Openbare verlichting Hengelo doorgelicht

Openbare verlichting Hengelo doorgelicht


Onderzoek naar de situatie van de openbare verlichting op het grondgebied van de gemeente Hengelo en de mogelijkheden van de gemeente om deze te verbeteren. Opdracht van de gemeente Hengelo

Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen september 2008 en december 2008.


Pagina 2

INHOUDSOPGAVE Inleiding ................................................................................................................................................... 4 De openbare verlichting .......................................................................................................................... 5 Parktijkrichtlijn NPR 13201-1 .............................................................................................................. 5 Functie openbare verlichting .............................................................................................................. 5 Verleden en toekomst openbare verlichting ...................................................................................... 6 Lichtvervuiling ......................................................................................................................................... 7 Methodiek onderzoek lichtvervuiling ................................................................................................. 7 Resultaten onderzoek lichtvervuiling Hengelo ................................................................................... 8 Uitleg kaart ...................................................................................................................................... 9 Resultaten nader bekeken............................................................................................................... 9 Verbeteringen en advies ................................................................................................................... 11 Technische maatregelen openbare verlichting............................................................................. 11 Bedrijven........................................................................................................................................ 12 Overige mogelijkheden ................................................................................................................. 13 Lichthinder............................................................................................................................................. 14 Methodiek onderzoek lichthinder..................................................................................................... 14 Quick scan.......................................................................................................................................... 14 Analyse armaturen bestand .............................................................................................................. 17 Inventarisatie lichthinder .................................................................................................................. 19 Conclusies lichthinder ....................................................................................................................... 21 Onderzoek mogelijkheden reductie energieverbruik openbare verlichting......................................... 24 Energiereductie in de openbare verlichting en koolstofdioxide ....................................................... 24 Instrumenten en publicaties ............................................................................................................. 24 Reductiemogelijkheden..................................................................................................................... 26 Slotwoord .............................................................................................................................................. 30 Bijlage 1 Armatuur bestand................................................................................................................... 31 Bijlage 2 Uitleg eenheden van licht ....................................................................................................... 39


Pagina 3

INLEIDING In de gemeente Hengelo is de wens uitgesproken om als gehele gemeente groener te worden. Uit het Raadsvoorstel beleidsplan duurzame ontwikkeling 2006-2010, te vinden op de website van de gemeente staat de ambitie verwoord: De ambities van de gemeente Hengelo ten aanzien van Energiebesparing (vermindering CO2-emissie) en Duurzame Energie zijn vastgelegd in het Werkplan Energie 2002-2005, vastgesteld door de Raad op 3 februari 2004. Met het beleidsplan duurzame ontwikkeling 2006-2010 wordt een vervolg gegeven aan het Werkplan Energie 2002-2005, waarbij sterk wordt ingezet op de verdieping en verbreding van het bestaande klimaatbeleid naar een meer omvattend duurzaamheidsbeleid. De komst van het elektrisch licht ruim een eeuw geleden heeft geleid dat de nacht teruggedrongen wordt en dat er tal van bezigheden die vroeger ‘s nachts niet mogelijk waren ook na zonsondergang uitgeoefend kunnen worden. De openbare verlichting is daarvan wel het meest sprekende voorbeeld waarbij de openbare ruimte verlicht wordt om mensen in staat te stellen de directe omgeving te kunnen waarnemen. De komst van het elektrisch licht heeft ook echter nadelen en met een jaarlijkse geschatte toename van het licht in de openbare ruimte nemen deze steeds meer toe. Niet alleen de openbare verlichting neemt toe, maar ook andere vormen van licht in de buitenruimte, zoals reclameverlichting, kasverlichting en sportverlichting. De gemeente Hengelo wil een voortrekkersrol op zich nemen en heeft met dit onderzoek de duurzaamheid wat betreft haar openbare verlichting willen doorlichten. Het gaat om de volgende aspecten: Lichtvervuiling Boven en rond de stad Hengelo hangt een wolk van licht hangt die vooral zichtbaar is op bewolkte dagen. Ze kleurt de wolken geel en maakt bij onbewolkt weer de Melkweg onzichtbaar. Deze lichtvervuiling beïnvloedt de mate van duisternis in en rondom de stad. Lichthinder De openbare verlichtingsinstallatie zorgt niet alleen voor veiligheid voor verkeer en comfort voor de bewoners van Hengelo maar ze kan ook hinder opleveren: mensen die niet kunnen slapen vanwege een lamp naast hun raam of niet in de tuin kunnen zitten, verblind door een achterpadverlichting. Energieverbruik De openbare verlichting in Hengelo verbruikt elektriciteit. De openbare verlichting installatie is waarschijnlijk de grootste elektriciteitsverbruiker voor de gemeente. In het kader van opwarming van de aarde is reductie van het energieverbruik een belangrijk issue. Al deze drie aspecten worden in het kader van vergroening, verduurzaming van de openbare verlichting in Hengelo in dit onderzoek nader bekeken. De opdracht bevat dus de volgende drie onderdelen: 1. 2. 3.

Meting van de lichtvervuiling op het grondgebied van Hengelo Inventariseren van de mogelijke lichthinder door de openbare verlichtingsinstallatie Onderzoek naar de mogelijkheden om het energieverbruik voor de openbare verlichting installatie te verminderen.

In een inleidend hoofdstuk wordt de huidige situatie wat betreft de openbare verlichting in Nederland uit de doeken gedaan. Daarna is voor elk van de drie aspecten: lichthinder, lichtvervuiling en energiereductie een apart hoofdstuk opgenomen. Tenslotte staat in een afsluitend hoofdstuk een kort resumé.


Pagina 4

DE OPENBARE VERLICHTING De openbare verlichting wordt in Nederland niet wettelijk geregeld. De wegbeheerder kan dat uitvoeren zoals hij dat wil. Er zit wel de voorwaarde in dat via het burgerlijk wetboek geregeld is dat de overheid aansprakelijk gesteld kan worden voor letsel en schade veroorzaakt door slechte of onvoldoende verlichting. PARKTIJKRICHTLIJN NPR 13201-1 Praktisch wordt voor ver weg de meeste Nederlandse gemeenten de verlichting geregeld in de zogenaamde NPR 13201-1, een uitgave van de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde, NSVV. Ook Hengelo heeft zich voor nieuwe wijken aan de NPR geconformeerd. Het politiekeurmerk is de laatste jaren gelijk getrokken met de NPR 13201-1. In de NPR 13201-1 worden verschillende soorten wegen met gebruikers gedefinieerd. Voor elk soort weg wordt een bepaalde verlichting voorgesteld, uitgedrukt in zoveel licht per vierkante meter met een minimum aan gelijkmatigheid. De NPR is gepubliceerd in het jaar 2002 en er is vooral de laatste jaren veel discussie of hij nog wel up to date is, ook wat betreft aandacht voor duurzaamheid, zoals energiereductie, lichthinder en lichtvervuiling OMVANG, KOSTEN EN GEBRUIK OPENBARE VERLICHTING Voor de 16 miljoen Nederlanders staan er ongeveer 3,5 miljoen lichtmasten; in Hengelo is dat voor de 82.000 inwoners 20.000 masten. De energiekosten om een mast een jaar te laten branden is ongeveer 20 euro. ( 50 watt maal 4100 uur maal 10 cent per kilowatt). Dat is dus ruim 4 euro per Nederlander. Hengelo verbruikt per jaar ongeveer 4,5 miljoen KWh. De totale elektriciteitskosten van de OV in Hengelo is dus ongeveer 450.000 euro. Verlichting buiten verbruikt ongeveer 0,2 promille van het energieverbruik in Nederland. De vuistregel luidt: 15% van de energieverbruik wordt voor elektriciteitsopwekking gebruikt , 15% van de elektriciteit wordt voor verlichting gebruikt en 15% daarvan is voor verlichting buiten (afgezien van assimilatieverlichting). De omzetting van de ruwe energie tot licht op de weg gebeurt met een aantal overgangen. Elke overgang kost energie waarbij energie verloren gaat, vaak in de vorm van warmte. Het maken van licht uit gas via elektriciteit is niet een erg efficiënt proces. Slechts tussen ruim 1 en 5 % van de oorspronkelijke energie-inhoud wordt daadwerkelijk gebruikt om een weg te verlichten. Onze openbare verlichting brandt de hele nacht. Gemiddeld branden er ‘s nachts 20 lampen voor elke persoon die onderweg is. (gemiddeld is 1% van de Nederlanders s‘ nachts onderweg.) Om 3 uur ’s nachts is dat 1 toegenomen tot 200 lampen voor elke reiziger, als minder dan 1 promille van de mensen onderweg is. FUNCTIE OPENBARE VERLICHTING We gebruiken onze openbare verlichting om de veiligheid te vergroten: verkeersveiligheid, sociale en persoonlijke veiligheid. Er is de laatste jaren ook aandacht voor andere aspecten zoals versterken van de identiteit van een stad door verlichting. Daar wordt niet op ingegaan verder.

