Opsporing en kanker in 2014

Infovoormiddag

Opsporing en kanker in 2014 Voor wie? Waarom? Zaterdag 22 november 2014 ICC Gent Van Rysselberghedreef 2 - Citadelpark - 9000 GENT Deze infovoormiddag wordt georganiseerd door de

Met de steun van

INHOUDSTAFEL

Opsporing: enkele algemene gegevens ......................................................................................... 3 Dokter Ivo Nagels, Stichting tegen Kanker Opsporing van darmkanker .......................................................................................................... 9 Dokter Luc Colemont, Sint-Vincentius Ziekenhuis, Antwerpen Opsporing van borstkanker......................................................................................................... 15 Professor Mireille Van Goethem, UZ Antwerpen Opsporing van baarmoederhalskanker........................................................................................ 17 Dokter Marc Arbijn, WIV, Brussel Opsporing van prostaatkanker .................................................................................................... 20 Dokter Johan Van Dijck, UZ Leuven Ronde tafel: andere systematische opsporingen in de toekomst? Wie speelt welke rol? .............. 22 Dokter Jo Robays (KCE), Dokter Patrick Martens (CvKO) en Dokter Bart Garmyn (Domus Medica)

2

Opsporing: enkele algemene gegevens

Dokter Ivo Nagels Stichting tegen Kanker

Wat is de plaats van opsporing in de strijd tegen kanker?

"An ounce of prevention is worth a pound of cure" Benjamin Franklin

Opsporing (screening) voor bepaalde kankers is een belangrijk wapen in onze strijd tegen kanker. Spijtig genoeg bestaan er enkel opsporingsmethoden voor bepaalde kankers en omdat er ook nadelen aan kankerscreening vastzitten dienen we er selectief gebruik van te maken.

Van preventie tot therapie

Preventie (ook wel primaire preventie genoemd) omvat de maatregelen die we kunnen we nemen om kanker te voorkomen. Het gaat hier hoofdzakelijk om gezonde levensgewoonten zoals niet roken (noch actief, noch passief), gezond evenwichtig eten, voldoende fysieke activiteit, overgewicht vermijden, blootstelling aan ultravioletstralen beperken, contact met kankerverwekkende stoffen (radon, …) vermijden… Maar ook vaccinatie tegen Humaan Papillomavirussen (preventie van baarmoederhalskanker) en hepatitis (preventie van leverkanker) zijn preventiemaatregelen.

Zelfs als we alle mogelijke preventiemaatregelen strikt volgen, kunnen we het risico op kanker nooit 100% uitsluiten. Indien er dan een kanker ontstaat, komt het erop aan deze zo snel mogelijk op te sporen en te behandelen, best vooraleer er uitzaaiingen zijn ontstaan. Hoe vroegtijdiger een kanker kan worden behandel, des te groter de kans op genezing en hoe minder ingrijpend de behandeling is doorgaans. Daar situeert zich de kankeropsporing (ook screening of secundaire preventie genoemd) waarbij voor kanker of prekankerletsels wordt gescreend bij mensen die nog geen klachten of symptomen van deze ziekte hebben.

3

Indien er klachten of symptomen optreden die kunnen wijzen op kanker, dient een arts geraadpleegd (zie tabel alarmsignalen). Dat is vooral het geval voor alarmsignalen die langer dan 2 weken aanhouden. De arts zal dan beslissen of en welke onderzoeken dienen uitgevoerd om tot een diagnose te komen. Om de diagnose van kanker met zekerheid te stellen zal meestal een microscopisch onderzoek van afgenomen weefsel of cellen nodig zijn (biopt of biopsie). In Als we kijken naar het aantal mensen dat gebruik maakt van niet-klassieke methoden. Er zal ook een stadiëring of staging worden opgemaakt om te bepalen in welk stadium de kanker zich bevindt (plaatselijk, aantasting van lymfeklieren, uitzaaiingen in organen op afstand). Dat is belangrijk voor de behandeling en de prognose. De behandeling zal in veel gevallen een combinatie zijn (chirurgie, chemotherapie, radiotherapie, gerichte middelen, hormoontherapie, …). In het kader van de behandeling wordt ook gesproken van "tertiaire preventie" wat erop neerkomt dat men de verergering van de ziekte tracht te voorkomen en de gevolgen van de ziekte tracht te verminderen. Na het beëindigen van de behandeling is dan meestal nog een follow-up over verschillende jaren of levenslang noodzakelijk.

De 10 meest courante alarmsignalen

1.

Hardnekkige heesheid of hoest, vooral bij rokers en ex-rokers

2.

Moeilijk slikken, vooral bij mensen die roken en alcohol drinken

3.

Chronische verandering van de stoelgang (constipatie, diarree of afwisseling van beide

4.

Problemen bij het plassen, vooral bij mannen

5.

Gewichtverlies, vermoeidheid of aanhoudende koorts zonder duidelijke oorzaak

6.

Abnormaal bloedverlies (vaginaal buiten de maandstonden of na de menopauze; bloed in de urine, de ontlasting of fluimen; spontaan opduikende blauwe plekken, …)

7.

Knobbeltje of zwelling, eender waar op het lichaam (teelbal, borst, onder de huid, …)

8.

Bij vrouwen: een plotselinge verandering van de borst (samentrekking van de huid, uitstroming, roodheid, …)

9.

