Oorlogsgids RKD Een selectie van materiaal over de Tweede Wereldoorlog uit de archieven en collecties van het RKD

Oorlogsgids RKD Een selectie van materiaal over de Tweede Wereldoorlog uit de archieven en collecties van het RKD Door Noortje van Amerongen en Ramses van Bragt, onder redactie van Rudi Ekkart en Roman Koot

Voorwoord In oktober 1940 schreef Piet Mondriaan aan zijn broer Carel een brief (zie omslag Oorlogsgids) deze werd door de Duitse bezetter geopend en daarna doorgezonden aan de geadresseerde, Carel Mondriaan. Dit is één van de archiefstukken die het RKD ter gelegenheid van de Landelijke Archievendag ‘Oorlog en Vrede’ van 17 oktober 2009 tentoonstelt. Van de ruim zeshonderd archieven die het RKD thans rijk is, bevat naar schatting zeker tien procent archiefstukken over de Tweede Wereldoorlog. Grofweg zijn deze oorlogsgerelateerde archieven in te delen in drie categorieën, namelijk: 1 Archieven van personen en verenigingen, zoals kunstenaars en kunstverzamelaars; 2 Achieven van kunsthandelaren; 3 Archieven die in het teken staan van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. In de vitrine bij de ingang van het RKD is voor de Landelijke Archievendag een selectie van oorlogsgerelateerde archiefstukken uit archieven van deze drie categorieën te bezichtigen. De tentoonstelling is daarna nog tot medio december 2009 te bezichtigen. Deze gids geeft meer informatie over het tentoongestelde materiaal en de archieven waaruit dit materiaal afkomstig is. Het RKD hoopt door middel van de geselecteerde archiefstukken een indruk te geven van het veelzijdige oorlogsmateriaal dat het RKD rijk is. Meer informatie over oorlogsgerelateerde archieven verschijnt binnenkort op de website Wegwijzer Archieven van de Tweede Wereldoorlog, een grootschalig samenwerkingsproject van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) en het Nationaal Archief. Het doel van de digitale Wegwijzer is om eind 2009 een website te lanceren die dient als startpagina voor onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog. Deze digitale Wegwijzer geeft een overzicht van de bij Nederlandse archiefinstellingen aanwezige archieven en collecties met betrekking tot het nationaalsocialisme en de Tweede Wereldoorlog in relatie tot Nederland, voormalig Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen.1

1

Zie http://www.wegwijzerarchievenwo2.nl/ 2

Inhoudsopgave Voorwoord

2

Archieven categorie 1: Personen en verenigingen Archief Jaap Kaas Archief Maurits van Dantzig Archief Henk Henriët Archief Sal Slijper Lou Manche Archief Friedrich Markus Huebner Archief Karel Eduard Schuurman en Everdine Schuurman-Henny

4 6 7 8 9 10 11

Archieven categorie 2: Kunsthandelaren Archief Douwe Komter Archief Mak van Waay Archief Kunsthandel Goudstikker (1940-1945) Archief Van Marle en Bignell

12 13 14 15

Archieven categorie 3: Herdenken van de Tweede Wereldoorlog Archief Johan Wertheim

16

Literatuurlijst

17

Aantekeningen

21

3

Archief Jaap Kaas Jaap Kaas (1898-1972) was een joodse beeldhouwer. Kaas werkte voornamelijk naar levende dieren. Hij was vrijwel dagelijks in Artis en had er een aantal decennia lang een eigen atelier onder de Artis bibliotheek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest Kaas onderduiken. Na de oorlog heeft hij zich ingezet om kunstenaars op te sporen die tijdens de bezetting de kant van de nazi’s hadden gekozen. Naam archief: Archief Jaap Kaas Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0400 Omvang: 1,10 meter Taal en schrift: Nederlands, soms Frans, Duits en Engels Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Geen inventaris beschikbaar Inhoud: Correspondentie; autografen; persoonlijke papieren; tekeningen en schetsboekjes; biografische foto's; glasnegatieven. Veel van dit materiaal heeft te maken met de Tweede Wereldoorlog. De archiefstukken in de vitrine zijn afkomstig uit de volgende archiefdozen: Doos I -

