Open standaarden Infopakket

Open standaarden Infopakket

3 Het maken van basisbestanden


Inhoudsopgave 1 Het open standaarden infopakket

5

4 Van basisbestanden naar leereenheden

59

5 6 6 7

Fragment of ‘asset’ (niveau 1) Informatieobject (niveau 2) Leereenheid (niveau 3) Lessen en cursussen Hoe ziet een leereenheid er in de praktijk uit? Opslaan van leermateriaal: compressie

60 60 62 62 67 70

5 Van leereenheden naar leerervaringen

71

6 Leereenheden uitwisselen

76

7 Leereenheden gebruiken

78

Elektronische leeromgevingen (ELO’s) Functionaliteit van ELO’s ELO’s en leereenheden

78 78 80

8 Volgen van leerprestaties

86

e-Portfolio’s, dossiers en volgsystemen

86

Waarom dit infopakket? Wat zit er in het pakket? Wat staat er op de dvd-rom? Zelf doen: Open Source programma’s voor Windows

2 Open standaarden

Wat zijn open standaarden? Waarom open standaarden? Keuzevrijheid Duurzaamheid Uitwisselbaarheid Open standaarden in dit boekje Dit boekje en het programma Educatieve contentketen

8 8 8 8 9 9 10 11


13

13 16 20 23 24 27

Teksten met opmaak Webpagina’s Formules Spreadsheets Tekeningen (vector) Illustraties (pixel) Afdrukken zoals de graficus het bedoelde, Desk Top Publishing Animaties(2d) Concepten, ideeën: concept maps, topic maps Audio (gesproken teksten of muziek) Muziek (MIDI) Video: codecs en containers (Web) 3D 3D scheikunde Presentaties Vragen of toetsen

30 32 37 39 42 45 51 55 57 58

9 Administratie

91

10 Hoe werkt de dvd-rom?

92

92 92 92 93 93 95 96 97

Linux/Ubuntu live dvd Windows-software: Mac OS-X software Systeemeisen Wat kunt u doen als het niet lukt? Bijlage 1 Bijlage 2 Disclaimer

Open standaarden


1 Het open standaarden infopakket Dit infopakket is bedoeld voor ictcoördinatoren en bij ict betrokken leraren en managers in het po, vo en de BVE. Het veronderstelt enige kennis van de omgang met digitale bestanden. Het infopakket geeft een overzicht van belangrijke open standaarden, specificaties en afspraken voor het onderwijs. Deze informatie kan u helpen bij het kiezen van programma’s en systemen. Het gebruik van geschikte open standaarden kan toekomstige problemen voorkomen door grotere keuzevrijheid, duurzaamheid en uitwisselbaarheid.

stuk tekst, een multimediaproject of een les in een elektronische leeromgeving.

Waarom dit infopakket?

Steeds meer scholen in vo en po gaan aan de slag met elektronische leer omgevingen (ELO’s), daarom hebben we in dit infopakket bewust een koppeling gemaakt naar het werken met ELO’s. Scholen die met ELO’s aan de slag gaan ervaren dat het maken van leermateriaal heel veel tijd en energie kost. Een typische uitspraak uit zo’n school: “Als elke school in Nederland één of twee leereenheden (lesjes voor gebruik in een elektronische leeromgeving, soms ook leerobjecten genoemd)1 zou maken en we zouden die met elkaar uitwisselen, had iedereen duizenden leereenheden!”

Met dit infopakket willen wij u graag wijzen op de voordelen van open standaarden. Wij zullen u echter niet bestoken met theoretische achtergronden en technische beschrijvingen. Ons uitgangspunt is dat u vooral belangstelling hebt voor de betekenis van open standaarden voor uw onderwijspraktijk. Dat wil zeggen, wat u er mee kunt in uw klas. Een belangrijk deel van het dagelijks ict-gebruik draait om het gebruiken en maken van digitale bestanden. Hoewel het gebruik van digitale bestanden als teksten, plaatjes, lessen of opdrachten in de klas de nadruk zal hebben, speelt de keuze voor open standaarden al bij het maken van digitaal materiaal. Het maakt daarbij niet uit of het nu gaat om een

Veel scholen zijn er echter achter gekomen dat ze hun leereenheden niet kunnen uitwisselen met andere scholen of andere pakketten. Als ze leereenheden willen uitwisselen kunnen ze dat alleen doen met scholen die dezelfde leer omgeving hebben. En als ze willen overstappen naar een andere elektronische leeromgeving, moeten ze alle leereen heden opnieuw maken. Dit komt omdat deze scholen niet hebben gewerkt met leeromgevingen en auteurstools die werken met open standaarden. Het gaat daarbij niet alleen om het ‘lezen’ van leermateriaal, maar ook om het opslaan of exporteren in die open standaarden. Voor maximale toekomstvastheid speelt

1 Zie H4 ‘Van basisbestanden naar leereenheden’

Open standaarden

1 Het open standaarden infopakket

de keuze voor open standaarden al bij het maken van digitaal materiaal. We beginnen dit infopakket dan ook met informatie over het maken van tekst, geluid, illustraties, film en eventuele combinaties hiervan tot leereenheden. Elke component wilt u gemakkelijk uit kunnen wisselen. Daarom geven we voor veel digitale media aan wat de hiervoor beschikbare open standaarden zijn. Daar laten we het echter niet bij: waar mogelijk geven we ook aan welke Open Source software u kan helpen de open standaarden direct in de praktijk te brengen. De (gratis) software is verzameld op de dvd en werkt vaak zowel onder Windows, Linux als onder Apple Mac OS X. Na het maken komt het uitwisselen en gebruiken van digitaal materiaal. Ook voor het uitwisselen en gebruiken (afspelen) van de in open standaarden opgeslagen materialen doen we suggesties voor Open Source software. Deze zijn weer zo veel mogelijk op de dvd opgenomen. U kunt zo zelf ervaren in welke mate het met de huidige standaarden mogelijk is leereenheden uit te wisselen tussen verschillende leeromgevingen. In plaats van de software als startpunt (een leuk programma voor taak X of Y), pleiten we hier ook voor een nieuw uitgangspunt: welke standaard is geschikt voor taak X of Y, en welke software ondersteunt deze standaard. Deze aanpak heeft een leuk neveneffect. U krijgt de ingrediënten voor uw eigen

‘creatieve toolkit’: in alle besproken digitale media kunt u met uw klas aan de slag!

Wat zit er in het pakket? Dit open standaarden infopakket bevat een zelfstartende dvd, met hierop Open Source software voor Windows, Mac OS X (het besturingssysteem van de Apple computers) en Linux (een Open Source besturingssysteem, als tegenhanger voor Windows). Ook het besturingssysteem Linux kunt u proberen vanaf de dvd. Het boekje bevat informatie over open standaarden en Open Source software die gebruik maakt van open standaarden. Ook is een beknopte handleiding voor installatie van de op de dvd opgenomen Open Source-pakketten opgenomen. Volledigheidshalve willen we graag melden dat er ook commerciële software is die gebruik maakt van open standaarden. Deze kunnen wij echter vanwege de licenties niet verspreiden, en het noemen van alle commerciële pakketten valt buiten de mogelijkheden van dit project.

Wat staat er op de dvd-rom?

• Open standaarden desktop: een spe

ciale versie van het Linux-besturingssysteem dat uw computer vanaf de dvd-rom drive kan opstarten, zonder dat er op de harde schijf van uw pc iets wordt gewijzigd. Soms is een kleine wijziging in de pc-instellingen nodig (zie hiervoor de opstarthand leiding). Wanneer de dvd eenmaal is

gestart, kunt u een selectie van (Open Source) programma’s voor het werken met open standaarden uitproberen. De desktop is gebaseerd op de Ubuntu live cd. Windows programma’s: wanneer de • dvd in Windows wordt benaderd, ziet u een installatiemenu voor een selectie van Open Source programma’s voor installatie onder MS-Windows. • Mac OS X programma’s: op de dvd is een map opgenomen met de voor Mac OS X geschikte programma’s. Deze kunt u op de gebruikelijke wijze installeren.

Zelf doen: Open Source programma’s Met de bij dit boekje geleverde dvd-rom kunt u kennismaken met verschillende Open Source programma’s voor het werken met open standaarden. We bieden u twee mogelijkheden: 1 Door Open Source programma’s op uw Windows of Mac OS X systeem te installeren. We hebben veel van de programma’s uit het infopakket op de dvd-rom opgenomen. Door hiervan de gewenste pakketten te installeren kunt u op een laagdrempelige manier ervaring op doen met Open Source. De meeste programma’s zijn ook voor het Open Source besturingssysteem Linux beschikbaar.

2 Door uw pc te laten booten met de dvd-rom en zo kennis te maken met Linux2. Op de dvd-rom vindt u een Linux desktop met Open Source programma’s uit het infopakket om uit te proberen. Hiervoor hoeft u niets te installeren. Open Source software is continu in ontwikkeling. Voor extra informatie en het laatste nieuws over de diverse op de dvd-rom geleverde programma’s, informatie over nieuwe versies en veel voorkomende problemen en oplossingen verwijzen wij u graag naar de homepage van het betreffende project. Bij alle pakketten hebben wij de homepage vermeld. Van elk van de in dit boekje en op de dvd-rom opgenomen programma’s is aangegeven onder welke licentie het programma is uitgebracht en voor welke platforms het beschikbaar is. De plat formaanduiding is beperkt tot Windows, Linux en Mac OS X. Soms zijn ook versies voor andere besturingssystemen beschikbaar, hiervoor verwijzen wij u naar de homepage van de pakketten.

2 Doordat de programnma’s vanaf een dvd-rom moeten worden geladen, zal het systeem soms traag reageren. Vooral op systemen met minder dan 128 MB geheugen.

Open standaarden

2 Open standaarden Wat zijn open standaarden?

Waarom open standaarden?

“Open standaarden zijn standaarden die eigendom zijn van niemand en gebruikt kunnen worden door iedereen.”

Open standaarden staan de laatste jaren sterk in de belangstelling. De reden voor deze belangstelling ligt in het feit dat we er steeds meer achter komen dat ook op het gebied van ict veel problemen kunnen worden vermeden door open standaarden te gebruiken. We kunnen een groot aantal redenen noemen waarom het gebruik van open standaarden de voorkeur heeft. Drie belangrijke zijn keuzevrijheid, duurzaamheid en uitwisselbaarheid. We lichten ze hierna toe aan de hand van voorbeelden.

Dit is natuurlijk een sterke vereenvoudiging, maar het geeft wel de kern van de zaak aan. Het European Interoperability Framework (EIF) hanteert de volgende definitie: 1 De standaard is goedgekeurd en zal worden gehandhaafd door een notfor-profit organisatie, en de lopende ontwikkeling gebeurt op basis van een open besluitvormingsprocedure die toegankelijk is voor alle belanghebbende partijen (consensus of meerderheidsbeschikking enz.). 2 De standaard is gepubliceerd en over het specificatiedocument van de standaard kan vrijelijk worden beschikt of dit is te verkrijgen tegen een nominale bijdrage. Het moet voor eenieder mogelijk zijn om het te kopiëren, beschikbaar te stellen en te gebruiken om niet of tegen een nominale prijs. 3 Het intellectuele eigendom – m.b.t. mogelijk aanwezige patenten – van (delen van) de standaard is onher roepelijk ter beschikking gesteld op een royalty-free basis. 4 Er zijn geen beperkingen omtrent het hergebruik van de standaard.

Drie belangrijke redenen voor gebruik van open standaarden Keuzevrijheid U wilt kunnen (blijven) kiezen uit verschillende softwareproducten en aanbieders. Stel: u koopt een auto. Wanneer u later een caravan wilt kopen, blijkt dat u die persé bij de fabrikant van uw auto moet kopen omdat hij anders niet aan uw auto kan worden gekoppeld. De leverancier rekent een fors bedrag voor de caravan, want hij hoeft niet bang te zijn dat u een ander merk koopt; die past namelijk toch niet achter uw auto. Onvoorstelbaar? Ja. Maar zo werkt het nog wel met veel software. Kunt u echt makkelijk overstappen naar een ander tekstverwerkingspakket,

of voelt u zich verplicht een bepaald merk te gebruiken omdat anders uw teksten niet meer goed uitwisselbaar zijn? En hoe zit het met uw leerlingadministratie? In de auto-caravanbranche is dit probleem gelukkig opgelost; er is een standaard afgesproken over het ‘koppelvlak’: de trekhaak. Op de trekhaak passen vele merken caravans. U kunt daardoor kiezen en leveranciers moeten concurreren op prijs en uitrusting. In de softwarewereld is zo’n oplossing ook mogelijk; door te kiezen voor open standaarden wordt u minder afhankelijk van leveranciers. Dat is wel iets waar u zelf op moet letten. Doet u dat niet, dan kunnen uw keuzes in de toekomst aanzienlijk worden beperkt.