Wijziging of verschijning van een pigmentvlek op de huid

10. Niet-genezende wonde in de mond of op de huid

4

Voor- en nadelen

Er bestaat geen algemene check-up waarbij gelijk welke kanker kan worden opgespoord. Zo is het laten uitvoeren van een volledige CT-scan van het lichaam als kankerscreeningsmethode zinloos. Met deze techniek kan niet elke kanker worden aangetoond en bovendien wordt een aanzienlijke hoeveelheid röntgenstraling op het lichaam losgelaten. Ook stelt zich de vraag hoe dikwijls dergelijke Total body-scan zou moeten worden herhaald. In geval van regelmatige herhaling zal de stralingsdosis opstapelen en net het risico op kanker doen verhogen zodat men uiteindelijk dat wat men probeert op te sporen wordt veroorzaakt!

Ook een bloedonderzoek is geen adequate methode om kanker op te sporen. Men kan in het bloed wel bepaalde stoffen doseren zoals PSA (prostaat specifiek antigeen) maar die testen zijn niet voldoende betrouwbaar omdat er te veel vals positieve en vals negatieve resultaten zijn. Dat betekent dat sommige mensen zonder kanker toch een te hoge waarde hebben terwijl een aantal mensen met kanker een normale waarde hebben.

Screening is enkel zinvol als aan een aantal criteria wordt voldaan. Wilson en Jungner hebben zo 10 criteria geformuleerd in 1968 en de Wereldgezondheidsorganisatie heeft daar in 2008 nog 10 aanvullende criteria aan toegevoegd (zie bijgevoegde tabellen).

Criteria van Wilson en Jungner (1968)

1.

De op te sporen ziekte moet een belangrijk gezondheidsprobleem zijn.

2.

Er moet een algemeen aanvaarde behandelingsmethode voor de ziekte zijn.

3.

Er moeten voldoende voorzieningen voorhanden zijn voor diagnose en behandeling.

4.

Er moet een herkenbaar latent of vroeg symptomatisch stadium van de ziekte zijn.

5.

Er moet een betrouwbare opsporingsmethode bestaan.

6.

De opsporingsmethode moet aanvaardbaar zijn voor de bevolking.

7.

Het natuurlijke verloop van de op te sporen ziekte moet bekend zijn.

8.

Er moet overeenstemming bestaan over de vraag wie behandeld moet worden.

9.

De kosten van opsporing, diagnostiek en behandeling moeten in een acceptabele verhouding staan tot de kosten van de gezondheidszorg als geheel.

10. Het proces van opsporing moet een continu proces zijn en niet een eenmalig project.

5

Aanvullende criteria opgesteld door de WHO (2008)

1.

Het screeningsprogramma moet inspelen op een erkende behoefte.

2.

Het doel van de screening moet bij aanvang zijn vastgesteld.

3.

De doelgroep van de screening moet zijn vastgesteld.

4.

De effectiviteit van het screeningsprogramma moet wetenschappelijk bewezen zijn.

5.

Het programma moet een samenhangend geheel zijn van opleiding, scholing, testpraktijk, zorg en programmamanagement.

6.

De kwaliteit van het programma moet geborgd zijn om de potentiële risico’s van screening te minimaliseren.

7.

Het programma moet garanties bieden voor geïnformeerde keuze en de privacy en de autonomie van het individu respecteren.

8.

De toegankelijkheid van de screening moet gewaarborgd zijn voor de hele doelgroep.

9.

Het programma moet vanaf het begin geëvalueerd worden.

10. De voordelen van de screening moeten opwegen tegen de mogelijke nadelen van de screening.

Het is belangrijk te beseffen dat bij opsporing ook een aantal nadelen bestaan en dat de voordelen steeds dienen op te wegen tegen de nadelen. Tot de negatieve factoren behoren bijvoorbeeld de kostprijs. Er dienen immers spijtig genoeg in de gezondheidszorg prioriteiten te worden gesteld zodat de kostprijs althans voor de overheid die een screening wil organiseren een element is dat in rekening dient te worden gebracht. Maar ook voor het individu kunnen er nadelen zijn. Er zijn nadelen van psychische aard zoals de angst en onzekerheid in de wachttijd voor het resultaat en vooral bij een slecht resultaat (wat nog niet automatisch betekent dat men kanker heeft!) en bij de aanvullende onderzoeken in dergelijk geval. Er zijn ook nadelen op lichamelijk vlak zoals de straling bij een mammografie en de mogelijke complicaties bij aanvullende onderzoeken. Ook is het mogelijk dat er gezwellen worden gevonden die nooit tot een uitgebreide kanker zullen ontwikkelen en soms door het eigen afweersysteem worden geëlimineerd. Dat leidt tot overbodige onderzoeken en behandelingen.

6

Systematische versus opportunistische screening

Bij de systematische georganiseerde screening worden bepaalde bevolkingsgroepen uitgenodigd om een opsporingsonderzoek te laten uitvoeren en dat wordt na een bepaalde tijd herhaald (bvb. alle vrouwen tussen 50 en 69 jaar om de 2 jaar). Daarnaast is er de opportunistische screening die kan worden voorgeschreven door artsen bij individuele patiënten maar het nadeel heeft dat dan soms wordt "overscreend". Zo zijn er nog altijd vrouwen bij wie elk jaar een mammografie en een echografie van de borsten wordt aangevraagd zonder bijzondere indicatie. We moeten hierbij echter wel een onderscheid tussen de "doorsnee-populatie" (mensen zonder bijzonder verhoogd risico) en bepaalde mensen met een meer dan gemiddeld hoog risico (bijvoorbeeld vrouwen met een borstkankergen). Voor die mensen met een meer dan gemiddeld risico zal de screening vaak op jongere leeftijd beginnen en langer aanhouden en ook frequenter worden herhaald. Ook de methode van screening kan bij die mensen verschillend zijn (bvb. MRI in plaats van mammografie).