1

Tijdsbesteding, Sociaal Cultureel Planbureau


Pagina 5

De normen voor de verkeersveiligheid komen voort uit onderzoek uit de jaren ‘70 van de vorige eeuw waaruit bleek dat op verlichte wegen minder ongelukken plaatsvinden. Er werd uitgerekend hoeveel een ongeluk kost, wat afgezet werd tegen de kosten voor het aanbrengen van verlichting. Uit een aantal nieuwe onderzoeken van TNO en RWS op snelwegen en provinciale wegen lijkt verlichting geen positief effect meer te hebben op de verkeersveiligheid. Waarom dit verschil ontstaat is (nog) niet bekend. Het heeft, naar de onderzoeker vermoedt, te maken met het verbeteren van de inherente veiligheid van wegen in het buitengebied, door het soort asfalt, het verloop van een weg, de belijning, de bermpaaltjes etc. Het verband tussen sociale veiligheid en verlichting is niet onomstreden. Mensen voelen zich vaak veiliger met verlichting, maar of het ook daadwerkelijk invloed heeft op de objectieve veiligheid is niet echt duidelijk, zoals 2 onlangs weer bleek bij een groot onderzoek in Utrecht . Ook aanvallers hebben profijt van verlichting en wie het meest profiteert hangt van vele factoren af, die zeer door de plaatselijke omstandigheden bepaald worden. Door het gevoel van veiligheid die verlichting bij veel mensen oproept zullen wel meer mensen zich bij donker op straat begeven waardoor de echte veiligheid toe zal nemen. Samenvattend: licht maakt geen veiligheid; ogen die kunnen kijken maken veiligheid. De voordelen van de openbare verlichting voor de persoonlijke veiligheid staat veel minder ter discussie. Hier wordt bedoeld, niet tegen een paal oplopen, stoepen zien etc. Hier lijkt de openbare verlichting een belangrijk voordeel te bieden. Veiligheid en vooral de sociale veiligheid neemt een belangrijke plaats in bij de discussies over openbare verlichting. De discussies zijn vaak op misvattingen en vooral op emoties gebaseerd. Toch heeft dit grote invloed: er is geen enkele overheid die bijvoorbeeld de energie voor de openbare verlichting zal afzetten tegen een bepaalde vermindering van de veiligheid. De veiligheid staat in alle beleidsstukken voorop en als daaraan voldoende gedacht is wordt er naar de meest efficiënte effectieve en energiebesparende wijze van verlichting gekeken. Probleem is zoals uit voorgaande blijkt dat veiligheid niet zo makkelijk met verlichting te bereiken valt, ook al is dat wel de eerste gedachte bij burgers en dus ook bij beleidsmakers. Voor beleidsmakers en ambtenaren is doorwerking van deze nieuwe kennis dus moeilijk te implementeren. Weghalen van verlichting stuit, als er geen goede begeleiding is, op maatschappelijke weerstanden. Hier en daar wordt in het buitengebied verlichting verminderd, maar over het algemeen komt er nog steeds meer licht bij, zowel binnen de bebouwde kom (opkrikken naar NPR norm) als daarbuiten (vooral fietspaden en rotondes). VERLEDEN EN TOEKOMST OPENBARE VERLICHTING Openbare verlichting is al enige eeuwen oud, waarbij de laatste 100 jaar via elektrisch licht. De vorm waarin de OV in de westerse wereld gestalte krijgt is zeer divers, waarin Nederland een bijzondere positie inneemt, met veel masten maar met relatief weinig licht per mast. Er is een grote ontwikkeling op diverse gebieden, citymarketing, led verlichting, en ook de onderwerpen van deze studie. Hoe de openbare verlichting zich de komende honderd jaar gaat ontwikkelen, weet niemand. Een vorm van verlichting zal wel blijven bestaan, maar het is ook zeker dat er nog grote veranderingen in inzichten, normen en technieken zullen plaatsvinden.

2

Veiligheidsbeleving en Openbare Verlichting, Schreuder, Arthur Klink en Hanneke Schreurs


Pagina 6

LICHTVERVUILING De stad Hengelo produceert veel licht. Licht komt uit woningen, licht van reclames, vanuit kantoren en ook van de openbare verlichting. Dit licht wordt gedeeltelijk direct omhoog gestraald de lucht in. De openbare verlichting straalt vooral naar beneden naar een straat, maar van de straten wordt een deel van het licht omhoog gestraald de hemel in. Dat licht zou met een volledig transparante hemel onze atmosfeer uitgestraald worden en nooit meer te zien zijn. Als er echter een wolkenlucht boven de stad hangt wordt deze door dit licht aangelicht en veroorzaakt de bekende gele wolken. In wolken zitten geen lampen; wolken zijn van zich zelf zwarte objecten. In Nederland en überhaupt in WestEuropa kennen we dat niet meer en zijn de wolken grijs of zelfs boven steden geel. Ook als er geen wolken zijn, reflecteert de atmosfeer een deel van het licht. Onze atmosfeer bestaat uit moleculen waardoor het licht verstrooid kan worden. Ook allerlei deeltjes zoals roet, water en zout die in de lucht zweven, verstrooien het omhoog gestraalde licht. De opdracht is om deze lichtvervuiling, zoals dit verschijnsel genoemd wordt, te kwantificeren en een kaart te maken van de lichtvervuiling op het grondgebied van de gemeente Hengelo. METHODIEK ONDERZOEK LICHTVERVUILING lichthinder In het jaar 2008 is er al een onderzoek voor de provincie Overijssel uitgevoerd naar de lichtvervuiling in de hele provincie Overijssel. De resultaten ziet u in figuur 1.

Figuur 1 Duisternis in Overijssel


Pagina 7

De grootheid die gemeten wordt is luminantie of met een Nederlandse naam helderheid. De eenheid is milicandela per vierkante meter, mcd/m². De waarden lopen van 0,25 tot 20 mcd/m² met boven Hengelo waarden omstreeks 3 mcd/m². Hoe hoger de waarde, hoe meer lichtvervuiling, hoe lichter de hemel is. Een meting bestaat uit het maken bij heldere, maanloze nacht van een foto van het punt recht omhoog in elke meetlocatie (het zenit). Op de foto staan sterren, waarvan de helderheid bekend is. Uit het verschil tussen deze sterren en de grijze hemel eromheen is de helderheid van de hemel te berekenen. Voor alle tussenliggende punten is door een geografische informatiesysteem de meest waarschijnlijke verdeling berekend. Voor een uitgebreide beschrijving van de meetmethode en werkwijze, zie het rapport ‘Lichtonderzoek Overijssel’. Het is te verkregen bij de provincie, afdeling milieu en ook bij de afdeling openbare verlichting van Hengelo aanwezig. Voor meer informatie betreffend eenheden waarin licht in gemeten wordt, zie bijlage 2. Te zien is dat de drie steden Almelo, Hengelo en Enschede samen een band van licht vormen. De opdracht was of er een nader onderzoek uitgevoerd zou kunnen worden in Hengelo waar meer details naar voren zouden moeten komen. Een dergelijk onderzoek is in Nederland nog niet uitgevoerd en er is gekozen om dezelfde methodiek als in het Overijssel onderzoek te volgen, met een kleinere resolutie. In totaal zijn er op het grondgebied van de gemeente 24 nieuwe metingen uitgevoerd. In het Overijsselse onderzoek is een onderlinge afstand van 4 kilometer aangehouden, nu is er om de 2 kilometer een meting uitgevoerd. Op het grondgebied van Hengelo waren in het eerder onderzoek al 4 metingen gedaan. Samen met de 24 nieuwe is er dus aan de hand van 28 metingen op het grondgebied een nieuwe kaart gefabriceerd. RESULTATEN ONDERZOEK LICHTVERVUILING HENGELO In figuur 2 is het resultaat te zien. De metingen op het grondgebied van Hengelo zijn aangevuld met de metingen in het eerdere onderzoek, uitgevoerd in de omgeving van Hengelo. De kleuren zijn anders gekozen om de kleinste details in de kaart naar voren te laten komen. De zwarte punten zijn de meetlocaties.

Figuur 2 Duisternis in Hengelo


Pagina 8

UITLEG KAART De rode kleur geeft een hoge helderheid van de hemel weer en die daalt via oranje, geel, groen naar blauw en tenslotte paars. In het paarse gebied zijn meer dan 500 sterren te zien, is de Melkweg goed te zien en zal de omgeving als donker ervaren worden. In het rode gebied zullen er van de oorspronkelijke 2500 sterren, die maximaal in Nederland te zien zijn, nog een tiental te zien zijn. De metingen zijn alle op een nacht uitgevoerd van kwart over 9 in de avond tot 3 uur in de nacht van 25 op 26 september 2008. De metingen boven de stad zelf Hengelo zijn alle uitgevoerd na middernacht om variabele bronnen zoals kantoorverlichting en sportvelden uit te sluiten. RESULTATEN NADER BEKEKEN Het grondgebied van Hengelo is vergeleken met het eerdere onderzoek nu duidelijk gedifferentieerd. De hemel boven Hengelo loopt van donkerpaars tot felrood, in getallen uitgedrukt van 0,5 mcd/m² tot aan 5,9 cd/ m². De gemiddelde hemelhelderheid boven het grondgebied van Hengelo is 2,3 mcd/ m². De gemiddelde voor de hele provincie ligt op 0,6 mcd/ m². Er is te zien dat vanuit de stad de hemelhelderheid duidelijk afneemt. De stad Hengelo beïnvloedt met zijn licht ook een deel van het grondgebied van de omliggende gemeenten. In het zuiden zijn de laagste waarden te vinden met een verhoging rondom Beckum. In de stad zelf is in de zuid west hoek de hoogste waarde te vinden waarbij het centrum duidelijk lager ligt. De hogere waarden zijn aan de west kant langs het centrum met een uitloper rondom het centrum naar het oosten. Als we kijken waar dit nu zich ongeveer bevindt kunnen we zien dat boven de industrieterreinen Twentekanaal de hemel het meest oplicht. Ook boven de industrieterreinen in het westen zoals Westermaat is de hemel relatief sterk verlicht. Boven de woonwijken is de hemel ook sterk verlicht waarbij opvalt dat dit in het centrum wat lager ligt. Om nog duidelijker te maken wat het verloop is van de hemelhelderheid staan hieronder twee cross secties A en B.


Pagina 9

In de cross sectie A loopt de hemelhelderheid omhoog en daalt dan wat af. Dit is het centrum deel daarna gaat hij naar een scherpe piek toe (Twentekanaal) om dan weer af te dalen. In cross sectie B zien we dat er een brede piek ligt in het oostelijk stadgebied daarna daalt hij hard over het centrum heen richting Veldwijk noord met een kleinere piek daarachter. Een probleem met de interpretatie van de kaart is dat van licht niet bekend is van wie het licht is. Licht dat omhoog gestraald wordt kan in een cirkel van ruwweg 20 kilometer weer naar beneden verstrooid worden; waar het licht weer naar beneden verstrooid wordt hangt vooral af van de richting waarin het licht omhoog gestraald is: hoe horizontaler het licht omhoog gestraald wordt hoe verder weg het licht terecht zal komen. Het oplichten van de hemel boven bijvoorbeeld het industrieterrein Twentekanaal zal dus niet allemaal hiervan afkomstig zijn. Toch is wel waarschijnlijk dat het grootste deel van het licht dat in het industrieterrein geproduceerd wordt, gezien de grote oppervlakte van het terrein, ook boven het terrein weer naar beneden weerkaatst wordt en als opheldering van de hemel te zien is. Het centrale deel van de stad heeft een wat lagere hemelhelderheid als verwacht. Dat zou kunnen verklaard worden uit het feit dat de straten relatief nauw zijn en dat er relatief weinig licht de hemel bereikt. Concluderend kan gezegd worden dat het zeer waarschijnlijk is dat het Twentekanaal de relatief grootste bijdrage levert aan het oplichten van de hemel boven Hengelo. Dat is de openbare verlichting maar ook de diverse vormen van terreinen reclameverlichting. De centrale ring rondom het centrum van woonwijken samen met het industrieterrein Westermaat is een belangrijke tweede bron. In de woonwijken zal vooral de openbare verlichting de oorzaak zijn. In Westermaat ook de reclame- en terreinverlichting.