Duurzaamheid U wilt bestanden die u vandaag maakt ook over tien jaar nog kunnen inlezen. Wanneer u ooit met een vhs of een video8 camera bent gaan filmen, dan komt u vroeg of laat voor de vraag te staan wat u moet doen met de videoopnamen op uw bandjes. Uw video camera heeft namelijk niet het eeuwige leven. Vroeg of laat zal het apparaat kapot gaan en het is dan maar de vraag of u nog een nieuw apparaat kunt kopen dat hetzelfde type bandjes leest. U kunt dan kiezen voor verschillende strategieën: • U onderhoudt uw camera met deskundige hulp en hoopt dat alle onderdelen voorradig blijven.

• U converteert uw bandjes naar een

nieuw formaat dat minder afhankelijk is van specifieke hardware. Voor digitale gegevens en software bestaat een vergelijkbare situatie. Wanneer de bijbehorende hard- en software niet meer voorhanden is, bestaat de mogelijkheid dat gegevens verloren gaan. Een bepaald bestand heeft vaak niet alleen specifieke software nodig, maar de software heeft weer een specifiek besturingssysteem nodig en dat besturingssysteem heeft vaak specifieke hardware nodig. Het archiveren (en zorgen dat we het over drie, vijf of meer jaar nog kunnen gebruiken) van digitale media kost dan ook de nodige hoofdbrekens. Voor digitale gegevens biedt het gebruik van open standaarden uitkomst. Niet alleen worden deze breed toegepast, maar ze zijn ook uitvoerig beschreven zodat altijd na te zoeken is hoe de gegevens zijn opgeslagen.

Uitwisselbaarheid U wilt gemakkelijk informatie kunnen uitwisselen met andere organisaties (scholen, overheid). Stel; uw werkweek is verdeeld over twee plaatsen en op de ene werkplek gebruiken ze software A voor de agenda, op de andere software B. De systemen gebruiken geen open standaarden en kunnen geen van beide informatie uitwisselen, zodat u gedwongen bent de afspraken uit beide systemen in uw papieren agenda over te schrijven.

Open standaarden

2 Open standaarden

Sterker nog; om de digitale agenda’s te blijven gebruiken zou u ook nog eens met de hand alle informatie uit de ene agenda weer in de andere moeten overbrengen. Dergelijke situaties komen nog erg vaak voor en betekenen verspilling van tijd en geld. Vooral in combinatie met open (leer)materiaal is de uitwisselbaarheid een belangrijk voordeel. Het kan de beschikbaarheid van leermateriaal sterk doen toenemen en de kosten flink terugbrengen als scholen hun zelfgemaakte materialen op grote schaal kunnen delen. Een ander aspect is de verbetering van de informatie-uitwisseling in ketens, bijvoorbeeld de keten waarbij de gegevens van de school naar de overheid worden verzonden.

Open standaarden in dit boekje Een groot deel van dit boekje is gewijd aan standaarden voor het proces van leren en onderwijzen. Daarnaast besteden we in het kort aandacht aan twee ondersteunende processen: het volgen van de leerlingen en de school administratie. Het boekje is ingedeeld volgens drie praktische stappen die we in de inleiding al hebben genoemd: maken, uitwisselen en gebruiken.

Indeling van het boekje Maken

• In hoofdstuk 3 bespreken we standaarden voor een groot aantal basisbestanden. Het gaat hier om media (zoals tekst en plaatjes) die algemeen worden gebruikt en ook in het onderwijs niet weg te denken zijn. Deze bestanden vormen de basismaterialen die in leerspecifieke standaarden worden gebruikt. • In hoofdstuk 4 en 5 gaan we in op standaarden speciaal voor het leer proces, waarbij we ook uitgebreid stil staan bij de software voor de toepassing in de praktijk. Het belangrijkste standaardisatieniveau voor de praktijk is op dit moment de leer eenheid3. De eerder besproken basisbestanden kunnen in een leereenheid worden ingepakt (hoofdstuk 4). Leer eenheden kunnen op hun beurt weer in leerervaringen of ‘Learning Designs’ worden toegepast (hoofdstuk 5).

Uitwisselen

• In hoofdstuk 6 richten we ons op

het uitwisselen van leereenheden en lessen.

Gebruiken

• Het gebruiken of afspelen komt aan de

orde in hoofdstuk 7, waar we aandacht schenken aan elektronische leeromgevingen.

Ondersteunende processen

• De hoofdstukken 8 en 9 gaan over het volgen van leerprestaties en de administratie. Hoofdstuk 10 geeft uitleg over de dvd-rom van dit infopakket. We proberen u met dit boekje een breed overzicht van de belangrijkste standaarden te bieden. Dat betekent ook dat we niet diep in kunnen gaan op de beschrijving van de standaarden. Hiervoor verwijzen we u naar de websites van de verschillende organisaties en de daar beschikbare documentatie.

Dit boekje en het programma Educatieve contentketen Het programma ‘Educatieve content keten’ van Kennisnet en ROC-i partners heeft als doel het gebruik van webgebaseerd leermateriaal tot een succes te maken. Het wordt uitgevoerd met onderwijsinstellingen, onderwijsorganisaties, uitgevers, branche-uitgevers en softwareleveranciers. Het programma bevat onder andere projecten rond metadata, open standaarden en contentstimulering. In de Educatieve contentketen wordt een model gebruikt met vijf stappen. Deze zijn te zien als een opsplitsing van de hier gehanteerde drie stappen: • Maken komt overeen met de stap ‘ontwikkeling’ in het model van de contentketen. Het leermateriaal wordt aangemaakt, voorzien van metadata

en ingepakt (alles volgens afspraken gebaseerd op internationale specificaties). • Uitwisselen wordt opgesplitst in ‘beschikbaar stellen’ en ‘vindbaar maken’. Het materiaal wordt beschikbaar gesteld via een opslag- en zoekfaciliteit. Leraren vinden (dankzij de metadata) hier de leereenheden die ze willen gebruiken. • Gebruiken is onderverdeeld in ‘arran geren’ (door de leraar) en ‘gebruiken’ (door de leerling). De leereenheden worden in de juiste volgorde geplaatst en aangeboden voor gebruik door de leerlingen. Bij beide modellen zijn enkele kanttekeningen te plaatsen: • Vaak zal het voorkomen dat functionaliteit van software zich over de grenzen van de stappen in de modellen uitstrekt. Ook kan het zijn dat een andere indeling of naamgeving voor software wordt gehanteerd. Van belang is vooral dat de koppelvlakken van de systemen (invoer en uitvoer) op open standaarden zijn gebaseerd. • Ook bij het maken van leermateriaal kan al kan voor het combineren en in volgorde plaatsen van leermateriaal worden gekozen (zie hoofdstukken 4 en 5). Dit is dus niet voorbehouden aan de gebruiksfase. Wanneer de licenties van het leer • materiaal dit toestaan kunnen de gebruikers (leraren en leerlingen)

3 IEEE-LOM spreekt van ‘leerobject niveau 3’, zie hoofdstuk 4

10

Open standaarden

11

2 Open standaarden

3 Het maken van basisbestanden Figuur 1 Relatie met het model van de Educatieve contentketen. De horizontale pijlen geven de stappen in de Educatieve contentketen aan. De indeling in de blokken en de schuin geschreven acties zijn de stappen die in dit infopakket gebruikt worden. Leraar en leerling kunnen bijdragen aan verbeteringen en helpen materiaal beter vindbaar te maken door beoordelingen en aanbevelingen.

aanpassingen of verbeteringen aanbrengen. In ieder geval kunnen zij anderen helpen het materiaal te vinden door het te evalueren of een cijfer te geven. Figuur 1 geeft de relatie weer tussen de stappen uit de Educatieve contentketen (aangegeven met pijlen) en de indeling in dit boekje. Meer info op: http://contentketen.kennisnet.nl/

uitwisselen

aanpassen verbeteren

desktop of online

12

evalueren leraar

beschikbaar stellen

vinden

zoe ken blad ere aan n bev elin beo ord gen elin gen

mak en b asis bes toe tan voe den gen inp akke me tad n al ata s le ere enh eid

ontwikkelen

gebruiken

opslag/bibliotheek

arrangeren

leerling

gebruiken

Teksten met opmaak Het maken van een stuk leerstof, het beschrijven van een opdracht, schrifte lijke uitleg, een handleiding... De tekst is een belangrijk middel om informatie over te dragen en vormt vaak de ‘lijm’ tussen de andere media. Als het om tekst zonder veel opmaak of plaatjes gaat, is er de keuze uit veel verschillende formaten. De meeste tekstdocumenten zijn tegenwoordig echter voorzien van uitgebreide opmaak en plaatjes. Voor het opslaan van zulke ‘rijke’ documenten in een

open standaard kon u tot voor kort alleen kiezen voor HTML (de taal van webpagina’s) of XML (XML en HTML worden hierna behandeld). Eén van de weinige nadelen van beide formaten is dat de plaatjes niet in het document worden ingesloten, maar los worden opgeslagen. Dit betekent dat bijvoorbeeld het e-mailen van een pagina met plaatjes in HTML moeilijker is dan een enkel MS Word- of Openoffice.org bestand. Dit nadeel wordt opgelost met de nieuwe Opendocument standaard.

com inb bin edd ere en i n n on der wij s aan bie den lere n

maken

Ieder stukje digitale leerstof begint ergens met een tekstje, plaatje of een ander bestand. In dit hoofdstuk richten we ons op standaarden voor deze basisbestanden. In hoofdstuk 4 zullen we laten zien hoe deze basisbestanden kunnen worden gecombineerd en verrijkt tot gestandaardiseerde eenheden leer materiaal.

elektronische leeromgeving

Open standaarden

13


Opendocument In mei 2005 is door OASIS, een internationale groep voor standaarden, het Opendocument formaat als standaard aanvaard. Dit formaat kan wel plaatjes insluiten en is op dit moment de enige formele open standaard voor documenten. Het OASIS Opendocument fileformaat is een aanbeveling van de Europese Commissie en is sinds 11 november 2006 een officieel door ISO gepubliceerde standaard, ISO/IEC 26300. In België heeft men een principiële keuze gemaakt voor ODF: vanaf september 2008 mogen Belgische federale overheidsdiensten alleen documenten uitwisselen in ODF.

Open Source programma’s voor het Opendocument formaat In de praktijk is tot nu toe het .doc formaat van Microsoft Word op dit gebied het meest gebruikte formaat. Omdat dit echter geen open standaard is, gaat de voorkeur uit naar Open document. De verwachting is dat de meeste tekstverwerkers en Office pakketten dit formaat zullen onder steunen. Wanneer u echter de teksten wilt presenteren in een browser of een elektronische leeromgeving heeft HTML de voorkeur: hierin kunt u namelijk ook animaties en applicaties invoegen. HTML wordt hierna beschreven. http://www.oasis-open.org/ committees/tc_home.php?wg_ abbrev=office

programmanaam OpenOffice.org

Een Open Source ‘Office suite’ met een set kantoorapplicaties. OpenOffice.org (OOo) heeft een goede compatibiliteit met bestanden van MS Office van Microsoft. Het importeren van macro’s uit MS Office bestanden kan wel een probleem geven. Het pakket biedt ondersteuning voor het Opendocument formaat, daarnaast kunnen bestanden als PDF of als

KOffice

licentie

platform

GPL

Windows, Linux, Mac OS X

MS-formaten worden opgeslagen. Wanneer u al wat ervaring heeft met tekstverwerking, zult u zonder veel moeite de weg vinden in Writer, de tekstverwerker van OOo. Naast de tekstverwerker bevat OOo een programma voor spreadsheets, een presentatieprogramma (sterk verbeterd in 2.0), een tekenprogramma en een formule-editor. Nieuw in 2.0 is Base, een programma voor het aanmaken en onderhouden van databases. Deze kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt voor adressen die in Writer worden samengevoegd met een brief. http://www.openoffice.org/ Mac versie: http://www.neooffice.org

GPL

Linux, Mac OS X

KOffice is een office suite voor linux. Het bevat een brede reeks modules en ondersteunt het Opendocument formaat. Naast een tekstverwerker, spreadsheetprogramma en een presentatie-programma bevat de set ook een formule-editor, twee grafische programma’s en een databaseprogramma met een grafische interface. KOffice ondersteunt het Open document formaat. http://www.koffice.org/ Mac versie: http://ranger.users.fink project.org/kde/index.php/Home 14

Open standaarden

15


XML

Webpagina’s Webpagina’s bestaan uit tekst, een (beperkte) formattering en eventueel plaatjes en links naar andere pagina’s of bestanden. Vanwege de linkmogelijkheden zijn webpagina’s erg geschikt om verschillende media te

integreren. Plaats voordat u de links maakt naar plaatjes e.d. de bestanden in dezelfde map of in een submapje naast het HTML-bestand. Zo blijven de links intact als u de set kopieert of inpakt (zie hoofdstuk 4, leereenheden).