Op dit ogenblik wordt de georganiseerde systematische screening in ons land uitgevoerd voor 3 soorten kanker die op deze infodag zullen worden besproken:

-

Borstkanker;

-

Baarmoederhalskanker;

-

Dikdarmkanker.

Wat biedt de toekomst?

In de toekomst is het wellicht mogelijk bepaalde kankers op te sporen door middel van detectie van vluchtige organische stoffen in de adem met de zogenaamde e-nose (e-neus). Er zijn beloftevolle voorlopige resultaten met dergelijke ademtest voor borstkanker zodat die mogelijk in de toekomst de mammografie (met straling en toch ook onaangenaam) zal kunnen vervangen. Ook voor hoofd- en halskankers zou dergelijke ademtest misschien als opsporingsmethode kunnen dienen.

Genetisch onderzoek wordt al gebruikt voor het opsporen van bostkankergenen (BRCA-1 en BRCA-2) bij mensen met erfelijke borstkanker. Maar in de toekomst kunnen dergelijke genetische testen wellicht ook voor andere kankersoorten worden ontwikkeld.

7

Mogelijk zullen in de toekomst ook andere kankers in aanmerking komen voor opsporing. Zo beveelt de Amerikaanse U.S. Preventive Services Task Force ( USPSTF) samen met de American Society of Clinical Oncology (ASCO) screening voor longkanker aan met een low dose scanner maar wel bij specifieke doelgroepen met name patiënten van 55 tot 80 jaar, die 30 'pack-years' cumuleren (een pakje per dag gedurende 30 jaar, of 2 pakjes per dag gedurende 15 jaar, of nog 3 pakjes per dag gedurende 10 jaar) en die altijd gerookt hebben of in de 15 voorgaande jaren zijn gestopt. Deze opsporing moet worden opgeschort zodra de rookstop langer dan 15 jaar voorbij is en is niet aanbevolen wanneer door een andere aandoening de levensverwachting wordt beperkt of de mogelijkheid om curatieve (genezende) longchirurgie uit te voeren is verminderd.

8

Opsporing van darmkanker

Dokter Luc Colemont Sint-Vincentius Ziekenhuis, Antwerpen

"Samen sterk tegen darmkanker"

Darmkanker, het woord is gevallen… een aandoening die jammer genoeg dagelijks nog veel leed veroorzaakt. Wist je dat je 5% kans hebt, dat is 1 kans op 20, om met deze ziekte geconfronteerd te worden? Wist je dat er in Vlaanderen ieder jaar bijna 5000 mensen de diagnose van darmkanker te horen krijgen? Dat zijn er gemiddeld 13 per dag! Ieder jaar sterven bijna 2000 Vlamingen aan darmkanker. Dat betekent dat er iedere dag 5 families in Vlaanderen een dierbare verliezen aan (dikke)darmkanker. Dunnedarmkanker komt gelukkig zeer zelden voor. Wanneer men spreekt over darmkanker heeft men het dus over kanker van de dikke darm.

Wereldwijd is darmkanker de tweede belangrijkste oorzaak van sterfte aan kanker. En toch wordt er zo weinig over gesproken. In Europa sterven er ieder jaar meer mensen aan darmkanker dan dat de Tsunami slachtoffers gemaakt heeft. Ieder jaar opnieuw. Vorig jaar, dit jaar en wellicht ook volgend jaar. In Europa zijn er dat jaarlijks bijna 200.000. Ieder uur krijgen in Amerika 17 mensen te horen dat ze darmkanker hebben. Per dag sterven er in Europa 580 mensen aan darmkanker, dag in, dag uit.

Meer aandacht nodig

Indrukwekkende cijfers, die we nochtans met een kleine inspanning flink naar beneden zouden kunnen krijgen. Maar dan moeten we met zijn allen wel samenwerken.

Borstkanker krijgt de laatste jaren voldoende aandacht in de media en dat is ook nodig. Dat kunnen we alleen maar toejuichen. De meeste mannen weten stilaan ook wat prostaatkanker is; daar wordt onder mannen af en toe wel over gesproken, maar darmkanker … dat is en blijft nog een grote onbekende. Het heeft iets apart … het is geen "sexy" onderwerp, het heeft eigenlijk niets om goed gezind van te worden. Stoelgang, buikpijn, stoma, bloed, kanker, …. er zijn leukere dingen om over te spreken.

9

En toch… er bestaat ook positief nieuws!

Het klinkt misschien vreemd, maar darmkanker is een "ideale" ziekte om vroegtijdig op te sporen. En dat hoeft echt niet met moeilijke, pijnlijke of ingewikkelde onderzoeken te gebeuren. Wanneer ik over het groeiproces van darmkanker spreek, maak ik graag de vergelijking met een schildpad of een slak, het gaat traag, héél traag, gelukkig maar … en dat biedt mogelijkheden.