Pagina 10

VERBETERINGEN EN ADVIES

Ontstaan lichtvervuiling

TECHNISCHE MAATREGELEN OPENBARE VERLICHTING Hoe minder verlichting er is, hoe minder licht ook omhoog gestraald wordt en dus hoe minder lichtvervuiling er is. Verminderen van het aantal lichtmasten, dimmen en doven van verlichting zal dus ook een effect hebben op de lichtvervuiling. Deze onderwerpen komen uitgebreider in de twee andere onderdelen van het rapport aan de orde. Bijgaande indeling van armaturen kan daarbij bruikbaar zijn. Hoe hoger de G-klasse hoe minder licht horizontaal en naar boven uitgestraald wordt.

Klasse

Maximum lichtsterkte cd/klumen Bij 70graden

G1

Bij 80 graden

Bij 90 graden

200

50

Andere eisen

Geen

G2

-

150

30

Geen

G3

-

100

20

Geen

G4

500

100

10

Lichtsterkte boven 95 graad moet 0 zijn

G5

350

100

10


G6

350

100

0



Licht dat de hemel ingestraald wordt heeft twee componenten: direct en indirect. Direct licht is licht dat direct van een lamp omhoog gestraald wordt. Bij aanstralen van kerken wordt 100% van het licht omhoog gestraald, bij openbare verlichting is dat tussen de 5 en 30 % en reclameverlichting meestal 50%. Het overige licht wordt eerst naar beneden gestraald en gedeeltelijk weerkaatst. Hoeveel weerkaatst wordt hangt van de kleur, oppervlaktestructuur van de weg, huis, auto, boom etc. af, maar ligt voor de meeste oppervlakten rond 10% Dit omhoog weerkaatste licht van de grond wordt alle richtingen de hemel ingestraald wordt het indirecte licht genoemd. Voor de openbare verlichting wordt aangenomen dat beide componenten, direct en indirect, ongeveer een even groot deel uitmaken. Het directe licht is te beïnvloeden, het indirecte veel minder. Het directe licht wordt over het algemeen uit een openbare verlichting armatuur opwaarts in bijna horizontale richting omhoog gestraald. Dit licht wordt in smalle straten meestal tegengehouden door een huis en bereikt nooit de hemel. Echter in een wijde omgeving zoals bedrijfsterreinen zal het licht waarschijnlijk vrij de hemel ingestraald worden. Dit horizontaal uitgestraalde licht legt een lange weg in de relatief dichte atmosfeer af en heeft een 10 keer zo grote kans een deeltje tegen te komen en dus weer eventueel naar beneden afgebogen te worden als een vertikaal uitgezonden lichtstraal. Om lichtvervuiling tegen te gaan is het dus van belang het directe horizontale licht te vermijden op ruime brede wegen zoals de ruim opgezette industrieterreinen van Hengelo.

Pagina 11

De openbare verlichting op bedrijven terreinen vervuilen door het open karakter van het terrein meer dan op andere locaties. Als armaturen aldaar vervangen moeten worden, kies voor armaturen in de industrieterreinen die zo min mogelijk licht boven de horizontaal uitzenden, zogenaamde vlak glas armaturen, of met een zo hoog mogelijk G klasse label. Een alternatieve en simpelere indeling is dat zogenaamde full- cutoff armaturen gebruikt worden: armaturen die geen licht boven de horizontaal uitstralen. Op Engelse snelwegen mogen alleen nog deze armaturen gebruikt worden. In grote delen van Italië zijn alleen dit soort armaturen toegestaan. In Nederland is een mooi voorbeeld hiervan het knooppunt Beekbergen bij Apeldoorn, waar Rijkswaterstaat full-cutoff armaturen opgesteld heeft. BEDRIJVEN Naast de openbare verlichting wordt de lichtvervuiling ook door andere toepassingen van verlichting veroorzaakt. Hier gaan we kort in op de mogelijkheden die de gemeente heeft voor reclame en terrein verlichting van bedrijven. Bij de nachtelijke inventarisatie van lichthinder vielen ook een aantal bedrijven op, waar Prescan wel als zeer opvallend en zeer vervuilend aangemerkt moet worden. Doordat dit bedrijf zo prominent bij de ingang van Hengelo met veel licht pronkt, worden bedrijven die zich minder prominent etaleren als donker ervaren. Licht roept altijd duisternis op, wat weer de vraag naar meer licht doet toenemen. Bedrijven lijken elkaar wel na te apen met verlichting. Via de Wet Milieubeheer kunnen voorschriften opgenomen worden om lichthinder te beperken. Voor bedrijven die vergunningplichtig zijn kunnen voorschriften opgenomen worden ter vermindering van lichthinder, zowel voor de bedrijven die onder de gemeente vallen als die onder de provincie. Meestal betreft de vergunning dat het licht voor omwonenden beperkt moet worden, maar sinds kort is er ook een andere mogelijkheid, het Activiteitenbesluit. De meeste bedrijven zijn niet vergunningplichtig maar vallen onder de AMvB’s ex artikel 8.40. Hiervoor is net een nieuwe AMvB van kracht geworden en heet in de wandelgangen het Aktiviteitenbesluit. Het Besluit is onlangs gepubliceerd (19 oktober 2007) en heet formeel "Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer". Deze AMvB vervangt een 11-tal AMvB’s en regelt de milieueisen voor het grootste deel van de bedrijven, die niet vergunningplichtig zijn en vallen onder de zogenaamd 8.40 artikelen, zoals bouwbedrijven, recreatieterreinen, sportvelden en horeca. Het centrale principe is dat degene die een inrichting beheert een zorgplicht naar het milieu heeft. Onder de zorgplicht (artikel 2.1) wordt een groot aantal zaken verstaan waarvan drie met licht te maken hebben: a. het doelmatig gebruik van energie h. het voorkomen dan wel voor zover dat niet mogelijk is het tot een aanvaardbaar niveau beperken van lichthinder; q. het beschermen van de duisternis en het donkere landschap in door het bevoegd gezag aangewezen gebieden. Deze laatste toevoeging is nieuw in Nederland en geeft lagere overheden mogelijkheden om gebieden aan te wijzen waar het nachtelijk landschap beschermd kan worden. De gehele AMvB en alle toelichtingen zijn te vinden op de website van Vrom : http://www.vrom.nl/pagina.html?id=19024


Pagina 12

OVERIGE MOGELIJKHEDEN Tenslotte zijn er op de inventarisatie ook een tweetal bronnen van omhoog gestraald licht tegen gekomen: de toren van het stadhuis in het centrum en een reclamemast ten noordoosten van Hengelo. Beide stralen zoals op bijgaande foto’s te zien veel licht direct de hemel in. De nieuwe lichtmast bij Oele die er eventueel komt zou ook een extra bijdrage leveren. Voor beide toepassingen wordt de verlichting van beneden naar boven gestraald en verdwijnt het grootse deel in de hemel, zo sterk bijdragend aan het ophelderen van de hemel. Door het licht in tijd te beperken wordt dit beperkt . De reclameborden zouden eventueel ook van boven naar beneden verlicht kunnen worden waardoor het licht dat de hemel in gestraald wordt sterk zal verminderen. Bij de toren is een alternatief dat er met led verlichting op de toren wel verlicht wordt maar de totale hoeveelheid licht sterk verminderd wordt.

Figuur 4 Reclamemast noord oost Hengelo

Figuur 3 Toren van het stadhuis


Pagina 13

LICHTHINDER De openbare verlichting heeft naast vele voordelen ook nadelen: Mensen worden in het verkeer door de lampen verblind of zien door het licht iets niet dat er achter zich in het donker bevindt; door het licht in een slaapkamer kan je niet slapen, door licht van een achterpadverlichting verblind of struikel je over je eigen stoel in je eigen tuin. Tenslotte wordt ook de natuur in de stad beïnvloed door het korter worden van de nacht en verlengen van de dag: vogels zingen langer, bomen botten uit op het verkeerde moment onder een straatlantaarn. Al deze verschijnselen vatten we samen onder het kopje lichthinder. Mogelijke oorzaken van lichthinder liggen in: 1. Aantal lichtpunten 2. Lichtsterkte lampen 3. Locatie lichtpunten 4. Keuze armaturen METHODIEK ONDERZOEK LICHTHINDER Om de mogelijke lichthinder op een efficiënte manier te beoordelen is gebruik gemaakt van twee methodes: waarneming en data analyse. Allereerst is via een quick scan een algemene indruk verkregen van de openbare verlichting in Hengelo. Daarna is het data bestand, zoals dat door de gemeente aan het begin van het onderzoek overgedragen is, geanalyseerd en ook vergeleken met data van andere vergelijkbare steden. Tenslotte is op grond van deze twee eerste analyses één nacht gericht gezocht naar mogelijke vormen van lichthinder. Tenslotte zijn conclusies getrokken. Hierbij zijn alleen de mogelijke hinder voor mensen bekeken. Mogelijke hinder voor dier en of plantkoorden zijn buiten beschouwing gelaten. QUICK SCAN Als kennismaking met Hengelo is een dag een fietstocht gemaakt door de stad; op de tocht zijn fotografisch alle opvallende zaken vastgelegd en is gekeken welke keuzes gemaakt zijn door de beheerder qua verlichting; Hierbij is op bovenstaande vier punten gelet. 1.

In het buitengebied zijn er relatief veel wegen verlicht; de verlichting vindt plaats niet alleen op kruisingen, maar is als geleiding uitgevoerd met masten om de ongeveer 120 meter.

Figuur 5 Bentelerweg


Pagina 14

2.

In de stad Hengelo zelf viel als kenmerkend aspect op dat de zogenaamde gebiedsontsluitingswegen vaak erg breed zijn. Het profiel van deze wegen is vaak zo dat er twee voetpaden, twee fietspaden, twee autowegen met daartussen vaak grasstroken zich bevinden met elk hun eigen verlichting.

Figuur 6 Hasselerbaan

3.

Een derde opvallendheid was dat er in de woonwijken weinig verschillende soorten armaturen gebruikt worden. In de meeste wijken wordt een armatuur van Industria .gebruikt. Er is vergeleken met veel andere steden relatief 3 weinig variatie.

Figuur 7 Olympia plein

3

Dit is zuiver een constatering, niet negatief of positief bedoeld.


Pagina 15

4.

Er zijn veel doorgaande fietsroutes en groenzones met verlichting.

Figuur 8 Fietspad in Weijninkshoek

Figuur 9 Delhezstraat

5.

6.

7.