16

Dat biedt veel vrijheid maar vraagt ook om afstemming van labels en begrippen binnen specifieke toepassingsgebieden. XML is een aanbeveling van het W3C. http://www.w3.org/XML/

Open Source programma’s voor HTML en XHTML

HTML 4.0 Voor het maken van webpagina’s wordt HTML (Hyper Text Markup Language) gebruikt. HTML 4.0 is een standaard die is vastgelegd door het World Wide Web Consortium (W3C). Deze organisatie heeft regels opgesteld voor de codes die er in een webpagina kunnen zitten en welk resultaat die opleveren in een browser. Hoewel er soms kleine verschillen zijn in presentatie tussen de verschillende browsers, sluimert er op het internet een groter probleem. Dit probleem is ontstaan doordat Microsoft in haar tools voor het maken van webpagina’s ook code genereert die er wel goed uitziet in MS’ eigen browser Internet Explorer, maar die niet is beschreven in de W3C-standaard. Toepassen van dit code-dialect

XML of eXtensible Markup Language is een taal die is ontwikkeld om data te beschrijven en niet specifiek om het te tonen (zoals bij HTML). De labels die aan de data worden toegekend moeten door de gebruikers worden benoemd.

programmanaam

dwingt gebruikers tot het gebruik van de Microsoft browser (en het bijbehorende besturingssysteem) en voldoet dan ook niet aan de webrichtlijnen voor de overheid. De opvolger van HTML 4.0 staat al in de steigers en heet XHTML. Deze standaard combineert HTML met XML en is volgens de W3C al in bestaande browsers (Mozilla, Firefox, Opera en Safari) te lezen. Internet Explorer leest nog geen XHTML. De browserontwikkelaars werken op dit moment hard aan het volledig conformeren aan de XHTMLstandaard. De voorkeur gaat nu nog uit naar HTML 4.0, op termijn opgevolgd door XHTML. http://www.w3.org/ http://webrichtlijnen.overheid.nl/

OpenOffice.org writer/html

licentie

platform

GPL


De tekstverwerker van OpenOffice.org heeft een HTML-modus. Pagina’s die hierin worden aangemaakt kunnen als webpagina worden opgeslagen. De interface is hetzelfde als van een tekstverwerker.

NVU

GPL


NVU (uitgesproken als N-View) is een WYSIWYG (What You See Is What You Get) HTML-editor. NVU is oorspronkelijk ontwikkeld voor het LINUX-platform omdat daarvoor goede (Open Source) HTML-editors nog ontbraken. Doordat het programma op het Mozillaplatform is gebaseerd is het te gebruiken op een grote variatie van besturingssystemen. http://www.nvu.com/ Open standaarden

17


programmanaam

licentie

Mozilla Composer MPL

platform Windows, Linux, Mac OS X

Mozilla Composer is een onderdeel van de Mozilla suite, een stabiele set van browser, e-mail client en HTML-editor. De browser in de set is wat minder up-to-date dan Firefox. http://www.mozilla.org/ products/mozilla1.x/

Amaya

W3C Software License

FCKeditor

licentie

platform

LGPL webgebaseerd IE/Mozilla

FCKeditor, gemaakt door Frederico C. Knabben, maakt het mogelijk om online (in een webpagina) webpagina’s te maken met een WYSIWYG interface. Het is een script dat een webserver nodig heeft. FCKeditor ondersteunt naast HTML ook XHTML 1.0 en is op vrijwel alle browsers te gebruiken. Er wordt nog gewerkt aan de compatibiliteit met Safari. http://www.fckeditor.net/


Amaya is niet helemaal WYSIWYG maar vooral bedoeld als een HTML-editor voor mensen die niet bang zijn voor wat code. Amaya is bijzonder geschikt voor het maken van webpagina’s met formules en ondersteunt MathML (zie hierna). Daarnaast kunnen XML, XHTML- en SVG-documenten (zie hierna) worden bewerkt. http://www.w3.org/Amaya/Overview. html

18

programmanaam

Xinha BSD style

webgebaseerd IE/Mozilla

Ook Xinha maakt het mogelijk om online (in een webpagina) webpagina’s te maken met een WYSIWYG interface. Het is een script dat een webserver nodig heeft. http://xinha.pythonhosting.com/

Open standaarden

19


Open Source programma’s voor formules (Opendocument, SVG, MathML)

Formules Een tekst voor wiskunde, natuurkunde of scheikunde met formules... In de exacte vakken is het invoeren van formules vaak een probleem. Wanneer geen speciale functies in de tekst

programmanaam

verwerkers aanwezig zijn, is dit een tijdrovende en frustrerende bezigheid. Verschillende open standaarden kunnen voor het opslaan van formules of plaatjes hiervan worden gebruikt.

Openoffice.org

licentie

platform

GPL


OOo bevat een wiskundige formuleeditor en kan opslaan in het Open document format. OOo kan exporteren naar PDF.

Opendocument format, SVG, MathML Gelukkig zijn er voldoende formuleeditors die ook open standaarden ondersteunen. De Opendocument standaard is daarbij het meest universeel. MathML is een op XML gebaseerde standaard voor wiskundige formules.

Voor chemische formules en reacties kan worden gekozen voor het insluiten van illustraties (bijvoorbeeld SVG, zie hierna) die met een speciale scheikunde-editor worden gemaakt.

Mathcast

GPL

Windows

Deze wiskundige formule-editor werkt met MathML. De vergelijkingen kunnen worden geëxporteerd naar XHTML, Openoffice.org of MS Word. http://mathcast.sf.net

KFormula

GPL

Linux, Mac OS X

Kformula is onderdeel van de KOffice suite. Exportmogelijkheden naar MathML en Opendocument zijn in ontwikkeling. http://www.koffice.org/kformula/

20

Open standaarden

21


programmanaam JChempaint

licentie

platform

GPL

Windows, Linux, Mac OS X (Java)

Een editor voor het maken van chemische structuren en reacties. Het programma is beschikbaar in het Nederlands. Het kan structuren opslaan als SVG-illustraties. Daarnaast kan het opslaan in meer specialistische formaten uit de chemie als de op XML gebaseerde Chemical Markup Language (CML), MDL Molfiles (een industriestandaard) en enkele andere formaten importeren. http://almost.cubic.uni-koeln.de/cdk/ jcp

BKchem

GPL

LGPL

Een tabel, rekenblad, formulier met een berekening, grafiekvoorbeelden... Spreadsheets zijn oorspronkelijk ontstaan als een elektronisch kladblok voor berekeningen. De actuele versies

maken het mogelijk te experimenteren met ingewikkelde berekeningen en functies. De resultaten kunnen direct met grafieken in beeld worden gebracht.

Opendocument format Voor het opslaan van spreadsheets heeft de eerder besproken Open document standaard de voorkeur. Deze standaard biedt ruimte aan tabelinformatie en berekeningen of macro’s

in de spreadsheets. Ook hier is het Microsoft formaat MS-Excel (.xls) wijdverbreid. Het eenvoudige CSV-formaat biedt eigenlijk alleen de mogelijkheid om een tabel op te slaan.

Windows, Linux

Een tekenprogramma speciaal voor chemische structuren. U hoeft de meeste structuren niet met de hand in te voeren: het pakket importeert onder andere CML en MDL Molfiles. BKchem kan exporteren naar OpenOffice.org draw en SVG. http://bkchem.zirael.org/index.html

Jmol

Spreadsheets

Open Source programma’s voor het Opendocument formaat programmanaam Openoffice.org Calc en KOffice

licentie

platform

GPL


De spreadsheetprogramma’s uit beide suites kunnen opslaan in het Open document formaat.


Wanneer de leerstof elektronisch wordt gepresenteerd of een plaatje van een ruimtelijke weergave nodig is kan ook Jmol worden gebruikt. Dit is een 3D-applicatie voor chemische structuren. Zie hierna bij (Web) 3D.

22

Open standaarden

23


Open Source programma’s voor SVG-vectortekeningen

Tekeningen (vector) Een schema of tekening met lijnen en vlakken... Digitale tekeningen kunnen grofweg worden onderverdeeld in vectorgebaseerde en pixelgebaseerde tekeningen. Vectortekeningen gaan uit van lijnen en vlakken met daarbij behorende kleuren of kleurverlopen. Pixelgebaseerde tekeningen gaan uit van puntjes (pixels) met een kleur. Hierbij moet worden gezegd dat soms vectorobjecten en pixelobjecten wel in één tekening kunnen worden gebruikt. Over het

programmanaam

algemeen is een vectortekening kleiner (vraagt minder opslagruimte) en gemakkelijker aan te passen dan een pixeltekening. In de meest ideale situatie slaat een programma de bestanden op in een open standaard. Veel beeldbewerkingspakketten gebruiken echter voor de opslag eigen formaten waar alle laag- en effectinformatie in zit en gaan uit van een export naar een standaard waar bijvoorbeeld browsers of tekstverwerkers mee overweg kunnen.

Inkscape

SVG

24

om tekeningen op te slaan in het open SVG-formaat. Ook grote commerciële pakketten als Adobe Illustrator en GoLive ondersteunen SVG-export. De meeste webbrowsers kunnen de bestanden inmiddels direct of via een plugin lezen. Voor kleine schermpjes (pda’s en mobiele telefoons) zijn er de SVG mobile en SVG Tiny standaarden. Voor vectortekeningen is SVG dus een goed ondersteunde open standaard. http://www.w3.org/Graphics/SVG/

platform

GPL


Inkscape is een vectorgebaseerd teken programma dat overeenkomsten vertoont met Coreldraw. Een programma voor het maken van schema’s, maar ook voor fraaie illustraties, inclusief kleurgradiënten. Inkscape gebruikt de open standaard SVG (Scalable Vector Graphics) als programmaeigen formaat en kan exporteren naar PNG. http://www.inkscape.org

Sodipodi

Zie ook ‘Afdrukken...’ en ‘Animaties’ SVG staat voor Scalable Vector Graphics en is een W3C-standaard. SVG is gebaseerd op XML. Het is uit veel applicaties te genereren en geeft een hoge typografische nauwkeurigheid. Daarnaast is het net als XML gestructureerd en goed toegankelijk voor bewerking. Dit laatste zorgt dat het ook goed te tonen is op webpagina’s en mobiele apparaten. Programma’s als Inkscape en Sodipodi bieden de mogelijkheid

licentie

GPL

Windows, Linux

Sodipodi is een alternatief voor Ink scape. Het is eveneens een Open Source vectorgebaseerd tekenprogramma. De interface van Sodipodi is gebaseerd op losse paneeltjes, net als bij The Gimp. Sodipodi gebruikt ook het SVG-formaat als programma-eigen opslagformaat. http://sourceforge.net/projects/ sodipodi OpenOffice.org draw

GPL


OOo bevat een prima tekenprogramma voor het maken van vectorgebaseerde tekeningen en schema’s. Het programma biedt ook de mogelijkheid voor 3D-objecten en voor het importeren van andere OpenOffice bestanden zoals grafieken of spreadsheets.