Ontstaansgeschiedenis

Darmkanker ontstaat bijna altijd uit een kleine poliep die in het begin slechts een halve cm of een cm groot is. Een poliep is een kleine aanwas aan de binnenkant van de dikke darm, die stilaan groter en groter wordt. Je zou het kunnen vergelijken met een hele kleine paddestoel of bloemkool. De eerste jaren geeft het helemaal geen klachten omdat het zo klein en onschuldig lijkt. Pas later zal het klachten van bloedverlies, buikkrampen of een veranderde stoelgang geven.

Het duurt meerdere jaren vooraleer zo een kleine poliep eventueel uitgroeit tot een grotere poliep of kwaadaardig gezwel. Gelukkig is het maar een minderheid dat eventueel uitgroeit tot een kwaadaardig gezwel. Men neemt aan dat dit proces ongeveer 8 tot 10 jaren kan duren, of misschien zelfs langer. Dat is dus gelukkig een erg lange periode. En van die eigenschap kunnen we gebruik maken als we poliepen of darmkanker vroegtijdig willen opsporen. Er is geen haast bij, maar vanaf een bepaalde leeftijd is het toch verstandig om er rekening mee te houden. Vanaf je 50ste mag je het eigenlijk op je "to do" lijstje schrijven; je huisarts zal je hier zeker mee willen helpen.

Erfelijk aspect?

Vaak denkt men dat darmkanker een erfelijke ziekte is en dat je het niet kan krijgen als het in je familie niet voorkomt. Dat is jammer genoeg een misverstand. Weinig mensen weten dat driekwart van de darmkankers, m.a.w. de grote meerderheid, voorkomt bij personen die géén familiale belasting hebben. En het kan eigenlijk iedereen van ons overkomen … ook als je nooit gerookt hebt, altijd gezond eet, geen overgewicht hebt en regelmatig gaat sporten. Je kan en mag als 50-plusser het probleem van darmkanker niet zo maar opzij schuiven. Het goede nieuws is dat je 19 kansen op 20 hebt om er niet mee geconfronteerd te worden. Om te weten of je tot die grote groep zal behoren moet je een kleine inspanning doen: je stoelgang laten onderzoeken.

10

Het is daarom belangrijk om vanaf een bepaalde leeftijd aan "preventief" onderzoek te doen. Dit wordt ook vaak "screening" genoemd. In verschillende landen van de wereld is dit reeds vrij goed georganiseerd. In Wallonië heeft men dit enige tijd geleden reeds gedaan. De deelname van de bevolking was wel echter niet zo groot en minder dan verwacht. Te weinig voorgelicht? In Vlaanderen vond in 2009 een pilootproject plaats in de Antwerpse regio waar toch bijna de helft van de mensen aan deelnam.

De alarmsignalen

Dat kleine poliepje dat stilaan groter wordt gaat op een bepaald ogenblik ook stilletjes kunnen beginnen bloeden. Dat bloed is zo beperkt dat je het met het blote oog eigenlijk niet kan zien. De stoelgang ziet er normaal uit, je voelt niets in je buik, en toch zijn dit de eerste waarschuwingstekens die we moeten proberen op te vangen. In medische termen heet dat "occult bloed", of bloed dat je niet met het blote oog kan zien.

Er bestaan al geruime tijd testen die dit occult bloed in de stoelgang kunnen opsporen op een vrij eenvoudige manier. Het volstaat om een klein staaltje stoelgang op een speciaal kaartje aan te brengen en de rest lijkt wel hocus pocus … Een chemische reactie op het kaartje zal aantonen of er al dan niet sporen van bloed in de stoelgang aanwezig zijn. En als dat zo is betekent dat natuurlijk nog niet dat je een poliep of darmkanker hebt. Het kan zijn dat je tandvlees wat gekwetst is bij het tanden poetsen of dat je een bepaalde groente gegeten hebt die de test "vals" positief kan maken. Er hoeft dus zeker niet gepanikeerd te worden wanneer zou blijken dat de test "positief" is. Positief wil zeggen dat er "occult" bloed gevonden is. Dan moet je best een bijkomend onderzoek laten doen. Jij en je dokter willen immers weten of dat bloed wel of niet afkomstig is van een poliep of een klein gezwel, en daarvoor moet er in de dikke darm worden gekeken. Dan moet een afspraak gemaakt worden om in het ziekenhuis een kijkonderzoek van de dikke darm te laten uitvoeren, de fameuze "coloscopie".

Dit onderzoek heeft jammer genoeg nog een slechte reputatie. Het zou moeilijk, pijnlijk en ingrijpend zijn. Met de huidige en nieuwere technieken hoeft dit absoluut niet moeilijk, niet pijnlijk en niet ingrijpend te zijn. Net zoals een bezoek aan de tandarts ook niet meer hetzelfde is als dertig of veertig jaar geleden.

11

Je zal begrijpen dat de dikke darm leeg en proper moet zijn, anders heeft het weinig zin om met een buisje met een camera binnenin de darm te kijken op zoek naar die poliepen. Je moet dus enkele dagen een restenarm dieet volgen en de dag voor het onderzoek en de dag van het onderzoek een bepaalde spoelvloeistof drinken. Dat is natuurlijk geen champagne of fruitsap; dat drankje heeft een wat flauwe smaak, maar zo slecht is het nu ook weer niet. Ik mag en kan uit eigen ervaring spreken.