De industrieterreinen zijn over het algemeen, modern en breed opgezet met veel ruimte. Relatief veel terreinen van de bedrijven worden verlicht. De openbare verlichting op de terreinen valt niet speciaal op en is in overeenstemming met de rest van de openbare verlichting. In het centrum zijn een aantal opvallend mooie decoratieve karakteristieke armaturen. De afstand van de huizen tot de lichtpunten is soms aan de kleine kant waardoor lichthinder zou kunnen optreden. Achterpaden worden relatief weinig verlicht of zijn weinig aanwezig. Groenstroken, open ruimtes tussen flats en huizen over het algemeen wel. De afstanden tot de huizen/flats is relatief groot, waardoor er weinig lichthinder valt te verwachten.

CONCLUSIES QUICK SCAN Hengelo wordt gekenmerkt door relatief een groot aantal masten zowel door de brede doorgaande wegen, waar geregeld vier rijen armaturen het profiel bepalen als door de vele fietsroutes en relatief veel verlichting in het buitengebied. In woonwijken worden over het algemeen zogenaamde kofferarmaturen uit de jaren ‘90 gebruikt. Deze armaturen, over het algemeen op 6 of 8 meter masten, zullen weinig lichthinder teweeg brengen, ook gezien de bredere straten waardoor de afstand van de woonhuizen tot de lichtmast over het algemeen aanzienlijk is. Naast bovengenoemde koffer armaturen zijn er in woongebieden ook veel kegelarmaturen in verschillende uitvoeringen. Over het algemeen staan deze dichter bij de huizen op lagere masten en deze zullen eerder lichthinder teweegbrengen voor de omwonenden. Aangezien er relatief weinig verschillende soort armaturen gebruikt worden en de gebruikte armaturen nieuw zijn en van zich zelf weinig horizontaal licht uitstralen is de verwachting dat er relatief weinig klachten door burgers over de openbare verlichting zijn.


Pagina 16

ANALYSE ARMATUREN BESTAND Naast een quick scan is er ook een analyse gemaakt van het armaturenbestand. Alle volgende zaken zijn ontleed aan een bestand dat van de gemeente ontvangen is bij de verlening van de opdracht. Daarbij werd direct gemeld dat er op dit moment veel mutaties in de openbare verlichting plaatsvinden en dat de geleverde data dus altijd achterlopen op de werkelijkheid. Toch denken we dat de analyse wel enige praktisch nut heeft aangezien een mast tussen 30 en 40 jaar en een armatuur 15 tot 20 jaar meegaat en de veranderingen gemiddeld gezien in een jaar tijd ongeveer 2,5 tot 5 % bedraagt. Een tweede punt is dat de geleverde data niet volledig zijn. Zo is bijvoorbeeld van bijna 9 % van de armaturen alleen een algemene aanduiding gegeven zoals ‘overige ftl’, wat iets zegt over de lamp die gebruikt wordt maar niet over het gebruikte armatuur. De onvolledigheid van de geleverde data maakt de analyse minder sterk en de resultaten moeten ook met de nodige omzichtigheid bekeken worden. ARMATUREN Er zijn ruim 20.000 lichtmasten in Hengelo, verdeeld over ruim 200 armatuursoorten. Hoeveel precies is niet precies uit de lijst op te maken. Er staan veel aanduidingen in zoals ‘overige ftlem 25’ wat iets zegt over de gebruikte lamp maar niet over het armatuur. Van de 20.000 armaturen zijn bijna 18.000 van 22 verschillende soorten. Er zijn 5 armaturen waarvan meer dan 1000 in Hengelo staan opgesteld en 22 armaturen waar meer dan 100 van staan. Wat opvalt is dat meer dan de helft van de armaturen van één fabrikant zijn en dat dit waarschijnlijk groter is door recente wijzigingen en door de ruim 2.000 niet nader gespecificeerde armaturen. De gebruikte armaturen zijn onder te verdelen in twee grote categorieën: kegel armaturen en kofferarmaturen. Kegelarmaturen zijn de armaturen direct op een paal gemonteerd en kofferarmaturen worden met een mast gemonteerd met een zogenaamde uithanger. Door de manier waarop licht verspreid wordt produceren kegelarmaturen snel lichthinder. In de bijlage staat de lijst van de armaturen in Hengelo en van de belangrijkste zijn ook foto’s opgenomen. VERGELIJKING ANDERE STEDEN Hieronder staat een overzicht van de openbare verlichting in Hengelo vergeleken met een aantal steden in Nederland, waarvan de gegevens beschikbaar zijn. Het zijn alle steden die ongeveer even groot zijn als Hengelo. Hengelo heeft relatief een klein oppervlak. Vandaar dat er ook twee steden opgenomen zijn waar alleen de bebouwde kom van de steden opgenomen is. Helaas zijn van naburige steden, Almelo en Enschede, niet voldoende gegevens beschikbaar om ook een vergelijking met deze twee steden te kunnen maken. In de tabel zijn twee kenmerkende getallen van de openbare verlichting uitgerekend voor de diverse steden die afgezet worden tegen inwonersaantal. De twee kenmerkende getallen zijn het totale opgestelde vermogen, uitgedrukt in kilowatt (kW) en de lichtstroom, de totale hoeveelheid licht van alle lampen samen, uitgedrukt in miljoen lumen (Mlumen). Bij het vermogen is alleen het vermogen van de lampen zelf meegenomen en niet die van de voorschakelapparatuur en verlies in de leidingen etc. Voor het berekenen van de lichtstroom is gebruik gemaakt van de geleverde lichtstroom gegevens van de lampfabrikanten.


Pagina 17

Hengelo

61,06

Deventer Zwolle

81.431

25.380

987

131,31

96.596

19.548

112,11

114.544

25.106

Terneuzen

250

55.442

Stad Ede

~30

Stad Apeldoorn

~60

Lich tstr oom per inw one r Lum en p er w att

Wa ttag ep er l am p

Wa ttag e pe r in won er

Tot aal wat tage (KW ) Tot ale lich tstr oom (Ml um en) Lam p pe r in won er

Aan tal l amp en

Inw one rsaa nta l

Gem een te

Opp erv lakt e

(km ^2)

Hengelo valt in tabel 1 op met relatief veel lampen, en veel licht per inwoner. Vergeleken met de andere twee Overijsselse steden valt op, dat de verhouding tussen inwoner en lampen bijna 1 op 3 is in Hengelo, terwijl in Zwolle en Deventer dat omstreeks 1 op 5 is. De hoeveelheid licht per inwoner is ook duidelijk hoger (1128 versus 889 en 741 lumen per inwoner).

92

0,31

12,12

38,88 1128,76

757

72

0,20

7,84

38,74

741,02

94,52

921

102

0,22

8,04

36,68

889,52

110,63

14.762

598

61

0,27

10,79

40,51 1097,56

101,76

66.280

11.149

554

50

0,17

8,35

49,65

755,12

90,41

138.670

27.163

1.148

101

0,20

8,28

42,26

729,57

88,13

Tabel 1 Vergelijking diverse steden OV Ook al moeten alle getallen met enige omzichtigheid bekeken te worden, gezien de grote hoeveelheid fouten in de aangeleverde data, de verschillen zijn erg groot en waard om nader te onderzoeken. Om te begrijpen hoe dit komt is in een tweede tabel een uitwerking van de gebruikte lampen gemaakt (zie tabel 2). In deze tabel is het percentage van gebruikte wattage van lampen in een aantal intervallen opgenomen.

Hengelo Aandeel tot en met 18 watt 19 tot en met 24 25 tot en met 36 37 tot en met 48 49 tot en met 60 61 tot en met75 76 tot en met 90 91 tot en met 125 meer dan 125

Deventer

2,57% 48,01% 23,83% 1,30% 6,74% 10,13% 1,64% 2,87% 2,92%

2,74% 25,79% 52,99% 4,05% 2,58% 6,14% 0,88% 3,84% 0,99%

Zwolle 40,70% 4,97% 26,68% 0,57% 14,99% 6,02% 0,16% 5,16% 0,76%

Terneuzen Ede 11,92% 36,56% 5,62% 8,43% 8,73% 13,58% 8,53% 3,91% 2,73%

Apeldoorn 0,56% 22,69% 44,57% 0,57% 9,55% 5,17% 0,14% 12,82% 3,93%

1,15% 26,59% 45,36% 0,16% 10,06% 1,44% 1,86% 12,89% 0,49%

Tabel 2 Aandeel gebruikte wattage lampen Bij de vergelijking in de eerste drie blauw aangegeven rijen in tabel 2, vallen de grote verschillen tussen de steden op. Heeft Zwolle vooral 18 watt lampen, Hengelo heeft vooral 24 watt en de Gelderse steden en Deventer juist meer 25 tot 36 watt lampen (wat in de praktijk over het algemeen 36 watt is) hebben. Blijkbaar verschillen deze steden sterk hoe ze de woonwijken verlichten.


Pagina 18

93,14

Zwolle heeft (nog) erg veel 18 watt SOX-E lampen die de ander steden vervangen hebben de afgelopen jaren met 24 Watt of in het geval van Deventer met 36 watt lampen. Gezien de gelijkschakeling van de praktijk van de Nederlandse steden, waar een enorme druk is om de gele lampen in woonwijken door wit licht te vervangen, zal dit in Zwolle ook wel gebeuren. Als we Zwolle buiten beschouwing laten valt op dat Hengelo relatief veel relatief lage wattage van 24 watt gebruikt en minder de 36 watt lampen. Dat verklaart gedeeltelijk waarschijnlijk het hoge aantal lampen per inwoner. INVENTARISATIE LICHTHINDER Gedurende één nacht is op grond van de quick scan een aantal locaties afgegaan waar het vermoeden bestond dat er lichthinder op zou kunnen treden. Lichthinder kan optreden als de totale hoeveelheid licht van vele lampen op een woning te groot is (uitgedrukt in lux) of als een bepaalde lamp een te hoge intensiteit heeft, waardoor er in huis verblinding kan optreden (uitgedrukt in candela). Op het oog zijn dus vele situaties beoordeeld en bij twijfelgevallen zijn foto’s gemaakt en ook metingen uitgevoerd aan beide bovengenoemde grootheden. Voor een aantal toepassingsgebieden heeft de NSVV al richtlijnen opgesteld voor lichthinder. Voor openbare verlichting is dit nog niet gebeurd. De verwachting dat een uitgave over dit onderwerp binnenkort zal plaats vinden. Ten opzichte van de overige toepassingen zal waarschijnlijk verschillende normen voor een eerste verdieping en de begane grond opgenomen worden. Met die kennis is de onderzoeker de verschillende lichtsituaties bekeken waarbij ook enige metingen verricht zijn. Er is geen beoordeling verricht over de kwaliteit van de openbare verlichting ten opzichte van de NPR 13201. Dit is de richtlijn waaraan de meeste Nederlandse gemeenten zich geconformeerd hebben om aan te voldoen. De indruk bestaat dat in de meeste wijken van Hengelo deze richtlijn voor de woonstraten niet gehaald wordt. Als in de toekomst Hengelo dit wel gaat doen dan zal de lichthinder ook dienovereenkomstig toenemen. Zoals verwacht, is in ver weg de meeste wijken in Hengelo door het gebruik van de kofferarmaturen en de grote afstand tot de huizen, er geen mogelijke vorm van lichthinder. Er zijn een aantal locaties waar door de gebruikte kegelarmatuur mogelijk lichthinder op zou kunnen treden. Ook op een aantal relatief nieuwe bouwlocaties werden naar de mening van de onderzoeker duidelijke lichthinder situaties aangetroffen.