-

-

-

Jodenster en persoonsbewijs van Jaap Kaas; Oorkonde ‘Ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘kunst in vrijheid’, gehouden in september-oktober 1945 in het Rijksmuseum te Amsterdam werd de Gerrit van der Veen-medaille uitgereikt aan Jaap Kaas als herinnering van zijn verzet als kunstenaar tegen de overweldiger’; Brief van 2 augustus 1945 van de Militaire Commissaris in de provincie Noord-Holland, waarbij hij de heren Van Dantzig, Stauthamer en Kaas machtigt onderzoekingen te doen naar gegevens betreffende de gedragingen van kunstenaars in bezettingstijd; Brief van Kaas aan Artis op 2 november 1941, waarin hij zijn lidmaatschap van ‘Natura Artis Magistra’ opzegt. De reden is de verordening van de Rijkscommissaris van 24 oktober 1940, waardoor joden niet meer lid mogen zijn van dergelijke organisaties; Correspondentie 22 november 1940 van Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, met het bericht dat Kaas uit zijn functie is ontheven in verband met zijn niet-arisch zijn.

4

Doos VI: Correspondentie 1940-1967 - Antropologisch onderzoek (in het Duits) op 28 juni 1943 van Jaap Kaas door dr. H.J.T. Bijlmer, directeur der Rassenbiologie Afdeeling van het Nederlandsch Instituut voor Erfelijkheids Onderzoek bij de Menschen Rassenbiologie. Conclusie van dit onderzoek: ‘Kaas Lijkt Arisch’. - Brief van Kaas’ ouders uit Westerbork, april 1943. - Brief van 20 augustus 1945 van de organisatie ‘De Waarheid’ omtrent de actie ‘Maakt schoon schip’. Ze stellen de vraag of Kaas wil meehelpen met het opsporen van politieke misdadigers, collaborateurs en profiteurs. Ook vragen ze aan Kaas om inlichtingen over de beeldhouwer Polet en de fotograaf Van de Poll. - Brief van 7 januari 1940 van Kaas’ dochter aan haar vader, waarin ze een mop over moffen schrijft. Doos VII - Kalender uit 1945, door Kaas gebruikt als oorlogsdagboekje. - Bewijs van aanmelding voor personen van geheel of gedeeltelijk Joodschen bloede. - Voorlopige vergunning B, afgegeven door Militair Gezag: Kaas mag werk als beeldhouwer-teekenaar-leeraar uitoefenen, z.d. [1945]. - Geloofsbrief van 27 mei 1945: bewijs dat Kaas van 27 februari 1944 tot de bevrijding ondergedoken heeft gezeten. - Twee tegoedbonnen voor een levensmiddelenpakket, aan te vragen in lager V in kamp Westerbork. Deze pakketten waren bestemd voor joden die vanuit Westerbork vervoerd werden naar elders, uitgegeven door de Joodsche Raad voor Amsterdam, Afdeeling ‘Hulp aan Vertrekkenden’. - Bewijs van lidmaatschap Artis, van 1 mei 1941 tot 30 april 1942. Doos met biografische foto’s - Kaas werkt aan beeld van mantelbaviaan, 1937 (Barcode: 0000173951).

