragen ook nog eens bij aan onze economie, het milieu en energiebesparing. Creativiteitsgoeroe Edward de Bono zei het al: ‘Als je wilt dat mensen anders gaan denken, dan moet je de gebruikelijke oplossing blokkeren.’ China bedankt! Nu snel de overheden in Europa nog, die samen met bedrijven en kennisinstellingen net als de BRIC’s assertief hun sterk achtergebleven innovatie- en grondstoffenbeleid gaan oppakken, want tijd is schaars! En hopen dat de prijzen hoog blijven. Iedereen wordt weer wakker, creativiteit komt weer vrij en onze afhankelijkheid van China neemt af. Met als bijkomend voordeel dat we weer een exportproduct hebben: kennis van 3R! n

KENNIS VAN REDUCE, REPLACE EN RECYCLE LEVERT NIEUW EXPORTPRODUCT OP

OLdi-29051211046.indd 46

16-05-12 13:07

INZICHT

Loopt de onstuitbare economische groei van de vorige eeuw nu eindelijk stuk op de grenzen van onze planeet? Ton Bastein en Arnold Tukker bespreken vijf spraakmakende publicaties van doemdenkers en positivo’s in het schaarstedebat.

SCHAARSTE VERSUS GROEI (1)

SCHAARSTE EN DE MARKT Welke mineralen zijn écht schaars en wat betekent dit voor de wereldeconomie? Het gaat om veel meer dan de hoeveelheden die in de aardbodem zitten. Schaarste is natuurlijk van an alle tijden, en het is ook niet h het e et exclusieve domein van de mineinen rale grondstoffen waar de laatste atste at st jaren zo veel over te doen is. Maar M arr Ma de zorgen over de beperkte bee schikbaarheid en toenemende e le leveringsonzekerheid van bepaalde aa ald lde mineralen is toch van vrij recente ent e nte datum. Om beleid en politiek aan aan an de hand te nemen, verschijnen en n err inmiddels aan de lopende band nd d criticality studies. Zelfs zo’n grote rote ot hoeveelheid, dat onderzoeker Tom Graedel (industrial ecology, gy, Yale University) recent een artikel ikel ik ell e heeft gepubliceerd waarin een n tiental criticality studies met ell-kaar worden verleken. Conclusie: siie: e alhoewel methode en achtergrond sterk verschillen, komen n de meeste studies tot dezelfde shortlist van wat nu echt kritische materialen zijn. Hieronder worden dan vaak de zeldzame aarden, indium en gallium genoemd. In dit soort studies wordt gekeken naar de kans dat levering van materialen onder druk komt te staan, en welke invloed dat zou kunnen hebben op de lokale economie of op het uitvoeren van beleid (bijvoorbeeld op het gebied

OLdi-29051211047.indd 47

Ton Bastein is programmamanager grondstoffen bij TNO Arnold Tukker is manager bij TNO en bijzonder hoogleraar aan de Norwegian University of Science and Technology in Trondheim

van schone energie). Gezaghebbend in Europa is de publicatie van de EU Raw Materials Support Group, die in juli 2010 het rapport Critical Raw Materials for the EU uitbracht. Een fraai voorbeeld van een criticality study is het rapport Critical Materials Strategy dat in december 2011 is uitgegeven door het U.S. Department of Energy. Nadeel is dat de studie over een relatief klein aantal mineralen

gaat (namelijk een voorgesorg teerde hoeveelheid van zestien t mineralen die een belangrijke rol m spelen in nieuwe energietechs nologie). Voordeel is dat we er n tenminste wel mee de diepte in te te kunnen. In geen van de andere k beschikbare rapporten worden de b gevolgen van de marktdynamiek ge g e op op het al dan niet tijdig beschikbaar ba komen van nieuwe bronnen ba zo z goed uitgelegd. Dan blijkt dat het h niet alleen gaat om hoeveel he er e in de grond zit, maar vooral om m de afwezigheid van een transparante markt, een enorme trr tra machtsconcentratie van slechts m enkele landen of mijnbouwen bedrijven, het verdwijnen van b be expertise uit grote delen van exx de de wereld en de enorme kapitaalbehoefte als je aan serieuze mijnbouw wilt beginnen. Het rapport Critical Materials Strategy is te downloaden van: http://energy.gov/articles/departmentenergy-releases-its-2011-criticalmaterials-strategy Het rapport Critical Raw Materials for the EU is te downloaden van: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/ raw-materials/critical/index_en.htm

SPECIAL MEI 2012

47 16-05-12 15:08

INZICHT

SCHAARSTE VERSUS GROEI (2)

WAAROM NOG GROEI?

