Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
Operatie MusIP
INHOUD Voorwoord........................................................................................................................................................................................................4 Inleiding............................................................................................................................................................................................................5 1. MusIP en MusIP van de Oorlog.........................................................................................................................................................6
1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6
MusIP....................................................................................................................................................................................................6 MusIP van de Oorlog...........................................................................................................................................................................6 Beoogde resultaten van het project MusIP van de Oorlog..................................................................................................................6 Doelgroepen...........................................................................................................................................................................................7 MusIP-database...................................................................................................................................................................................8 Projectorganisatie.................................................................................................................................................................................8 Werkwijze.............................................................................................................................................................................................8 Medewerking van musea.....................................................................................................................................................................8
2. Resultaten MusIP van de Oorlog.......................................................................................................................................................9 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.4
Algemeen.............................................................................................................................................................................................9 Omvang collecties nieuwe instellingen................................................................................................................................................9 Collectiebeheer...................................................................................................................................................................................10 Registratie.............................................................................................................................................................................................10 Automatisering....................................................................................................................................................................................11 Digitalisering.......................................................................................................................................................................................14 Conditie..............................................................................................................................................................................................14 Bewaaromstandigheden.....................................................................................................................................................................15 MusIP-categorieën............................................................................................................................................................................16
3. Samenvattingen en conclusies..........................................................................................................................................................18 4. Zoeken in MusIP.....................................................................................................................................................................................20 4.1 4.2
Introductie van het gebruik van de website.......................................................................................................................................20 Praktijkvoorbeelden...........................................................................................................................................................................21
5. MusIP en het LCM, toekomstplannen voor MusIP...................................................................................................................24 6. Keuze uit websites op het gebied van de Tweede Wereldoorlog.......................................................................................25 7. Overzicht provinciale museumconsulentschappen...................................................................................................................25 Bijlagen Bijlage 1a
Bijlage 1b Bijlage 2 Bijlage 3
Overzicht deelnemende musea, instellingen en verzamelaars, nieuw geïnventariseerd in het kader van MusIP van de Oorlog, incl. omvang collecties..................................................26 Overzicht musea, thematisch ontsloten in het kader van MusIP van de Oorlog..............................................................29 Overzicht toegekende onderwerpen en eigennamen.......................................................................................................32 Toelichting waardering MusIP-categorieën.......................................................................................................................36
Colofon ...........................................................................................................................................................................................................38
Operatie MusIP Voorwoord Wanneer je met behulp van Google op zoek bent naar objecten uit de Tweede Wereldoorlog, hoe groot is de kans dat je vindt wat je zoekt? Uit de duizenden hits is het vaak lastig kiezen. Binnen onze landsgrenzen zijn vele collecties die een directe relatie hebben met de Tweede Wereldoorlog. Deze collecties vertellen honderden verhalen voor evenveel verschillende mensen. Hoe groot is de kans dat je zoekactie succesvol is? Met deze inventarisatie hebben we onder meer geprobeerd het zoeken makkelijker te maken. Operatie MusIP met als projectnaam MusIP van de Oorlog heeft een zoekschil aangebracht op collecties met erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog en een aantal minder bekende collecties geïnventariseerd. Daarmee is de toegankelijkheid vergroot en wordt een groter publiek beter bediend. Daarnaast hebben we ook gekeken naar de mate van onderhoud en ontsluiting om beleidsmakers te helpen in het maken van keuzes. Operatie MusIP heeft ons vele ontmoetingen gegeven met bijzondere mensen achter de verzamelingen. De enorme inzet en gedrevenheid hebben ons keer op keer weer gesterkt in het belang van het project. Zeker voor de vaak bijzondere stukken en mooie ‘juweeltjes’ die boven water zijn gekomen. Operatie MusIP gaf ook ‘ontberingen’. Bijvoorbeeld tijdens de inventarisatie in het Luchtoorlogmuseum Fort Veldhuis waar de temperatuur op een mooie, zonnige winterse dag was gedaald naar 7°C. Het LCM wil het Ministerie van VWS en in het bijzonder Geert-Jan Mellink, projectleider musea, heel hartelijk danken voor de steun en betrokkenheid bij dit onderzoek. Uiteraard willen wij Ingrid Oud, projectcoördinator en Monique Brederoo en Remy Weda, die samen het projectteam vormden, bedanken voor hun enthousiasme en doorzettingsvermogen voor deze niet geringe klus. Het projectteam heeft dankbaar gebruik gemaakt van de inzet van de vele medewerkers en vrijwilligers werkzaam bij de geïnventariseerde instellingen. Een aantal medewerkers van oorlogs- en verzetsmusea was bereid om mee te denken over de aanpak van de zogenaamde ‘verdieping’, te weten Brigitte de Kok en Els van der Meer van Nationaal Monument Kamp Vught, Hub Kockelkorn van het Museon en Wiel Lenders van het Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945. Ook Erik Somers en Harco Gijsbers van het NIOD boden ondersteuning. Daarnaast een woord van dank aan Marianne de Rijke van Landschap Erfgoed Utrecht, die het project vanuit het LCM coördineerde, de andere collega’s van het LCM, de MusIP-werkgroep en de provinciale museumconsulenten. Lucas Veeger tenslotte was bereid technische ondersteuning te bieden voor de werkzaamheden aan de Adlib database. Dankzij de inzet van al deze erfgoedliefhebbers is de kans dat u vindt wat u zoekt nu net iets groter…. Agnes Vugts Voorzitter Landelijk Contact van Museumconsulenten
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
Inleiding ‘Waar bevindt zich het erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog?’ Deze vraag stond centraal in het project MusIP van de Oorlog. Het antwoord op deze vraag was niet gemakkelijk terug te vinden. Hieruit kon worden geconcludeerd dat er op dit moment geen goed overzicht is van het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog dat in het bezit is van Nederlandse musea of daaraan gelieerde particuliere verzamelingen. Het Landelijk Contact van Museumconsulenten (LCM) heeft daarom het initiatief genomen tot het project MusIP van de Oorlog. Het LCM is de netwerkorganisatie waarin de provinciale museumconsulenten zijn verenigd. MusIP van de Oorlog richt zich op het roerende museale erfgoed. Het al bestaande Museum Inventarisatie Project (MusIP: www.musip.nl) is dusdanig uitgebreid en verdiept dat er meer inzicht komt in de Museale Collectie Nederland met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog in relatie tot Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen. Dit project is gefinancierd vanuit het Programma Erfgoed van de Oorlog van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het Programma is bedoeld om belangrijk materiaal uit en over de Tweede Wereldoorlog te behouden, toegankelijk te maken en het gebruik ervan te stimuleren.
De 102.000 stenen, Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Operatie MusIP 1. MusIP en MusIP van de Oorlog 1.1 MusIP
MusIP staat voor Museum Inventarisatie Project. Het is een methode om museumcollecties te inventariseren op deelcollectieniveau. Per instelling wordt de collectie ingedeeld in deelcollecties. Een deelcollectie is een groep objecten die een samenhangend geheel vormen. De indeling kan gemaakt zijn op basis van het soort objecten (bijv. schilderijen), op basis van het materiaal van de objecten (bijv. textiel) of op basis van een thema (bijv. verzet). Indien een instelling nog geen gebruik maakt van een deelcollectie-indeling, wordt de meest voor de hand liggende indeling gekozen. Vervolgens worden allerlei aspecten van die deelcollecties inzichtelijk gemaakt: bijvoorbeeld een korte karakterisering, de omvang, opsomming van het soort objecten, mate van registratie, automatisering en digitalisering maar ook informatie over de conditie en de bewaaromstandigheden. Alle informatie wordt in een database gezet die via een website te raadplegen is: www.musip.nl. Door middel van deze kwantitatieve en kwalitatieve inventarisatie ontstaat inzicht in de aard en omvang van collecties en enkele beheersaspecten daarvan. Daarmee is de samenstelling van de Collectie Nederland duidelijker geworden. De oorsprong van MusIP ligt in de provincie Utrecht: in 1997 nam het Utrechts museumconsulentschap het initiatief om MusIP als nieuw monitorinstrument te gaan gebruiken voor het provinciale collectiebeheer en –beleid. In 2002 werd overgegaan tot een landelijke inventarisatie, waarbij de uitvoering in handen kwam van de provinciale museumconsulentschappen. Thans is MusIP in alle provincies uitgevoerd en om de data actueel te houden worden musea vanuit de museumconsulentschappen regulier benaderd voor updaterondes.
1.2 MusIP van de Oorlog
In 2007 was er geen volledig, landelijk overzicht van collecties in musea en particuliere verzamelingen, die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog. Het Landelijk Contact van Museumconsulenten (LCM) is in het kader van het Programma Erfgoed van de Oorlog van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport destijds gevraagd een project te ontwikkelen dat tot doel heeft binnen MusIP het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog inzichtelijk en toegankelijk te maken. Het LCM heeft daarom het project MusIP van de Oorlog gestart. Het Ministerie van VWS wil met het Programma het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog in kaart brengen, (selectief) behouden en toegankelijk maken. MusIP van de Oorlog richt zich op het roerende museale erfgoed. Het al bestaande Museum Inventarisatie Project (MusIP: www.musip.nl) is enerzijds uitgebreid met collecties van instellingen/verzamelaars met een collectie Tweede Wereldoorlog erfgoed. 32 instellingen/verzamelaars werden bereid gevonden om hun collecties te laten opnemen in de MusIP-database.1 De selectie is tot stand gekomen in overleg met het Ministerie van VWS en de provinciale museumconsulentschappen (zie Bijlage 1a). Anderzijds heeft er een zogenaamde verdieping plaatsgevonden. Deelcollecties die al in de MusIP-database stonden, werden - waar nodig – via trefwoorden en associaties gekoppeld aan thema’s gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog (zie Bijlage 1b). Hierbij is gebruik gemaakt van de expertise van het NIOD en enkele Nederlandse Oorlogs- en Verzetsmusea. Zo is er een beter overzicht tot stand gekomen van de Museale Collectie Nederland met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog in relatie tot Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen.