Open standaarden

25


programmanaam Delineate

licentie

platform

GPL


Delineate is een conversieprogramma dat pixelgebaseerde illustraties (bijv. foto’s) kan omzetten in SVG (Scalable Vector Graphics) bestanden. Deze tekeningen zijn in het algemeen kleiner en kunnen op veel manieren worden bewerkt. Het programma is afhankelijk van Java en de Open Source pakketten Potrace en Autotrace. Delineate kan een indrukwekkende reeks formaten converteren. http://delineate.sourceforge.net/ index.html

Illustraties (pixel) Wanneer we een foto maken met de digitale camera, dan is dat een pixelgebaseerd bestand. Ook bewerkte

PNG Het officiële open formaat voor pixeltekeningen is PNG, het Portable Network Graphics formaat. In 2004 is PNG een ISO/IEC open standaard geworden. PNG wordt ondersteund door de meeste browsers. In het PNG formaat wordt ‘verliesloze’ compressie toegepast, waardoor de bestanden kleiner worden, maar geen kwaliteit verliezen. PNG maakt weer deel uit van de SVG standaard. PNG is het open alternatief voor het veelgebruikte JPEG formaat. Naast JPEG zijn ook BMP, GIF en TIFF veelgebruikte formaten voor pixel illustraties. • JPEG Eén van de verschillen tussen PNG en JPEG is dat JPEG verliezen in kwaliteit toestaat bij de compressie. Dat wil zeggen: een in JPEG opgeslagen bestand kan er minder mooi uitzien dan het origineel. Dat is fijn als je de hoge kwaliteit niet nodig hebt (bijvoorbeeld op internet), maar als je de pixeltekening nog wilt bewerken is het een groot nadeel. Hoewel

26

foto’s, montages of tekeningen zijn vaak gebaseerd op puntjes met een bepaalde kleur en helderheid (pixels).

de JPEG-standaard wijdverbreid is, spelen er diverse vragen rond patenten. Hierdoor is de openheid niet gegarandeerd. BMP • Het Windows bitmap formaat is meestal ongecomprimeerd en wordt veel gebruikt in Windows programma’s. De BMP-specificaties zijn beschikbaar. Het beheer ligt bij Microsoft. GIF • Het GIF-formaat wordt veel gebruikt op internet, vooral voor kleine plaatjes en animaties met een beperkte hoeveelheid kleuren. Het GIF-formaat is gepatenteerd en dus niet open te noemen. Het risico bestaat dat je ineens moet gaan betalen voor het gebruik van GIF’s. TIFF • Het TIFF-formaat heeft een flexibele indeling en biedt daarmee veel mogelijkheden. Daarin ligt eigenlijk ook de zwakte van TIFF. De uitwisseling tussen verschillende systemen of programma’s geeft vaak problemen.

Open standaarden

27


programmanaam

TIFF wordt vooral gebruikt als de kwaliteit erg belangrijk is, bijvoorbeeld wanneer de illustraties in drukwerk zullen verschijnen. PNG biedt hiervoor echter een goed alternatief.

De hoge kwaliteit van PNG en de groeiende ondersteuning maakt deze standaard tot een goede open opvolger van JPEG, BMP, GIF en TIFF. http://www.libpng.org/pub/png/

Open Source Programma’s voor PNG pixeltekeningen programmanaam JDraw

licentie

platform

GPL


JDraw is een pixelgebaseerd teken programma dat is bedoeld voor het maken van kleine tot middelgrote illustraties voor webpagina’s. Het kan de bestanden opslaan als PNG of GIF. http://www.j-domain.de/en/jdraw. php

The GIMP

Tip: installeer eerst de GTK libraries, daarna pas Gimp. Een beeldbewerkingprogramma, dat op vele manieren kan worden gebruikt: voor het retoucheren van foto’s, maar ook voor het maken van illustraties of het converteren van bestanden. De functio-

AMortLesGIFs

Dit programma kan een GIF-illustratie omzetten in een PNG-bestand en een GIF-

Kolourpaint

GPL

Linux

Kolourpaint is een eenvoudig pixel georiënteerd tekenprogramma voor Linux. Het programma kan de belang rijkste grafische formaten openen en opslaan. http://kolourpaint.sourceforge.net/ about.html Bmp2png/png2bmp

De naam zegt het eigenlijk al: een programma voor het omzetten van BMPnaar PNG-bestanden (en vice versa). 28

licentie

platform

GPL


naliteit lijkt op programma’s als Paint Shop Pro en Photoshop. Het programma gebruikt een wat afwijkende interface met losse paneeltjes. Er is een grote hoeveelheid plugins verkrijgbaar. Gimp gebruikt een eigen formaat voor het opslaan, maar kan ook opslaan in het open PNG-formaat. De open MNG (zie ‘Animaties’) en SVG-formaten kunnen worden gelezen. Doordat Gimp meer dan tien andere formaten kan im- en exporteren kan Gimp ook als conversie programma dienen. http://www.gimp.org

GPL

Windows, Linux (Java)

animatie omzetten in een MNG-anima tiebestand (zie ‘animaties’). De animaties worden gecomprimeerd om kleine MNG-bestanden te maken. Transparantie (waarmee een bepaalde paletwaarde de achtergrond laat zien) blijft alleen behouden bij illustraties, niet bij de animaties. In het pakket zitten ook hulpprogramma’s voor het afspelen van MNG-animaties in webpagina’s. http://media4.obspm.fr/AMortLesGIFs/

Open Source

Windows/DOS

http://pmt.sourceforge.net/ bmp2png/index.html open standaarden

29


Afdrukken zoals de graficus het bedoelde: Desk Top Publishing Een poster, een informatieblad of folder... Soms willen we de volledige controle over de uiteindelijke presentatie van een document houden. Wat er uit de

printer komt moet er net zo uit zien als het ontwerp, dat wil zeggen: geen verschuivende bladspiegel of alinea’s. Hiervoor zijn speciale bestands formaten nodig.

Open Source programma’s voor SVG en PDF programmanaam Scribus

30

de grafische industrie echter andere formaten gangbaar: speciale versies van PDF en de eigen formaten van Adobe’s Indesign en Quark Express. PDF is daarvan nog het meest open. Hoewel de voorkeur uitgaat naar SVG, is dit in deze toepassing nog nauwelijks geïmplementeerd. Het PDFformaat is dan voorlopig de meest praktische oplossing. http://www.w3.org/Graphics/SVG/

platform

GPL


Een DTP (Desk Top Publishing) programma geschikt voor het maken van folders, tijdschriften, schoolkranten en derge lijke. Het programma biedt veel lay-outmogelijkheden en kan onder andere JPEG-, TIFF- en PNG-illustraties in de documenten plaatsen. De resultaten worden opgeslagen in XML en kunnen worden geprint of geëxporteerd als PDFof SVG-bestand. Voor de uitwisseling met de drukker gebruikt Scribus PDF. http://www.scribus.net/

SVG? Daar waar de afdrukkwaliteit belangrijker is dan de uitwisselbaarheid en aanpasbaarheid kunnen andere formaten worden toegepast. Deze gaan uit van een zo accuraat mogelijke weer gave en afdruk van het brondocument en staan vaak geen aanpassingen meer toe. Het bekendste formaat op dit gebied is zonder twijfel PDF van Adobe. Het enige open alternatief is SVG. Voor het aanleveren van bestanden naar de drukker zijn in

licentie

PDFCreator 0.8

GPL

Windows

Een programma om vanuit vrijwel iedere applicatie PDF’s te maken. Het functioneert als een printer (die geen papier maar een PDF-file produceert). http://sourceforge.net/projects/ pdfcreator

open standaarden

31


SVG

Animaties(2d) En de elektronen lopen zo... Voor het uitleggen van een bepaald onderwerp heeft u eigenlijk beweging nodig; voor het tonen van een verandering of een procesverloop. Hiervoor hebt u op papier weinig mogelijk heden, maar in digitale vorm kan beweging worden getoond in de vorm van animatie. Animaties kunnen op verschillende manieren worden gemaakt. Een eenvoudige maar arbeidsintensieve methode is het combineren van telkens licht verschillende (pixel) plaatjes. Een andere methode is het gebruik van objecten en het aangeven van bijvoorbeeld verplaatsingen of vervormingen van de

objecten. Zowel in het platte vlak (2D) als in drie dimensies (3D) kunnen animaties worden gemaakt. De 3D-animaties komen hierna aan de orde onder het kopje (Web) 3D. In het platte vlak zijn de open standaarden MNG, SVG en SMIL van belang. Ook worden veel kleine animaties (ook interactieve) gemaakt in Java: Applets, die in webpagina’s kunnen worden ingebed. De specificatie van de Javataal wordt beheerd door Sun en is dus niet open. Het gebruik van Java voor alle basisfuncties is echter gratis, en inmiddels zijn er ook Open Source ontwikkelomgevingen beschikbaar.

Scalable Vector Graphics is een formaat voor illustraties en animaties en is gebaseerd op XML. SVG1.1 is een officiële W3C-aanbeveling. SVG is op het gebied van animatie de tegen hanger van het SWF (Flash) formaat,

dat eigendom is van Macromedia. Er bestaan bovendien verschillende SVG-specificaties voor mobiele toepassingen als telefoons en pda’s. http://www.w3.org/Graphics/SVG/

SMIL SMIL (spreek uit: smile) maakt animaties met een geprogrammeerd verloop en interactiemogelijkheden mogelijk. In officiële termen is de Synchronized Multimedia Integration Language (SMIL) een aanbeveling van het W3C. SMIL gebruikt een tijdlijn voor animaties en

laat combinaties van verschillende animaties toe. In combinatie met de interactiviteit biedt SMIL dan veel van de mogelijkheden van Flash. SMIL wordt ondersteund door de meeste browsers inclusief IE 5 en 6. http://www.w3.org/AudioVideo/

MNG MNG (Multiple-image Network Graphics) is een standaard voor eenvoudige beeld voor beeld animaties. Het is het animatieformaat voor PNG-files, vergelijkbaar met de GIF-animaties. Het ondersteunt meerdere beelden in een

32

bestand, transparantie en animatie van objecten. De ondersteuning voor MNG in applicaties valt nog wat tegen: de meeste browsers hebben een plugin nodig voor MNG-support. http://www.libpng.org/pub/mng/

Open standaarden

33


Open Source programma’s voor animaties in MNG, SVG en SMIL. programmanaam AMortLesGIFs

licentie platform GPvaL Windows, Linux (Java)a

Zie PNG-programma’s.

Spalah Flash

GPL

programmanaam LimSee2

LimSee2 is een auteursomgeving voor interactieve multimedia. Het programma bezit een grafische interface voor het bewerken van tijdlijn gebaseerde multi-

Linux (alleen broncode, niet op DVD)

Dit is een op GTK2/GNOME2 gebaseerd programma om SVG-animaties te maken. Het programma kan ook opslaan als Macromedia SWF. http://spalah.sourceforge.net/

mvComicsMaker (mvCM)

GPL

Linux (niet op DVD)

mvComicsMaker (mvCM) is een pakket voor het maken van bitmap- en vector animaties. Het staat het combineren van pixel- en vectorbestanden toe. Het pakket biedt zowel plaatjes- als vectorgeoriënteerde methoden voor het maken van animaties. Het kan exporteren naar een serie PNG-plaatjes en slaat zelf op in een eigen formaat. http://mvcm.sourceforge.net/index. html

34

licentie

platform

GPL


media-scenario’s. Het pakket biedt een importmogelijkheid voor OpenOffice Impress en PowerPoint presentatie bestanden, die daarna met een inter actieve index met video of audio kunnen worden gesynchroniseerd. Via een WYSIWYG werkvenster kan de lay-out van de multimediapresentatie worden ontworpen. Er zijn diverse sjablonen beschikbaar. Wanneer dat nodig is, kan worden overgeschakeld naar de XML code-editor voor optimale controle. LimSee2 ondersteunt SMIL 1.0 and 2.0. http://limsee2.gforge.inria.fr/

Open Source programma’s voor het afspelen van SVG- en SMIL-animaties AMBULANT

GPL-aangepast Windows, Linux, Mac OS X

De Ambulant-speler is een SMIL compatible speler voor meerdere platforms. De speler is ontwikkeld door het Centrum voor Wiskunde en Informatica en ondersteunt naast SMIL2.0 ook SVG. http://www.cwi.nl/projects/ Ambulant/distPlayer.html

open standaarden

35


programmanaam X-Smiles

licentie Aangepaste Apache License

platform Windows, Linux, Mac OS X (java)

X-Smiles is een platform-onafhankelijke browser die een reeks XML gebaseerde standaarden ondersteunt. X-Smiles kan ook worden gebruikt op zakcomputers en telefoons die Java ondersteunen. Naast SMIL ondersteunt de browser X3D, SVG, XHTML en nog enige andere XML gebaseerde formaten. http://www.xsmiles.org/index.html

Concepten, ideeën: concept maps, topic maps Een mindmap is een goede manier om ideeën of concepten te structureren of in beeld te brengen. Daarmee kan bijvoorbeeld een discussie (live) worden ondersteund. De begrippen worden ingevoerd en met andere begrippen verbonden. Een topic map is een meer serieuze vorm van een concept map, waarin de relaties en

de vorm meer formeel zijn vastgelegd. Voor topic maps bestaan twee standaarden, ISO 13250 en XTM. Deze worden eigenlijk alleen nog gebruikt in wetenschappelijk georiënteerde applicaties. Veel applicaties bieden echter de mogelijkheid om op te slaan in XML of HTML. Voor de meeste doeleinden zal dit voldoende zijn.