5

Archief Maurits van Dantzig De joodse wetenschapper Maurits van Dantzig (1903-1960), ‘pictoloog’, specialiseerde zich voor de Tweede Wereldoorlog in het herkennen van kunstvervalsingen. Van Dantzig ontdekte naar eigen zeggen al in 1939 dat het in 1938 door Museum Boymans aangekochte schilderij De Emmaüsgangers geen echte Vermeer was, maar een vervalsing. Het uitbreken van de oorlog verhinderde dat hij zijn bevindingen kon publiceren. Vanaf 1942 moest hij onderduiken. Hij heeft zich destijds kort beziggehouden met het vervalsen van persoonsbewijzen. Naam archief: Maurits van Dantzig Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0598 Omvang: 4 m Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Niet openbaar Soort toegang: Geen inventaris beschikbaar Inhoud: Het archief is grotendeels nog niet geïnventariseerd. De archiefstukken in de vitrine zijn afkomstig uit de volgende archiefdozen: Doos III - Twee foto’s van het gebombardeerde Arnhem. - Een tentoonstellingsgidsje over kunst na de bezetting, met op de voorkant van het gidsje een afbeelding van werklieden die een hakenkruis afbreken. - Drie persoonsbewijzen, waarvan er één oningevuld is. - Inschrijfformulier voor Nederlandse kunstenaars voor de tentoonstelling ‘Kunst in Vrijheid’.

6

Archief Henk Henriët De Nederlandse kunstenaar Henk Henriët (1903-1945) zat tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet. In 1944 werd hij gearresteerd en belandde hij in Kamp Amersfoort. Later werd hij vanuit dit kamp overgebracht naar het concentratiekamp Neuengamme in Noord Duitsland. Op 3 mei 1945 kwam hij om het leven bij een geallieerd bombardement op het schip de Cap Arcona, aan boord waarvan Henriët zich op dat moment bevond. Naam archief: Archief Henk Henriët Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0689 Omvang: 0,20 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Openbaar Soort toegang: Plaatsingslijst Inhoud: : Diverse krantenknipsels, foto’s, persoonsbewijzen en correspondentie. De archiefstukken in de vitrine hebben de volgende inventarisnummers: Inventarisnummer 20 - Strooibiljet met stempel ‘Ave Germania, Morituri te Salutant’. - Krantenbericht over de op de Cap Arcona omgekomen verzetsmensen. - Krantenbericht over het overlijden van de kunstenaar Henriët. Inventarisnummer 25 - Brief van het Nederlandse Rode Kruis van 28 februari 1948 waarin ze wordt gemeld aangeven dat het officiële overlijdensbericht van Henk Henriët bij het Rode Kruis is binnengekomen. Inventarisnummer 40 - Foto van Henk Henriët in zijn atelier.

7

Archief Sal Slijper Salomon Bernard Slijper (1884-1971) was makelaar in onroerend goed. Hij verzamelde tekeningen en schilderijen van Piet Mondriaan. Hij liet na zijn dood 124 schilderijen en 75 tekeningen van Mondriaan na aan het Haags Gemeentemuseum. Naam archief: Archief Sal Slijper Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0150 Omvang: 1,25 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Inventaris Inhoud: Brieven van Mondriaan en anderen; aantekeningen van Slijper schenker van o.a. 124 schilderijen van Piet Mondriaan aan het Haags Gemeentemuseum - over Mondriaan; documentatie over het werk van Mondriaan, dat Slijper in zijn bezit had; enkele foto's en enig gedeponeerd archief. In 2008 is het archief opnieuw geinventariseerd en zijn enkele verloren gewaande stukken teruggeplaatst en enkele foto's toegevoegd. Het archiefstuk in de vitrine heeft het volgende inventarisnummer: Inventarisnummer 576 Brief met envelop van Piet Mondriaan aan zijn broer Carel Mondriaan, verstuurd op 8 oktober 1940. Piet Mondriaan woonde tijdens de Tweede Wereldoorlog tot aan zijn dood in 1944 in de Verenigde Staten. Op de envelop is een stempel gedrukt waarop staat dat de envelop door de Wehrmacht ter controle ‘Geöffnet’ is geweest.