1.2.1 Beoogde resultaten van het project MusIP van de Oorlog
MusIP van de Oorlog kan gezien worden als een pilot om MusIP niet uitsluitend te gebruiken als een monitorinstrument maar ook als een manier om deelcollecties inhoudelijk verder op thema te ontsluiten en daarmee ook toegankelijk te maken. Na voltooiing van het project (medio 2009) is de MusIP-database op zodanige wijze uitgebreid met relevante collecties op het gebied van de Tweede Wereldoorlog en zijn de deelcollecties op dit gebied dusdanig inhoudelijk verdiept, dat er een beter beeld te verkrijgen is op deelcollectieniveau van dit erfgoed in Nederland. Tevens is er speciale aandacht voor de conditie en de bewaaromstandigheden van de Tweede Wereldoorlog-collecties. Tot onze spijt bereikte ons eind 2008 het bericht dat de heer Ko Fioole plotseling was overleden. Ook zijn collectie werd geïnventariseerd in het kader van het project MusIP van de Oorlog. De resultaten van deze inventarisatie zijn niet meegenomen in de eindrapportage en ook niet beschikbaar op www.musip.nl. 1
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
Museum Bevrijdende Vleugels, Best
1.2.2 Doelgroepen • Musea
MusIP ‘dwingt’ instellingen om kritisch naar hun eigen collectie te kijken en antwoorden te vinden op vragen als: Hoe kunnen we de collecties onderverdelen in deelcollecties? Hoe is het gesteld met de registratie, automatisering, digitalisering en conditie en bewaaromstandigheden? Wat zijn de topstukken uit de collectie? Welke objecten sluiten niet aan bij het verzamelbeleid? De gegevens in MusIP kunnen de basis vormen voor beleids- en collectieplannen.
• Overheden
Met behulp van de gegevens in MusIP kunnen overheden beleid formuleren en er kunnen - waar nodig - prioriteiten worden gesteld op gebieden die aandacht vereisen, zoals op het gebied van collectieregistratie en behoud en beheer.
• Breder publiek
MusIP maakt de deelcollecties toegankelijk voor een breder publiek via de eigen website (www.musip.nl), en ook sinds 2008 middels andere portals, bijvoorbeeld de Collectiewijzer (www.collectiewijzer.nl) en MICHAEL Nederland (www.michael-culture.nl).
Operatie MusIP 1.2.3 MusIP-database
De MusIP-database bestaat uit twee delen: ‘Instellingen en Personen’ en ‘Deelcollecties’. Bij ‘Instellingen en Personen’ zijn algemene gegevens over een instelling ingevoerd: onder andere adresgegevens, een typering en een korte beschrijving. Bij ‘Deelcollecties’ zijn de inhoudelijke, kwantitatieve en kwalitatieve gegevens opgeslagen van de verschillende deelcollecties van een instelling: onder andere een beschrijving, soort objecten, datering van de objecten, geassocieerde onderwerpen, mate van registratie, automatisering, digitalisering, de conditie en bewaaromstandigheden. De geïnventariseerde gegevens met betrekking tot het behoud en beheer van de collectie zijn niet openbaar: deze zijn uitsluitend raadpleegbaar door de provinciale museumconsulentschappen.
1.2.4 Projectorganisatie
De initiator van het project is het Landelijk Contact van Museumconsulenten (LCM), de netwerkorganisatie waarin de provinciale museumconsulenten zijn verenigd. Het LCM verzorgt de landelijke afstemming en de coördinatie van het project tussen de verschillende provincies in Nederland en het Ministerie van VWS, als subsidieverstrekker. De projectuitvoering is in handen geweest van een projectteam, dat aangesteld is door het LCM, bestaande uit de projectcoördinator, drs. Ingrid Oud en twee projectmedewerkers, drs. Monique Brederoo en drs. Remy Weda. Drs. Marianne de Rijke heeft de rol op zich genomen om als afgevaardigde van het LCM het project inhoudelijk te begeleiden. MusIP van de Oorlog is uitgevoerd in de periode 1 maart 2008 - 1 april 2009.
1.2.5 Werkwijze
Bij de start van het project is een oproep gedaan bij de provinciale museumconsulenten en het Ministerie van VWS welke instellingen/ verzamelingen in aanmerking zouden komen om deel te nemen aan MusIP van de Oorlog. Dit ging enerzijds om nieuwe instellingen en anderzijds om instellingen die voor een verdieping in aanmerking kwamen. De nieuwe instellingen op de zo tot stand gekomen lijst zijn individueel benaderd en uiteindelijk hebben 32 instellingen zich bereid gevonden om hun collectie op te laten nemen in MusIP. Een of meer leden van het projectteam hebben de instellingen allemaal persoonlijk minimaal een keer bezocht. Op zo’n werkbezoek kregen we een goede indruk van de collectie, de topstukken en de manier waarop de verzameling wordt bewaard. Er werd veelvuldig geteld: hoeveel objecten bevatten de deelcollecties, hoe zijn deze ontsloten en hoe is de conditie van de objecten? Alle verzamelde gegevens werden ingevoerd in de MusIP-database. De data uit de database samen met de bevindingen van het projectteam waren de basis voor een individuele rapportage: eerst een conceptversie waarop de instelling kon reageren en uiteindelijk een definitieve versie. Voor de inhoudelijke verdieping van de musea die al in MusIP waren opgenomen, is uiteindelijk de meest efficiënte manier gekozen: zowel voor het projectteam als voor de instellingen zelf. Op grond van de beschrijvingen in de database werden de deelcollecties ‘gescand’ op aanwezigheid van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog. Daar waar mogelijk werden de deelcollecties gekoppeld aan de associatie ‘Tweede Wereldoorlog’, aan oorlogsgerelateerde trefwoorden en aan namen van gebeurtenissen, organisaties en plaatsen (zie Bijlage 2). In verschillende gevallen is overleg geweest met medewerkers van de instellingen om meer duidelijkheid te krijgen over de samenstelling van de deelcollecties. Uiteindelijk zijn zo de deelcollecties van 130 musea ontsloten op het thema Tweede Wereldoorlog.
1.2.6 Medewerking van musea
Er zijn instellingen en verzamelaars afgevallen die in aanmerking kwamen om ‘nieuw’ in MusIP te worden opgenomen. De redenen waren zeer uiteenlopend: ziekte of het plotselinge overlijden van de verzamelaar, tijdgebrek, wantrouwen jegens inzage in de verzameling, angst voor bekendmaking van waardevolle objecten en mogelijk nare gevolgen als diefstal, collectie is door gebrek aan goede behuizing ingepakt en niet toegankelijk, geen roerend erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog van enige aanvullende betekenis, etc. De medewerking van individuele musea voor de zogenaamde ‘verdieping’ is tot een minimum beperkt: alleen daar waar op grond van de beschrijvingen van de deelcollecties in de MusIP-database niet kon worden geconcludeerd dat èn wat voor soort erfgoed van de Tweede Wereldoorlog in de deelcollectie zou kunnen zitten, is overleg gepleegd met conservatoren en/of collectiebeheerders.
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
2. Resultaten MusIP van de Oorlog 2.1 Algemeen
MusIP van de Oorlog bestond uit twee deelopdrachten: enerzijds inventarisatie van nieuwe instellingen en anderzijds een verdieping van deelcollecties die al in MusIP waren opgenomen. Voordat we nader ingaan op de projectresultaten is het noodzakelijk stil te staan bij het volgende. De groep van 32 nieuwe instellingen is wat betreft organisatie, formatieplaatsen, accommodatie niet vergelijkbaar met professionele musea die het label Geregistreerd Museum hebben gekregen. Dit is een soort ‘keurmerk’ voor musea om de kwaliteit van het functioneren van Nederlandse musea zichtbaar te maken, te bewaken en te verbeteren.1 De bijzondere collectie op het gebied van de Tweede Wereldoorlog als geheel of op onderdelen en de wens om deze toegankelijk te maken en te behouden voor de toekomst waren de criteria voor opname in MusIP van de Oorlog. De omstandigheden waarop de collecties worden bewaard en beheerd en de manier waarop de collectieregistratie wordt uitgevoerd, zijn vaak verre van ideaal. Het meedoen aan MusIP van de Oorlog kan wel gezien worden als een eerste stap naar professionaliteit: inzicht krijgen in de kwantiteit en kwaliteit van de collectie. MusIP van de Oorlog kan mogelijk een steentje bijdragen op weg naar basiseisen voor opname in het Nederlands Museumregister, zoals het beschikken over een beleidsplan en een collectieregistratie.
2.2 Omvang collecties nieuwe instellingen
Van de instellingen die nu zijn geïnventariseerd, kan worden gesteld dat 22 van de 32 een collectie heeft van minder dan 5.000 objecten. Bij de meting van de Collectiebalans (2008) is gebleken dat voor de algehele MusIP-database gold dat iets meer dan helft van de instellingen een collectie had van minder dan 5.000 objecten (53%). Bij MusIP van de Oorlog hebben we dus te maken met relatief kleine collecties. 2
1 2
OMVANG COLLECTIE
Aantal Musea
Aantal objecten
< 250
2
180
250 - 500
3
1.340
500 - 1.000
4
3.065
1.000 - 1.500
2
2.400
1.500 - 2.000
2
3.790
2.000 - 2.500
2
4.490
2.500 - 3.000
1
2.715
3.000 - 4.000
2
6.875
4.000 - 5.000
4
17.845
5.000 - 7.500
3
18.198
7.500 - 15.000
3
36.001
> 15.000
3
82.676
Onbekend
1
Totaal
32
179.575
Stichting Het Nederlands Museumregister, Reglement museumregistratie, Amsterdam 2006, p. 2. http://www.museumvereniging.nl/files/reglement%20museumregistratie.pdf Lucas Veeger, De Collectiebalans. Een onderzoek naar het wel en wee van museumcollecties in Nederland, Instituut Collectie Nederland 2008, p. 64
Operatie MusIP 2.3 Collectiebeheer In MusIP kan met behulp van vijf velden worden aangegeven hoe de stand van zaken is met betrekking tot het beheer van de collectie. Het gaat dan om registratie, automatisering, digitalisering, conditie en bewaaromstandigheden. De gegevens in deze velden worden overigens afgeschermd van de informatie die beschikbaar is op internet. Voor alle categorieën geldt dat de instellingen lager scoren op de mate van registratie, automatisering en digitalisering dan de landelijke meting in 2008 in het kader van de Collectiebalans. Dit neemt niet weg dat er verschillende instellingen bezig zijn om beleid te formuleren om deze achterstanden weg te werken met inzet van vrijwilligers of met behulp van registratiemedewerkers gefinancierd vanuit een subsidieaanvraag. Enkele instellingen deden met succes een beroep op het Programma Erfgoed van de Oorlog.