Pagina 19

Figuur 10 Wessex

Figuur 11 Beekstraat

Figuur 12 Serpelingstraat

Figuur 13 Langelermaatweg

Figuur 14 Stelplaats

Figuur 15 Kokerjuffer

In de Beekstraat in het centrum waren Linea Recta armaturen, die in het centrum veelvuldig toegepast worden relatief dicht bij de huizen geplaatst. Ook al is er niet gemeten de verwachting is dat dit grote lichthinder op moet leveren aan mensen die daarachter willen slapen. In de wijk Het Broek in bijvoorbeeld de Serpelinstraat staan de armaturen Industria 2020, de veel gebruikte kegelarmaturen met een mooie diep overhangende bovenafscherming waardoor er weinig licht omhoog gestraald wordt. Echter door een rondstralend armatuur te gebruiken in een woonstraat zal de relatieve hinder voor een bewoner aanzienlijk zijn zoals te zien is op de foto. Hier werd meer dan 5 lux op een woning gemeten; ook dit zelfde geval in de Langelermaatweg. Een bepaald soort armatuur Industria 2310 werd hier en daar ook in woonstraten aangetroffen. In een nieuwe straat Stelplaats (Berflo Es noord), werd een verlichtingssterkte op een nieuwe gevel gemeten van meer dan 15


Pagina 20

lux. In een andere straat Wessex (Weldorp) met dezelfde armatuur werden waarden van ruim 2 lux gemeten. In beide straten stonden de lampen ongeveer even ver weg. Waarschijnlijk zijn er in de eerste straat sterkere lampen gebruikt ( 36 ipv 24 watt?) waardoor de verlichting met de NPR wel gehaald werd met tevens sterke lichthinder op het huis als gevolg. Tenslotte niet een geval van lichthinder maar wel een situatie die misschien vooruitloopt op aanpassing aan de NPR richtlijn. In een relatief nieuw deel in Het Broek werden Philips Metromis armaturen gevonden (foto uit de Kokerjufferstraat) met aan één kant een metalen afscherming naar de huizen toe, blijkbaar om de grote hoeveelheid licht op de huizen te reduceren. De onderlinge afstand is zeer gering (in de orde van 15 meter) waardoor misschien architectonisch overdag wel een mooi resultaat behaald wordt, maar hier zijn de verkeerde armaturen gekozen, zeker als je denkt aan het energieverbruik. CONCLUSIES LICHTHINDER Het is moeilijk om een eindconclusie uit de observaties en de analyse van het armaturen bestand te maken. De voorzichtige conclusies luiden: 1.

Hengelo heeft relatief veel van het buitengebied verlicht.

2.

Er is een groot aantal armaturen en licht per inwoner. De verklaring ligt in het feit dat er relatief veel 24 watt lampen gebruikt worden. Een tweede verklaring is dat er een relatief groot gebied verlicht wordt inclusief veel interne fietspaden en parken.

3.

Er zijn veel doorgaande wegen met een breed profiel, waar meerdere verlichtingsinstallaties tegelijkertijd gebruikt worden om de diverse verkeersfuncties elk apart te belichten: denk aan een fietspad, busbaan en autowegen. Door deze relatief ruim opgezette wegen en de wens om integraal het gehele profiel te verlichten en de relatief lage masten is een groot aantal masten noodzakelijk en daarmee relatief veel licht per inwoner.

4.

Er zijn weinig locaties waar mogelijke lichthinder optreedt. Als Hengelo ook de bestaande wijken aan de NPR gaat aanpassen zal dit met dezelfde armaturen zoals die nu gebruikt worden, toenemen.

Figuur 16 Europalaan


Pagina 21

KENNIS Wil je nadenken over verbetering van een object en zeker in het geval van 20.000 objecten moet je kennis hebben over wat iets is, hoe oud, waar het staat etc. Hier ontbreekt het in het geval van Hengelo nog aan. Gemeld is al dat van 9% van de armaturen niet bekend is van welke fabrikant ze zijn. Van ruim slechts 4.000 masten zijn de X en Y locaties bekend. De overige dus niet en bestaat alleen een aanduiding als in de Julianastraat. De situatie in Hengelo is zeker niet ongewoon; dit speelt in de meeste Nederlandse gemeenten. Ook al is er een enorm kapitaal met de OV gemoeid, waarbij je moet denken in het geval van Hengelo aan een investering van 22 miljoen euro met een jaarlijkse afschrijving van omstreeks 1 miljoen euro, is de ambtelijke aandacht in de meeste Nederlandse gemeenten relatief klein. In het geval van Hengelo wordt er gesproken over ongeveer 1 fte. Deze onderwaardering van de Openbare Verlichting als je kijkt naar het objectieve belang is door desinteresse van de politiek voor de OV ontstaan. Nu de OV door maatschappelijke ontwikkelingen meer in de belangstelling is komen te staan, in de 90-er jaren aandacht voor sociale veiligheid en in deze eeuw de aandacht voor duurzaamheid en energiereductie, is het belangrijk deze achterstand op het gebied van kennis over de OV in te lopen. Hengelo is daarin op de goede weg, maar is er nog niet. OPENBARE VERLICHTING EN RUIMTELIJKE ORDENING De openbare verlichting is geen geïsoleerd onderdeel van de infrastructuur van een stad. De keuze om een relatief groene breed uitwaaierende stad te maken met de daarbij horende grote open ruimten gevuld met brede wegen, zorgt er voor dat ook de openbare verlichting op een bepaalde manier vorm krijgt. De openbare verlichting vormt zich naar de keuzes in de ruimtelijke ordening. De relatief ruime opzet zorgt voor ruimere wegen, relatief grotere afstanden voor bewoners naar het centrum en daardoor een relatief groter aantal auto’s. Hieronder gegevens dienaangaande

Omgevings Adressen dichtheid4.

aantal auto's per 100 inwoners

Hengelo

1598

58,2

Enschede

1884

50,5

Almelo

1385

55,1

Deventer

1878

53,1

Zwolle

1730

49,5

Tabel 3 vergelijking enige aspecten steden Overijssel De keuzes voor een bepaalde ruimtelijke ordening van een stad bepaalt zo vele aspecten waaronder de openbare verlichting. De openbare verlichting moet in Hengelo dus een relatief groot gebied bestrijken ten 4

De omgevingsadressendichtheid is gedefinieerd als het gemiddeld aantal adressen binnen een cirkel met een straal van 1 kilometer en is een veel gebruikte maat voor de stedelijkheid. Nationale atlas voor de volksgezondheid, 1 januari 2006, RIVM


Pagina 22

opzichte van het aantal inwoners. Er is in Hengelo als oplossing vaak gekozen voor de wat duurdere, oplossing van meerdere rijen verlichting naast elkaar, zoals op de busbaan en aparte lichtmasten voor de fietspaden. Door een andere installatie met hogere masten of meerdere armaturen aan een paal te kiezen kan een veel goedkopere en minder licht producerende situatie geschapen worden, die overdag ook aantrekkelijker en rustiger ogend is.


Pagina 23

ONDERZOEK MOGELIJKHEDEN REDUCTIE ENERGIEVERBRUIK OPENBARE VERLICHTING Het onderwerp van dit onderdeel is hoe het energie verbruik voor de openbare verlichting te verminderen. Dit is niet een nieuw onderwerp, ook niet voor Hengelo, en er is de laatste jaren erg veel aandacht voor. ENERGIEREDUCTIE IN DE OPENBARE VERLICHTING EN KOOLSTOFDIOXIDE Energiereductie is van belang vanwege de toename van het broeikaseffect op aarde door het vrijkomen van gassen zoals koolstof dioxide, ozon en methaan. Deze gassen die in kleine hoeveelheden in onze atmosfeer zitten, houden de warmte vast die de aarde uitstraalt. Vooral koolstof dioxide, CO₂, staat in de belangstelling aangezien onze energieverbruik grotendeels gebruik maakt van processen waarbij dit gas vrijkomt. De CO₂ die bij de productie van elektriciteit geproduceerd wordt, is op verschillende manieren te berekenen en er circuleren veel verschillende cijfers voor. Blijkbaar is er nog niet een eenduidige manier om dit vast te leggen en te berekenen. We gaan in onze berekening uit van het gegeven uit dat de productie van 1 KWh een uitstoot bij de elektriciteitscentrale van 353 gram CO₂ de lucht in stoot ( bij de beste gas gestookte centrale) en dat een hectare bos 6 ton per jaar CO₂ uit de lucht haalt. Met deze gegevens komt er voor de productie van de elektriciteit voor de OV in Hengelo ongeveer 1.600 ton CO₂ in de atmosfeer. In de voorstellen van de Taskforce verlichting wordt voor de openbare verlichting een streefgetal van 20% besparing voor het jaar 2020 genoemd. Door 20% te besparen zou Hengelo 320 ton CO₂ besparen wat gelijk is aan de CO₂ die 53 hectare bos per jaar uit de lucht opslaan. INSTRUMENTEN EN PUBLICATIES De laatste jaren is er een groeiende aandacht voor reductie van het energieverbruik voor de openbare verlichting. Senter Novem speelt daarin een belangrijke rol sinds ze het kennisnetwerk Energiereductie voor de Grond-, Weg en Waterbouw overgenomen heeft. Er zijn een aantal publicaties uitgegeven, zoals ‘Openbare verlichting , hoe kan het efficiënter’. Ook zijn in samenwerking met andere organisaties een tweetal instrument ontwikkeld ‘Zicht op licht’, waarbij de OV installatie van een gemeente beoordeeld wordt en ‘Kengetallen openbare verlichting’, waarmee de hele openbare verlichting inclusief de organisatie eromheen in een aantal getallen beschreven wordt en zo onderling vergeleken kunnen worden. Op dit moment wordt een derde instrument ontwikkeld, SLEEC. Hengelo heeft al meegedaan aan het eerste onderzoek “Zicht op licht’, waar hier kort de resultaten van besproken worden. Het laatste instrument is nog in ontwikkeling en zal wat uitvoeriger behandeld worden. ZICHT OP LICHT In de resultaten van het ‘Zicht op licht onderzoek’ wordt aangegeven dat in Hengelo een besparing mogelijk is van 15%. Dat zou beteken dat er bijna 6 ton CO₂ bespaard kan worden door een aantal maatregelen: dimmen, Lec (Lighting Energie Controllers) apparatuur vervangen van voorschakelapparatuur en vervroegd vervangen van verouderde armaturen en lampen. Om dit te bereiken is een grote investering vereist van meer dan 1,5 miljoen euro. De terugverdientijd voor verschillende typen verbeteringen zou liggen tussen de 2 en 30 jaar. Een aantal voorgestelde mogelijkheden zijn niet aan te raden zoals vervangen van nog niet afgeschreven masten/armaturen. Andere lijken echter een goede mogelijkheid. Zo wordt voorgesteld voor de SOX lampen zogenaamde LEC apparatuur in te zetten, zodat