8

Lou Manche Lou Manche (1908-1982), o.a. beeldhouwer, illustrator en glazenier, ontwierp in de Tweede Wereldoorlog ook affiches voor de N.S.B.. De affiches ‘Nederland zal herrijzen’ en ‘Wie van de twee is de ware Nederlander?’ zijn van zijn hand. Daarnaast voorzag hij het periodiek ‘De Schouw’, orgaan van de Nederlandse Kultuurkamer, van vignetten. Na de oorlog belandde Manche in Kamp Vught. De stukken in de vitrine hebben de volgende vindplaats: Afdeling Iconografisch Bureau RKD: - Portret van dr. Frans Christiaan Bursch, getekend door Lou Manche in 1947 in kamp Vught. IB-nummer 119253. Bibliotheek RKD: - Wibaut-Guilonard, Tineke, Kamp Vught 1943-1944. In gevangenschap getekend, Vught 1995. In de vitrine ligt het portret van Bursch door Lou Manche naast het boekje Kamp Vught 1943-1944. De portretten in het boekje zien er hetzelfde uit als de portretten die Manche maakte in Kamp Vught, al is de lading geheel anders.

9

Archief Friedrich Markus Huebner De Duitse kunsthistoricus Friedrich Markus Huebner (1886-1964), die al sinds 1919 in Nederland woonde, was in de Tweede Wereldoorlog ‘Verwalter’, zaakwaarnemer, van meerdere joodse kunsthandels in Nederland. Naam archief: Archief en collectie F.M. Huebner Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0409 Omvang: 15 meter Taal en schrift: Nederlands, Duits Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Inventaris (alleen van collectie Huebner) Inhoud: Slecht een klein deel van het archief is vooralsnog geïnventariseerd, namelijk de Collectie Huebner (omvang: 1 meter). Het gehele archief bevat: 6 dozen brieven, 31 dozen handschriften, 35 dozen knipsels en dergelijke, 8 dozen diversen, 4 dozen zonder opschrift en 1 doos met 2 omslagen met publicaties en artikelen van de archiefvormer in druk, en de fotokopieën van een scriptie over Huebner. De collectie Huebner bestaat uit correspondentie, aantekeningen en manuscripten voor publicaties en lezingen, kunsthistorische publicaties in kranten en tijdschriften en overige documentatie. In de collectie bevinden zich ook naoorlogse brieven waarin Huebners houding in de oorlog wordt beschreven. Het archiefstuk in de vitrine heeft het volgende inventarisnummer: Inventarisnummer 2 Doorslag van een brief van 12 augustus 1942 aan de Generalkommissar F. Schmidt, over een veiling bij Van Marle en Bignell. Daar werden twee schilderijen geveild, van Schelfhout en van Wouter Verschuur. Huebner vraagt in zijn brief of hij deze werken moet aankopen, voor de Reichskommissar of voor het ‘öffentlichen Besitz’ van Duitsland.

10

Archief Karel Eduard Schuurman en Everdine Schuurman-Henny Karel Schuurman (1906-1966) was conservator bij het Rijksmuseum Amsterdam; daarna tot 1963 hoofdconservator Moderne Kunst van het Haags Gemeentemuseum; van 1963-1966 hoofd Esthetische Dienst van de PTT. Hij was gehuwd met Everdine Henny (1910-1996). Naam archief: Archief Karel Eduard Schuurman en Everdine SchuurmanHenny Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0258 Omvang: 0,75 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: openbaar met uitzondering van inv.nr. 44 Soort toegang: inventaris Inhoud: Het archief Schuurman bevat: 1. Correspondentie, waaronder originele wenskaarten van kunstenaars gericht aan het echtpaar SchuurmanHenny, stukken betreffende diverse commissies, tentoonstellingen waaronder de Sonsbeektoonstelling in 1949), aantekeningen o.a. betreffende Odilon Redon en Picasso, reproducties, etsen en linosnede. 2. Archivalia van Everdine Schuurman-Henny (periode 1967-1993): correspondentie en documentatie betreffende eigen werk en andere kunstenaars. 3. Aanvulling 2007: Foto's van het transport van kunstvoorwerpen uit het Rijksmuseum naar schuilkelders, 1939-1942, alsmede een typoscript van een lezing van mevrouw Schuurman-Henny over de transporten van het Rijksmuseum in de Tweede Wereldoorlog. De archiefstukken in de vitrine hebben de volgende inventarisnummers: Inventarisnummer 75 - Foto van een schilderij dat uitgeladen wordt. Inventarisnummer 80 - Foto van het vervoer van de Nachtwacht, gezien vanaf boven. - Foto van het vervoer van de Nachtwacht: het schilderij wordt in een vrachtwagen geladen. Inventarisnummer 83 - Het Rijksmuseum wordt ontruimd. De man vòòr de vrachtwagen is Karel Schuurman.