2.3.1 Registratie Collectieregistratie is van wezenlijk belang voor het verantwoord beheren van een collectie. Per object moeten een aantal basisgegevens zijn vastgesteld, bijvoorbeeld: objectnummering (inclusief nummering aan/op object), objectnaam, titel, verwervingsgegevens, standplaats. Wanneer een instelling de registratie niet op orde heeft, kunnen objecten niet worden teruggevonden of komen vermissingen bijvoorbeeld moeilijk aan het licht. De gradaties die voor dit onderdeel in de MusIP-database kunnen worden aangegeven zijn: volledig (80-100%), bijna volledig (60-80%), gedeeltelijk (40-60%), gering (20-40%) en niet (0-20%). De mate van registratie van deelcollecties in MusIP van de Oorlog is laag: van 68% van de objecten is deze gering of ontbreekt deze helemaal. Ter vergelijking: het percentage objecten op landelijk niveau was in 2008 uit diezelfde twee gradaties slechts 15%.1 REGISTRATIEGRAAD OBJECTEN REGISTRATIEGRAAD
Deelcollecties
%
Objecten
%
Volledig (80-100%)
57
27%
22.192
12%
Bijna volledig (60-80%)
21
10%
25.210
14%
Gedeeltelijk (40-60%)
12
6%
10.880
6%
Gering (20-40%)
33
16%
38.465
21%
Niet (0-20%)
85
41%
82.828
46%
12% 14% Volledig (80-100%)
46% 6%
21%
Bijna volledig (60-80%) Gedeeltelijk (40-60%) Gering (20-40%)
Totaal
10
Veeger 2008, p. 27
1
208
179.575
Niet (0-20%)
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
Geborduurde zakdoek, Nationaal Monument Kamp Vught - Fotografie: Marleen Jansen
2.3.2 Automatisering
Onderduikspel, Verzetsmuseum Friesland, Leeuwarden
Binnen MusIP wordt ook de mate waarin de collectie is beschreven in geautomatiseerde registratiesystemen opgenomen. Dit kunnen zelfontwikkelde databestanden zijn in Access en Excel maar ook in de museumwereld gangbare softwareprogramma’s als Adlib en The Museum System. De gradaties die kunnen worden aangegeven zijn: volledig (80-100%), bijna volledig (60-80%), gedeeltelijk (40-60%), gering (20-40%) en niet (0-20%). Het percentage objecten dat valt in de categorieën gedeeltelijk tot volledig geautomatiseerd is samen 30%. Maar liefst 70% van het aantal objecten is dus gering of niet geautomatiseerd.1 AUTOMATISERINGSGRAAD OBJECTEN AUTOMATISERINGSGRAAD
Deelcollecties
%
Objecten
%
Volledig (80-100%)
40
19%
15.029
8%
Bijna volledig (60-80%)
23
11%
26.710
15%
Gedeeltelijk (40-60%)
7
3%
12.230
7%
Gering (20-40%) Niet (0-20%)
35
17%
29.128
16%
103
50%
96.478
54%
8% 15% Volledig (80-100%)
54%
7% 16%
Bijna volledig (60-80%) Gedeeltelijk (40-60%) Gering (20-40%)
Totaal
1
Veeger 2008, p. 33
208
179.575
Niet (0-20%)
11
Operatie MusIP Rijstpotje en veldfles van kokosnoot Het Museum “De Bewogen Jaren 1939-1950” in Hooge Mierde is het resultaat van jarenlang verzamelen door John Meulenbroeks. Hij begon met verzamelen in 1975 na een bezoek aan een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog in het Belgische La Gleize. Daar raakte hij gefascineerd door de oorlog. De omvang van zijn verzameling werd geleidelijk aan zo groot dat hij deze onderbracht in een ruimte boven de feestzaal van café De Bijenkorf. Ook dit onderkomen werd al gauw ontoereikend. De huidige locatie werd gevonden in het voormalige Rabobank gebouw in Hooge Mierde, waar sinds 1 mei 2005 een vaste presentatie is ingericht. Het museum wordt gerund door de eigenaar/conservator John Meulenbroeks samen met het bestuur van de Stichting Museum De Bewogen Jaren. Daarnaast zijn er talloze enthousiaste vrijwilligers die, onder John’s bezielende leiding, het museum draaiende houden en een inhoudelijke bijdrage leveren aan de verzameling. De collectie geeft een algemeen beeld van de Tweede Wereldoorlog in Nederland met aanvullingen vanuit de lokale historie. Bijzonder is dat er ruime aandacht is voor de oorlog in Azië, de daarop volgende vrijheidsstrijd en politionele acties in voormalig Nederlands-Indië. Een bijzonder object in zijn verzameling vindt John Meulenbroeks het rijstpotje en de veldfles gemaakt van een kokosnoot. Deze objecten heeft hij gekregen van de Nederlandse veteraan, Wil Swaanen, die als Nederlandse dienstplichtige de eerste politionele acties in 1947 heeft meegemaakt in toenmalig Nederlands-Indië. Hij heeft het rijstpotje en de veldfles destijds als souvenir meegebracht. Niet alleen deze voorwerpen worden bewaard, ook de persoonlijke verhalen van Wil Swaanen zijn opgetekend. De context van de verzamelde voorwerpen is voor John Meulenbroeks net zo waardevol.
Museum “De Bewogen Jaren 1939-1950” Floreffestraat 1 5095 AV Hooge Mierde Tel: (013) 509 31 33 www.museumdebewogenjaren.nl 12
John Meulenbroeks, Museum “De Bewogen Jaren 1939 -1950”, Hooge Mierde
UITGELICHT Trots op het Museum Het OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam (OVMR) is voortgekomen uit de particuliere verzameling van voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog van Arie Mast. Mast kreeg in de jaren 1970 advies om als therapie voor zijn oorlogssyndroom voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog te verzamelen. Hij exposeerde zijn collectie voor het eerst in 1985 onder de naam ‘Bezet-Bevrijd ’40-’45’. Het hieruit voortgekomen OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam was van 1995 tot 2007 gehuisvest op de Veerlaan in het Rotterdamse Katendrecht. Sinds 2008 is de collectie van het museum ondergebracht onder de Pieter de Hoochbrug, tegenover metrostation Coolhaven in Rotterdam. Tegelijkertijd met dit nieuwe onderkomen heeft het museum een grote professionalisering doorgemaakt onder leiding van de huidige directeur, Johan van der Hoeven met hulp van zijn team. Een nieuwe opstelling werd gerealiseerd waarbij het verhaal wordt verteld van het bombardement op Rotterdam, de onderdrukking en het verzet in de stad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tegelijkertijd worden de registratie en de digitalisering van de objecten serieus aangepakt om de verhalen voor de toekomst te bewaren. De heer Mast en zijn vrouw zijn nog altijd nauw met het museum verbonden. Om hen te eren is een zaal in het museum naar hen vernoemd: ‘De Arie en Nel Mastzaal’. Het echtpaar bezoekt het museum geregeld, bewonderen de schenkingen, de wijzigingen in de vaste opstelling en de vorderingen op het gebied van het behoud en het beheer van de collectie. Ze mogen met recht ‘trots’ zijn op het huidige museum met een collectie waarvan zij aan de wieg hebben gestaan.
OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam Coolhaven 375 3015 GC Rotterdam Tel: (010) 484 89 31 www.ovmrotterdam.nl OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam
13
Operatie MusIP 2.3.3 Digitalisering Met digitalisering wordt hier bedoeld: het maken van een digitale afbeelding van een object zodat er beeld kan worden gekoppeld aan de objectgegevens in het registratiesysteem. De gradaties die kunnen worden aangegeven zijn: volledig (80-100%), bijna volledig (60-80%), gedeeltelijk (40-60%), gering (20-40%) en niet (0-20%). Van de instellingen heeft 63% minder dan een vijfde deel gedigitaliseerd. In vergelijking tot de landelijke MusIP-meting in 2008 zijn de instellingen van MusIP van de Oorlog in mindere mate gedigitaliseerd. In hoeverre de kwaliteit van het digitale beeld goed is en in hoeverre het beeld toegankelijk is, is overigens niet binnen MusIP opgenomen. DIGITALISERINGSGRAAD OBJECTEN DIGITALISERINGSGRAAD
Deelcollecties
%
Objecten
% 0% 2%
Volledig (80-100%)
10
5%
533
0%
Bijna volledig (60-80%)
11
5%
4.085
2%
Gedeeltelijk (40-60%)
31
15%
21.420
12%
Gering (20-40%)
38
18%
40.355
22%
Bijna volledig (60-80%)
118
57%
113.182
64%
Gedeeltelijk (40-60%)
12%
Niet (0-20%)
64%
22%
Volledig (80-100%)
Gering (20-40%) Totaal
208
179.575
Niet (0-20%)
2.3.4 Conditie De conditie van de objecten kan binnen MusIP worden aangeduid met vier gradaties: optimaal, goed, wisselend, slecht. De grootste categorie is de gradatie wisselend: de conditie van 63% van de geïnventariseerde deelcollecties is benoemd als wisselend. Bij de landelijke meting in 2008 in het kader van de Collectiebalans was het percentage in deze categorie slechts 30%.1 Bij MusIP van de Oorlog gaat het om meer dan de helft van het aantal deelcollecties. Het zou wenselijk zijn om aandacht te besteden daar waar het gaat om kwetsbare objecten als film en foto’s of om kwetsbare materialen als papier of textiel.