Pagina 24

met de conventionele voorschakelapparatuur de lamp minder energie zal verbruiken en ook nog langer mee gaat. Een tweede maatregel is het standaard inbouwen en toepassen van elektronische voorschakel apparatuur in nieuwe installaties, in combinatie met dimmers in lampen met een hoger verbruik. Beide zijn aan te bevelen. SLEEC EN NORM-SLEEC SLEEC staat voor Street lighting Energy Efficiency Criterion en is een energielabel, waarvan de bedoeling is, dat dit gebruikt gaat worden bij het duurzaam inkopen van een openbare verlichtingsinstallatie. SLEEC is een onderdeel van Europese regelgeving voor duurzame verlichting, EUP directive 2005/32/EC. Dat proces wordt op dit moment afgesloten en in Nederland wordt door Senter Novem een Nederlandse uitwerking ervan geschreven. Het principe is dat er een label systematiek komt van de energieprestatie van de openbare verlichting installatie net zoals bij wasmachines en huizen. Er zijn een aantal criteria zoals materiaalgebruik en lichthinder. Hier concentreren we ons even alleen op het energie reductiedeel. Het rendement van elke verlichtingsinstallatie kan berekend worden waarbij de hoeveelheid verbruik (watt) wordt berekend per eenheid van verlichting per vierkante meter. Dus voor een weg in een woonwijk wordt de hoeveelheid watt van de gebruikte verlichting (mast, armatuur, voorschakel apparaat en lamp) per lux per vierkante meter berekend. Voorbeeld: Masten op 24 meter afstand van elkaar, elk met een 24 watt lamp met een conventioneel voorschakelapparaat verbruikt 32 watt en levert 4,5 lux op de weg gemiddeld. Deze weg van 6 meter breed heeft een oppervlak van 144 vierkante meter. Dus 32/4,5/144= 0,049. De SLEEC-waarde van de installatie is dan 0,049 W/lux/ m². Elke verlichtingsinstallatie heeft dus een SLEEC waarde. Om de installaties goed te kunnen vergelijken is de zogenaamde norm-SLEEC ingevoerd waarbij niet gedeeld wordt door de bereikte waarde van de verlichting maar door de vereiste waarde voor de te verlichten weg (in lux of in cd/m²). Voor een weg waarop 3 lux gemiddeld vereist wordt, heeft bovengenoemde installatie een norm_SLEEC van 32/3/144= 0,074 W/lux/m². Elke waarde wordt ingedeeld in een klasse, krijgt een label van A (beste) tot G (laagste). Label A B C D E F G

SE W/lux/ m² 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07

Bandbreedte 0,0005-0,014 0,015-0,024 0,025-0,034 0,035-0,044 0,045-0,054 0,055-0,064 0,065-0,074

SL W/(CD/ m²) 0,15 0,3 0.45 0,6 0,75 0,9 1,05

Bandbreedte <0,22 0,23-0,37 0,38-0,52 0,53-0,67 0,68-0,82 0,83-0,97 >0,97

Bovengenoemde installatie valt dus nog net in klasse G. In de toekomst kan een beheerder van de OV bij het renoveren van een nieuwe wijk bijvoorbeeld de opdracht geven om minimaal klasse D te gebruiken. Zie voor een samenvatting http://www.infra-engineering.nl/pdf/nota_energielabeling__samenvatting_.pdf.


Pagina 25

REDUCTIEMOGELIJKHEDEN Er zijn in principe maar twee algemene strategieën om energie voor de OV terug te dringen. Het energieverbruik wordt bepaald door het aantal lichtpunten maal het energieverbruik per lichtmast. Je kunt dus het aantal verminderen of het verbruik per lichtmast. Het verbruik per lichtmast kun je op een aantal verschillende manieren bereiken. In totaal onderscheiden we 5 verschillende wijzen van reductie. 1. 2. 3. 4. 5.

Vervanging van minder energiezuinige lampen door energiezuiniger modellen Verbeteringen in de aansturing van de lampen Verbeteren van het rendement van een lamp Dimmen Beperken aantal armaturen

AD 1 VERVANGING VAN MINDER ENERGIEZUINIGE LAMPEN DOOR ENERGIEZUINIGER MODELLEN In Nederland is het gebruik van in Europa nog veel gebruikte lampen al grotendeels uitgebannen: hoge druk natrium lampen en TL lampen. In Hengelo zijn de eerste genoemde niet meer aanwezig en worden de tweede soort ook in hoog tempo vervangen door compact fluorescentielampen. Een tegenbeweging van de laatste jaren is de terugdringing van de zeer energiezuinige lage druk natrium lampen. Deze verdwijnen hard uit Nederland. In andere landen van Europa worden ze echter nog veel of zelfs meer ingezet, maar Nederland is hier een uitzondering op. Vervanging van een lage druk natrium lamp met een efficiëntie van 180 lumen per watt door een hoge druk natrium lamp met een efficiëntie van 120 lumen per watt, is wel te rechtvaardigen aangezien het rendement van de laatste lampsoort veel hoger ligt, waarbij veel meer licht uit de lamp ook echt de weg bereikt. AD 2 VERBETERINGEN IN DE AANSTURING VAN DE LAMPEN Lampen voor de openbare verlichting branden niet zomaar als je ze op het lichtnet aansluit. Om ze te laten ontbranden en stabiel te laten branden is een voorschakel apparaat nodig. Op twee manieren is dit te verbeteren: conventioneel voorschakel apparatuur vervangen door elektronische voorschakel apparatuur EVSA of stabilisatieapparatuur op het gehele net. Elektronische voorschakel apparatuur (EVSA’s) zorgen dat de lamp langer meegaat en verbruikt zelf minder energie. Ook binnen de EVSA’s zijn er die meer of minder energie verbruiken. De technische ontwikkeling heeft er voor gezorgd dat deze energiepost bijna tot nul gereduceerd wordt. De omschakeling van conventioneel VSA’s naar EVSA ’s is ook in Hengelo al in volle gang. Uit de gegevens die door de gemeente geleverd heeft, is niet precies te bepalen hoe ver dit proces gevorderd is. Er worden nu van ruim 500 van de 20.000 lichtpunten expliciet vermeld dat een elektronisch voorschakel apparaat gebruikt is. Er is een tussenstap dat ook conventioneel VSA’s efficiënter gebruikt kunnen worden door de spanning op het OV net te reduceren en te stabiliseren op ongeveer 210 Volt. Dat gebeurt door Inzetten van zogenaamde LECapparatuur (Lighting Energy Controller).


Pagina 26

AD 3 VERBETEREN VAN HET RENDEMENT VAN EEN LAMP Een verlichting installatie bestaat uit een lamp en armatuur die op een mast geplaatst, zijn licht over een grote oppervlakte verspreidt. Het doel is in principe de norm te halen voor dat type weg: zoveel licht per vierkante meter met die gelijkmatigheid. Het rendement van een lamp in een armatuur is alleen het licht dat op een weg valt. In de NSVV uitgave ‘ontwerpen’ , deel 3 wordt voor dit rendement 0,3 tot 0,35 genomen respectievelijk voor buisvormige en puntvormige lichtbronnen. Tegenwoordig wordt het getal 0,45 voor puntvormige lichtbronnen al wel gehaald. Dat betekent dat nog niet de helft van het licht de weg bereikt. Door voor nieuw installaties dit oogpunt goed te beoordelen en te kijken welke mast/armatuur/lamp combinatie hier het beste in scoort, kan een grote hoeveelheid energie bespaard worden. Het aangewezen instrument daarvoor is de eerder beschreven SLEEC methodiek. Door bijvoorbeeld als label te eisen dat er minimaal een label D gekozen moet worden voor een OV installatie kan het rendement van de verlichting in Hengelo verbeterd worden. Hoe groot de bijdrage kan zijn is niet in te schatten, gezien de onbekendheid met dit instrument. De verwachting is dat met de komst van led lampen en daaraan optimaal aangepaste armaturen rendementen van 60 tot 70% haalbaar zullen zijn. Hier moet wel gewezen worden op een bijkomend probleem. Ook al staat er in de richtlijn voor openbare verlichting (NPR 13201-1) geen vereisten in de woonstraten voor de zogenaamde bermfactor, toch is ook enig licht dat op tuinen, huizen etc. valt welkom. Zonder dat licht zouden huisnummers niet meer te lezen zijn en gaan mensen eigen verlichting installeren in hun voortuin, zoals nu al veel in het buitengebied gebeurt, waardoor de energiewinst bij de openbare verlichting door de veel inefficiëntere privé verlichting ongedaan gemaakt wordt. AD 4 DIMMEN Eigenlijk wordt de openbare verlichting tot nu op een vreemde wijze toegepast. Je zet een lamp ergens neer en dan doe je hem aan als het donker wordt en pas weer uit als het licht wordt. Dus er is eigenlijk geen aan en uit knop, anders dan aan bij donker en uit bij licht, laat staan een dimmer. In huis vinden we het vreemd dat we in een kamer waar we niet zijn nog licht laten branden. Buiten doen we dat tot nu standaard. Dat had naast simpelheid ook een technisch aspect. Lampen voor de openbare verlichting zijn veel ingewikkelder dan de normale gloeilamp en dimmen of aan en uit schakelen werken niet zomaar. Langzaam is dat nu echter veranderd. Binnen deze categorie van reductie van energie voor de openbare verlichting is nog een enorme winst in te halen. De essentie dat er licht in de goede hoeveelheid alleen maar daar komt waar het op een moment nodig is nog lang niet bereikt, gezien het feit dat er per reiziger midden in de nacht 400 lampen branden. Een installatie wordt berekend op het drukste moment. De tijd van deze drukke tijd is meestal maar twee uur in de avond en twee uur in de ochtend. De overige tijd, gemiddeld 7,2 uur, is minder licht nodig maar dat wordt tot nu toe nauwelijks ook werkelijk verminderd. Sinds een jaar of 5 is het technisch mogelijk te dimmen. De simpelste oplossing is dat er in elk armatuur een dimmer komt die op een vaste tijd dimt tot bijvoorbeeld 50 of 20% van het oorspronkelijke licht. Een wat ingewikkeldere methode is dynamisch dimmen, wat betekent dat er een signaal gaat naar de lamp om naar een bepaald niveau te schakelen. Dat kan via het elektriciteitsnet of via de atmosfeer door middel van een soort telefoonsignaal. Door de industrie wordt het dimmen al een aantal jaren sterk gepropageerd en zijn er al heel veel installaties mee uitgerust. Echter het plaatsen van dimmen betekent niet dat er ook echt gedimd