11

Archief Douwe Komter De kunsthandelaar en -schilder Douwe Komter (1871-1957) dreef in de periode van 1902 tot 1926 een kunsthandel aan het Rokin in Amsterdam. Als kunstenaar schilderde Komter voornamelijk stillevens. Naam archief: archief Douwe Komter Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0624 Omvang: 0,72 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Plaatsingslijst Inhoud: Archiefmateriaal over de kunsthandel van Komter (1902-1926) te Amsterdam; samenstellen oeuvrecatalogus van de schilder Komter, samengesteld door H.A. Whitlau en N.M. Peters-Hofland. De archiefstukken in de vitrine hebben de volgende inventarisnummers: Inventarisnummer 28 - Briefkaart van 10 mei 1940 van Komter over het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. - Brief 29 juli 1941 van kunsthandelaar Renske Smit uit Utrecht over de verkoop van een werk van onder anderen Jan van Scorel aan ‘een Duitsche instantie’. - Aantekening op 19 augustus 1943 bij een lijst werken voor veiling. Bij schilderij nummer 9 staat: ‘D. Schulman, Middag-zon (zeg en schrijf maar D en niet David. Dat is meer Arisch)’. - Conceptbrief van Komter aan Mak van Waay op 6 januari 1944 waarin Komter schrijft: ‘In je brief van 4 januari spreek je van het neerleggen van het bijltje; wat is dat nu in zoo’n gouden tijd! Ik zou het bijltje nog maar wat handhaven.’ - Reactie van Mak van Waay op bovengenoemde brief op 10 januari 1944. Afdeling Beelddocumentatie, Afdeling Moderne en Hedendaagse Kunst, kunstenaarsportretten - Twee portretten van de kunstenaar David Schulmann.

12

Archief Maatschappij voor Kunst- en Antiekveilingen NV S.J. Mak van Waay Kunsthandel Mak van Waay heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog goede zaken kunnen doen. De firma deed veel taxaties van kunstwerken voor Duitse instanties. Daarnaast stelde veilinghouder S.J. Mak van Waay voor het departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK) een lexicon samen van schilders en beeldhouwers in de periode 1870-1940. Joodse kunstenaars hebben in de lexicon een J. achter hun naam en zijn zo kort mogelijk beschreven. Naam archief: Maatschappij voor Kunst- en Antiekveilingen NV S.J. Mak van Waay Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0573 Omvang: 0,50 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Zie inhoudelijke beschrijving Inhoud: Het archief bevat door 'Maatschappij voor Kunst- en Antiekveilingen N.V. S. J. Mak van Waay' uitgegeven vragenlijsten voor kunstenaars, bedoeld voor het samenstellen van het lexicon van hedendaagse Nederlandse schilders en beeldhouwers. De ingevulde lijsten, soms met bijlagen en begeleidende brieven, zijn van twee verschillende data: augustus 1940 en september 1942. N.B. Fotokopieën van de vragenlijsten zijn opgeborgen in de mappen van de kunstenaars op afdeling Persdocumentatie. De archiefstukken in de vitrine over Mak van Waay: Particulier bezit: - Twee veilingcatalogi 1942. Bibliotheek RKD: - Mak van Waay, S.J., Lexicon van Nederlandsche schilders en beeldhouwers 1870-1940, Amsterdam 1944. Bij elke joodse kunstenaar is een ‘J.’ achter de naam toegevoegd en is de biografische informatie tot een minimum beperkt.