14
1
Veeger 2008, p. 66
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
CONDITIE
CONDITIE
Deelcollecties
%
Objecten
%
0
0%
0
0%
96
46%
66.537
37%
112
54%
113.038
63%
Slecht
0
0%
0
0%
Totaal
208
Optimaal Goed Wisselend
37%
Optimaal
63%
Goed Wisselend
179.575
Slecht
2.3.5 Bewaaromstandigheden De manier waarop objecten fysiek worden bewaard is van grote invloed op de conditie van objecten, vooral daar waar het gaat om kwetsbare materialen zoals papier of textiel. De conditie van de objecten kan binnen MusIP worden aangeduid met vier gradaties: optimaal, goed, wisselend, slecht. De bewaaromstandigheden van iets meer dan de helft van het aantal objecten is wisselend en iets minder dan de helft is goed. In de landelijke meting in 2008 met de Collectiebalans, was het percentage goede bewaaromstandigheden hoger (70%) en het percentage wisselende bewaaromstandigheden lager (27%). De percentages komen overeen met de bevindingen: regelmatig laten de bewaaromstandigheden te wensen over: slecht geïsoleerde en vochtige ruimtes die dienen als tentoonstellingsruimte of depot. Het verdient aanbeveling om in de toekomst aandacht te besteden aan die deelcollecties met objecten die zeer kwetsbaar zijn en niet bestand zijn tegen slechte bewaaromstandigheden. BEWAAROMSTANDIGHEDEN
BEWAAROMSTANDIGHEDEN
Deelcollecties
%
Objecten
0
0%
0
0%
Goed
102
49%
79.309
44%
Wisselend
102
49%
98.466
55%
Slecht
4
2%
1.800
1%
Totaal
208
Optimaal
1%
%
44%
55%
Optimaal Goed Wisselend
179.575
Slecht 15
Operatie MusIP 2.4 MusIP-categorieën (zie Bijlage 3) Het geven van een interne waardering aan een deelcollectie is vaak een lastige opgave. Toch is het wel zeer zinvol om een instelling eens kritisch naar een collectie te laten kijken en daarbij af te laten vragen welk deel van de collectie de topstukken zijn (MusIP-categorie 1) en welk deel van groot belang zijn bij het realiseren van de doelstelling van een instelling (MusIP-categorie 2). Objecten uit de MusIP-categorie 1 en 2 worden wel de kerncollectie genoemd. De ondersteunende collectie past wel binnen de doelstelling maar wordt zelden getoond en bevindt zich in depot (MusIP-categorie 3). De laatste groep past niet meer binnen de doelstelling en zou afgestoten kunnen worden (MusIP-categorie 4). Sommige instellingen waren niet in staat om de deelcollecties in te delen met behulp van deze MusIP-categorieën: dit heeft geresulteerd in het percentage ‘categorie onbekend’. Mogelijk kunnen zij dat in de toekomst wel wanneer bijvoorbeeld het verzamelbeleid van een instelling meer is uitgekristalliseerd. Een kritische houding ten opzichte van objecten en het bepalen van de interne waarde kosten soms eenvoudig tijd. De ‘waarde’ van het erfgoed wordt dus bij MusIP uitsluitend bekeken vanuit het oogpunt van de desbetreffende instelling: een object dat voor de ene instelling MusIP-categorie 4 is, kan voor een andere instelling een topstuk zijn. De indeling zegt dus niets over de zeldzaamheid of de absolute cultuurhistorische waarde van de afzonderlijke objecten. Ruim de helft van de objecten (57%) behoort tot de kerncollectie (MusIP-categorie 1 en 2). Ongeveer 10% van de objecten bevindt zich niet in de juiste instelling: van deze groep zou men zich kunnen afvragen of er een meer geschikte locatie voor zou zijn of men zou zich zelfs kunnen afvragen of bewaring überhaupt zinvol is. Bij de landelijke meting in 2008 waren de percentages als volgt: MusIP-categorie 1 = 6%, MusIP-categorie 2 = 67%, MusIP-categorie 3 = 24% en MusIP-categorie 4 = 3%. Bij MusIP van de Oorlog was een hoger percentage topstukken en een hoger percentage MusIPcategorieën 3 en 4.
MUSIP-CATEGORIEËN MUSIP-CATEGORIEËN
Objecten
%
MusIP categorie 1
14.835
8.4%
MusIP categorie 2
86.108
48.6%
MusIP categorie 3
58.895
33.2%
MusIP categorie 4
17.400
9.8%
MusIP categorie onbekend
2.337
1.3%
8%
1% 10% MusIP categorie 1
48%
MusIP categorie 2 33%
MusIP categorie 3 MusIP categorie 4
Totaal
16
179.575
MusIP categorie onbekend
UITGELICHT ‘Ik heb altijd verzameld, altijd’,... ...dit zegt Jan Anderson, een verzamelaar in hart en nieren. Zijn verzamelbehoefte uitte zich al vroeg: ‘Ik weet nog goed, dat ik op de lagere school zat en toen al exposeerde. Samen met mijn vriendje spande ik een deken tussen twee schoolhekken. Voor één cent mocht ieder kind daaronder komen kijken naar de dingen die ik verzameld had.’ Het ‘serieuze’ verzamelen is begonnen met het bijeenbrengen van handtekeningen van luchtvaartpioniers. Jan vertelde: ‘Als oorlogskind was ik gefascineerd geraakt door de luchtvaart… Later ben ik alles gaan verzamelen op het gebied van de bezettingstijd’. In 1963 was Jan Anderson een van de oprichters van de documentatiegroep ’40-’45 met als doel om mensen met belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog bij elkaar te brengen. Je zou kunnen zeggen dat het naoorlogse gebrek aan interesse in de oorlog hem in staat heeft gesteld een grote verzameling op te bouwen met documenten en voorwerpen uit en over de Tweede Wereldoorlog. De verzameling geeft een goed beeld van het alledaagse leven in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1976 werd de Stichting Collecties Jan Anderson opgericht en werd het Streekmuseum een feit. In 1987 werd er een vaste expositie ingericht over de geschiedenis van Vlaardingen en werd het museum uitgebreid met een schoolklasje, interieurs van diverse werkplaatsen en winkeltjes. De vaste expositie wordt geregeld aangevuld met tijdelijke tentoonstellingen uit de verzameling van Anderson. Tot de collectie van het Streekmuseum behoort bijvoorbeeld een kamppak gedragen door een van de opgepakte leden van de verzetsgroep ’De Geuzen’ tijdens de gevangenschap in Kamp Buchenwald.
Streekmuseum Jan Anderson Kethelweg 50 3135 GM Vlaardingen Tel: (010) 434 38 43 Jan Anderson, Streekmuseum Jan Anderson, Vlaardingen
17
Operatie MusIP 3. Samenvattingen en conclusies Nieuwe instellingen
In het kader van het project MusIP van de Oorlog zijn 208 deelcollecties geïnventariseerd van 32 nieuwe instellingen. De totale omvang van de nieuwe deelcollecties samen is 179.575 objecten. Daarnaast kon in het kader van dit project bij een thematische verdieping van 515 deelcollecties beheerd door 130 instellingen worden vastgesteld dat deze erfgoed van de Tweede Wereldoorlog bevatten. Dit is een aanzienlijke toename van het oorspronkelijke aantal: voor uitvoering van het project MusIP van de Oorlog leverde een zoekactie in de MusIP-database slechts 177 treffers op.1 In totaal gaat het om 723 deelcollecties met erfgoed van de Tweede Wereldoorlog.
Verdieping
De inhoudelijke verdieping van de deelcollecties is mogelijk gebleken op hoofdlijnen: het wel of niet toekennen aan de Tweede Wereldoorlog is mogelijk. Het hangt geheel van de samenstelling van de desbetreffende deelcollectie af of een verdere inhoudelijke ontsluiting mogelijk en/of zinvol is. Bij collecties die sterk thematisch zijn ingedeeld, kan het koppelen van thema’s gemakkelijker zijn dan bij collecties die op soort object zijn ingedeeld. Om een voorbeeld te geven: deelcollecties ingedeeld op soort object met bijv. foto’s of schilderijen kunnen in verband worden gebracht met zeer uiteenlopende onderwerpen afhankelijk van de onderwerpen die zijn gefotografeerd of geschilderd. Deelcollecties ingedeeld op thema zoals bijv. ‘illegaliteit’ of ‘NSB’ zijn vanzelfsprekend veel gemakkelijker te relateren aan trefwoorden.
Aantallen
Het precieze aantal individuele objecten kon niet worden vastgesteld omdat het exacte aantal Tweede Wereldoorlog-objecten in de verdieping per deelcollectie niet is geteld. Dit bleek een niet realiseerbare opgave voor de individuele instellingen. Omdat MusIP een inventarisatiesysteem is voor deelcollecties kan niet altijd per deelcollectie ieder object herleid worden. Bij de nieuw geïnventariseerde instellingen is ter plekke wel een telling of goede schatting gedaan.
Aard instellingen
De aard van de instellingen varieerde sterk: van professionele tot semi-particuliere organisaties. Verschillende collecties zijn ontstaan uit privéverzamelingen, waarbij de objecten voor de verzamelaar vaak een (zeer) hoge emotionele waarde hebben. Ogenschijnlijk ‘gewone’ objecten kunnen vanwege de context en de verhalen er om heen een waarde hebben die moeilijk te ‘meten’ is.
Registratie, automatisering en digitalisering
In het algemeen was het ten opzichte van het landelijk gemiddelde slechter gesteld met de mate van registratie, automatisering en digitalisering. Op die gebieden moet nog een inhaalslag worden gemaakt. Om een voorbeeld uit het overzicht aan te halen: er moeten nog ca. 100.000-135.000 objecten worden geregistreerd. Kirsten de Vries en Monique Brederoo, Schatkamers. De collecties van Zuid-Hollandse musea geïnventariseerd, Erfgoedhuis Zuid-Holland 2008, p. 45 1
18
OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
Tegenwoordig is het ontbreken van een basisregistratie moeilijk te verantwoorden: het goed beheren van de collectie is een van de basistaken van een museum en daar hoort zeker registratie bij. Te denken valt aan mogelijke verzekeringseisen waarbij goede identificatie diefstal kan helpen oplossen. Zelfs voor de collectieonderdelen die afgestoten zouden kunnen worden, moeten er per object een aantal basisgegevens bekend zijn. Het belang van ontsluiting (en kennisdeling) is des te belangrijker bij die collecties waar eigenaren op leeftijd zijn en er daardoor kennis verloren dreigt te gaan. Een uitzondering voor de mate van ontsluiting, vormt de registratie van de deelcollecties met wapens en munitie: deze zijn altijd wel goed geregistreerd omdat ze vallen onder de Wet wapens en munitie en aan de gestelde voorwaarden moeten voldoen. Het percentage voor nog te digitaliseren objecten is nog veel hoger hoewel hierbij opgemerkt dient te worden dat er niet gestreefd hoeft te worden naar 100% digitalisering.
Conditie en bewaaromstandigheden
Naast registratie, automatisering en digitalisering is de conditie en de bewaaromstandigheden een punt van zorg. Slecht geïsoleerde en vochtige ruimtes die dienen als tentoonstellingsruimte of depot vormen geen uitzondering. Afhankelijk van het soort object is dit meer of minder schadelijk. Speciale aandacht is gewenst voor objecten bestaande uit kwetsbare materialen zoals papier en textiel en voor foto’s en films.