Er bestaan bepaalde lichte vormen van anesthesie of narcose die je het gevoel geven dat je even slaapt. De medicatie die hiervoor gebruikt wordt zorgt ervoor dat je even snel wakker wordt als je in slaap gevallen bent. Heel snel dus … en dan voel je van het hele onderzoek niets. Een half uurtje na het onderzoek ben je klaar wakker.

Indien men tijdens een dergelijk onderzoek een poliep zou vinden kan die op een vrij eenvoudige manier onmiddellijk worden verwijderd en worden opgevangen om verder te laten ontleden. Dat is een extra voordeel van dergelijk onderzoek. Als blijkt dat er tijdens zo een onderzoek niets gevonden wordt, dan ben je minstens voor de volgende vijf jaar, wellicht 7 à 8 jaren gerust. De Amerikanen denken zelfs dat je 10 jaren op twee oren mag slapen.

De iFOB-test

Ik had het al over die speciale kaartjes die men gebruikt om "occult" bloed op te sporen. De geneeskunde boekt vooruitgang en ook op dit vlak zijn er nu nieuwere en betere testen ter beschikking. Sedert enige tijd bestaat er de zogenaamde iFOB-test die nog gevoeliger en eenvoudiger is dan de test met de kaartjes. Iedereen weet ondertussen wel wat een iPod, een iPhone of een iPad is, maar wie heeft er al gehoord van de iFOB-test?

Het is eigenlijk niet meer dan een klein borsteltje waarmee je even door de stoelgang moet gaan, het lijkt wel op een "mascara" borsteltje dat vrouwen onder ons wel beter kennen. Maar hier dus niet om je wimpers mooier mee te maken, maar wel om "occult" bloed in de stoelgang op te sporen. Een ander voordeel van deze nieuwe test is dat je geen speciaal dieet moet volgen en dat het volstaat om slechts één test te doen. De test met de kaartjes moet immers best op drie staaltjes ontlasting, van drie aparte keren worden uitgevoerd, hetgeen in het verleden niet altijd gebeurde en dan ook minder goede resultaten gaf.

12

Als je die eenvoudige iFOB-test om de twee jaar doet, kan je die poliepen meestal wel op tijd ontdekken en ga je dus ook vermijden dat die zich eventueel ontwikkelen tot darmkanker. In Nederland zou men zeggen: "Het is eigenlijk poepsimpel".

En dat is het grote èn goede nieuws van vandaag. Als je zo'n een klein gezwel of kanker in een vroeg stadium vindt en laat verwijderen, heb je 90% kans om er volledig van te genezen. Darmkanker hoeft niet dodelijk te zijn, het scheelt wel een heel stuk als je er op tijd bij bent. Je hoeft dus echt niet bang te zijn om dit met je huisarts te bespreken. "Just do it"! Jij wilt toch ook bij die 19 op 20 zijn die géén darmkanker krijgen. De kans om de lotto te winnen is iets kleiner dacht ik. Het is maar een kleine inspanning die toch grote gevolgen kan hebben.

Sedert oktober 2013 is de Vlaamse overheid begonnen met een groot bevolkingsonderzoek naar darmkanker. Alle mannen en vrouwen tussen 56 en 74 jaar krijgen verspreid over een periode van twee jaren gratis een iFOB-test thuis gestuurd. De eerste resultaten zijn veelbelovend. Er heeft al méér dan de helft van de mensen deelgenomen. Hopelijk kan dat de volgende jaren worden bevestigd. Het zal niet alleen veel darmkankers voorkomen, maar ook veel familiaal leed vermijden en kosten besparen. Een win-win-win situatie!

De maand Maart is de Internationale Darmkankermaand. Dan worden wereldwijd acties gevoerd om darmkanker meer onder de aandacht te brengen. Hoeveel mensen weten dat het (donker)blauwe lintje symbool staat voor de strijd tegen darmkanker?

Stop Darmkanker

De vzw Stop darmkanker is geen werkgroep, maar een actiegroep. We proberen sedert 2010 ook buiten de maand Maart actie te voeren om het taboe rond darmkanker te doorbreken. We hebben erg beperkte middelen, maar we proberen dit goed te maken door creativiteit en enthousiasme. De sociale media spelen hierin een belangrijke rol. Onze Facebookpagina telt meer dan 30.000 volgers. Op onze website staan o.a. 35 getuigenissen van mensen die met darmkanker geconfronteerd werden. De reuzedarm trekt door heel Vlaanderen om mensen bewuster te maken over het vroegtijdig opsporen van darmkanker. Wij zijn er van overtuigd dat méér aandacht en méér informatie zullen tot minder darmkanker leiden.

13

Als mede-oprichter van de vzw Stop darmkanker probeer ik onze boodschap verder te verspreiden: "Kennis delen kan levens redden"!

Info: www.stopdarmkanker.be

14

Opsporing van borstkanker

Professor Mireille Van Goethem UZ Antwerpen

Inleiding

Een op 9 vrouwen krijgt in haar leven borstkanker. Sommige vrouwen hebben een verhoogd risico, vooral familiaal. De meeste vrouwen (94%) hebben geen verhoogd risico.

