Opvang, bewaring en gebruik van water – hoofdstuk 5 Gaia’s Garden Eigenlijk zou onze planeet Water moeten heten ipv Aarde: 70% water, waarvan maar 3% zoet water, en daarvan zit ¾ in ijs gevangen. Ongeveer de helft daarvan zit weer diep onder de grond in rotsen verborgen. Dus het beschikbare zoet water in meren, rivieren, de grond en de lucht is maar de helft van een kwart van 3% is 0,375% van de totale hoeveelheid water: dus zeer kostbaar! Moderne tuinen zuipen water. Het grootste deel vd waterrekening gaat naar irrigatie. Dat is omdat conventionele tuinontwerpen niet de omstandigheden creëren om de bodem vochtig te houden, maar vertrouwen op electrische pompen, bronnen, sproeiinstallaties, waterreservoirs etc. Je gaat je afvragen hoe bossen en graslanden eigenlijk overleven zonder dat alles. In een ecologisch tuinontwerp is water niet iets wat van buiten komt, maar iets wat mee in het ontwerp zit, iets wat er vanzelfsprekend is, en van nature overvloedig aanwezig is. In de ecologische tuin is er geen gebrek aan overvloedig water. Een goed ontworpen tuin moet niet gepamperd worden om gezond te blijven. We hoeven niet constant bij onze tuin te staan in functie van de grillen van het weer. Een verstandig waterontwerp bespaart dus werk, frustratie en hulpbronnen door een goede planning. We gaan strategieën bekijken die niet alleen droogte het hoofd bieden, maar ook te natte periodes, door betere drainage, het opslaan van regen voor toekomstig gebruik, en het plaatsen van water waar het het meest nodig is. Om te leren een water-wijze tuin te ontwerpen, moeten we ons eerst afvragen: hoe slaat de natuur water op? Behalve in de voor de hand liggende bronnen als meren en vijvers, slaat de natuur water op in planten, in de lucht en in de bodem. Water wordt gereinigd en gerecycleerd in moerassen, verdampt in de lucht door bomen, verzameld en gekanaliseerd door landvormen. We kunnen al deze relaties gebruiken als basis voor een tuin met een natuurlijke gezonde watercyclus. Vijf belangrijke paden voor waterbeheer in je tuin: Algemeen: elke functie wordt door verschillende elementen ondersteund . Je verlaten op één enkele waterbron (de sproeier) is riskant: vroeg of laat begeeft het het. Voorbeeld: De Zemach’s tuin in Los Alamos (in de woestijn) combineert 5 complementaire technieken: het opbouwen van organisch rijke bodem, het landschap zo ontwerpen dat het water opvangt en leidt naar waar het nodig is, planten in overeenstemming met klimaat, dichte beplanting om de bodem te beschermen tegen uitdroging en diepe mulching. 1. Water in de bodem houden
Ipv ingewikkelde sproeisystemen luidt de mantra id pc: de goedkoopste en beste plaats om water op te slaan is de bodem. Humus en ander organisch materiaal werkt als een spons en kunnen vele malen hun gewicht aan water vasthouden; 30 cm rijke vochtige grond in de tuin bevat evenveel water als een 7.5 cm diep meer van dezelfde oppervlakte. De clou is het organisch materiaal id bodem. Een bodem met 2% org materiaal kan de behoefte aan irrigatie met 75% verminderen. Onze rivieren blijven stromen en onze meren blijven vol door de bodem. Voordelen veel organisch materiaal in de bodem: - houdt vocht vast
- verhoogt vruchtbaarheid - slaat voedingsstoffen op - stimuleert het bodemleven - maakt bodem los - slaat koolstof op 2. Contouren maken om water op te vangen Bv het centrum van een cirkel/bed wat lager maken dan de randen. Swales aanleggen: (zie praktische aanwijzingen boek) geulen maken dwars op de helling (waterpas!), uitgegraven grond ernaast (bergafwaarts) voor ophoging, eventueel laagjes in geul: kiezel, stro, rijke topgrond; regenwater verzamelt zich in de geul, trekt daar in de bodem en vormt onder het heuveltje een ondergronds waterreservoir (bijeengehouden door hydrostatische spanning); grote of meerdere kleine swales (esthetiek), die het water leiden naar waar het nodig is. Voordelen van contouren in de bodem maken: - vangen water op - leiden water langzaam naar waar het nodig is - helpen planten en bodemleven zowel natte als droge periodes te overleven - maken humus - visueel interessant 3. Planten die spaarzaam met water omgaan Gebruik planten die geschikt zijn voor de hoeveelheid beschikbaar