MusIP en Programma Erfgoed van de Oorlog
Verschillende instellingen konden met behulp van de MusIP-inventarisatie met succes een subsidieaanvraag indienen, zoals het OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam en Streekmuseum Jan Anderson en voor anderen betekende de MusIP-rapportage een aanzet voor een collectieplan. Voor instellingen die ‘nog niet zover waren’ betekende dit project in ieder geval dat er eens kritisch naar de collectie op kwantitatieve en kwalitatieve aspecten werd gekeken. Overzicht met schatting nog te verwerken objecten op het gebied van registratie, automatisering en digitalisering
Aantal
%
Nog te registreren (minimaal) Nog te registreren (maximaal)
98.735 134.650
55.0% 75.0%
Nog te automatiseren (minimaal) Nog te automatiseren (maximaal)
104.893 140.808
58.4% 78.4%
Nog te digitaliseren (minimaal) Nog te digitaliseren (maximaal)
124.143 160.058
69.1% 89.1% 19
Operatie MusIP 4. Zoeken in MusIP De MusIP-database is te raadplegen via de website www.musip.nl. Het Landelijk Contact van Museumconsulenten is op dit moment bezig te onderzoeken hoe de zoekfunctionaliteit van de MusIP-database kan worden aangepast aan de wensen en eisen van deze tijd, waar mensen gewend zijn om op een ‘Google-achtige’ manier te zoeken. Tot die aanpassing volgen hier enkele handvaten om te zoeken in de database en om ook daadwerkelijk te vinden wat u zoekt.
4.1 Introductie van het gebruik van de website Via de homepagina van de site kunt u doorklikken naar ‘Meer over MusIP’, waar de achtergronden van het project staan beschreven en naar ‘Zoek in MusIP’, waar daadwerkelijk gezocht kan worden in de database. Zoeken in de MusIP-database kan op twee manieren: via ‘Eenvoudig zoeken’ (met één zoekterm verschillende velden doorzoeken) of via ‘Uitgebreid zoeken’ (per veld of groepje van velden zoeken). Bij ‘Eenvoudig zoeken’ kunt u een willekeurig woord invullen: bijv. objectnamen, onderwerpen of eigennamen. Bij ‘Uitgebreid zoeken’ kunt u de manier van zoeken gerichter doen: u bepaalt zelf welke velden moeten worden doorzocht. Wanneer u op de naam van een zoekveld klikt, verschijnt een popup venstertje met een toelichting bij het betreffende zoekveld. Bij sommige velden is rechts een ‘lijstknop’ opgenomen. Door op deze knop te klikken krijgt u een overzicht van alle termen die in dit veld gebruikt zijn. Wanneer u in het veld de eerste letter(s) van het zoekwoord intypt en daarna op de lijstknop klikt, komt u in de lijst onmiddellijk op de gewenste plaats in het alfabet terecht.
20
De zoekresultaten worden op twee manieren gepresenteerd: ten eerste op het tabblad ‘Resultaten – lijst’: hier vindt u een korte presentatie van alle gevonden records. Wanneer u op één van deze records klikt, komt u terecht in het tabblad ‘Resultaten – details’. Hier vindt u een uitgebreide presentatie van alle gevonden records. Elk record bestaat uit twee pagina’s. Als eerste wordt de pagina ‘Algemeen’ getoond. De tweede pagina krijgt u op het scherm door op de knop ‘Tellingen’ (in de balk links) te klikken. Achter de naam van het museum waar de deelcollectie zich bevindt, is een informatieknop geplaatst. Door daar op te klikken komt u bij de gegevens van dit museum. Records kunnen bewaard worden door ze aan te vinken. Alle bewaarde records worden getoond op het Tabblad ‘Dossier’. Wilt u weten welke zoekvragen u heeft gesteld, dan kunt u dat nakijken op het Tabblad ‘Zoekhistorie’.
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
4.2 Praktijkvoorbeelden
1
Hier volgen twee voorbeelden van zoekvragen die in de praktijk voorkomen met de manier waarop de gegevens uit MusIP gehaald zouden kunnen worden.
• Een documentairemaker is op zoek naar films die betrekking hebben op de Operatie Market Garden, de naam voor het geallieerde offensief in september 1944.
Zoekmethode:
In MusIP vult de documentairemaker bij ‘Uitgebreid zoeken’ in het veld Representatieve objecten ‘films’ in: de zoekactie levert 74 hits op. Vervolgens klikt hij op ‘Verfijn zoeken’, waarna het resultaat kan worden verfijnd. Door in het veld ‘Eenvoudig zoeken’ in te vullen ‘Operatie Market Garden’ blijven er nog twee deelcollecties over die interessant zouden kunnen zijn voor de documentairemaker.
• Een conservator is voor een tentoonstelling op zoek naar dagboeken uit de Tweede Wereldoorlog.
Zoekmethode:
In MusIP zoekt de conservator met ‘Eenvoudig zoeken’ op ‘dagboeken’: 39 hits is het resultaat. Deze zoekactie kan worden verfijnd door te klikken op ‘Verfijn zoeken’. Daarna vult de conservator bij ‘Eenvoudig zoeken’ in ‘Tweede Wereldoorlog’. Er blijven nog 24 hits over.
De zoekvragen en de resultaten dienen uitsluitend als voorbeeld. Uit organisatorische overwegingen zijn deze uitgevoerd voordat de data uit het project MusIP van de Oorlog daadwerkelijk raadpleegbaar werden. Wanneer deze zoekvragen opnieuw zouden worden gedaan nadat alle data van MusIP van de Oorlog volledig toegankelijk zijn, dan wijken de resultaten af. 1
21
Operatie MusIP Passie voor de materie! Bij vrijwilligerswerk wordt al snel gedacht aan ‘vutters’ of gepensioneerden die wat om handen willen hebben. Bij het Atlantikwall Museum te Hoek van Holland ligt dat beduidend anders. In 1996 ontstond binnen een groep dertigers het idee iets te doen met het vele oorlogsbeton ter plaatse. Ze verkregen toestemming en elke zaterdag werd door de enthousiaste vrijwilligers een Duitse geschutsbunker, type 625b, uit 1943 uitgegraven. Toen dat gereed kwam, werd het eerste Atlantikwall Museum van Nederland een feit. Nu, dertien jaar later, zijn die vrijwilligers van het eerste uur nog steeds trouw aan de stichting. Sterker nog, inmiddels is er sprake van ‘vader op zoon’ overgang en wordt door twee generaties elke zaterdagmiddag gewerkt aan het doel van de stichting, namelijk: het ‘behouden, restaureren, conserveren en op termijn openstellen van de voormalige verdedigingswerken te Hoek van Holland’. Dat dit al dertien jaar wordt volgehouden zegt wel iets over de sfeer binnen de club. Wat drijft deze vrijwilligers? Dat varieert van algemene interesse in de Tweede Wereldoorlog of specifieke verdedigingswerken. Voor anderen geldt dat ‘het klussen’ aan zo’n bunker de grootste aantrekkingskracht vormt. De stichting kan zich ook verheugen met een militair historicus binnen haar gelederen. De historicus staat overigens ook gewoon elke zaterdag met schop en kruiwagen in het zand. Passie voor de materie! Tevens worden door dezelfde vrijwilligers van juni t/m november rondleidingen georganiseerd en unieke boottochten gehouden. De hoogste prioriteit op dit moment is het voltooien van het nieuwe bezoekerscentrum aan de Pier, tevens een geschutsbunker maar dan van het type 611. Uniek in Nederland is het feit dat de stichting, buiten een grote collectie foto’s, kaarten, tekeningen en voorwerpen, originele Duitse kanonnen in bezit heeft. Inmiddels is ook toestemming ontvangen elders in het Westland bunkers in beheer te nemen. Een ding is zeker – een vrijwilliger van Stichting Vesting Hoek van Holland hoeft zich nooit te vervelen.
Atlantikwall Museum Hoek van Holland Koningin Emmaboulevard (Noorderpier) Hoek van Holland Tel: (06) 2265 5069 www.atlantikwall-museum.nl 22
Detail PAK 40 (Pantzerabwehrkanone), Atlantikwall Museum Hoek van Holland
UITGELICHT
Collectie NIOD
Groepsfoto vrijwilligers, Atlantikwall Museum Hoek van Holland, Fotografie: Geo van Geffen
23
Operatie MusIP 5. MusIP en het LCM, toekomstplannen voor MusIP MusIP maakt de deelcollecties toegankelijk via de eigen website (www.musip.nl), en ook sinds 2008 middels andere portals, bijvoorbeeld de Collectiewijzer (www.collectiewijzer.nl) en MICHAEL Nederland (www.michael-culture.nl). De opzet van de MusIP-database is van dien aard dat de gegevens uitwisselbaar zijn. De MusIP-data kunnen desgewenst ook aan andere portals worden gekoppeld zodat de gegevens doorzoekbaar en terugvindbaar worden gemaakt. Zo zijn verschillende provincies van plan de gegevens uit hun eigen provincie uit de MusIP-database binnen hun eigen provinciale portal toegankelijk te maken. De museumconsulenten dragen zorg voor de actualisering van de gegevens in de MusIP-database. Tweejaarlijks vinden er updates plaats in de verschillende provincies. De server wordt gehost door Adlib en het Instituut Collectie Nederland zorgt sinds dit jaar voor het beheer van de database. Toekomstmuziek is de mogelijkheid dat de data voor MusIP automatisch worden gegenereerd uit de individuele collectieregistratiesystemen. Ook zou het mooi zijn als vanuit de MusIP-database direct doorgeklikt kan worden naar de collectiedatabases van de individuele musea. Testen hiermee zijn al uitgevoerd en met de toename van collecties online zal het steeds beter mogelijk worden. Het LCM kan uiteraard gevraagd worden de beherende instellingen van het Tweede Wereldoorlog erfgoed te adviseren en te ondersteunen bij het toegankelijk maken van hun erfgoed. Spectrum, een flexibel handboek voor collectiemanagement zal daarbij het uitgangspunt zijn. Het is een instrument voor de kwaliteitszorg bij musea net zoals MusIP dat is voor het collectiebeheer. Zo dienen collectieplannen eens in de paar jaar te worden bijgesteld. De gegevens in MusIP zijn een uitstekende basis daarvoor.