Pagina 27

wordt. In de praktijk bleken er vele problemen te zijn waardoor in de praktijk niet echt gedimd werd. Men liet het vaak maar zo, maar dat betekende wel dat dimmen in een slecht daglicht kwam te staan. Een ander probleem bij dimmen is dat er wel energie en dus kosten bespaard worden, maar dat de gemeente niet een rekening krijgt met daarop het echte verbruik van zijn openbare verlichting. De gemeente ziet het dimmen dus niet terug in de rekening. De drive om op deze weg door te gaan wordt hierdoor niet versterkt. Toch denken we dat dimmen nog een grote vlucht gaat nemen en de belangrijkste wijze zal zijn waarop energiereductie plaats zal vinden. Statisch dimmen is al een bewezen techniek; dit betekent installaties worden uitgerust met een dimmer die op een standaard tijd naar een bepaald niveau teruggaat. Voor de meeste wegen is bekend hoeveel verkeer er rijdt en kan zonder ingewikkelde verbindingen dit op een vaste waarde ingesteld worden. De installaties die geschikt zijn te dimmen zijn de hogere wattages; in het algemeen 36 watt en hoger. Bij deze lampen kan met een reductie tot 20 of 50% een enorme besparing bereikt worden. 5

Hieronder een aantal scenario’s , waarbij van een statische dimmer uitgegaan is die per mast 55 euro kost met inbouwkosten van 20 tot 25 euro.

PLL 36W Dimmen 50%

Besparing in KWH per jaar per lamp Terugverdientijd

~60 Kwh

PLL 36W Dimmen eerst tot 55% en grootste deel van de nacht tot 20% ~90 Kwh

SonT 70W Dimmen eerst tot 55% en grootste deel van de nacht tot 20% ~200 Kwh

SonT 100W Dimmen eerst tot 55% en grootste deel van de nacht tot 20% ~300 Kwh

~8 jaar

~6 jaar

~2,4 jaar

~1,7 jaar

Een logische keuze zou het dynamische dimmen van de busbaan in Hengelo zijn. De busbaan wordt maar een beperkt aantal uren gebruikt en in de overige uren zou een reductie tot 0% of tot 20% tot de mogelijkheden behoren. Ervaringen zijn er nog nauwelijks met dit systeem. Enschede is de eerste stad waar een dynamisch systeem met radiosignalen afgelopen oktober geplaatst is. Delft heeft het statisch aangepakt waarbij op de doorgaande delen van de busbaan de verlichting uitgaat. Veel van de grotere doorgaande wegen zouden eerder met een statisch dimsysteem uitgerust kunnen worden. De kosten voor een dergelijk systeem zijn een stuk lager, de ervaringen zijn groter. Politici willen vaak het meest geavanceerde systeem, maar uit technisch en betrouwbaarheid oogpunt lijkt een bewezen systeem het beste. VERMINDEREN VAN HET VERLICHTE OPPERVLAK Tenslotte het meest ingewikkelde onderdeel, het echt fysiek weghalen van lichtmasten. Lichtmasten en lampen weg halen is de meest effectieve manier om alle drie de onderzochte problemen aan te pakken. De meest logische keuze lijkt het buitengebied te zijn. Vooral rond Beckum valt op hoeveel wegen daar integraal verlicht worden.

5

Gegevens verkregen van een van de installatie bedrijven in Nederland, gespecialiseerd in dimmen


Pagina 28

Lichtmasten die eenmaal geplaatst zijn, zijn vaak moeilijk weg te halen; vaak blijkt dat burgers een lantaarnpaal als hun eigen paal beschouwen. Toch lijkt dit vooral voor de wegen richting oosten een niet erg ingrijpende zaak. Het verlengde van deze wegen in de naburige gemeente worden ook niet verlicht, of alleen op een kruispunt. De kosten van het weghalen zijn niet gering (gedacht moet worden inclusief de leidingen aan 600 euro per lichtmast). Heerenveen is op een andere manier bezig en heeft in een uitgebreide consultatie met de bewoners van een dorp nagedacht over welke verlichting waarvoor nodig is. Dit resulteerde in een duidelijk reductie van de verlichting gesteund door het hele dorp. Of dit ook voor delen van de gemeente Hengelo een te bewandelen weg is, is niet te overzien. Een alternatief voor het helemaal verwijderen van de verlichting is het plaatsen van led verlichting in het wegdek, de zogenaamde actieve markering. Deze vorm van ‘verlichten’ reduceert 99% van zowel de energie als de opgewekte lichthinder, terwijl de belangrijkste functie van de openbare verlichting, de oriëntatie op het wegverloop, behouden en zelfs verbeterd wordt. In de provincie Overijssel worden hier al wat proeven mee uitgevoerd met name in de gemeente Olst en Wijhe. Op veel andere plaatsen in Nederland wordt dit ook uitgeprobeerd zoals in de provincie Gelderland en NoordBrabant. De provincie Noord-Holland maakt zich al jaren sterk voor deze vorm van verlichting en vervangt op alle locaties waar dit logisch is in de loop van de komende jaren de gewone openbare verlichting door led verlichting. Een complicerende factor is het fietsverkeer op deze wegen. Dit soort verkeer heeft geen baat bij het vervangen van conventionele verlichting door led verlichting. Een andere gebied waar eventueel masten weggehaald en of uitgedaan kunnen worden gedurende de nachtelijke uren is honden uitlaatplaatsen en parken. Hengelo heeft veel groen en er kan voor gekozen worden om de essentiële doorgaande routes voor fietsers te verlichten, maar de overige weg te halen.

OVERIGE IDEEEN Tot zover de openbare verlichting reductie mogelijkheden. Een tweetal hieraan gerelateerde onderwerpen waar verder niet op ingegaan zal worden aangezien de situatie in Hengelo niet bekeken is, zijn reclameborden en parkeergarages. Het energiegebruik voor beide wordt in Nederland in een aantal steden aan banden gelegd. In Apeldoorn zijn de reclameborden tussen 22 en 7 uur gedoofd. Het verlichten van de reclameborden met led verlichting is een wat ingewikkelder maar ook zeer energie reducerende maatregel waarbij de kwaliteit van het nachtelijk beeld in een stad ook nog eens omhoog gaat. Parkeergarages kunnen door hun open karakter en dat ze vaak hoog zijn veel licht naar hun omgeving verstrooien en de gebruikte verlichting kost veel energie. Door hier slimmer mee om te gaan, bijvoorbeeld een garage met led verlichting uit te rusten, of te zorgen dat het licht binnen blijft, reduceert dit de last voor de omgeving. In hoeverre hier in Hengelo sprake van is, is niet onderzocht.


Pagina 29

SLOTWOORD De drie onderzochte aspecten hangen sterk samen. Verbeteren op bijvoorbeeld het aspect energie heeft waarschijnlijk ook een positief effect op de andere twee aspecten. Geen van de voorgestelde maatregelen zorgt ervoor dat een van de andere aspecten verslechtert. Zo heeft reduceren van het aantal masten, het dimmen en of het invoeren van actieve markering een verbetering ten gevolg op alle drie de punten. Er zijn wel nuanceringen: Bij lichtvervuiling reduceren ligt de nadruk op het reduceren van aantal lichtpunten vooral in het buitengebied en op het verbeteren van de kwaliteit van de armaturen, vooral op de doorgaande wegen. Bij lichthinder ligt de nadruk op het reduceren van het aantal lichtpunten door weghalen van masten en op het gebruik van hogere masten of het gebruik van masten met meerdere armaturen. Bij energiereductie ligt de nadruk op de verbetering bij het aansturen van lampen, op dimmen en op de invoering van actieve markering. Er liggen mogelijkheden voor reductie van de hoeveelheid licht, maar er is ook een gevaar voor juist een toename: het strak toepassen van de NPR. De meeste wijken in Hengelo voldoen naar inschatting van de onderzoeker niet aan de NPR. Door bij reconstructie wel naar de NPR normen te gaan zullen alle drie de onderzochte punten toenemen. Door de NPR niet altijd heilig te verklaren en er pragmatisch mee om te gaan kan dit voorkomen worden. Door voorop te lopen en een eigen weg in te slaan betreffende openbare verlichting kan Hengelo duurzamer worden en een voorbeeld zijn voor andere steden.