We groeien alleen nog om te groeien. Vervang bnp door bruto nationaal geluk en iedereen wordt gelukkiger.

Tim Jackson, Prosperity without Growth: Economics for a Finite Planet, Earthscan, New York, 2011 Nederlandse uitgave: Welvaart zonder groei: Economie voor een eindige planeet, Jan van Arkel, Utrecht, 2011

‘Money can’t buy me love’, zongen de Beatles al. Maar waarom blijven we dan maar groei najagen, vraagt Tim Jackson zich af. Groei betekent meer gebruik van grondstoffen en meer uitstoot. Stel dat je in 2050 negen miljard mensen hetzelfde inkomen gunt als in Europa, met ook nog eens 2% groei per jaar. Je moet dan hónderd keer minder CO2 per euro uitstoten dan nu om het klimaat te redden. Een illusie. Jackson kwam tot een onthutsende conclusie: we kunnen niet anders meer. Zonder groei stort het economische systeem in. Zie Griekenland. Elk jaar produceren bedrijven wat efficiënter. Zonder groei raakt een deel van de werknemers dus werkloos.

En ontvangt de overheid minder belastinggeld. En verkopen bedrijven uiteindelijk weer minder. Een negatieve spiraal. Jacksons volgende onthutsende bevinding: groei verbetert de kwaliteit van leven in het Westen al lang niet meer. Japan verdubbelde zijn inkomen sinds 1960, maar mensen werden niet gelukkiger. In de rijke VS leven mensen korter dan in het arme Cuba. De prijs van groei om de groei is hoog. Geld en goederen worden placebo’s voor relaties, dromen en aspiraties. Een normaal sociaal leven vergt steeds meer stuff. Wie kan er nog zonder smartphone? Jacksons oplossing is simpel. Meet wat telt: welbevinden. ‘Bruto nationaal geluk’ in plaats van bruto nationaal product. Vertaal productiviteitsgroei in vrije tijd zonder verlies van loon. Investeer in duurzame infrastructuur. Dan maak je écht de weg vrij voor een stabiele economie die niet de aarde plundert en die iedereen kwaliteit van leven biedt.

SCHAARSTE VERSUS GROEI (3)

GEBAKKEN LUCHT

Linkse hobby’s en rechtse vooroordelen beheersen het duurzaamheidsdebat. David MacKay ontmaskert ze. De nrc.next-rubriek ‘next.

SPECIAL MEI 2012

48

checkt’ laat vrijwel dagelijks zien hoe verhelderend of ontluisterend het is als kwantitatieve uitspraken kritisch worden bekeken. Zo’n behoefte aan ‘hardheid’ in het duurzaamheidsdebat had David MacKay ook. Hij ergerde zich aan instanties die ‘zo maar’ uitspraken doen over nut en noodzaak (of juist de afwezigheid daarvan) van alternatieve energiebronnen of energiebesparingsmaatregelen. Dat het ook anders kan, laat hij zien in Sustainable

OLdi-29051211047.indd 48

Energy–Without The Hot Air. Hij rekent onze energiebehoefte en de manier waarop daarin kan worden voorzien uit en brengt deze terug naar één enkele eenheid (kWh per persoon per dag). Een schatkamer voor nerds! MacKay laat zien dat het mogelijk is het debat rond duurzaamheid en energie is te voorzien van een ‘harde’ basis. En dat er onderscheid te maken is tussen ‘linkse hobby’s’ en ‘rechtse vooroordelen’. Bijvoorbeeld door te laten zien waar duurzame energie écht

David J.C. MacKay, Sustainable Energy– Without the Hot Air, UIT Cambridge, Cambridge, 2009 Ook (gratis) te downloaden van: www.withouthotair.com

een verschil kan maken, en waar het een druppel op een gloeiende plaat is. Laat je niet afleiden door uitspraken als alle beetjes helpen, want: ‘if everyone does a little, we’ll achieve only a little.’ Zijn conclusie (met name gericht op de UK) is overigens: een samenleving zonder fossiele brandstoffen is mogelijk, als we onze primaire energiebehoefte halveren en maximaal gebruikmaken van niet-fossiele bronnen.