Nationaal Monument Westerbork Ontwerp: Ralph Prins 24
Een inventarisatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
6. Keuze uit websites op het gebied van de Tweede Wereldoorlog Enkele nuttige instellingen en websites van en voor erfgoed beherende instellingen op het gebied van de Tweede Wereldoorlog: • Beeldbank WO2 • Documentatiegroep ’40-’45 • Ministerie van VWS, programma Erfgoed van de Oorlog • Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) • Overzicht Nederlandse militaire, oorlogs-, verzets- en bevrijdingsmusea • Overzicht oorlogsmusea (STIWOT) • Startpagina Tweede Wereldoorlog • Stichting Informatie Wereldoorlog Twee (STIWOT) • WO2 online
www.beeldbankwo2.nl www.documentatiegroep40-45.nl www.minvws.nl/dossiers/erfgoed-van-de-oorlog www.niod.nl members.chello.nl/~h.knoppers www.oorlogsmusea.nl tweedewereldoorlog.startpagina.nl www.tweede-wereldoorlog.nl www.wo2online.nl
7. Overzicht provinciale museumconsulentschappen Friesland
Gelderland
Zuid-Holland
Groningen
Utrecht
Zeeland
Drenthe
Flevoland
Noord-Brabant
Overijssel
Noord-Holland
Limburg
Museumfederatie Fryslân Turfmarkt 12b 8911 KT Leeuwarden T (058) 213 91 85 www.museumfederatiefryslan.nl
Museumhuis Groningen Lopende Diep 8 9712 NW Groningen T (050) 313 00 52 www.museumhuisgroningen.nl
Drents Plateau Stationsstraat 11 Postbus 117, 9400 AC Assen T (0592) 305 930 www.drentsplateau.nl
Stichting Kunst & Cultuur Overijssel Kamperstraat 11-13 Postbus 1229, 8001 BE Zwolle T (038) 422 50 30 www.kco.nl
Gelders Erfgoed Oude Wand 31 Postbus 4040, 7200 BA Zutphen T (0575) 511 826 www.gelderserfgoed.nl
Landschap Erfgoed Utrecht Bunnikseweg 25 Postbus 121, 3730 AC De Bilt T (030) 220 55 34 www.landschaperfgoedutrecht.nl
Nieuw Land Oostvaardersdijk 01-13 Postbus 73, 8200 AB Lelystad T (0320) 225 946 www.nieuwlanderfgoed.nl
Cultureel Erfgoed Noord-Holland Stationsplein 112 Postbus 205, 2000 AE Haarlem T (023) 553 14 98 www.cultureelerfgoednh.nl
Erfgoedhuis Zuid-Holland Oude Delft 116 Postbus 3092, 2601 DB Delft T (015) 215 43 50 www.erfgoedhuis-zh.nl
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland Groenmarkt 13 Postbus 49, 4330 AA Middelburg T (0118) 670 870 www.scez.nl
Erfgoed Brabant Parade 18 Postbus 1325, 5200 BJ´s-Hertogenbosch T (073) 615 62 62 www.erfgoedbrabant.nl
Huis voor de Kunsten Limburg Kapellerlaan 36 Postbus 203, 6040 AE Roermond T (0475) 399 299 www.huisvoordekunstenlimburg.nl 25
Operatie MusIP Bijlage 1a
Overzicht deelnemende musea, instellingen en verzamelaars, nieuw geïnventariseerd in het kader van MusIP van de Oorlog, incl. omvang collecties
1
2
16
15 14
7
18 13
5
12
10
21
19
11
20
26 25
4
8
22
24
28
32 30
27
23
29 31
26
6
9
17
3
BIJLAGEN Aantal objecten
FRIESLAND 1. 2.
Collectie Oorlogsjaren Vlieland Traditiekamer Vliegbasis Leeuwarden
GELDERLAND 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
Aaltense oorlogs- en verzetscollectie 1940-1945 Arnhems Oorlogsmuseum '40-'45 Collectie '40-'45, Beekbergen Collectie Hahné 1940-1945 Expositie "Het Verscholen Dorp" Maas en Waals Museum 1939-1945 Museum "Opdat Wij Niet Vergeten" 1939-1945 Museum De Scheper Museum Vliegbasis Deelen
UTRECHT 12. 13.
Museum 'Grebbelinie in het vizier' Nationaal Monument Kamp Amersfoort
NOORD HOLLAND 14. 15. 16.
Corrie ten Boom Huis Luchtoorlogmuseum Fort Veldhuis Regionaal Museum 1940-1945
ZUID HOLLAND 17. 18. 19. 20. 21. 22.
Atlantikwall Museum Hoek van Holland Atlantikwall Museum Noordwijk General Georg C. Marshall Museum Museum 1940-1945 OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam Streekmuseum Jan Anderson
ZEELAND 23. 24. 25.
Gdynia Museum Stichting Bunkerbehoud Wings to Victory
NOORD BRABANT 26. 27. 28.
Commando Museum Museum "De Bewogen Jaren 1939-1950" Museum Bevrijdende Vleugels
LIMBURG 29. 30. 31. 32. 1
Collectie H. Rouvroye Expositie '40-'45 Collectie H.J. Schetters Museum "Oorlog in de Peel"
Vlieland Leeuwarden
Aalten Arnhem Beekbergen Lichtenvoorde Vierhouten Winssen Zelhem Eibergen Arnhem
Woudenberg Leusden
Haarlem Heemskerk Schagen
Hoek van Holland Noordwijk Zwijndrecht Dordrecht Rotterdam Vlaardingen
703 80
2.490 x¹ 700 490 100 25.280 4.085 1.400 14.030
490 900
5.490 4.900 1.000
2.000 360 25.760 10.899 31.636 11.072
Axel Middelburg Krabbendijke
1.929 762 4.000
Roosendaal Hooge Mierde Best
1.861 7.045 3.875
Elsloo Blitterswijck Kerkrade Melderslo
5.663 3.000 4.860 2.715
De aantallen objecten van de deelcollecties van het Arnhems Oorlogsmuseum ’40-’45 zijn door omstandigheden niet opgenomen in de MusIP-database en de berekeningen
27
Operatie MusIP Glaskaart in duizenden stukjes De geschiedenis van Vliegbasis Deelen gaat terug tot 1914, toen op de Kemperheide een vliegveld werd opgericht waar vandaan vliegtuigen de grenzen konden bewaken. Dit was belangrijk om de neutraliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog te handhaven. In 1940 werd dit kleine, onverharde vliegveld door de Duitse bezetter uitgebreid tot de moderne, 120 keer grotere Fliegerhorst Deelen. Na de Tweede Wereldoorlog, in 1951, nam de Koninklijke Luchtmacht het terrein in gebruik. Van 1957 tot 1995 was het een officiële vliegbasis. Het Museum Vliegbasis Deelen is in 1989 opgericht. De vaste expositie vertelt het verhaal vanaf de opening van het vliegveld en de ontwikkeling tot militaire basis. De nadruk wordt gelegd op de Duitse bezetting en de ‘Nachtjagd’ tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het museum beheert een bibliotheek en een omvangrijk archief met materiaal van particuliere verzamelaars over de luchtoorlog en de bergingen van de Dutch Aircraft Examination Group (D.A.E.G.). Het Museum Vliegbasis Deelen wordt geheel onderhouden door vrijwilligers. Het favoriete object van de medewerkers, tevens topstuk van de collectie, is de Duitse glaskaart van West-Europa die de vluchtleiding van de basis gebruikte om de luchtacties op aan te geven. Toen de basis door de Duitsers verlaten werd, vernietigden zij de drie bij twee meter grote glaskaart. Jaren later vonden onderzoekers van het museum de duizenden stukjes tijdens opgravingen terug. Men begon aan het enorme project om de kaart stukje voor stukje weer in elkaar te zetten. Wekelijks, en dat al sinds een aantal jaren, werkt een aantal mensen hieraan. Op ingenieuze wijze heeft men uitgevonden dat de kaart niet overal even dik was. Door de dikte van de afzonderlijke stukjes te meten krijgen ze een idee waar het stukje ongeveer hoort. De puzzelaars weten helaas al dat het onmogelijk wordt de gehele kaart te restaureren. Dit omdat maar zo’n 65% ervan is teruggevonden. Toch geven ze de hoop niet op dat er op een dag nog meer stukken gevonden worden.