water. Best inheemse planten, aangepast aan klimaat. Indien ook graag andere: er zijn twee soorten droogte-tolerante planten: woestijnplanten en mediterrane planten (zie tabel 52 (p 103). Wat te doen met planten die regelmatig water nodig hebben: in zone 1 zetten, de natte delen van je tuin gebruiken (naast oprit, trottoir, bij afvoerpijpen… Voordelen van het planten overeenkomstig waterbehoefte: - spaart water - minder werk - overleven droogte - stimuleert gebruik inheemse planten 4. Dichte beplanting om droogte op te vangen Door dichte beplanting schaduw creëren: het beschaduwen vd bodem kan verdamping met 60% verminderen, houdt de wortels koel en vertraagt de uitademing van vocht uit bladeren. Bijna geen enkele plant heeft 100% zon nodig. Groene bladgroenten staan best deels in schaduw. Ook veel doorlevende bloemen bloeien goed in half-schaduw: kijk hoe het in een bos werkt: de schaduw groeit met de tijd: veel licht in lente voor bloemen en kleine planten, de grote reuzen lopen als laatste uit, als alle overige lagen al uitgelopen zijn. Als het bladerdek ve bos zich heeft gesloten, blijft het bos veel vochtiger en koel. Voordelen dichte beplanting: - beschaduwt de bodem - verstikt onkruid - verhoogt biodiversiteit - verhoogt opbrengst 5. Mulchen Een mulchlaag van 5 tot 10 cm beperkt vochtverlies door de verdamping vd bodem tegen te gaan en door de plantenwortels koel te houden. Organische mulch houdt ook de regen vast, en zij verbeteren de bodem met humus, waardoor deze meer water kan
vasthouden. Mulch voorkomt ook erosie, beschermt de bodemstructuur en vangt temperatuurswisselingen op. Bijna alles kan als mulch gebruikt worden: stro, , hooi, houtschilfers, bladeren, stenen… Voor planten die van zuur houden, kun je ook dennennaalden gebruiken. Pas op: mulch vertraagt de opwarming van de bodem in de lente Voordelen van diep mulchen: - vertraagt verdamping - koelt de bodem af - voegt vruchtbaarheid toe - stimuleert bodemleven - verstikt onkruid - woonplaats voor arthropoden en microben Dus: bovenstaande methoden combineren, minstens 3 vd 5. Op deze manier zijn er geen irrigatiesystemen nodig. Dezelfde methoden kunnen aangewend worden als je tuin te nat is ipv te droog. Humusrijke bodem en mulch kunnen grote hoeveelheden water vasthouden zonder het vermogen van lucht vast te houden te verliezen. Ook betere drainage in rijke bodem. Grote hoeveelheid water kunnen via swales afgeleid worden naar een vijver.
Water opslaan en conserveren Maar als je dan toch een keer met de gieter rond moet gaan, gebruik dan geen kraantjeswater, maar regenwater of gerecycleerd huishoudelijk afvalwater. Hoeveelheid neerslag in België: Wijzigend neerslagpatroon onder invloed van menselijke activiteiten Wetenschappers hebben aangetoond dat menselijke activiteiten de hoofdoorzaak vormen van de neerslagvariaties op aarde waargenomen tussen 1925 en 1999. Tussen 40° en 70° noorderbreedte – waarbinnen ook het gros van Europa valt, met uitzondering van Cyprus, Malta, Griekenland, de zuidelijke helft van Spanje/Portugal en het zuiden van Italië – nam de neerslag gemiddeld met 62 mm per eeuw toe. De bijdrage van menselijke activiteiten hierin wordt begroot op 50 tot 85 %. Toenemende neerslag in België Sinds het begin van de waarnemingen in Ukkel zijn 2001 en 2002 de absolute recordjaren met neerslaghoeveelheden van respectievelijk 1088,5 en 1077,8 mm. In ons land komen steeds nadrukkelijker meer natte dan droge jaren voor. De trend naar nattere jaren wordt vooral duidelijk bij de lijn die de gecumuleerde afwijking weergeeft. In de 19de eeuw bleef deze lijn rond het nulpunt schommelen: nattere en drogere jaren compenseerden elkaar. Maar sinds het begin van de 20ste eeuw zien we een duidelijke toename, die nog
deze
versterkt vanaf de jaren 70. Voor het eerst sinds de start van de metingen zien we ook 5 opeenvolgende decennia met een jaargemiddelde neerslag boven van de referentieperiode (758 mm/jaar). Statistische analyse van de hele datareeks legt bloot dat ons land een langzame maar significante stijging van de jaargemiddelde neerslag kent (tweede figuur). Die stijging blijft aanhouden aan een lineair patroon van 0,5 mm/jaar of een halve cm per decennium.