16-05-12 15:08

SCHAARSTE VERSUS GROEI (4)

POLITIEK CORRECT OF GROENE DOORBRAAK? Een groene economie kan echt volgens de VN. Maar er zijn twijfels over de haalbaarheid. ‘Wat wordt ons verhaal voor Rio+20?’, moet Achim Steiner, hoofd van het VN Milieuprogramma, hebben gedacht. Rio+20 is de grote milieuconferentie die de VN in juni in Rio de Janeiro houdt. Er was er al eerder een, in 1992. Het concept ‘duurzame ontwikkeling’, in de jaren tachtig bedacht door Gro Harlem Brundtland, werkte toen goed. Helaas zit er intussen heel wat sleet op het geloof dat ontwikkeling en duurzaamheid écht samen kunnen gaan. Zie Kopenhagen, Cancún en Durban. China houdt schaarse grondstoffen voor zichzelf en koopt land en mijnen in Afrika op. India is bang dat het Westen het klimaatdossier vooral heeft bedacht om hun snelle groei aan banden te leggen, leerden wij op een high level conferentie in New Delhi. Het VN Milieuprogramma kwam

United Nations Environment Programme, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication, UNEP, Genève, 2011 Ook te downloaden van: http://www.unep.org/ greeneconomy/greeneconomyreport/tabid/29846/ default.aspx

daarom met het Green Economy Initiative. Dit resulteerde eind 2011 in een lijvig rapport: Towards a Green Economy. Het rapport behandelt alle belangrijke sectoren: landbouw, watervoorziening, transport, industrie, visserij, gebouwde omgeving,

energie, enzovoor. Het bespreekt welke investeringen nodig zijn om tot een ‘groene economie’ te komen. En, net als Brundlandt 25 jaar terug, claimt het een winwinsituatie. Voor een investering van een luttele 2% van ons wereldinkomen krijgen we in 2050 een groene economie terug, die nog banen oplevert ook! Wat wil je nog meer, zou je denken. Voor sommige sectoren is dit verhaal plausibel. Met slimme drip-irrigatie krijg je met minder water meer opbrengst in de landbouw. Een gezonde visstand laat op langere termijn meer visserij toe. Smart cities zijn prettiger om in te wonen en verbruiken minder energie, water en materialen. Maar twijfels zijn er ook. Wie kan nu met zekerheid het aantal banen in 2050 voorspellen? Waarom laat Towards a Green Economy broeikasemissies maar een fractie lager worden dan nu? De tijd moet leren wat het rapport echt waard is. Een politiek correct verhaal dat zijn houdbaarheid na Rio+20 mag verliezen? Of echt het doorbraakconcept dat de hele wereld zo broodnodig heeft?

OPLOSSEN VAN SCHAARSTE CREËERT SCHAARSTE Denk niet dat je schaarste zo maar oplost, stellen Tom Graedel en Ester van der Voet in Linkages of Sustainability (MIT Press, Cambridge/Londen, 2010). Alles hangt met alles samen. Raken makkelijk winbare metalen op? Natuurlijk, dan kun je ertsen van lagere kwaliteit gaan winnen. Maar dat kost onevenredig meer energie. Raakt die energie op? Dan zou je kunnen denken aan zonne-

OLdi-29051211047.indd 49

panelen of windmolens. Maar die vergen juist enorme hoeveelheden van die zeldzame metalen die je net tekort begon te komen. Inzetten op biomassa dan maar? Dat concurreert met voedselvoorziening en vergt weer extra land en water. Zelf al schaarse middelen. Productiviteit van de landbouw verhogen of zeewater ontzilten dan maar? Helaas, zowel intensieve landbouw als ontzilting is

enorm energie-intensief. Zo kom je er dus niet uit, volgens Graedel en Van der Voet. We moeten toe naar een economie die inherent minder primaire materialen gebruikt. Of, om met onze collega André Diederen te spreken, inzetten op gebruik van de elements of hope. Materialen die breed voorhanden zijn. Dat zijn de échte bouwstenen voor een duurzame economie.