Museum Vliegbasis Deelen Hoenderloseweg 10, Gebouw 20 6816 SW Arnhem/Deelen Tel: (026) 334 16 25 www.museumvlbdeelen.nl 28
Glaskaart, Museum Vliegbasis Deelen, Arnhem
BIJLAGEN Bijlage 1b
Overzicht musea, thematisch ontsloten in het kader van MusIP van de Oorlog
Friesland
Kazemattenmuseum Museum Tromp’s Huys Oudheidkamer Dantumadeel Streekmuseum/Volkssterrenwacht Burgum Titus Brandsma Museum Verzetsmuseum Friesland
Kornwerderzand Vlieland Zwaagwesteinde Burgum Bolsward Leeuwarden
Groningen
Stichting Oorlogs- en verzetsmateriaal Groningen (OVMG) Veenkoloniaal Museum
Drenthe
Collectie Brands Gevangenismuseum Herinneringscentrum Kamp Westerbork Museum De 5000 Morgen Stedelijk Museum “Drenthe’s Veste” Stoottroepen Museum Prins Bernhard
Overijssel
Historisch Museum Hengelo Oudheidkamer Hoolt’n Stedelijk Museum Kampen Streekmuseum “De Kalkovens” Dedemsvaart Streekmuseum Ommen
Flevoland
Nationaal Luchtvaart-Themapark Aviodrome Nieuw Land Erfgoedcentrum
Gelderland
Achterhoeks Museum 1940-1945 Airborne Museum ‘Hartenstein’ CODA Museum Driels Museum Grenslandmuseum Historisch Museum De Casteelse Poort Historisch Museum Ede Historisch Museum Grenadiers en Jagers
Groningen Veendam
Nieuw Dordrecht Veenhuizen Hooghalen Hoogeveen Coevorden Assen
Hengelo Holten Kampen Dedemsvaart Ommen
Lelystad Lelystad
Hengelo Oosterbeek Apeldoorn Kerkdriel Dinxperlo Wageningen Ede Schaarsbergen
Kasteel Doorwerth Liemers Museum Museum Bronbeek Museum ‘De Tien Malen’ Museum Frerikshuus, de Freriksschure en Museum Markt 12 Museum Korps Rijdende Artillerie Museum Oud Nijkerk Museum Oud-Lunteren Museumboerderij “de Tip” Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945 Nederlands Artillerie Museum Nederlands Politie Museum Nederlands Tegelmuseum Stadsmuseum Doetinchem Stedelijk Museum Zutphen Verbindingsdienstmuseum
Utrecht
Armando Museum Cavaleriemuseum Geldmuseum Gemeentemuseum Het Rondeel Historisch Museum Het Kleine Veenloo Historische Kring “Baerne” Militaire Luchtvaart Museum Moluks Historisch Museum Museum De Ronde Venen Museum Flehite Museum Oud Soest Museum ‘t Schilderhuis Museum Valkenheide Oudheidkamer Doorn Oudheidkamer Eemnes Oudheidkamer Renswoude Regimentsverzameling Technische Troepen Volksbuurtmuseum Wijk C Tabaksteeltmuseum
Noord-Holland
Agrarisch Museum Westerhem Amsterdams Historisch Museum Anne Frank Huis
Doorwerth Zevenaar Arnhem Putten Aalten ‘t Harde Nijkerk Lunteren Herveld-Zuid Groesbeek ‘t Harde Apeldoorn Otterlo Doetinchem Zutphen Ede
Amersfoort Amersfoort Utrecht Rhenen Veenendaal Baarn Soesterberg Utrecht Vinkeveen Amersfoort Soest Driebergen Maarsbergen Doorn Eemnes Renswoude Soesterberg Utrecht Amerongen
Middenbeemster Amsterdam Amsterdam 29
Operatie MusIP Joods Historisch Museum Luchtvaart & Oorlogsmuseum Texel Marinemuseum Museum Anna Paulowna Museum de Turfschuur Museum Enschedé Museum Fort Kijkduin Museum Het Regthuys Nederlands Kachelmuseum Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam Poldermuseum Heerhugowaard Spaarnestad Fotoarchief Stichting Crash Luchtoorlog- en verzetsmuseum ‘40-’45 Theater Instituut Nederland Verzetsmuseum Amsterdam Zaans Museum Zijper Museum
Zuid-Holland
Chabot Museum Gorcums Museum Het Reghthuys Historisch Museum Rotterdam Legermuseum Leiderdorps Museum Mariniersmuseum Maritiem Museum Rotterdam Molen De Vlieger Museon Museum Bleiswijk Museum Rijswijk Nationaal Sleepvaart Museum Nederlands Militair Kustverdedigingsmuseum Oudheidkamer Nieuwerkerk aan den IJssel Stadsmuseum Zoetermeer in ‘t Oude Huis Stichting Museum Ouddorps Raad- en Polderhuis Streekmuseum Goeree-Overflakkee Streekmuseum voor de Krimpenerwaard Crimpenerhof 30
Amsterdam De Cocksdorp Den Helder Breezand Kolhorn Haarlem Den Helder Abbekerk Alkmaar Amsterdam Heerhugowaard Haarlem Lisserbroek Amsterdam Amsterdam Zaandam Schagerbrug
Rotterdam Gorinchem Giessenburg Rotterdam Delft Leiderdorp Rotterdam Rotterdam Voorburg Den Haag Bleiswijk Rijswijk Maassluis Hoek van Holland Nieuwerkerk aan den IJssel Zoetermeer Ouddorp Sommelsdijk Krimpen aan den IJssel
Zeeland
Museum Zeeland 1940-1945 Infatuate Polderhuis Westkapelle Dijk- en oorlogsmuseum
Nieuwdorp Westkapelle
Noord-Brabant
“De Holle Roffel” Ambachts- en gereedschapsmuseum Biesboschmuseum Dorpsmuseum “In de drie Snoeken” Generaal Maczek Museum Heemerf ‘De Schutsboom’ Heemkundig Museum Ledevaert Het Oude Raadhuis Historische Verzameling Koninklijke Militaire Academie Liberty Park Museum De Dorpsdokter Museum De Roos Museum Het Gouverneurshuis Museum Jan Corver Museum Van Lien Nationaal Beiaardmuseum Nationaal Monument Kamp Vught Oudheidkamer Willem van Strijen Oudheidkundig Streekmuseum Alphen Streekheemmuseum Den Aanwas Traditiekamer “Typhoon” Vliegbasis Volkel Traditiekamer Vliegbasis Gilze-Rijen Vughts Historisch Museum
Limburg
Gemeentemuseum Weert Museum van de Vrouw Streekmuseum Leudal
Kruisland Werkendam Oud Gastel Breda Goirle Chaam Megen Breda Overloon Hilvarenbeek Geertruidenberg Heusden Budel Fijnaart Asten Vught Zevenbergen Alphen Ossendrecht Volkel Rijen Vught
Weert Echt Haelen
UITGELICHT Basisscholen de loopgraaf in,... Het is een mooie ervaring om op een zonnige dag door de Gelderse Vallei te rijden en via kleine weggetjes bij Hoeve De Beek aan te komen. Op het terrein van deze historische hofstede worden diverse initiatieven ontplooid maar voor het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog is het van belang dat op de zolder van de hoeve met liefde een expositie over de Grebbelinie is ingericht. Het initiatief werd in 2005 genomen door de Vereniging Oud Scherpenzeel en de Stichting Oud Woudenberg in het kader van 60 jaar bevrijding. Later zette de nieuw opgerichte Stichting ‘Grebbelinie in het vizier’ zich in voor de permanente tentoonstelling over de gebeurtenissen rondom Woudenberg en Scherpenzeel tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Meidagen 1940 werd de Grebbelinie als hoofdverdedigingslinie gebruikt en Scherpenzeel werd zwaar gebombardeerd. Ook is er aandacht voor de geschiedenis van de 60 kilometer lange Grebbelinie. De eerste vermelding over deze linie was al in 1744. Bijzonder is dat ‘Grebbelinie in het vizier’ erin geslaagd is om een doorlopende samenwerking met basisscholen in de omgeving te realiseren. Er komen per jaar zo’n 1000 leerlingen uit groep acht langs voor het onderwijsprogramma. Om het nog meer beeldend te maken is in de nabijgelegen dijk een 40 meter lang stuk loopgraaf hersteld, compleet met kazemat en pantserafweer stelling. Op de ‘Grebbeliniedag’ die jaarlijks wordt georganiseerd, kun je hier zelfs Nederlandse soldaten van de groep ‘Nederland paraat’ uit de mobilisatietijd zien rondlopen.
Museum ‘Grebbelinie in het vizier’ Brinkkanterweg 23 3931PJ Woudenberg Tel: (033) 277 25 57 www.grebbelinieinhetvizier.nl Grebbelinie in het vizier, Woudenberg
31
Operatie MusIP Bijlage 2
Overzicht toegekende onderwerpen en eigennamen In deze bijlage staan de onderwerpen en eigennamen die zijn gekoppeld aan de deelcollecties. Voor de onderwerpen is geput uit de trefwoordenlijst zoals deze gebruikt wordt door het NIOD, bijv. voor de Beeldbank WO2. Namen van gebeurtenissen, organisaties en plaatsen zijn toegevoegd daar waar er een duidelijke inhoudelijke relatie was met de deelcollectie.
Onderwerpen arbeidsinzet atoomoorlog bekendmakingen berechting bestuur bevrijding bezetting bombardementen bunkers burgerbescherming capitulatie cavalerie censuur chrashes christendom collaborateurs collaboratie commando’s concentratiekampen crashes crisistijd dagelijks leven dankbetuiging dekolonisatie deportaties distributie dodenherdenking doorgangskampen droppings dwangarbeid evacuaties fascisme feest fusillades geallieerden georganiseerd verzet gevangenissen gijzelaars 32
gijzelingen godsdienst grafische industrie grensverkeer herdenkingen herinneringen herstelbetalingen holocaust homoseksuelen hongerwinter hulporganisaties hulpverlening ideologieën illegale pers illegaliteit interneringskampen intocht inundaties inval invasie Jodenhaat Jodenvervolging kampleven katholicisme klokkenroof klokkenvordering knokploegen krijgsgevangenen krijgsgevangenkampen kunst landbouw luchtbescherming luchtlandingen luchtoorlog luchtvaart marine militair personeel militaire operatie mobilisatie nachtjagd
nationaal-socialisme nazi’s noodgeld noodkacheltjes offensieven onderduik onderduikers oorlogsmisdadigers oorlogsmonumenten oorlogsvrijwilligers opstanden opvangkampen oral history pers pilotenhulp politieke partijen politionele acties propaganda protestantisme rampen rantsoenering razzia’s religie repatriëring repressie sabotage schaarste smokkel soldatenleven spionage stoottroepen strijdkrachten studenten telecommunicatie theater uitrusting uitzendingen verboden verdedigingswerken verduistering
verordeningen vervalsingen vervolging verzet verzetsgroepen vliegvelden voedseldroppings voedselvoorziening vorderingen vrijheidsstrijd waterschappen winterhulp wrakken zigeuners zuivering
BIJLAGEN Eigennamen Aalten Alphen America Amersfoort Amsterdam Apeldoorn April-meistaking Ardennen Arnhem Assen Atlantikwall Batavia Battle of Britain Bellebom Bersiap Biesbosch Binnenlandse Strijdkrachten Borneo Breda Bureau Bijzondere Opdrachten Canadezen Chaam CS-6 Dantumadeel D-day De Eendracht De Nederlandse Unie Derde Rijk Doetinchem Dordrecht Drechtsteden Duitsland Ede Eibergen Eindhoven Februaristaking Fliegerhorst Deelen Fliegerhorst Volkel Fort aan den Hoek van Holland Friesland Geertruidenberg Geuzenverzet Gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel Grebbelinie Groesbeek