ISO 13250 Topic Map Data Model ISO/IEC JTC1/SC34 Deze ISO-standaard beschrijft de structuur waarin de gegevens voor

topic maps kunnen worden opgeslagen. http://www.isotopicmaps.org/sam/ sam-model/

XTM Een specificatie van een model en de bijbehorende grammatica voor het beschrijven van concepten en de verbindingen tussen concepten. Deze concepten worden topics genoemd.

36

De specificatie maakt het mogelijk topic maps te tonen op het web en uit te wisselen. De XTM specificatie is gebaseerd op de standaard ISO 13250. http://www.topicmaps.org/xtm/1.0/

Open standaarden

37


Open Source programma’s voor SVG en PDF programmanaam Freemind

Freemind is concept mapping software die uitgaat van een boomstructuur. Er kunnen links naar webpagina’s, bestanden en illustraties worden opgenomen. Ook is er een

kdissert

De concept mapping software kdissert schept overzicht door eerst de concepten te

VYM (View Your Mind)

licentie

platform

GPL


set standaard clipart voor gebruik in de concept map en kan het programma een mappenstructuur of weblinks verzameling importeren en visualiseren. Na een beetje oefenen is er snel mee te werken: gebruik ‘enter’ voor het invoegen van een gelijkwaardig concept en ‘insert’ voor een lager liggend concept. Ondersteunde formaten: XML, Freemind kan exporteren naar HTML, XHTML, SVG, PNG, PDF en JPEG. http://freemind.sourceforge.net/ GPL

Linux

beschrijven en vervolgens deze te organiseren in een boomstructuur. Een concept kan bestaan uit een korte beschrijving, weblinks en illustraties. Het programma kan uit de concept map een gestructureerd document (artikel of boek) genereren. kdissert kan exporteren naar HTML, PDF (tekst of presentatie), OpenOffice.org of txt. http://freehackers.org/~tnagy/kdissert/

GPL

Audio (gesproken teksten of muziek) Gesproken teksten, maar ook geluiden of muziek kunnen een rol spelen bij het leren met ict. De muziek waar het hier om gaat is een gedigitaliseerd audiosignaal, dat niet beschreven is als noten. Zie daarvoor ‘Muziek (MIDI)’. Net als bij video kan op een bepaalde manier gecodeerde audio samen met metadata (bijvoorbeeld de artiestnaam en

titel) worden opgeslagen in een con tainer. De container bepaalt de bestandsextensie. Digitale audio kan worden gecomprimeerd, meestal met enig kwaliteitsverlies. Meestal wordt in het onderwijs gecomprimeerde audio gebruikt, dit is gemakkelijker te versturen en neemt minder ruimte in beslag.

Audio, ongecomprimeerd CDDA en WAV CD audio (CDDA) is de standaard voor audio-cd’s. De informatie is ongecomprimeerd opgeslagen. CDDA wordt ook wel ‘Red Book’ genoemd. De standaard is eigendom van Philips. Op de pc treffen we vooral WAV (Wave) aan als onge-

comprimeerd formaat, met de extensie .wav. WAV wordt beheerd door Microsoft. http://en.wikipedia.org/wiki/CDDA http://en.wikipedia.org/wiki/WAV

Windows , Linux, Mac OS X

VYM (View Your Mind) is een programma voor het maken van mindmaps, dat streeft naar een intuïtieve bediening. Je kunt gemakkelijk extra informatie toevoegen (bijvoorbeeld een e-mail) of de mindmap opnieuw rangschikken. VYM kan exporteren naar HTML. http://www.insilmaril.de/vym/ 38

Open standaarden

39


Audio, gecomprimeerd

Open Source programma’s voor MP3, MP4 en Ogg Vorbis audio

MP3

programmanaam

MP3 is inmiddels niet meer weg te denken uit de wereld van internet en de muziek. Het MP3-formaat heeft er veel aan bijgedragen dat online muziek een grote vlucht heeft genomen. Het formaat baseert zich echter op gepatenteerde technologie. Daarom moet voor iedere MP3-encoder (die onge-

comprimeerde muziek omzet in MP3) een vergoeding worden betaald. Aan het afspelen van MP3 zijn tot nu toe geen kosten verbonden. MP3 is beschreven in de MPEG 1 standaard. Meer over deze standaard bij ‘Video (codecs en containers)’. http://www.chiariglione.org/mpeg/

Audacity

platform

GPL


Audacity kan audio opnemen van een microfoon of andere bronnen. Het geluid kan worden bewerkt en onder andere als MP3 of Ogg worden opgeslagen. http://audacity.sourceforge.net/ Zinf

GPL

steuning in hardware (muziekspelers, dvd spelers) nog minder goed dan bij MP3. http://www.vorbis.com/

Foobar2000 BSD

AAC, MP4 AAC staat voor Advanced Audio Codec. De meest recente specificatie van AAC is opgenomen in de MPEG4 standaard. AAC zou betere kwaliteit en compressie moeten bieden dan MP3. Alhoewel .mp4 de standaard extensie is voor MPEG4 bestanden, wordt de MPEG4 Audio veel opgeslagen met de extensie .m4a. De standaard kan worden gecombineerd met rechtencontrole (DRM of Digital Rights Management) zoals dat voor Apples iTunes wordt toegepast. Deze bestanden hebben de extensie .m4p. 40

Een audiospeler die sterk modulair is opgebouwd. Ondersteunt bijzonder veel Naast bovenstaande min of meer ‘open’ standaarden zijn er verschillende nietopen standaarden in gebruik: WMA (Windows Media Audio) van Microsoft, Quicktime (.qt) van Apple en RealAudio van Real Networks. Concluderend kunnen we stellen dat Ogg Vorbis eigenlijk het meest open is, maar MP3 door de brede ondersteuning op dit moment het meest praktisch is. AAC is nog weinig ondersteund.

Windows, Linux

Zinf is een audiospeler met een mooie playlist-interface die kan worden voorzien van verschillende ‘themes’ om het uiterlijk aan te passen. Ook kunnen audiostreams worden afgespeeld. Zinf speelt MP3, Ogg Vorbis en CD-Audio. http://zinf.sourceforge.net

Ogg Vorbis De patenten rond MP3 zijn aanleiding geweest tot het ontwikkelen van een open compressieformaat voor muziek, Ogg Vorbis. Ogg doet in kwaliteit niet onder voor MP3. Helaas is de onder-

licentie

XMMS

X Multimedia System is een mediaspeler met ondersteuning voor MP3, Ogg Vorbis, cd en vele andere formaten. XMMS lijkt

Windows

formaten waaronder MP3, MPEG4 AAC en Ogg Vorbis. Foobar2000 kan worden aangevuld met allerlei plugins. Het accent ligt bij Foobar2000 op functionaliteit, minder op flitsende vormgeving. http://www.foobar2000.org GPL

Linux

op de bekende Winamp en heeft net als Winamp de mogelijkheid voor het installeren van ‘skins’ voor een ander uiterlijk. Ook voor XMMS zijn er veel plugins met extra functionaliteiten beschikbaar. http://www.xmms.org/ open standaarden

41


Open Source programma’s voor muziek als SMF of KAR

Muziek (MIDI) Het Musical Instrument Digital Interface formaat beschrijft onder andere gegevens voor instrumentkeuze, toonhoogte, duur en het aanzwellen en uitsterven van een toon. Hiermee kunnen elektronische instrumenten worden aangestuurd. Bovendien kan een elektronisch instrument wanneer het bespeeld wordt, de toetsaanslagen als

programmanaam

MIDI doorgeven of opslaan voor verdere bewerking. Een MIDI-signaal of -bestand bevat dus geen audio, maar gegevens om (elektronische) instrumenten aan te sturen. Een MIDI-bestand is daarmee gemakkelijk aan te passen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld MP3bestanden.

Rosegarden

licentie

platform

GPL

Linux

Rosegarden is een programma voor het componeren en arrangeren van muziek en audio. Je kunt er in notenschrift mee werken maar ook met andere notaties, en er MIDI- muziekapparatuur mee aansturen. http://www.rosegardenmusic.com/

SMF Het ‘Standard MIDI File’ (SMF) is de belangrijkste MIDI-standaard. SMF- bestanden kunnen door vrijwel alle MIDI hard- en software-producten worden gelezen en geschreven. De bestanden hebben de .mid extensie. Een eigenschap van SMF is dat de aangestuurde instrumenten in de verschillende pc’s en muziekapparaten niet

altijd hetzelfde klinken. In de RMID- of XMF-formaten wordt dit probleem opgelost door samples te gebruiken die worden gedownload (DLS of Downloadable Sounds). De afspraken over MIDI worden beheerd door de MIDI Manufacturers Association. http://www.midi.org/

KAR Karaoke Files KAR-bestanden zijn MIDI-files waar een songtekst aan is toegevoegd en waarbij de instrumenten volgens de General MIDI-standaard aan de kanalen worden toegewezen. Deze files hebben de .kar extensie. Speciale Karaoke software toont de songteksten gesyn-

42

MusE

Linux

MusE is een meersporen MIDI/Audio sequencer voor opnemen en bewerken van MIDI en audio. http://www.muse-sequencer.org/ index.php

Gmorgan

chroniseerd met de muziek. Globaal valt er een onderverdeling te maken in programma’s die alleen MIDI ondersteunen en programma’s die zowel MIDI als audio (MP3 of ongecomprimeerd) ondersteunen. http://www.midi.org/

GPL

GPL

Windows, Linux

Gmorgan is een ritmebox, die net als moderne elektronische orgels zelf een deel van de begeleiding kan genereren. Er is een kleine sequence (ritmepatroon) editor ingebouwd. Het programma genereert MIDI-aansturing en gebruikt het MIDI-formaat voor opslag. http://gmorgan.sourceforge.net/

open standaarden

43


programmanaam Plarpebu

licentie

platform

GPL

Windows, Linux, Mac OS X (java)

Plarpebu lijkt op de bekende audio speler Winamp, maar is gebaseerd op java. Het programma is gebaseerd op plugins. Er zijn onder andere plugins voor MIDI-karaoke (KAR) en MP3 + cdgKaraoke beschikbaar. Plarpebu speelt ook MP3, Ogg en MIDI. http://sourceforge.net/projects/ plarpebu/

Ultrastar

GPL

Windows

Ultrastar analyseert de zangkwaliteiten tijdens de karaoke aan de hand van de toonhoogte van de stem. http://sourceforge.net/projects/ ultrastar/

44

Video: codecs en containers Een opname van een werkwijze, een instructievideo… Een combinatie van bewegend beeld en geluid biedt vele mogelijkheden om kennis over te brengen en de leerlingen geïnteresseerd te houden. Naarmate video over het netwerk beter mogelijk wordt, zal ook de integratie van video in ict steeds groter worden. Net als een plaatje of een animatie kunnen we ook een stukje video linken of inbedden in de online leerstof. Wanneer we praten over video moeten we twee dingen van elkaar scheiden: de coderingsmethode en de inpak methode. De manier waarop de video informatie (en audio) wordt omgezet naar digitale informatie (al of niet gecomprimeerd) wordt bepaald door een codec (coder/decoder). De manier waarop video en audio samen met metadata en ondertitels worden ingepakt wordt niet bepaald door de codec maar door de container. Een container kan meerdere audiosporen en ondertitels bevatten. Heel vaak zien we alleen de container terug in de bestandsextensie.