13

Archief Kunsthandel Goudstikker (1940-1945) Jacques Goudstikker (1897-1940), sinds 1919 kunsthandelaar te Amsterdam, is in 1940, tijdens zijn vlucht per boot naar Engeland, aan boord gevallen en verongelukt. De Kunsthandel werd 'verkocht' en in de oorlog voortgezet door de Duitse koopman Alois Miedl. Naam archief: Archief Kunsthandel Goudstikker (1940-1945) Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0374 Omvang: 1,25 meter Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Plaatsingslijst Inhoud: Kaartsysteem betreffende schilderijen van zowel Nederlandse als buitenlandse kunstenaars, alfabetisch geklapperd op naam van de kunstenaar, met vermelding van onderwerp/titel, afmeting, herkomst en of het gesigneerd is (1940-1945). Het kaartsysteem is bij het RKD gekomen via de Stichting Nederlands Kunstbezit en betreft alleen de oorlogsjaren. Verder acht foto's gemaakt in 1936 ter ere van een feest op Kasteel Nijenrode. Het zijn tableaux vivants betrekking hebbend op diverse voorstellingen van schilderijen van Nederlandse 17de-eeuwse meesters. De foto's zijn op 20 juni 1990 ontvangen samen met een brief van Goudstikker aan G.J. Hoogewerff (zie archief Hoogewerff). De collectie negatieven, ook vooroorlogs, is mogelijk via de Stichting Nederlands Kunstbezit bij het RKD terecht gekomen. Het persoonsarchief van Goudstikker berust bij het Stadsarchief Amsterdam. De fiche die gebruikt is voor de inrichting van de vitrine: Doos VI - Fichenummer 6377: Wouter Verschuur, Pleisterplaats, gedateerd 1844.

14

Archief Kunsthandel Van Marle en Bignell De handel van Kunsthandel Van Marle en Bignell bestond in de Tweede Wereldoorlog in niet onaanzienlijke mate uit geroofd joods kunstbezit. Het archief van de Kunsthandel, in de oorlogsjaren gevestigd aan het Lange Voorhout 58b in Den Haag, was sinds 1987 door het RKD aan het Haags Gemeentearchief in bewaring gegeven. In 1999 is het archief door het RKD in bruikleen gegeven aan Bureau Herkomst Gezocht. Sinds september 2009 is het archief weer terug bij het RKD. Naam archief: Kunsthandel Van Marle en Bignell Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0366 Omvang: 10,5 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Plaatsingslijst Inhoud: Archiefmateriaal omtrent de kunsthandel. Vindplaats van archiefstukken die gebruikt zijn voor de inrichting van de vitrine: Inventarisnummer 88 - Kasboek Van Marle en Bignell 1942-1943. Particulier bezit - Belangrijke veiling van kostbare oude schilderijen uit de collectie van den heer J.J.M. Chabot op dinsdag 1 september 1942 ’s-Namiddags 2 uur. Directie van Marle & Bignell, p. 19. Afdeling Beelddocumentatie Negentiende Eeuw - Afbeelding van het schilderij Pleisterplaats uit 1844 van Wouter Verschuur.

15

Archief Johan G. Wertheim De joodse beeldhouwer Johannes Gustaaf Wertheim (1898-1977) werd in de Tweede Wereldoorlog met zijn familie van kamp Westerbork naar Theresienstadt gedeporteerd. Wertheim overleefde de oorlog. In 1950 ontwierp hij het Monument voor Joodse Erkentelijkheid. Naam archief: Johan G. Wertheim Identificatiecode archief: NL-HaRKD.0129 Omvang: 2,6 meter Taal en schrift: Nederlands Openbaarheid: Volledig openbaar Soort toegang: Plaatsingslijst Opmerking: Voor doos XVIII dient u een afspraak met de archivaris te maken (+31 (0)70 3339777 of [email protected]). Inhoud: Het archief van Johan Wertheim (1898-1877) bevat correspondentie (o.a. met Leo Braat, L.E.J. Brouwer, Paul Citroen, Henriëtte van Dam van Isselt, Sem Dresden, M.C. Escher, V.W. van Gogh, Lea Halpern, A.M. Hammacher, H.L.C. Jaffé, Carel Kneulman, Hildo Krop, Charles Leplae, Ro Mogendorff, Charlotte van Pallandt, Willem Sandberg, Arthur van Schendel, Joop Sjollema, A.B. de Vries, Han Wezelaar e.v.a.). Voorts persdocumentatie, biografische foto's, stukken betreffende tentoonstellingen en verenigingen waar Wertheim bij betrokken was, aantekeningen en lezingen. Tenslotte nog stukken betreffende Openbaar Kunstbezit. De archiefstuk in de vitrine heeft het volgende inventarisnummer: Doosnummer XVI - Ontwerptekening op groot formaat van een herdenkingsmonument Monument van Joodse Erkentelijkheid dat in 1950 geplaatst is op het Weesperplein in Amsterdam.