Opvang en opslag van regenwater Elk huis heeft een handig regenwateropvangsysteem, nl een dak. Hoeveel water kan een dak per maand opvangen? Er is een speciale formule om dat uit te rekenen: AxR ------ = W 12
zie pag 106
A is de hoeveelheid vierkante meter grond die door het dak bedekt wordt R is de hoeveelheid regenval per jaar W is hoeveelheid kubieke meter Dat nog omzetten in liters en je hebt je hoeveelheid. We hoeven niet meer op te slaan dan we nodig hebben om een paar weken droogte te overbruggen. Planning van een regenwateropvangsysteem: 5 belangrijke factoren: 1. Hoeveel regen valt er per jaar? 2. Hoeveel water is nodig? Indien je de 5 waterbesparende punten van het begin in acht
neemt en alleen water geeft indien nodig (geen automatische systemen) kan de waterconsumptie drastisch verminderen. 3. Wat is de hoeveelheid beschikbaar dak? Ook verharde oppervlakten kunnen dienst doen. iemand legt bv een zandzakje voor de duiker in de straat als het regent, en stuurt daarmee een gigantisch volume water naar zijn bomen. 4. Welke afmetingen kan de opslag krijgen: budget, plaats, esthetica. Tanks zijn duurder dan vijvers, maar nemen minder plaats in. Vijver zijn mooier om naar te kijken, maar tanks kunnen onder de grond verborgen worden. 5. Waar moet de opslag geplaatst worden tov de opvang. Best hoger dan de tuin ivm zwaartekracht ipv een pomp Watertanks zijn nuttig, maar vijvers zijn visueel prettiger en brengen verkoeling, zijn ook goedkoper en kunnen veel meer water bevatten. Het geheim van een vijver is haar diepte, want voor eenzelfde hoeveelheid water en een klein oppervlakte (minder verdamping) is meer diepte nodig. Vaak worden vijvers afgezet met stenen: is niet natuurlijk: vogels, kleine zoogdieren en insecten kunnen niet drinken op die manier: beter een traag aflopende kant met kiezeltjes. Maar dit is weer niet geschikt voor honden en kinderen.