SPECIAL MEI 2012

49 16-05-12 15:09

Philips maakt werk van de keten Philips ontwikkelde samen met afvalbedrijf Van Gansewinkel het koffiezetapparaat Senseo® Special Edition dat voor een groot deel uit afval is gemaakt. Belangrijker dan het product zelf zijn de leerervaringen die het bedrijf nu en straks verzekeren van een voorlopersrol. Philips wordt al jaren erkend als een onderneming met stevige duurzaamheidsambities en daarbij horen ook heldere doelstellingen voor het hergebruik van afvalstoffen. In 2015 wil het bedrijf 50 procent meer producten inzamelen die aan het einde van hun levensduur zijn dan in 2009, en het hergebruik van materialen in de nieuwe producten van het bedrijf moet met een zelfde percentage omhoog.

Z

owel aan de voorkant – de productie – als aan de achterkant – de

dankte Philips-producten. Dat is niet iets wat je van de ene op de andere

inzameling van apparaten – is sprake van stevige uitdagingen.

dag in gang kunt zetten, al was het maar omdat de leveranciers van gere-

Henk de Bruin, Global Head of Sustainability: “Die gaan we te lijf

cycled plastic er niet aan gewend zijn dat hun afnemers heel streng zijn

met onze meerjarige EcoVision-programma’s, waarmee we ons richten

op de functionele specificaties. Voor hoogwaardige producten als

op een betere leefomgeving, een hogere energie-efficiëntie in het ge-

Senseo® moet je andere eisen stellen aan de grondstoffen dan voor een

bruik van onze producten en het sluiten van grondstofketens.”

kleerhanger, bijvoorbeeld omdat we de apparaten testen op duurzaamheid voor een periode van zeven jaar gebruik. Om dit van de grond te krij-

In een gesprek met De Bruin en zijn collega Mark-Olof Dirksen – Senior

gen moesten we samen met verschillende leveranciers – waaronder

Engineer – valt het woord keten met grote regelmaat. De laatste heeft

Van Gansewinkel Groep – investeren in kennisontwikkeling en zij maak-

met een team mensen gewerkt aan de introductie van Senseo® Eco,

ten hiertoe dan ook deel uit van het ontwikkelteam.”

een grensverleggend product waar het gaat om hergebruik van materia-

Verschillende technische uitdagingen bleken allemaal oplosbaar, zodat

len. Dirksen: “Het apparaat is voor ongeveer de helft gemaakt uit herge-

de weg vrij was voor een marktintroductie van een special edition van de

bruikte plastics en metalen, waarvan een deel afkomstig is van afge-

welbekende Senseo®. Deze is niet alleen grotendeels gemaakt van ge-

OLdi-29051211047.indd 50

16-05-12 15:09

Twente kijken we bijvoorbeeld naar hoe we

ander ‘groen’ tintje: het apparaat schakelt na

kunnen komen tot betere ontwerpen om de

vijf minuten automatisch de opwarmfunctie uit

mate van hergebruik beter te voorspellen en

en bespaart daarmee energie. Het is nu nog te

benutten.”

vroeg om het marktsucces ervan te meten, maar duidelijk is in elk geval wel dat deze sa-

Terug naar de case van de ontwikkeling van

menwerking smaakt naar meer. Dirksen: “We

Senseo® Eco. Is het een economisch haalbare

kijken ook naar andere producten, want we wil-

case? Dirksen: “De input van grondstoffen uit

len de productieketen zo goed mogelijk sluiten

afval heeft een lagere kostprijs dan het gebruik

en in de toekomst meer sustainable ontwikke-

van nieuwe materialen gemaakt uit olie of erts.

len. Daartoe is het van belang dat we de input

Tegelijkertijd is er achter de schermen voor

van materialen kwalitatief en kwantitatief op

ons meer werk, onder meer omdat we de

het juiste niveau krijgen. Want alleen dan kun-

kwaliteit goed en vaker moeten testen. Per sal-

nen we hier business as usual van maken en

do is het ongeveer kostenneutraal.”

¸

We denken in grondstoffencycli en hoe we die samen met andere partijen sluitend kunnen maken

¸

recyclede materialen, maar heeft ook nog een

dat is ons uiteindelijke doel. Dat impliceert bijvoorbeeld ook dat we in onze huidige produc-

De Bruin wijst erop dat het bij het oplossen van

ten gevaarlijke stoffen als pvc en bromide uitfa-

duurzaamheidsthema’s niet alleen om techno-

seren, zodat we over tien tot vijftien jaar – de

logische innovaties gaat, maar ook om nieuwe

gebruiksduur van bijvoorbeeld een Senseo®

businessmodellen: “Als wij minder uitgaan

een hogere kwaliteit van herbruikbare materia-

van het leveren van een product en meer van

len krijgen.”