Vrouwen zonder verhoogd risico

Vrouwen van 50-69 jaar

Voor deze dames is er de georganiseerde borstkankeropsporing. Een tweejaarlijkse screeningsmammografie in deze leeftijdsgroep wordt aanbevolen. Alle vrouwen tussen 50 en 69 jaar worden systematisch uitgenodigd voor een gratis tweejaarlijkse borstkankerscreening. Dank zij deze screening zal een borstkanker vroeg ontdekt worden. Hoe vroeger een tumor ontdekt wordt hoe kleiner hij nog is. Dit leidt tot minder ingrijpende behandeling: veelal kan bij een kleine tumor een borstsparende chirurgie uitgevoerd worden en is de kans groter dat geen chemotherapie moet worden toegediend. Elke vrouw die om de twee jaar gescreend wordt heeft minder kans om aan borstkanker te sterven.

Screeningsonderzoek naar borstkanker = mammografie De enige screeningsmethode die haar nut bewezen heeft in de opsporing van borstkanker bij vrouwen tussen 50 en 69 jaar zonder verhoogd risico is de mammografie. Een mammografie is een roentgenfoto van de borst. Om een goede foto te verkrijgen moet de borst goed gepositioneerd worden en moet voldoende druk gegeven worden.

Kwaliteit van het bevolkingsonderzoek. Het is belangrijk dat de kwaliteit van het onderzoek gecontroleerd wordt. In België wordt in het kader van de systematische screening het mammografisch onderzoek uitgevoerd in erkende mammografische diensten dewelke moeten voldoen aan Europese kwaliteitscriteria.

15

Zowel de toestellen als de positionering van de borst worden gecontroleerd. De mammografieën worden door 2 radiologen beoordeeld, en ook de radiologen worden beoordeeld.

Resultaat Het resultaat wordt naar de dame zelf en naar haar arts gestuurd. Dit gebeurt binnen de 3 weken na het onderzoek.

Overdiagnose? Sommige voorlopers van borstkanker zullen nooit een invasieve borstkanker worden. Deze worden met de screening wel ontdekt en zullen tot verdere onderzoeken en behandeling leiden. De mammografie laat niet toe onderscheid te maken tussen voorloperletsels die wel zullen ontwikkelen tot borstkanker en degene die dat niet zullen doen.

Andere leeftijdsgroepen

Vrouwen tussen 40-49 jaar

Het is niet zeker dat een georganiseerd bevolkingsonderzoek bij dames zonder verhoogd risico nut zou hebben in deze leeftijdsgroep. De nadelen worden hier relatief groter dan de voordelen.

Vrouwen ouder dan 70 jaar

Of het onderzoek nut heeft hangt bij deze dames af van hun algemene gezondheid.

Vrouwen met verhoogd risico

Familiale borstkanker is de belangrijkste factor voor verhoogd risico. Ook een persoonlijke ziekte kan een verhoogd risico geven. Deze vrouwen moeten hun arts raadplegen om hun risico precies te bepalen en om te zien welke opsporingstesten bij hen het best voorgesteld worden.

16

Opsporing van baarmoederhalskanker

Dokter Marc Arbijn WIV, Brussel

Deelname aan baarmoederhalskankerscreening in België Marc ARBYN1, Cindy SIMOENS1,2, Valérie FABRI3

In België worden jaarlijks een 600-tal nieuwe gevallen van baarmoederhalskanker (cervixkanker) vastgesteld (http://www.kankerregister.org/). Europese richtlijnen suggereren een 3-jaarlijkse georganiseerde screening voor vrouwen tussen 25 en 64 jaar4.

Het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV-ISP) en het Intermutualistisch Agentschap (IMA), hebben onlangs een tweede rapport uitgebracht dat de deelname aan cervixkankerscreening in België evalueert voor de periode 2002-20065. Het eerste rapport bestreek de periode 1996-20006.

Nog te geringe deelname

In de periode 2004-2006 werden 3,2 miljoen uitstrijkjes geïnterpreteerd, die afgenomen werden bij slechts 1,7 miljoen vrouwen tussen 25 en 64 jaar oud. Dit brengt het gemiddeld aantal uitstrijkjes per gescreende vrouw op 1.8. Meer dan één miljoen vrouwen uit de doelgroep werden niet gescreend.

1 2 3

4

5

6

Eenheid Kankerepidemiologie, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Brussel. Labo Cel- en Weefselleer, Universiteit Antwerpen, Antwerpen. Intermutualistisch Agentschap, Brussel. European Commission. European Guidelines for Quality Assurance in Cervical Cancer Screening. 2nd ed. Editors: Arbyn M., Anttila A., Jordan J., Ronco G., Schenck U., Segnan N. et al. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities; 2008. Arbyn M., Fabri V., Temmerman M., Simoens C. Attendance at cervical cancer screening and use of diagnostic and therapeutic procedures on the uterine cervix assessed from individual health insurance data (Belgium, 2002-2006). PLoS ONE 2014; 9: e92615. Arbyn M., Simoens C., Van Oyen H., et al. Analysis of 13 million individual patient records pertaining to Pap smears, colposcopies, biopsies and surgery on the uterine cervix (Belgium, 1996-2000). Prev Med 2009; 48: 438-43.