Groningen Haarlemmermeer Heerhugowaard Heusden Hitlerjugend Hoogeveen IJsselmeer Indonesië Japan Java Jeugdstorm Kamp Amersfoort Kamp Buchenwald Kamp Erika Kamp Ravensbrück Kamp Vught Kamp Westerbork Kapelsche Veer Kerkdriel Kerkrade KNIL Koninklijk Huis Koninklijke Landmacht Koninklijke Landmacht afdeling Rijdende Artillerie Koninklijke Luchtmacht Koninklijke Marine Koninklijke Militaire Academie Korps Commandotroepen Korps Mariniers Korps Rijdende Artillerie Kriegsmarine Land van Maas en Waal Landelijke Knokploegen Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers Landsmeer Leiderdorp Leudal Limburg Loods 24 Luftwaffe Madoera Marineflakabteilung Megen Meidagen 1940 Molukken
Nationaal Front NBS Nederlands-Indië Neurenberg Nieuw-Guinea Nijmegen Noord-Brabant Noord-Limburg Noordzee Normandië NSB NSDAP Ommen Operatie Aintree Operatie Barbarossa Operatie Fall Gelb Operatie Infatuate Operatie Manna Operatie Market Garden Operatie Torchlight Operatie Veritable Operatie Widgeon Opmeer Opstand van de Georgiërs Ossendrecht Oud Gastel Overbetuwe Overloon Polar Bears Politieke Opsporingsdienst Prinses Irene Brigade Putten RAD Regiment Stoottroepen Prins Bernhard Regiment Technische Dienst Renkum Rhenen Rijk van Nijmegen Rode Kruis Rotterdam Royal Air Force Royal Canadian Air Force Rusland SA Scherpenzeel Siegfriedlinie
Sinti & Roma Slag om Arnhem Slag om de Schelde Slag op de Grebbeberg SS Suriname Texel Veenhuizen Veghel Verenigde Staten Vergeten Bombardement Vlaardingen Vliegbasis Gilze-Rijen Vliegbasis Soesterberg Vliegbasis Volkel Vliegkamp De Mok Vliegveld De Vlijt Vlieland Vluchtoord Ede Volkel Vrije Groepen Amsterdam Walcheren Weerbaarheidsafdeling Wehrmacht West-Indië Westwall Wilnis Winipeg Rifles Wormer Woudenberg Zaanstreek Zeeland Zeeuws-Vlaanderen Zevenbergen Zuiderzeeproject Zuid-Limburg Zwaagwesteinde Zwart Front Zwarte Zee (sleepboot) 1ste Poolse Pantserdivisie 48ste Highland Divisie 51ste Highland Divisie 101ste Amerikaanse Airborne Divisie
De 102.000 stenen, Herinneringscentrum Kamp Westerbork
33
Operatie MusIP Dankzij de inzet van vrijwilligers Ook het Arnhems Oorlogsmuseum is ontstaan vanuit een particuliere verzameling. Op 27 mei 1994 opende het museum haar deuren voor het grote publiek. De collectie is gehuisvest in de voormalige dorpsschool in Schaarsbergen, Arnhem. Dit gebouw heeft ook een oorlogsverleden want tijdens de Tweede Wereldoorlog was het schoolgebouw gevorderd door de Duitse Luftwaffe. Het Arnhems Oorlogsmuseum geeft een nauwgezet beeld van wat er zich in Arnhem en omgeving tijdens de oorlogsjaren heeft afgespeeld. Het symbool van het museum is de ‘Polar Bear’, het embleem van de Canadese Divisie, die verantwoordelijk was voor de bevrijding van Arnhem. In het museum werkt een vast team van 12 vrijwilligers variërend in leeftijd van jong tot wat minder jong. Sommige vrijwilligers verzorgen de rondleidingen en anderen helpen mee aan de inrichting van de zalen. Ieder heeft een eigen motivatie om zich in te zetten als vrijwilliger. De generatie die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt, wil graag hun ervaringen en herinneringen delen met de jongere generatie. En de jongere generatie heeft vaak een speciale interesse in de voorwerpen en de geschiedenis die in het museum wordt uitgelicht. Wim Rosbach is zo’n vrijwilliger met een grote historische belangstelling. Hij weet veel over de geschiedenis van Arnhem en omstreken tijdens de Tweede Wereldoorlog en kan daar dan ook zeer boeiend over vertellen. Een andere vrijwilliger is Joop Koimans. Hij bezocht het museum in 1998 voor het eerst en vertelt ‘dat hij er nooit meer is weggegaan’. Hij werkte enthousiast mee aan het diorama van ‘de Utrechtseweg in Arnhem’. Dit was een klus om trots op te zijn. Koimans heeft de oorlog als kind meegemaakt en heeft heldere herinneringen over de voedseltocht van Amsterdam naar Friesland tijdens de hongerwinter. Als zevenjarig jongetje zat hij achterop bij zijn moeder op een fiets met massieve banden. Naar eigen zeggen ‘voelt hij zijn billen nog steeds’.
Arnhems Oorlogsmuseum ’40-‘45 Kemperbergerweg 780 6816 RX Arnhem Tel: (026) 442 09 58 www.arnhemsoorlogsmuseum.nl 34
UITGELICHT Je kunt hem dan ook overal tegenkomen,...
Dirk Bruin
Dirk Bruin is de verzamelaar achter de Collectie Oorlogsjaren Vlieland. Daarnaast is hij assistent-beheerder van Informatiecentrum De Noordwester en ook een grote kenner van het Friese eiland Vlieland. Als rasechte Vlielander kent hij elke duin en kwelder als zijn broekzak. Je kunt hem dan ook overal tegenkomen op een van zijn wandelingen. Van jongs af aan raakte hij gefascineerd door de overblijfselen van de Duitse bezetting op het eiland. Hij hield ervan om de verlaten bunkers van de luchtafweerbatterij binnen te gaan en hier ‘archeologische’ opgravingen te doen. Later specialiseerde hij zich in de geschiedenis van Vlieland en dan voornamelijk in de maritieme geschiedenis. Als duiker bezocht hij diverse gezonken schepen uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Dirk is ook een enthousiaste fotograaf en plaatst zijn uitermate bezienswaardige foto’s op de fotosite ‘Flickr’. Dirk heeft een groot deel van zijn verzameling over Vlieland tijdens de oorlog op deze site geplaatst. Behalve overblijfselen van crashes en wrakvondsten zijn hier ook foto´s uit de jaren 1930 en 1940 te bekijken. Een aanzienlijk deel van zijn verzameling is ondergebracht in de expositie van de Noordwester gelegen aan de Dorpstraat op Vlieland.
Collectie Oorlogsjaren Vlieland Dorpsstraat 150 8899 AN Vlieland Tel: (0562) 451 700 www.flickr.com/photos/dirk_bruin_vlieland Arnhems Oorlogsmuseum ‘40-‘45, Arnhem
35
Operatie MusIP Bijlage 3
Toelichting waardering door MusIP-categorieën
Definitie van de MusIP-categorieën 1 t/m 4 MusIP-categorie 1 MusIP-categorie 2 MusIP-categorie 3 MusIP-categorie 4
De objecten die behoren tot de top van de collectie, de pronkstukken, deze objecten zullen veelal zijn opgenomen in de vaste presentatie. De objecten die behoren tot de kerncollectie, d.w.z. onderdeel zijn van een actief verzamelbeleid. Het is de collectie op zaal of in het depot waaruit geput wordt voor tentoonstellingen en waaruit regelmatig bruiklenen uitgewisseld worden. Deze objecten vloeien voort uit en geven uitdrukking aan de doelstelling en missie van de instelling. De objecten die behoren tot de depotcollectie en passen binnen de doelstelling van het museum, dus niet geschikt voor afstoting. Het kan bijvoorbeeld een collectie met een docu- mentair karakter zijn, vooral interessant voor onderzoek (studiecollectie). Of een collectie waar in het verleden veel mee gebeurd is, maar die op dit moment niet langer aangevuld of actief gebruikt wordt. Objecten die niet passen binnen de doelstelling van het museum of overcompleet zijn. Objecten waar het museum in principe een andere bestemming voor zoekt (bijv. middels afstoting, zie: Frank Bergevoet, Arjen Kok en Mariska de Wit, Leidraad voor het afstoten van museale objecten, Instituut Collectie Nederland/Museumvereniging 2006).
Registratie, Automatisering en Digitalisering De waarden die gebruikt zijn bij de mate van registratie, automatisering en digitalisering van elke deelcollectie, zijn: volledig bijna volledig gedeeltelijk gering niet
36
80-100% van de deelcollectie is respectievelijk geregistreerd, geautomatiseerd en gedigitaliseerd 60-80% van de deelcollectie is respectievelijk geregistreerd, geautomatiseerd en gedigitaliseerd 40-60% van de deelcollectie is respectievelijk geregistreerd, geautomatiseerd en gedigitaliseerd 20-40% van de deelcollectie is respectievelijk geregistreerd, geautomatiseerd en gedigitaliseerd 0-20% van de deelcollectie is respectievelijk geregistreerd, geautomatiseerd en gedigitaliseerd
Gedenkraam Oranjeboom brouwerij, OorlogsVerzetsMuseum Rotterdam, bruikleen Historisch Museum Rotterdam
BIJLAGEN
Conditie De waarden die gebruikt zijn om de conditie van de deelcollecties te bepalen, zijn: Optimaal Goed Wisselend Slecht
Deelcollectie verkeert in een optimale fysieke conditie, De deelcollectie verkeert in een redelijke tot goede fysieke conditie. De collectie hoeft niet geconserveerd te worden of conservering is vanuit behoudsoogpunt niet urgent. De fysieke conditie van objecten binnen één en dezelfde deelcollectie verschilt. Sommige objecten zijn in goede con- ditie, andere verkeren in een matige of slechte staat. Conservering van collectieonderdelen is vanuit behoudsoogpunt noodzakelijk. De deelcollectie verkeert in een matige of slechte conditie. De deelcollectie dient te worden geconserveerd.
Bewaaromstandigheden De waarden die gebruikt zijn om de bewaaromstandigheden van de deelcollecties te bepalen, zijn: Optimaal Goed Wisselend Slecht
De deelcollectie wordt optimaal bewaard. De deelcollectie is op zodanige wijze opgeborgen of wordt op zodanige wijze gepresenteerd dat de bestaande toestand van objecten redelijk is gewaarborgd en dat mogelijk verval grotendeels wordt tegengegaan. Een gedeelte van de deelcollectie is op zodanige wijze gepresenteerd dat de bestaande toestand van objecten redelijk is gewaarborgd en dat mogelijk verval grotendeels wordt tegengegaan. Voor het resterende gedeelte van de deel- collectie ontbreken specifieke voorzieningen of zijn de voorzieningen ontoereikend of ondeugdelijk. De wijze waarop de deelcollectie is opgeborgen of wordt gepresenteerd biedt onvoldoende bescherming tegen mogelijk verval.
37
Colofon
Auteurs:
Ingrid Oud, Monique Brederoo en Remy Weda
Redactie:
Marianne de Rijke
Beeldredactie:
Monique Brederoo
Projectteam MusIP van de Oorlog:
Ingrid Oud, Monique Brederoo en Remy Weda
Landelijke coördinatie vanuit het LCM: Marianne de Rijke
Oplage: 1.000
Vormgeving en fotografie (tenzij anders vermeld): Studio Brederoo Communicatie & Creatie, Rijswijk
Drukwerk:
Reclameland, Assen MusIP van de Oorlog is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in het kader van het Programma Erfgoed van de Oorlog © Landelijk Contact van Museumconsulenten, 2009 38