het leveren van een dienst, krijgen we ook meer grip op hergebruik. Bij producten die wij

Philips kijkt ook nadrukkelijk buiten de muren

aan ziekenhuizen verkopen is dat goed moge-

van de eigen organisatie. De Bruin: “We den-

lijk. Wij plaatsen de apparatuur en deze blijft

ken in grondstoffencycli en hoe we die samen

ons eigendom. We krijgen een maandelijkse

met andere partijen sluitend kunnen maken.

fee, of bijvoorbeeld een fee per scan om te zor-

Als je samen met partners werkt vanuit een

gen dat deze goed blijft functioneren tot het

gezamenlijk belang en onderling vertrouwen,

einde van de levensduur. Met iets dergelijks

is er veel mogelijk.” Zo’n ketenbenadering is

experimenteren we ook voor led-verlichting.

mooi, maar uiteindelijk gaat het erom of de

Het architectenkantoor Thomas Rau heeft de

consument meedoet. Dirksen: “We geloven

primeur: Philips installeert de verlichting, be-

niet dat het een zinvolle strategie is om consu-

taalt de energienota en brengt een fee in reke-

menten over te halen tot de aankoop van groe-

ning die afhankelijk is van de verbruikte hoe-

ne producten. We geloven veel meer dat we

veelheid licht. Pay per lux dus. Dat financiële

groene producten moeten ontwikkelen die de

model prikkelt tot innovatie en hergebruik.”

consument minstens dezelfde kwaliteit bieden en ook nog eens extra functionaliteit, zoals een

Tot slot roert De Bruin nog de samenwerking

lager energieverbruik. Met Senseo® Eco is dat

met branchegenoten aan. Een voorbeeld

gelukt en dat moet de komende jaren nog veel

maakt het belang daarvan duidelijk: “De prijs

meer mainstream worden. In 2015 wil Philips

van fosfor – een belangrijke grondstof voor ver-

50 procent van de omzet uit groene producten

lichtingsproducten – loopt sterk op, omdat Chi-

halen, dat lag in 2011 op 39 procent. Om dat

na de beschikbaarheid ervan onder druk zet.

waar te maken laten we ontwerpers met een

Het voordeel van die hoge prijs is dat deze prik-

ecologische en sociale bril kijken naar een pro-

kelt tot vernieuwing. We zoeken nu met bran-

duct. Het is fascinerend om te zien wat er dan

chegenoten naar oplossingen om fosfor te her-

allemaal gebeurt.” De Bruin: “Ook kennispart-

winnen uit producten die aan het einde van

ners zijn belangrijk. Samen met Universiteit

hun levensduur zijn.”

Tot slot Wie zaken vanuit een ander perspectief durft te bekijken, ontdekt soms parels van vernieuwing. Om die parels op te duiken is, juist in tijden van schaarste, een naadloze samenwerking met ketenpartijen en andere partners essentieel. Schaarste vraagt om een benadering vanuit drie perspectieven: een integrale blik op de keten, een duurzaamheidsstrategie en innovatie. Philips is een mooi voorbeeld van een bedrijf dat in de praktijk een heldere benadering van deze drie gebieden laat zien. Ik ben ervan overtuigd dat hun ervaringen ook andere partijen kunnen inspireren.

Nicolas Constantinesco Partner Operations Strategy Group, Management Consulting

kpmg.nl/denieuwewereld © 2012 KPMG N.V. Alle rechten voorbehouden.

OLdi-29051211047.indd 51

16-05-12 15:09

U zult Solidaridad nooit geketend aan uw poort aantreffen. Solidaridad werkt liever samen met het bedrijfsleven. Zo bouwen we in ontwikkelingslanden, samen met lokale producenten aan duurzame productieketens. En als lid van wereldwijde ronde tafels werken we aan oplossingen in de productie van palmolie, soja, katoen, suikerriet en rundvlees. Duurzaam landgebruik en toch een hoge productiviteit, daar streven we naar. Weten wat wij voor uw organisatie kunnen betekenen? Bel dan Nico Roozen, directeur Solidaridad. www.solidaridadnetwork.org

De experts van Solidaridad Network werken vanuit Guatemala stad, Lima, Buenos Aires, Accra, Johannesburg, Nairobi, New Delhi, Beijing en Utrecht. Deze advertentieruimte is aangeboden door KPMG

OLdi-29051211047.indd 52

16-05-12 15:09