De cyclus sluiten met huishoudelijk afvalwater Er wordt hierbij een onderscheid gemaakt tussen ‘zwart water’ (vd toilet) en ‘grijs water’ (van afwas, douche, was). Grijs water is alleen vervuild met een beetje zeep, dode huid, en bacterieën die vreedzaam met ons samenleven. Planten en bodemleven kunnen dit gebruiken als voedsel. Het opnieuw gebruiken van grijs water vermindert vervuiling en spaart drinkwater. Het is dus belangrijk zwart water te scheiden van bijna schoon herbruikbaar grijs water. Is het gebruik van grijs water in de tuin niet een beetje onfris? Met een paar richtlijnen is er geen sprake van gezondheidsrisico’s, geurtjes of andere onprettige zaken. Grijs water kan een belangrijke bron zijn, een zoveelste veerkrachtige levensondersteunende cyclus in de ecologische tuin. De belangrijke rol van de ‘ontbinders’ (decomposers) in de afbraakcyclus in de tuin: zij transformeren dode dieren tot ruw levensmateriaal voor weer nieuwe wezens. In de meeste van onze tuinen is de detrituscyclus bijna volledig afwezig door het gebrek aan toplaag en door pesticiden. Id ecol tuin wordt de detrituscyclus in ere hersteld in zijn centrale rol door diep te mulchen en te composteren, en door giftige stoffen te vermijden. Het gebruik van grijs water speelt ook een rol in deze recyclage. Water, voedsel en biologisch afbreekbare zeep komen het ecologisch systeem van het huis binnen, worden met een beetje vuil en huid en zeep weer afgevoerd naar de bodem of een rietveldje. Daar worden ze opgenomen door microben en planten, en blijft er weer zuiver water en bemesting (vd zeep en voedsel) over. Dit is een gesloten systeem dat met elke douche en wasbeurt sterker wordt en je tuin groener. Als je je tuin als een levend wezen ziet, dan functioneert een grijswatersysteem als een van zijn organen, een soort lever en nieren, die afval en vocht verwerken. De meeste tuinen hebben deze zichzelf ondersteunende organen niet. Tips voor het gebruik van grijs water: - nagaan of het juridisch is toegestaan - geen voedselplanten direct besproeien met onbehandeld grijs water, maar beter gebruiken ad voet van andere planten of fruitbomen. Grijs water moet dus eerst bewerkt worden door microben en planten om het te zuiveren. Daarna kan het wel op voedselplanten gebruikt worden. - Let goed op wat je in je grijswatersysteem gebruikt: geen bleekmiddelen, detergenten met borax, chemicaliën en solventen! - Het filteren van grijs water ook belangrijk voor de PH-balans. - Sla onbehandeld grijs water nooit langer dan 2 dagen op: bacterieën groeien en gaat stinken.: dus zo snel mogelijk op de grond. - Grijs water is niet geschikt voor druppelirrigatiesystemen: verstopt gemakkelijk het systeem. Hoe leg je een grijswatersysteem aan: zie “Create an Oasis with Greywater” van Art Ludwig. Een paar eenvoudige grijswatersysteemtips: * een bakje in je gootsteen: leeggieten in een goedgemulcht bed; niet rechtstreeks op vegetatie gieten ivm zepen en oliën
* al wat meer werk: een “afvoer naar mulchbassin” maken: bv afvoer vd wasmachine naar buiten brengen -> opvangen of pompen in een waterton -> af laten vloeien naar een beplante gemulchte swale of struik of boom. Je kan de slang ook elke dag op een ander bed leggen. * Grijswatersysteem van Penny Livingston (zie pag 114): water v bad en wasmachine -> eerst door klein moerasje (rietveldje) met mooie planten, -> gereinigd water druppelt over stenen door drie kleine vijvertjes waar het samenkomt met regenwater van het dak -> dan komt het in de eenden- en koivijver: de eenden zijn de kanaries vd vijver: zij zullen niet zwemmen in water dat niet schoon genoeg is. Moerassen en rietvelden zijn de manier waarop de natuur water zuivert en recycleert. Terwijl het water langzaam door het moeras loopt, zetten de planten, microben en dieren de verontreiniging om in biomassa en reinigen het water. Hoe leg je dat aan? Het bestaat eigenlijk uit niet meer dan een kleine vijver, gevuld met kiezel, bedekt met mulch of aarde en beplant met riet en specifieke waterreinigende planten (zie tabel 5.3). Het waterniveau dient niet boven de kiezel uit te komen ivm muggen. Het grijswater komt het rietveld binnen, passeert door de kiezel, wordt gezuiverd door de planten en microben en mondt uit in een vijver of swale of irrigatiesysteem. - systeem werkt alleen als planten groeien (niet bij afsterven id winter) - best aanleggen onder het niveau van je huis: zwaartekracht) - aanleg: zie verder figuur op pag 116 en tekst pag 117 Met al deze ideeën tesamen kan je een tuin bijna selfsupporting maken wat water betreft: spaart dus werk, geld, milieu en dure overheidsvoorzieningen (waterzuivering, waterafvoer…) De bodem is dus de beste plaats om water op te slaan en te bewaren, en zorgt voor een uitbundig plantenleven. In een bewust ecologisch ontwerp wordt water een integraal deel van het landschap, niet iets wat eraan toegevoegd wordt. Het water zit mee in het design. Een goed ontworpen tuin kent geen droogte en geen overstromingen.