17

De dekkingsgraad (percentage vrouwen tussen 25 en 64 jaar bij wie een cytologisch onderzoek van een cervixuitstrijk heeft plaatsgevonden minder dan drie jaar geleden) was 61%. Het verschil in dekkingsgraad tussen de gewesten was gering: 60% in Vlaanderen, 62% in Brussel en 63% in Wallonië. De verschillen op provinciaal niveau waren groter, gaande van 51% (Luxemburg) tot 70% (Waals-Brabant).

In vergelijking met 2000, steeg de dekkingsgraad globaal met 2,6% (4,3% in Brussel, 2,6% in Vlaanderen en 2,4% in Wallonië). In de meeste provincies werd eveneens een lichte stijging waargenomen (tussen 0,9% en 4,3%), met uitzondering van Limburg en Luxemburg waar een kleine daling werd vastgesteld (respectievelijk -0,2% en -0,3%).

De leeftijdsgroep 25-34 jaar was het best gescreend met een dekkingsgraad van 70% op nationaal niveau. Deze verminderde geleidelijk van 67% tot 62% bij vrouwen tussen 35 en 49 jaar en nadien sneller tot 44% in de leeftijdsgroep 60-64.

Sociale verschillen

Opmerkelijke

verschillen

werden

waargenomen

tussen

rechthebbenden

op

verhoogde

tegemoetkoming (RVT) en niet-RVT met een dekkingsgraad van respectievelijk 40% en 64%. Dit sociaal contrast was algemeen over alle leeftijdsgroepen en geografische gebieden.

Het modaal screeningsinterval lag tussen 12 en 15 maanden. Tien procent van alle geïnterpreteerde uitstrijkjes werden genomen bij vrouwen jonger dan 25 jaar en 8% bij vrouwen ouder dan 64 jaar.

Vooral door gynaecologen

De overgrote meerderheid van Pap-uitstrijkjes werd afgenomen door gynaecologen. Het aandeel van huisartsen in de afname van cervixuitstrijkjes was beperkt en varieerde sterk tussen de gewesten: in 2004-2006 werd in Vlaanderen 16% van de uitstrijkjes afgenomen door huisartsen, en slechts 7% in Brussel en 3% in Wallonië. Het percentage uitstrijken afgenomen door huisartsen toont een dalende trend, vooral in het Vlaams Gewest (26% in 1996 en 14% in 2006).

18

Het kan beter

We kunnen besluiten dat Europese aanbevelingen inzake baarmoederhalskankeropsporing4 onvoldoende worden opgevolgd in België. De totale hoeveelheid afgenomen uitstrijken zou ruimschoots volstaan om de volledige doelbevolking te beschermen. Vier op tien vrouwen worden echter niet gescreend. Bovendien ligt de screeningsgraad aanzienlijk lager bij oudere vrouwen en vrouwen met een lagere sociale status.

19

Opsporing van prostaatkanker

Dokter Johan Van Dijck UZ Leuven

Prostaatkanker is in industrielanden veruit de meest voorkomende kanker bij mannen. Ongeveer één op de zes mannen wordt met de diagnose geconfronteerd. Er is echter een groot verschil tussen het voorkomen van en het overlijden aan prostaatkanker. De meeste prostaatkankers zijn weinig agressief en groeien langzaam. Dit heeft ertoe geleid dat mensen zeggen dat men vaker sterft met prostaatkanker dan door prostaatkanker. Met andere woorden zullen lang niet alle prostaatkankers zich ontwikkelen tot een dodelijke ziekte. Aangezien prostaatkanker relatief vaak voorkomt bestaat er toch een belangrijke groep mannen die wel risico loopt voor progressie (verder ontwikkelen) van de ziekte en dus gebaat is met een behandeling.

PSA: de controverse

Prostaatkanker verloopt in de meeste patiënten zonder klachten, zeker in de vroege fase. Dit roept dan de vraag op of screenen naar prostaatkanker zinvol is. Immers zoals vele tumoren is prostaatkanker beter te behandelen in een vroeg stadium. Dankzij de opkomst van de PSA waarde begin jaren '80, een eiwit dat in de prostaatcellen wordt aangemaakt en zeer specifiek is voor prostaatweefsel, hebben we hiervoor een instrument. Screening van de PSA waarde is erg controversieel. Zo hebben grote wetenschappelijke studies tegenstrijdige resultaten aangetoond over de eventuele zin van systematische PSA screening op bevolkingsniveau. Deze controverse is erg uitgebreid aan bod gekomen in de media en helaas worden hierover al te vaak ongenuanceerde meningen gevormd. Een grote Europese studie heeft aangetoond dat er wel degelijk een overlevingsvoordeel is voor mannen die gescreend worden. Dit gaat echter gepaard met een risico voor overdiagnose en overbehandeling. De resultaten van deze studies hebben ertoe geleid dat er in de meeste landen geen systematische PSA screening wordt verricht op bevolkingsniveau. Er bestaat consensus dat vooraleer een individu een PSA screening ondergaat deze goed moet geïnformeerd worden over de implicaties van een positieve screening.

20

Prostaatbiopsie als gouden standaard

Opsporing van prostaatkanker is echter meer dan PSA bepaling alleen. De resultaten van de PSA waarde worden best vergeleken met eerdere waarden zodat de evolutie hiervan duidelijk wordt. Een grondig lichamelijk onderzoek en nagaan van risicofactoren zijn ook onontbeerlijk. Indien er voldoende verdachte kenmerken aanwezig zijn, zal worden overgegaan tot het afnemen van prostaatbiopten. Dit onderzoek is de gouden standaard voor de diagnosestelling en geeft ook een idee van de agressiviteit van de tumor.