De belangrijkste standaarden voor video op codec-gebied vinden we bij MPEG. MPEG staat voor Moving Picture Experts Group, een werkgroep van de ISO/IEC standaardisatieorganisatie. Deze werkgroep is verantwoordelijk voor een aantal belangrijke standaarden op videoen audio-gebied. De MPEG-standaarden, hoewel ondergebracht bij ISO-organisaties, baseren zich wel op veel gepatenteerde technologie. De beheerders van de licenties claimen ‘Providing fair, reasonable, nondiscriminatory access under a single license’. Deze politiek heeft er tot op heden toe geleid dat deze industriestandaarden breed worden geaccepteerd en toegepast. http://www.chiariglione.org/mpeg/ Naast de MPEG-codecs worden ook de commerciële Windows Media Video, Real Video en Quicktime codecs veel toegepast. Ook is er een niet-MPEG Open Source codec: Theora.

open standaarden

45


MPEG1 MPEG1 is het formaat waar VCD (videoCD) mee wordt gemaakt. Het was het eerste wijdverbreide formaat voor digitale video. Ook de MP3-standaard

MPEG21 zit besloten in MPEG1. Deze techniek geeft met de VCD-instellingen een met (vhs) videoband vergelijkbare kwaliteit.

MPEG2 MPEG2 is een doorontwikkeling van MPEG1 voor het opslaan van hoge kwaliteit video. MPEG2 heeft een

hogere compressie en wordt toegepast in dvd’s en digitale (satelliet) televisie.

lingen bij de compressie. De MPEG4standaard biedt naast video ruimte voor plaatjes, tekst, animatie en interactieve elementen. Bovendien kun je ook de synchronisatie en de tijdlijn van de animaties en interactie in MPEG4 opslaan. MPEG4 biedt ruimte voor bibliografische gegevens als auteur, titel, copyright etc. Daarnaast biedt de standaard mogelijkheden voor bescherming van intellec tueel eigendom.

MPEG7 MPEG7 is bedoeld voor het toekennen van gegevens (metadata) voor het beschrijven van audio en video. Dit maakt het zoeken gemakkelijker. De metadata-structuur is gebaseerd 46

digitaal materiaal te controleren. Dit Digital Rights Management geeft complete controle over het gebruik en is voor ieder media-element afzonderlijk in te stellen. De meningen over deze techniek lopen uiteen: de een ziet een kans voor e-commerce met digitale media voor alle platforms, de ander vindt dat de macht van de producent te ver in het privé-domein doordringt.

Containers: MP4

MPEG4 MPEG4 is bedoeld om hoge kwaliteit video geschikt te maken voor het internet en bevat allerlei geavanceerde technieken om de bestanden nog kleiner te maken. Deze compressie technieken vragen ook bij het afspelen wel behoorlijke rekenkracht van de computer. De bekende compressie formaten XviD (open standaard), DivX (commercieel) en Quicktime (commer cieel) zijn gebaseerd op MPEG4. De kwaliteit is afhankelijk van de instel-

En de reeks is nog niet ten einde: MPEG21 richt zich op het gemakkelijk afspelen op apparaten met verschillende technische mogelijkheden (bijv. bandbreedte, beeldscherm) en voorkeuren (voor bijv. taal). Hiervoor is een beschrijving opgenomen van alle media-elementen. Daarnaast biedt MPEG21 uitgebreide mogelijkheden om het gebruik en de verspreiding van

op XML en kan bijvoorbeeld gegevens bevatten over de structuur en elementen van de inhoud (kleuren, vormen, objecten, mensen, beweging).

MP4 is het standaard containerformaat voor de MPEG4 multimedia. Het is ontstaan uit het Quicktime formaat. Qua openheid is MP4 te vergelijken met de MPEG standaarden. De extensie is .mp4. Andere gangbare containerformaten zijn ASF, AVI, Matroska, OGM, MOV en Realmedia. Deze zullen we hieronder kort beschrijven. • ASF (Advanced Streaming Format) is het containerformaat voor de WMA (Windows Media Audio) en WMV (Windows Media Video) codecs van Microsoft voor ‘streaming’. Er kunnen echter ook andere codecs in worden gebruikt. • AVI staat voor Audio Video Inter leave. Het is een (niet open) standaard van Microsoft, en het meest gebruikte ‘container’ formaat voor video op de pc. In de praktijk

worden veel AVI-bestanden gecodeerd met MPEG codecs, dat wil zeggen de MPEG wordt ingepakt in de AVI vorm waarbij de audio en video zijn verweven. AVI is in tegenstelling tot de andere hier genoemde containerformaten niet ‘streamable’. Het moet dus eerst worden gedownload en kan daarna pas worden afgespeeld. • Matroska is een open en universeel containerformaat. Het kan letterlijk alles bevatten. De extensie is meestal .mkv. • Ogg Media File (OGM) is het standaard containerformaat voor de Ogg codecs, maar kan ook anders gecodeerde informatie bevatten. Het wordt vaak gebruikt met XviD gecodeerde video. OGM is een open standaard, maar wordt nog weinig gebruikt.

open standaarden

47


programmanaam

licentie

Theora BSD-style

• MOV (standard QuickTime container)

is een (niet open) formaat van Apple. Quicktime is door de opbouw in lagen beter geschikt om te bewerken (zonder alles opnieuw te moeten coderen) dan de meeste andere containers. RealMedia is de standaard container • voor RealVideo and RealAudio, (niet open) formaten van de firma Real.

Theora is een open video codec onder beheer van de Xiph.org Foundation. Theora gebruikt Ogg als audio-format en maakt gebruik van de Ogg Multimedia container (OGM). Het project wil concurreren met de MPEG4 codecs (ze conformeren zich dus niet aan MPEG4). Afspelen is dan ook beperkt tot de

platform Windows, Linux

computer: mplayer, xine, helix player and VideoLAN ondersteunen Theora. Voor Windows zijn Directshow filters beschikbaar, zodat de video afspeelbaar is met Mediaplayer. http://www.theora.org/theorafaq. html

Open Source Programma’s voor MPEG4 video Jashaka

Open Source codecs voor video programmanaam XviD

XviD is een Open Source codec, ontstaan vanuit dezelfde basis als de commerciële DivX codec. XviD voldoet aan de MPEG4standaard. Daarom is de hardware ondersteuning in bijvoorbeeld dvd- spelers vrij goed.

licentie

platform

GPL


GPL


Een video-editor die video kan combineren met animatie en teksten. Het pakket kan opslaan in MPEG4. http://www.jahshaka.org/

http://www.xvid.org/ http://nic.dnsalias.com/

LiVES

GPL

Linux, Mac OS X (niet op DVD)

LiVES (LiVES is a Video Editing System) is zoals de naam al zegt, een video-editing programma. Het programma is geschikt voor het monteren van video, het toevoegen van effecten en live-voorstellingen. Het ondersteunt veel audio- en videoformaten, waaronder MPEG4, MPEG1 en 2. http://sourceforge.net/projects/lives 48

open standaarden

49


Open Source programma’s voor het afspelen van MPEG4-video programmanaam VideoLAN

licentie

platform

GPL


VideoLAN is een videospeler. Het pakket kan overweg met de belangrijkste videoen audio-codecs. Bijvoorbeeld Ogg, MP3, MPEG 1, 2 en 4 (Xvid en DivX). http://www.videolan.org/

Mediaframe

MediaFrame is een platform voor het serveren van video over het web in Java. Dit betekent dat bij het afspelen van een

MPlayer

MPlayer is een mediaplayer die bestaat uit een kern met een aparte grafische interface. Ook Mplayer kan de belang-

50

GPL

Windows, Linux (Java)

video over het net geen plugin of externe player nodig is. Het afspelen gebeurt in de webpagina zelf. Wel moet Java zijn geïnstalleerd. Mediaframe is geschikt voor MPEG1 en MPEG4 in de MP4 container. De video kan ‘streaming’ worden afgespeeld of via een download mechanisme. Er kunnen via Javascript ondertitels worden toegevoegd. http://mediaframe.org/

GPL

(Web) 3D En zo ziet de bovenkant eruit… De meeste illustraties die we bekijken via het beeldscherm zijn tweedimensionaal; het zijn platte plaatjes. Parallel aan de opkomst van de 3D-spellen werd er halverwege de jaren negentig al gewerkt aan afspraken om ook 3Dobjecten via het internet te laten zien. Terwijl de meeste 3D-programma’s en -spellen met eigen formaten werkten, kwam er een webstandaard voor 3D: VRML (virtual reality modeling language). VRML is in veel opzichten

vergelijkbaar met HTML maar biedt mogelijkheden voor het beschrijven van ruimtelijke informatie. In de praktijk is VRML nooit een succes geworden. De technologie vroeg veel geduld bij de toen gebruikelijke download snelheden en de interfaces voor het verplaatsen door de 3D-ruimte waren lastig te bedienen. Toch bleef er vraag naar mogelijkheden voor het tonen van 3D-objecten. Hieruit is de nieuwe W3C-standaard X3D ontstaan.

X3D X3D biedt de mogelijkheid tot het tonen van gedetailleerde product modellen of omgevingen via het web, inclusief animaties en interactie. Zowel voor het maken van X3D-materi-

aal als voor het afspelen zijn speciale programma’s nodig. Voor de meeste browsers bestaan er X3D-plugins. http://www.web3d.org/x3d/


rijkste codecstandaarden aan: MPEG1, 2 en 4 (DivX , XviD) en daarnaast een aantal niet-open standaarden met hulp van extra codecs of libraries (Realvideo, Windows Media). MPlayer leest de meeste gangbare containers. MPlayer is modulair opgebouwd en heeft dan ook veel afgeleide projecten. Bijvoorbeeld WinMPlayer of MPlayerC met een Windows interface, Mozilla plugins voor Linux etc. http://www.mplayerhq.hu/homepage/ open standaarden

51


Open Source Programma’s voor het maken van 3D-modellen of -animaties in X3D programmanaam Art of illusion

licentie

platform

GPL


programmanaam

licentie

platform

BRL-CAD BSD, GPL, LGPL Windows, Linux, Mac OS X

BRL-CAD is een ‘solid modeling’ Computer Aided Design pakket voor het ontwerpen van 3D-vormen. Een professioneel pakket voor mensen met enige CAD-ervaring. Het bevat een interactieve geometrie-editor en renderingfuncties (voor het maken van mooie plaatjes). BRL-CAD kan exporteren naar X3D. Het pakket is nu ook beschikbaar voor Windows. http://brlcad.org/

Art of illusion is een programma voor het maken van 3D-vormen (modeling) en het genereren van mooie plaatjes (rendering). Er kunnen ook 3D-animaties mee worden gemaakt. Het gaat uit van het modelleren van vlakken en skelet animatie. Het pakket kan exporteren naar VRML. http://www.artofillusion.org/

Open Source programma’s voor het afspelen van X3D-bestanden Blender

GPL

Windows, Linux, Mac Os X

Blender is één van de top Open Source pakketten voor het maken, animeren, renderen en interactief maken van 3D-materiaal. Het maakt het mogelijk fotorealistische beelden en animaties te maken, maar ook 3D-spellen en – via een plugin – ook 3D voor het internet via de X3D-standaard. http://www.blender3d.org/

White Dune

GPL

FreeWRL

GPL

Linux

FreeWRL is een Open Source X3D/VRML browser en browser plugin. http://freewrl.sourceforge.net/

Windows, Linux

White Dune is een programma voor het maken van relatief eenvoudige 3D-vormen, scènes en animaties, dat ook belichting en texturen kan toepassen. Het slaat op als VRML en X3D. http://vrml.cip.ica.uni-stuttgart.de/ dune/ 52

Voor X3D zijn een aantal browser plugins en viewers beschikbaar.

Flux player

Flux player is een browser plugin voor Firefox en Internet Explorer die het be-

LGPL

Windows

kijken van X3D materiaal mogelijk maakt. http://www.mediamachines.com/

open standaarden

53


programmanaam Xj3D

licentie

platform

GPL


Xj3D is een project van W3C voor het maken van een toolkit om VRML97- en X3D-bestanden op het Java-platform. Voor ons is vooral de viewer interessant: een stand alone programma voor het bekijken van X3D-bestanden. http://www.xj3d.org/

3D-scheikunde Kon ik die molecuul maar eens ronddraaien… Voor chemische structuren draagt een 3D-weergave en interactie in 3D bij aan een beter begrip van de materie. Voor het visualiseren van moleculen in 3D is er een aantal mogelijkheden, veelal ontstaan voor het bestuderen van ingewikkelde organische structu-

ren. De programma’s zijn echter ook goed te gebruiken voor eenvoudige moleculen. Veel chemische structuren zijn beschreven als CML (chemical markup language), PDB (Protein Data Bank) of XYZ-bestanden. Hoewel het veel wordt gebruikt is het XYZ-formaat niet eenduidig beschreven, dus daarmee is voorzichtigheid geboden.