16

Literatuurlijst Aalders, Gerard, Roof. De ontvreemding van joods bezit tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam 1999. Ades, Dawn, Art and power. Europe under the dictators 1930-45, London 1995. Adrichem, Jan van, Max Nord, Rebel, mijn hart. Kunstenaars 1940-1945, Zwolle 1995. Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog. Diverse jaarverslagen (2002-2008), Den Haag 2002 t/m 2008. Aretino, P. (ps. van Paul Citroen), Ontaarde kunst, ’s-Gravenland 1945. Arntz, Gerd, Uli Bohnen, Kees Vollemans, Politieke prenten tussen twee oorlogen, Nijmegen 1973. Arte e Resistenza, tentoonstellingscatalogus Bologna (Museo Civico di Bologna) en Turijn (Galleria Civica d'Arte moderna e Contemporanea) 1965. Baard, H.P., Kunst in schuilkelders. De Odyssee der nationale kunstschatten gedurende de oorlogsjaren 1939-1945, Den Haag 1946. Barron, Stephanie, Sabine Eckmann, Matthew Affron, Exiles + emigrés. The flight of European artists from Hitler, Los Angeles 1997. Baruch, Jet, Liesbeth van der Horst, Het Rijksmuseum in oorlogstijd, Amsterdam 1985. Bertz, Inka, Michael Dorrmann, Raub und Restitution. Kulturgut aus jüdischem Besitz von 1933 bis heute, Göttingen 2008. Blotkamp, Carel, Pyke Koch, Amsterdam 1972. Boekman, E., Overheid en kunst in Nederland, Amsterdam 1939.

17

Bonke, A.J., Collectie Flersheim. De herkomst van de aanwinsten van de Rotterdamse gemeentemusea, Rotterdam 1999. Bonke, A.J., De herkomst van de aanwinsten van het Stedelijk Museum Schiedam 1940-1948, Schiedam 2000. Braat, L.P.J, Hoe wijd een nest (Herinneringen 1946-1966), Amsterdam 1972. Brenner, Hildegard, Die Kunstpolitik des Nationalsozialismus, Reinbek 1963. Brongers, Dick, ‘Zaken zijn zaken. Het veilinghuis Van Marle & Bignell en het ondernemerschap van Charles John Robert Bignell (19 februari 1890 – 7 maart 1957)’, Die Haghe jaarboek (1999), p. 102-119. Brongers, Dick, ‘Als een spin in het web. De “Dienststelle” Mühlmann’ in Den Haag, 1940-1944’, Die Haghe jaarboek (2001), p.178-199. Burkom, Frans van, Yteke Spoelstra, Monumentale kunst. Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965, Amsterdam 2007. Ekkart, R.E.O., Herkomst Gezocht. Origins Unknown. Eindrapportage Commissie Ekkart. Final Report Ekkart Committee, Zwolle 2006/ Eleman, Ch., Lou Manche. Werk, Veldhoven 1975. Gerdes, Ed., Kunst in de samenleving, ’s-Gravenhage 1943. Haase, Günther, Kunstraub und Kunstschutz. Eine Dokumentation, Hildesheim 1992. Haftmann, Werner, Berthold Roland, Verfemte Kunst. Bildende Künstler der inneren und äusseren Emigration in der Zeit des Nationalsozialismus, Köln 1986. Hollander, Pieter den, De zaak Goudstikker, Amsterdam 1998. Hopmans, Anita, Verwerving en restitutie: de zaak Toorop. Een studie naar de herkomst van twee kunstwerken, Rotterdam 2008.