Individueel risicoprofiel

Tegenstanders van screening en vroegdiagnose verwijzen vaak naar de neveneffecten van behandeling van prostaatkanker indien de screening positief is. Uiteraard zijn er bepaalde neveneffecten verbonden aan een actieve behandeling van prostaatkanker. Het moet echter duidelijk zijn dat niet alle prostaatkankers moeten behandeld worden. Zo kan bij kleine en goed gedifferentieerde letsels soms ook afgewacht worden met regelmatige controles. Bij elke diagnose kan voor de patiënt een individueel risico profiel opgesteld (laag, middelmatig of hoog risico). Meestal worden ook nog beeldvormende onderzoeken verricht (bv. MRI scan en botscan) om een beter beeld te krijgen van het ziektestadium. Afhankelijk hiervan en ook afhankelijk van de voorkeuren van de patiënt kan een beleid worden afgesproken.

Indien alle factoren bekend zijn kunnen de verschillende behandelingsmogelijkheden worden besproken met de patiënt. Wees nooit bang om extra informatie of een tweede mening te vragen. Betrek ook uw familie en huisarts bij het beslissingsproces zodat u in goede omstandigheden een keuze kunt maken.

21

Ronde tafel: andere systematische opsporingen in de toekomst? Wie speelt welke rol? Dokter Jo Robays (KCE) Dokter Patrick Martens (CvKO) Dokter Bart Garmyn (Domus Medica)

KCE (Kennis Centrum – Centre d’Expertise)

Met zijn analyses en wetenschappelijke studies adviseert het KCE de beleidsmakers bij het nemen van beslissingen in het domein van de gezondheidszorg en de ziekteverzekering. Het KCE is niet betrokken bij de besluitvorming zelf, en evenmin bij de uitvoering ervan, maar het heeft wel de opdracht om de weg te wijzen naar de best mogelijke oplossingen. En dit in een context van een optimaal toegankelijke gezondheidzorg van hoge kwaliteit, rekening houdend met de toenemende vraag en de budgettaire beperkingen. Daarnaast ondersteunt het KCE de zorgverleners door klinische richtlijnen te ontwikkelen en aan te passen aan de steeds evoluerende wetenschappelijke kennis en probeert het met zijn methodologische publicaties een leidraad te bieden aan andere onderzoekers in de gezondheidszorg.

CvKO (Centrum voor KankerOpsporing)

Het CvKO is een wetenschappelijk expertisecentrum dat instaat voor het vroegtijdig opsporen van borstkanker, baarmoederhalskanker en dikkedarmkanker in Vlaanderen, in opdracht van de Vlaamse Overheid. Door het vroegtijdig opsporen van kanker willen we de impact van de ziekte verminderen en willen we het aantal mensen dat overlijdt aan de ziekte maximaal terugdringen. Het toepassen van wetenschappelijk onderbouwde methoden voor de opsporing van kanker binnen de drie bevolkingsonderzoeken zorgt ervoor dat de kwaliteit van het ganse proces permanent bewaakt wordt en dat dit op een verantwoorde manier gebeurt.

Onze doelstellingen

22

Het Centrum voor Kankeropsporing organiseert, coördineert en bewaakt de kwaliteit van het bevolkingsonderzoek en rapporteert over alle activiteiten aan de Vlaamse Overheid. Hierbij hebben wij volgende doelstellingen:

-

Het sensibiliseren van de doelgroepen op een uniforme, kwalitatieve en resultaatsgerichte manier, om de participatie aan de bevolkingsonderzoeken te optimaliseren.

-

Het informeren van de bevolking en de doelgroepen over de voor- en nadelen van de bevolkingsonderzoeken zodat ieder voor zich een goed geïnformeerde keuze kan maken of hij of zij al dan niet deelneemt aan het onderzoek.

-

Het coördineren en ondersteunen van de verschillende partners die de bevolkingsonderzoeken uitvoeren.

-

Het bewaken en permanent verbeteren van de kwaliteit van de bevolkingsonderzoeken. Het CvKO wil op alle vlakken de hoge kwaliteitsnormen van de European Association for Cancer behalen. Hiervoor worden multidisciplinaire projecten en wetenschappelijk onderzoek uitgevoerd.

-

Het verzamelen en verspreiden van wetenschappelijke kennis en expertise rond kanker en de opsporing ervan.

Domus Medica

Domus Medica behartigt de belangen van de huisartsen en de huisartsenkringen in Vlaanderen en Brussel op wetenschappelijk, maatschappelijk en syndicaal vlak via democratische besluitvorming en wetenschappelijke onderbouw en bevordert de ontwikkeling en realisatie van een goede patiëntgerichte gezondheidszorg en zorgbeleid. De huisartsenvereniging streeft ernaar het centrale aanspreekpunt te zijn voor het Vlaamse huisartsenlandschap.

Domus Medica vzw is de grootste ledenvereniging van en voor huisartsen in Vlaanderen en Brussel: meer dan 2500 huisartsen zijn lid en daarnaast zijn 65 huisartsenkringen aangesloten. Voor meer informatie: www.domusmedica.be, [email protected] of 03 425 76 76.

23

Persoonlijke notities -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

24

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

25