CML Vrml97ToX3dNist licentie onbekend

Een software pakketje voor het conver teren van VRML97-bestanden naar X3D. Het gaat uit van tekstcommando’s (niet

op de dvd, te downloaden van de website). http://ovrt.nist.gov/v2_x3d.html

CML is gebaseerd op XML. http://www.xml-cml.org/

PDB

VrmlMerge Freeware

Een programma om VRML-files samen te voegen of in te pakken met de bijbehorende texturen. Het programma kan ook

Windows, Linux


VRML omzetten in X3D. (niet op de dvd, te downloaden van de website). http://vrml.deem7.com/

PDB is beschreven op de site: http://www.bmsc.washington.edu/ CrystaLinks/man/pdb/guide2.2_ frame.html

Enkele commerciële bedrijven bieden gratis X3D plugins aan voor het geschikt maken van een internet browser voor 3D: Octaga (Windows, Linux) – http://www.octaga.com/ OpenWorlds Horizon-X3D – http://www.openworlds.com/products/horizon/

54

open standaarden

55


Open Source programma’s voor het beschrijven en tonen van chemische structuren in 3D programmanaam Jmol

Jmol is een pakket om 3D chemische structuren te beschrijven. Er bestaat een applicatie en een Applet (voor gebruik

licentie

platform

GPL


in een webbrowser) voor het maken van de structuren en een viewer voor het bekijken van de bestanden in de voornaamste webbrowsers. Je kunt de structuren zelf roteren om ze aan alle kanten te gebruiken. Animaties, vibraties, schematische weergave van secundaire structuren en metingen horen tot de mogelijkheden. Het pakket ondersteunt veel chemische formaten voor import, maar gebruikt zijn eigen applet voor het afspelen (tonen) in een webpagina. Exporteren van plaatjes naar JPEG en PDF is mogelijk. http://jmol.sourceforge.net/index. en.html

KiNG KiNG license

KiNG (Kinemage, Next Generation) is een programma voor interactieve 3D-weer

56


gave van chemische structuren. In het pakket zit ook een Java Applet die de structuren in een webpagina kan laten zien. KiNG gebruikt de eigen Kinemagefiles als input, hier zijn veel voorbeelden direct te downloaden. Het aanvullende programma Prekin zet PDB-gegevens om in Kinemage-bestanden. Het KiNGprogramma kan ook exporteren naar PNG-illustraties. De ingebouwde VRMLexport is helaas nauwelijks bruikbaar. http://kinemage.biochem.duke.edu/ software/king.php

Presentaties Met de komst van de videoprojector naar de klas wordt het steeds gebruikelijker om presentaties te gebruiken binnen de les. Het meest gebruikte formaat (.ppt) is afkomstig van het Microsoft programma PowerPoint. Ook presentaties kunnen echter worden

opgeslagen in het Opendocument formaat, en dit heeft dan ook de voorkeur. Meer interactieve leerstof kan gemaakt worden met speciale auteursomgevingen, waarbij het resultaat wordt opgeslagen in SMIL of als een Java applet.

Open Source Programma’s voor het maken van presentaties en leermateriaal programmanaam

licentie

platform

OOo Impress

Het presentatieprogramma uit de OpenOffice.org suite; zie ‘Teksten met opmaak’.

JClic

JClic author is een auteursomgeving die het mogelijk maakt educatieve activiteiten

LimSee2

GPL


als puzzels, tekstoefeningen, kruiswoordraadsels en dergelijke samen te stellen uit verschillende typen media. De applicatie genereert bestanden die kunnen worden afgespeeld met een stand alone player of als een Java Applet in een webbrowser. Metadata kan als XML worden toegevoegd. http://clic.xtec.net/en/index.htm GPL


Zie ‘SMIL-programma’s’.

open standaarden

57


4 Van basisbestanden naar leereenheden Vragen of toetsen Om te toetsen of een leerling zich de leerstof eigen heeft gemaakt zal op een zeker moment een toets nodig zijn. In de elektronische omgeving zijn hiervoor verschillende mogelijkheden, die soms direct gekoppeld zijn aan een actie (beoordeling of koppeling naar

een ander stuk leerstof) en soms een brug vormen naar de beoordeling door de leraar. Zo laten multiple choice vragen en invuloefeningen zich gemakkelijk automatiseren, maar een open vraag of een opdracht natuurlijk niet.

IMS-QTI De IMS Question & Test Interoperability Specification gebruikt een XML standaard om vragen en toetsen te beschrijven. De volgens deze specificatie aangemaakte toetsen kunnen in XML worden gepubliceerd en geïmporteerd in elektronische leeromgevingen of leereenheden.

IMS QTI-Lite is een beperkte set van IMS QTI en baseert zich vooral op multiple choice vragen. De Lite-specificatie biedt onder andere geen mogelijkheden voor hints en tijdgebaseerde opgaven. http://www.imsglobal.org/question/

Open Source programma voor het vragen en toetsen in IMS-QTI (Lite) programmanaam Jmol

QAed (Questions & Assessments Editor) is een programma waarmee toetsen kunnen worden gemaakt. De toetsen kunnen worden opgeslagen op een centrale plaats en

58

licentie

platform

GPL


worden beheerd met QAed. Het programma bevat een grafische interface en een eigen zoekmachine. Het programma volgt de IMS QTI-Lite specificatie voor toetsen. Het slaat de bestanden op in het eigen QAR formaat en exporteert naar XML, HTML of XML met bijbehorende bestanden (plaatjes e.d.) in een ZIP. http://www.tecn.upf.es/gti/leteos/ newnavs/qaed.html

In het voorgaande deel hebben we ons vooral bezig gehouden met basisbestanden. Om een digitaal stukje leerstof te maken kunnen verschillende basisbestanden worden gecombineerd. Meestal zal (HTML) tekst met andere bestanden als illustraties, animaties, toetsvragen etc. worden gecombineerd. Het is erg prettig als dit stukje leerstof inclusief plaatjes, animaties en andere media als één geheel kan worden opgeslagen. Daarnaast is het verstandig om de leerstof op te slaan in een vorm die uitwisseling mogelijk maakt. Met uitwisseling bedoelen we dan de uitwisseling tussen leerkrachten en scholen, maar ook de uitwisseling met andere systemen. Dit zijn vooral systemen voor het ‘afspelen’ van de leerstof: elektronische leeromgevingen of ELO’s. Door de uitwisselbaarheid kan naar een andere ELO worden overgestapt zonder dat alle leerstof opnieuw moet worden aangemaakt.

kunnen (met de nodige vakkennis) worden gecombineerd en in volgorde worden geplaatst tot lessen, die op hun beurt weer tot cursussen etc. kunnen worden gecombineerd. Op dit gebied zijn verschillende afspraken van belang: de IMS-specificaties en het SCORMreferentiemodel. Ook de de IEEE-LOM standaard voor metadata speelt een rol, en vormt de basis voor afspraken binnen het programma Educatieve Contentketen. We zullen in deze paragraaf de standaarden en onderliggende principes bespreken. Verschillende leerstandaarden en specificaties hanteren een iets andere indeling in samenstelling en complexiteit van leermateriaal. Daarom beginnen we eerst met een korte beschrijving van de niveaus, gezien vanuit de praktijk.

In de afspraken rond het opslaan van leermateriaal spelen ‘leerobjecten’4 een grote rol. De term leerobject wordt echter door verschillende organisaties anders gedefinieerd. In deze publicatie zullen we daarom vooral de term leereenheid gebruiken. Met leereenheid refereren we aan een stuk leerstof met één specifiek leerdoel, als het ware een heel beperkt ‘lesje’. Leereenheden

4 Ook wel ‘Reusable Learning Objects’ genoemd.

open standaarden

59

4 van basisbestanden naar leereenheden

Fragment of ‘asset’ (niveau 1) Het laagste niveau is altijd een fragment: data of ruwe stukjes media: tekst, audio, video, illustraties of animaties. Door het ontbreken van context kan een illustratie voor verschillende doeleinden worden gebruikt. De herbruikbaarheid is groot, maar de educatieve waarde

gering. IEEE-LOM en de Educatieve Contentketen noemen de assets ook wel ‘leerobjecten niveau 1’. Dit plaatje van basaltblokken kan worden gebruikt voor uitleg over bouwstoffen, geometrie, erosie of waterbeheersing.

Dijk (waterkering)

basaltblokken ter bescherming van het dijklichaam Bron: http://nl.wikipedia.org/

Informatieobject (niveau 2) Het niveau daarboven is een informatieobject: waarbij fragmenten worden gecombineerd om een stuk informatie over te brengen. Bijvoorbeeld een stukje uitleg in een encyclopedie, geïllustreerd met een plaatje. Hierbij is inhoudelijke context toegevoegd, maar geen didac tische: de lezer weet nog niet wat ervan moet worden geleerd. Informatieobjecten worden bij IEEE-LOM en de Educatieve Contentketen ‘leerobjecten niveau 2’ genoemd. In SCORM terminologie kunnen

60

informatieobjecten al ‘shareable content objects’ zijn, vooropgesteld dat ze volgens de SCORM afspraken zijn ingepakt. De Wikipedia bijdrage over dijken hiernaast is een typisch informatieobject. De Nederlandse Wikipedia bevat ca. 100.000 artikelen en is daarmee een waardevolle bron van vrij te gebruiken informatieobjecten.

Een dijk is een door mensen aangelegde waterkering die een gebied beschermt tegen hoog water. Een lage dijk noemt men een kade.

De secundaire waterkeringen, ook wel boezemkades genoemd, beschermen ons tegen het binnenwater in meren, boezems en kanalen.

Binnen Nederland zijn twee (bestuurlijke) typen dijken: de primaire waterkeringen en de secundaire waterkeringen. De primaire water keringen beschermen ons tegen het buitenwater, het water dat oncontroleerbaar kan stijgen zoals op zee, de rivieren en het IJsselmeer.

De veenkade van Wilnis is zo’n secundaire waterkering. De afschuiving die op 26 augustus 2003 plaatsvond werd veroorzaakt door de aanhoudende droogte in combinatie met de oxidatie van veen in de kade. De dijk werd reeds in 1993 voor natte omstandigheden afgekeurd door de Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen (TAW).

Open standaarden

61


Leereenheid (niveau 3) Wanneer informatieobjecten (en eventueel extra fragmenten) worden gecombineerd om een specifiek leerdoel te bereiken spreken we van een leereenheid. Hierbij is niet alleen inhoudelijke context toegevoegd, maar ook didactische. De leerdoelen zijn beschreven, er zijn eventueel vragen of oefeningen toegevoegd, etc. Voor uitwisseling of hergebruik is het daarnaast belangrijk dat een leerkracht weet waar een leereenheid over gaat, welke voorkennis er nodig is, voor welke leeftijdsgroep het is bedoeld, etc. Deze gegevens (data over de data) worden metadata genoemd. Inmiddels is er een internationale standaard voor de metadata van leereen heden, de IEEE-LOM standaard. Deze standaard is samen met enkele IMS specificaties opgenomen in een andere standaard, SCORM 2004. Daarbij wordt de metadata in de leereenheid opge slagen, zodat een goed vindbaar en uitwisselbaar stukje leerstof ontstaat. In SCORM ligt niet alleen vast hoe de metadata wordt vastgelegd, maar ook in welk technisch formaat de leereenheid wordt opgeslagen. Dit is essentieel voor de uitwisselbaarheid tussen systemen. De leereenheden zoals hier omschreven vallen binnen de SCORM benaming ‘shareable content objects’ en in de IEEE-LOM en de Educatieve Contentketen ook wel ‘leerobjecten niveau 3’. Een leereenheid bestaat dus uit assets in

62

een inhoudelijke en didactische context met een beschrijving in metadata, samen opgeslagen in een gestandaardiseerd formaat.

Lessen en cursussen De bandbreedte voor leereenheden en samenstellingen van leereenheden is groot. In volgorde geplaatste leereen heden kunnen samen volgens dezelfde SCORM afspraken als één leereenheid worden opgeslagen. Het is dus mogelijk lessen of zelfs cursussen als één geheel op te slaan. SCORM brengt daarbij wel enkele didactische beperkingen met zich mee, die hopelijk in de toekomst met de nieuwe specificatie IMS-LD (learning design) kunnen worden opgelost. Zie hiervoor ‘Van leereenheden naar leer ervaringen’. Tabel 1 hiernaast toont de niveaus in complexiteit die worden gehanteerd door verschillende organisaties.