18

Hubert, Roland, Leben und Werk von Friedrich Markus Huebner (1886-1964). Vom Expressionismus zur Gleichschaltung, Münster 2009. Jaeger, Charles de, The Linz file. Hitler’s plunder of Europe’s art, Exeter 1981. Jong Holland 17 (2001) nr. 2. Themanummer over kunst ten tijde van en na WO2. Kok, René, Erik Somers, V = victorie. Oorlogsaffiches 1940-1945, Zwolle 2003. Kubin, Ernst, Sonderauftrag Linz. Die Kunstsammlung Adolf Hitler. Aufbau, Vernichtungsplan, Rettung. Ein Thriller der Kulturgeschichte, Wien 1989. Mak van Waay, S.J., Lexicon van Nederlandsche schilders en beeldhouwers 1870-1940, Amsterdam 1944. Manasse, Peter, Verdwenen archieven en bibliotheken. De verrichtingen van de Einsatzstab Rosenberg gedurende de Tweede Wereldoorlog, Den Haag 1995. Matena, Anne, Bewogen verleden. Beelden van verstoord leven stilgezet, Zwolle 1995. Meihuizen, L.S., Overzicht van de musea in Nederland, die gedurende de oorlogsjaren geringe, middelmatige of ernstige schade hebben geleden of op andere wijze aan verliezen onderhevig zijn geweest, [’s-Gravenhage] 1946. Muller, Eelke, Rapport museale verwervingen 1940-1948, Amsterdam 1999. Muller, Eelke, Helen Schretlen, Betwist bezit. De Stichting Nederlands Kunstbezit en de teruggave van roofkunst na 1945, Zwolle 2002. Mulder, Hans, H.L.C. Jaffé, Kunst in crisis en bezetting. Een onderzoek naar de houding van Nederlandse kunstenaars in de periode 1930-1945, Utrecht 1978. Neher, L., De kunstenaar en zijn verantwoordelijkheid. Rede, uitgesproken ter gelegenheid van de uitreiking van twee jaarlijkse prijzen door de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 in het Stedelijk Museum te Amsterdam op 16 februari 1957, Amsterdam 1957.

19

Palmer, Norman, Leila Anglade, Museums and the Holocaust, Leicester 2000. Regteren Altena, I.Q. van, Theun de Vries, Henriët, Amsterdam 1946. Roh, Franz, ‘Entartete’ Kunst. Kunstbarbarei im Dritten Reich, Hannover 1962. Roxan, David, Ken Warstall, The jackdaw of Linz. The story of Hitler’s art thefts, Londen 1964. De Schouw. Orgaan van de Nederlandsche kultuurkamer gewijd aan het kultureele leven in Nederland [periodiek uitgegeven door de Nederlandsche Kultuurkamer], ’s-Gravenhage 1942 t/m 1945. Teeuwisse, Jan, Leven en werk van beeldhouwer-tekenaar Jaap Kaas, Utrecht 1987. Venema, Adriaan, Kunsthandel in Nederland 1940-1945, Amsterdam 1986. De verboden muze. Onderdrukking van kunst en kultuur 1933-1945, tentoonstellingscatalogus Amsterdam (Joods Historisch Museum) 1970. Vroman, Leo, Jan Kolman, Vrede 25x gekleurd. Zeefdrukken tegen onderdrukking. 25 prenten ter gelegenheid van de bevrijding 1945-1980, Groningen 1980. Wibaut-Guilonard, Tineke, Kamp Vught 1943-1944. In gevangenschap getekend, Vught 1995. Wielek, H, L.P.J. Braat, Anti-fascistische kunstenaars van het eerste uur. Bob Hanf, Theo Ortmann, Amsterdam 1964.

20

Aantekeningen

21

22

23

24