Pagina 30

BIJLAGE 1 ARMATUUR BESTAND

Naam in database gemeente a&g alfa bastei 8060 fpl 42 a&g wing 1700 nson 250 a&g wing 1700 nsont 100 a&g wing 1710 nsont 100 a&g wing 1710 nsont 70 a&g wing 1720 nsont 70 a&g zob 1050 fpl 36 a&g zob 1050 fplc 26 ABRI aeg 111-117 nsox 35 aeg 111-117 nsox 55 agmi f2 ftl 18 anwb wegwijzer Arm. ARC 2680 1x SON-T 100W SNN RAL7021 54002009 Arm. ARC 2680 1x SON-T50/70W SNN RAL7021 54002010 Arm. Schr. citea-maxi plt 42W Ral.. 54002079 Arm. Schr. citea-mini plt 32W Ral.. 54002080 Arm. Sill 440 CDM-T 70 54002021 Arm.Hess novara S4500,1xcdm-tt 70W 54002034 ARM.KIPP 26/32/42 W TC-TEL/Kegeldiff.E 54002020 ARM.Kipp CDO-TT 70W HSE-E/Kegeldiff.R-9005 54002019 bega 2942 fplc 18 bega 8012 fplc 11 bega 8141 gcdmt 150 bega 9092 cdm-et 70 Hang type Linea Recta PLL36W R7021 54002011 hel 115 fplt 26 Hess Novara ML 1x cdm-t 35W hess novara ML 1x pl-t 26W hess novara ml fplt 42 Hess Novara SL 2x pl-l 24W incl.wandarm. hess novara sl fpl 26 hess novara sl gcdmtt 70 hog design 10604 fplc 18 hog fpl 18 hog mak 2x fpl 18 ind 2000 evsa fpl 18 / 24 54001106 ind 2000 evsa fpl 36 54001115 ind 2000 sdn nsoxe 18 54000253 Openbare verlichting Hengelo doorgelicht

Aantal 13 1 86 1 30 86 59 32 1 7 3 8 158 118 4 57 34 32 8 5 14 46 16 12 8 31 22 24 24 9 8 4 12 7 20 36 2136 477 3 Pagina 31

ind 2000 sdn pl24 evsa Ral 9005 54001171 ind 2015 fpl 24 ind 2020 fpl 24 evsa ind. 54000859 ind 2050 fpl 24 ind 2050 nsoxe 18 ind 2100 luxor fpl 24 54002044 ind 2310 2 x fpl 24 ral 9005 54001116 ind 2310 hf fpl 24 54001340 ind 2500 evsa fpl 24 ind 2500 fpl 36 ind 2500 snn evsa fpl 36 54001114 Ind 2550 evsa fpl 18 54001327 Ind 2550 evsa fpl 24 54001130 ind 2550 evsa nsoxe 18 ind 2550 evsa nsoxe 26 54001133 ind 2551 wrn evsa fpl 36 54001131 ind 2551 wrn nsoxe 36 54001134 ind 2552 nsoxe 66 ind 2552 wrn evsa fpl 55 54001132 ind 2600 evsa fpl 24 54001107 ind 2600 evsa ftls 20 ind 2600 nsox 35 54001246 ind 2600 wrn nsoxe 18 54001075 ind 2600 wrn nsoxe 26 54001076 ind 2650 gcdmtt 70 ind 2650 nsont 50/70 54001140 ind 2651 nsont 100 54001141 ind 2651 nsont 150 54001142 ind 2707 fpl 24 ind 2707 ftls 20 ind 2811 fpl 18 en 55 ind 2811 fpl 24 en 55 ind 2814 nsont 100 ind 2814 nsont 250 ind 2844 fpl 18 en 55 ind 2844 fpl 36 ind 2844 ftld 58 ind 2844 nson 50 ind 2844 nsont 70 ind clip 28 fplt 32 ind clip 28 nson(t) 100 54002041 ind linea recta fpl 36 ind overige nsont 50 onbekend


16 13 650 238 16 12 187 52 3 12 38 78 5102 1 1 902 1 2 164 813 1 3 37 198 1 5 36 1 1 30 38 22 19 6 80 9 7 6 3 10 153 187 7 15

Pagina 32

onbekend ftlm 40 onbekend hhpln 125 overige overige ftl 25 overige ftl 40 overige ftld 18 overige ftld 58 overige ftlem 25 overige ftlem 40 overige ftlm 40 overige ftlm 65 overige ftls 20 overige hhpln 125 overige hhpln 50 overige hhpln 80 phl cds 530 pl-t 32Watt EL 230 II LO TB 9005 phl cps 400 hf fpl 24 ral 9005 54001302 phl fgs 103 hf fpl 24 54001058 phl fgs 104 hf fpl 36 54001055 phl fgs 223 hf fpl 24 54001325 phl fgs 224 fpl 24 phl fgs 224 hf fpl 36 54001326 phl fgs 225 fpl 55 phl fgs 225 PL 80 W HFP 34/76 54002008 phl fpp 133 fplc 26 phl hpc 133 fplc 26 phl hpc 133 hhpln 80 phl hrl 10 fpl 24 phl hrl 10 nson 70 phl hrl 10 nsox 135 phl hrl 10 nsoxe 18 phl hrp 10 nson 70 phl hrp 11 hhpln 250 phl hrp 11 nson 100 phl hrp 11 nson 150 phl hrp 11 nson 250 phl hrp 11 nson 400 phl hrp 11 nson 70 phl hrp 11 nsont 150 phl hrp 11 nsont 250 phl hrp 11 nsox 135 phl hrp 12 nson 400 phl hrp 12 nsont 400 phl metronomis cds 530 torino fplt 32


12 8 5 1072 1 25 378 48 65 10 409 5 10 9 5 27 55 3 83 2316 1 200 80 2 6 5 5 11 16 1 296 10 5 5 508 1 1 1 1 1 1 17 1 4

Pagina 33

phl mnf 210 hhpit 250 phl mvf 606 nsdwt 50 phl mwf 230 gmhn 150 phl nsoxe 18 phl overige fplc 18 phl sgs 201 nson 150 phl sgs 201 nson(t) 100 phl sgs 201 nsont 150 phl sgs 203 nson 100 phl sgs 203 nson 150 phl sgs 203 nson 50 phl sgs 203 nson(t) 100 phl sgs 203 nson(t) 150 phl sgs 203 nson(t) 70 phl sgs 204 nson 250 phl sgs 204 nsont 150 phl sgs 305 nson(t) 150 phl sgs 306 nsont 150 phl sgs 306 nsont 400 phl snf 100 nsont 150 phl snf 100 nsont 400 phl snf 210 nson(t) 250 phl snf 210 nson(t) 400 phl srk nsox 135 phl srk nsox 35 phl srk nsox 55 phl srk nsox 90 phl srk nsoxe 91 phl srl nsox 135 phl srl nsox 55 phl srl nsox 90 phl srl nsoxe 66 phl srl nsoxe 91 phl srs 201 hf nsox 90 phl srs 201 hf nsoxe 66 phl srs 201 hf nsoxe 91 phl srs 201 nsox 135 phl srs 201 nsox 55 phl srs 201 nsox 90 phl srs 201 nsoxe 18 phl srs 201 nsoxe 36 phl srs 201 nsoxe 66 phl srs 201 nsoxe 91 phl srs nsox 66

54000913 54000908 54000914

54001160 54001028 54001030 54001031 54001023 54001027 54001032


4 16 9 1 18 1 2 16 12 26 4 30 7 2 2 22 6 8 4 3 6 3 8 72 1 2 78 2 41 1 306 197 4 15 262 7 3 32 26 1 4 878 148 8

Pagina 34

phl srs nsox 90 phl srs nsoxe 91 phl tch 327 ftl 8 phl tcw 077 ftl 40 phl xgs 104 nsox 55 phl xgs 104 nsoxe 36 phl xgs 201 nsoxe 18 phl xrk fpl 24 phl xrk ftld 18 phl xrk ftls 20 phl xrk ftls 40 phl xrk nsox 90 phl xrk nsoxe 18 sch alura cdm-t nsox 35 sch calypso midi nson 100 / 70 sch focal cdm-t 35 sch focal cdm-t nson 70 sch gso nsox 90 / 66 sch gso nsoxe 66 sch sepale nson(t) 100 sch sta ftl 40 sch sta ftlm 40 sch sta nsox 35 sch sta nsox 55 sch sta nsoxe 26 sch terra nson 50 sch terra nsont 70 sch vn fpl 36 sch zx1 nsox 35 sch zx1 nsoxe 18 sch zx1 nsoxe 26 slx overige fplc 13 slx sx 10069 nson 50 slx sx 10069 nson 70 slx sx 10069 nsoxe 18 tunnel armatuur vlk vkn m3401 hhpln 80 vlk vkn m3570 nsont 100 zumtobel hd fplt 32

54001053 54001059


1 1 35 3 2 1 6 1 1 99 1 1 1 30 4 96 76 3 1 8 46 13 31 36 4 3 6 4 13 21 1 25 345 236 3 6 11 3 7

Pagina 35

Industria 2550/2551/2552, 6100 armaturen


Pagina 36

Industria 2000, 2600 armaturen

Industria 2020, 650 armaturen

Philips Residium (223 en 224),, 2500 armaturen; armaturen vooral ooral in het buitengebied van Hengelo en in Groot Driene

Philips SRS, 1375 armaturen

Industria 2600, 1050 armaturen staan taan veel op bedrijventerreinen veelal met Sox lampen


Pagina 37

Industria Wing, 200 armaturen

Industria Linea recta, 187 armaturen

Vooral op busbaan Westermaat en Bornseweg. Nu worden ipv de Clips de opvolger de Arc geplaatst voor de doorgaande wegen. Industria Clip, 153 armaturen Philips XRK, 104 armaturen


Pagina 38

BIJLAGE 2 UITLEG EENHEDEN VAN LICHT

1.

De totale emissie van een lamp wordt gemeten in Lumen. De elektriciteit die in een lamp opgenomen wordt, wordt gedeeltelijk omgezet in een aantal Lumen (de rest in hitte).

2.

Men kan echter niet de totale output van een lamp zien. Men kan alleen een lamp vanuit een bepaalde richting zien. De emissie in een bepaalde richting wordt een Candela (cd) genoemd en is de meest fundamentele eenheid.

3.

Als licht van een lamp door het vacuüm of lucht loopt wordt het licht verspreid over een grotere oppervlakte. Dus de eenheid van de verlichting van een oppervlakte wordt gedefinieerd als de cd/mଶ. Dit is de eenheid voor de helderheid van bijvoorbeeld wegen of verlichte kerken. De snelwegen in Nederland wordt verlicht met 1 tot 1,5 cd/mଶ. mcd/mଶ is een duizendste cd/mଶ; de helderheid van de hemel wordt hierin uitgedrukt.

4.

Een andere eenheid is de totale hoeveelheid licht die op een oppervlakte valt van alle kanten. Dit wordt de verlichtingssterkte genoemd en wordt gemeten in Lux, dat gelijk is aan Lumen /mଶ. dat is de eenheid die bij fototoestellen een rol speelt, ook de eenheid waarin woonstraten wordt gemeten. De meeste kleinere straten in Nederland worden verlicht tussen 2 of 3 lux.

Nederlandse term

Teken

Eenheid

Uitleg

Lichtstroom

Θ

Lumen

Totale licht van uit een bron

Lichtsterkte

I

Candela

Intensiteit in een bepaalde richting

Luminantie/ Helderheid

L

Candela/ m

2

Verlichting van een oppervlakte uit een specifieke richting.

of cd/mଶ Verlichtingssterkte

E

Lux= Lumen/mଶ


Totale verlichting van een oppervlakte vanuit alle richting

Pagina 39

Openbare verlichting Hengelo doorgelicht

Recommend Documents