SCORM

Learnativity foundation

IEEE-LOM

Educatieve Contentketen

1 Fragment, Asset

1 Fragment, Asset

1 Fragment, Asset, leerobject niveau 1

1 Fragment, Asset, leerobject niveau 1

2 Sharable Content Object

2 Informatie-object

2 Les of collectie assets, leerobject niveau 2

2 Informatieobject, leerobject niveau 2

3 Leerobject

3 Content aggregations

4 Leercomponent: lessen en cursussen

3 Leereenheid, leerobject niveau 3

Tabel 1 Vergelijking terminologie voor niveaus in complexiteit, o.a. naar Reusable Learning, http://www.reusablelearning.org/.

5 Leeromgeving

Geen context

Inhoudelijke context

Inhoudelijke en didactische context, volgorde

Samenstelling met structuur en organisatie

3 Cursus of collectie lessen, leerobject niveau 3 4 Set cursussen die tot een certificaat leiden, leerobject niveau 4

Kenmerken

4 Set cursussen die tot een certificaat leiden, leerobject niveau 4

Certificatie eindniveau

Combinatie met technologie voor communicatie etc.

Open standaarden

63


De verschillende standaarden worden hieronder nog eens op een rijtje gezet.

IMS specificaties IMS is een consortium dat specificaties voor leermaterialen heeft vastgelegd, die vaak tot standaarden hebben geleid. Voorbeelden zijn IMS metadata, IMS content packaging (hoe wordt het

ingepakt en opgeslagen), IMS QTI (toetsen, vragen), IMS learner Infomation Profile (leerling gegevens, voortgang) en IMS Learning Design (wordt hierna behandeld).

IEEE LOM In deze standaard, die inmiddels ook door de NEN is vertaald, wordt beschreven welke metadata aan

leereenheden kan worden toegekend. Om precies te zijn: de standaard IEEE 1484.12.1 – 2002.

SCORM SCORM (Sharable Content Object Reference Model) is een integratie van verschillende standaarden en specificaties op het gebied van leermaterialen5, waaronder een aantal IMS specificaties. We kunnen een driedeling aanbrengen: • Content packaging: specificaties voor metadata (gebaseerd op IEEELOM) en de labeling ervan in XML, maar ook hoe de leereenheden samen met de metadata en de onderlinge structuur worden ingepakt (op basis van IMS Content Packaging en andere specificaties). • Runtime: de afstemming tussen het leermateriaal en de leeromgeving.

• Sequencing & Navigation: de volgorde van het leermateriaal en verbindingen daartussen (op basis van IMS Simple Sequencing, zie hoofdstuk 5; ‘Van leereenheden naar leerervaringen’).

Content-zoekprofiel PO-VO, BVE Het Content-zoekprofiel PO-VO specificeert de minimaal benodigde metadata voor de vindbaarheid en uitwisselbaarheid van leermateriaal. Het profiel vereenvoudigt het zoeken. De afspraak is tot stand gekomen in het programma Educatieve Contentketen van Kennisnet en ROC-i Partners. Uitgangspunt voor de afspraak is de hierboven genoemde internationale IEEE/LOM specificatie (Institute of Electrical and Electronics Engineers – Learning Object Metadata). Voor het profiel zijn ook begrippenlijsten (vocabulaires) ontwikkeld die voor-

schrijven op welke manier verschillende velden moeten worden gevuld. Hiermee wordt begripsverwarring voorkomen. Het Content-zoekprofiel PO-VO is in juli 2005 door de Vereniging EduStandaard in beheer genomen. Het is de verwachting dat er op korte termijn één contentzoekprofiel beschikbaar komt voor het PO-VO-BVE-onderwijs. In bijlage 1 wordt een overzicht gegeven van de metadatavelden in het content zoekprofiel. http://www.edustandaard.nl/ http://contentketen.kennisnet.nl/

Afspraak uitwisselen van Educatieve Content Deze afspraak, die wordt ontwikkeld binnen de Educatieve Contentketen gaat in op de samenstelling van de leereenheden en de ‘packaging’ stan-

daard. De afspraak bevat ook praktische aanwijzingen voor de keuze voor IMS of SCORM packaging. http://contentketen.kennisnet.nl/

SCORM wordt relatief vaak toegepast als referentiemodel voor uitwisseling, maar de mate waarin bijvoorbeeld een leeromgeving voldoet aan het model kan variëren. Op dit moment is SCORM 1.2 breed geïmplementeerd, en wordt hard gewerkt aan aansluiting bij SCORM 2004, de nieuwste versie.

5 Strikt genomen is SCORM niet open, je kunt geen lid worden van de organisatie die het referentiemodel beheert. SCORM is wel opgebouwd uit officiële open standaarden en specificaties. 64

open standaarden

65


Concluderend Praktisch gezien biedt het voldoen aan SCORM Runtime en Content packaging of de IMS specificaties voor metadata een redelijke garantie voor uitwisselbaarheid en hergebruik van leerenheden in de toekomst. Daarnaast moeten ook de in de leereenheden ingesloten stukjes tekst en media (niveau 1 en 2) zoveel mogelijk in open standaarden worden opgeslagen. De afspraken uit de Educatieve Contentketen kunnen helpen bij de praktische invulling van de (nog erg breed interpreteerbare) internationale standaarden en specificaties. Hierdoor ontstaat een betere afstemming binnen Nederland. Voor het kunnen uitwisselen en hergebruiken van leermateriaal is het van belang dat een ELO als afspeelomgeving in ieder geval compatibel is met SCORM (Runtime) of de IMS specificaties voor metadata en ‘packaging’. Ook uitgevers van educatief materiaal zullen zich steeds meer gaan houden aan deze afspraken. Wanneer de ELO ook gebruikt gaat worden om leereenheden te maken moet ook SCORM-export mogelijk zijn. De afspraken voor het aanbrengen van organisatie en pedagogische modellen in leereenheden zijn echter nog sterk in ontwikkeling. Met name IMS-Learning Design (LD) dat hierna wordt behandeld, kan daarin een belangrijke rol spelen. Dit kan in combinatie met SCORM Runtime en Content packaging. Het

66

toepassen van SCORM sequencing en navigation sluit echter niet aan bij IMS-LD. Het gebruik van open standaarden voor leereenheden en hun inhoud zorgt niet alleen voor herbruikbaarheid, maar opent ook de weg naar het als ‘open content’ beschikbaar komen van leer materiaal. Zo kan een bibliotheek van vrij bruikbare, aanpasbare leereen heden ontstaan. Er ontstaat hier een spanningsveld tussen flexibiliteit en gemak: een kant en klaar vormgegeven les is gemakkelijk, maar biedt weinig mogelijkheden voor aanpassing aan de specifieke situatie. Losse bestanden of kleine leereenheden bieden de mogelijkheid een optimaal aan de eigen visie en situatie aangepaste les te maken. Dit kost echter erg veel voorbereiding. Vandaar dat er nu op veel plaatsen wordt gedacht aan een tweesporentraject: enerzijds het aan bieden van losse kleine leereenheden in goed doorzoekbare bibliotheken, anderzijds het aanbieden en uitwisselen van grotere leseenheden. Deze lessen kunnen naar wens worden aangepast door er bijvoorbeeld andere leereenheden aan toe te voegen.

Hoe ziet een leereenheid er in de praktijk uit? Over het algemeen wordt HTML (de taal waarmee webpagina’s worden gemaakt) als bindend element gebruikt, waarmee verwezen wordt naar plaatjes, video, testjes, webapplicaties (animaties, Java) of bestanden (bijv. PDF). Dit geheel is voorzien van metadata die beschrijft waar de leereenheid over gaat, voor wie het bestemd is etc. Het geheel van HTML, metadata en de gelinkte bestanden is ingepakt in een pakketje. Meerdere leereenheden kunnen samen weer in een nieuw pakketje worden gebundeld. Dit betekent in feite dat een les, opgebouwd

uit een reeks van leereenheden in hetzelfde formaat wordt opgeslagen als één leereenheid. De software hieronder maakt het gemakkelijk om verschillende bestanden of media te combineren tot leer eenheden. Enkele programma’s kunnen ook direct opslaan in IMS- of SCORMformaten. Deze pakketten kunnen worden gebruikt om de eindproducten van de andere programma’s in te pakken. Voor het inpakken is het ZIPformaat gekozen, een veelgebruikte compressiemethode.

Open standaarden

67


Open Source programma’s voor het van metadata voorzien en inpakken van leereenheden (SCORM en IMS) programmanaam

licentie

programmanaam eXe

platform

Reload is een applicatie voor het van metadata voorzien en ‘inpakken’ van leermateriaal. Met de Reload Editor kan leermateriaal worden georganiseerd en bijeengebracht, voorzien van metadata en vervolgens opgeslagen als standaard IMS- of SCORM-leereenheid. http://www.reload.ac.uk/editor.html

WeELOAD oftewel ‘Web based Learning Object Authoring and Delivery’ is eigenlijk een webgebaseerde versie van Reload. Net als Reload produceert het pakket IMS- of SCORM-pakketjes. Deze kunnen in een browser via WeLOAD worden afgespeeld of via een elektronische leeromgeving. Wel OAD is onder andere ontwikkeld om leerlingen zelf leereenheden te laten maken. http://weload.lernnetz.de/ Reload Editor MIT License Windows, Linux, Mac OS X (Java)

TinyLmS is een programma voor het herinpakken en combineren van SCORM leereenheden volgens een nieuwe structuur. Na het aanmaken van een leereenheid is verder alleen een browser (en Java) nodig voor het afspelen. De leereenheden worden ingepakt met de voor het afspelen benodigde Applets. http://www.randelshofer.ch/tinylms/ download.html 68

platform

GPL

Windows, Linux

eXe is een auteursomgeving die het mogelijk maakt leermateriaal te maken zonder veel kennis van HTML of XML. eXe pakt het gemaakte materiaal in als SCORM-pakketjes. eXe kan ook voor het aanmaken van vragenlijsten en toetsen worden gebruikt. http://www.exelearning.org/ Zie ook het ‘Startpakket Leereenheden maken’ hieronder.

Reload Editor MIT License Windows, Linux, Mac OS X (Java)

Reload Editor MIT License Windows, Linux, Mac OS X (Java)

licentie

Startpakket OSS Leereenheden maken Bij het maken van leereenheden zijn open standaarden extra belangrijk voor duurzaamheid, uitwisselbaarheid en vindbaarheid. Maar... hoe maak je dan dat leermateriaal – en hoe maak je het uitwisselbaar en vindbaar? Dit Startpakket biedt uitkomst! Wat zit er in het pakket? • OSS Leereenheden maken: In dit document wordt na een inleiding over leerobjecten en leereenheden in een stap voor stap handleiding uitgelegd hoe je met eXe een leereenheid kunt maken. eXe: Het Open Source programma •

eXe is een auteursomgeving die het mogelijk maakt zelf leereenheden te ontwikkelen. Reload: Het programma reload wordt • gebruikt als laatste stap om het leermateriaal van de juiste metadata te voorzien. Online didactiek: het pakket bevat • naast een spoedcursus online didactiek ook een Nederlandse vertaling van het E-learning guidebook. Deze introductie bespreekt een aantal modellen voor online learning. Het Startpakket is te downloaden van http://www.ossinhetonderwijs.nl

open standaarden

69


5 Van leereenheden naar leerervaringen Opslaan van leermateriaal: compressie Om de verschillende bestanden te bundelen en efficiënt op te slaan wordt een compressietechniek toegepast. Voor de leereenheden is gekozen voor

ZIP, een wijdverbreid formaat, dat echter niet geheel open is. De meeste elektronische leeromgevingen kunnen de ZIP-pakketjes ´on the fly´ uitpakken.

ZIP In 1989 publiceerde de maker van de shareware PKZIP de specificatie van het ZIP-compressieformaat. Omdat het beheer van deze standaard niet is belegd in een organisatie met vrije toetreding, is dit geen echte open standaard. Het ZIP-formaat is echter een de-facto standaard geworden door het veel vuldige gebruik ervan. De specificatie programmanaam 7-Zip

wordt op het internet ‘bewaard’ door de IETF, een onderdeel van de Internet Society. Het verdient aanbeveling deze specificatie te blijven gebruiken en niet de latere publicaties van de firma PKWARE. Voor alle bekende besturingssystemen bestaan programma’s om ZIP-bestanden te maken of uit te pakken. ftp://ftp.uu.net/graphics/png/ documents/zlib/zdoc-index.html licentie

platform

LGPL

Windows

Een compressieprogramma dat veel compressietechnieken ondersteunt, meer dan tien compressieformaten, waar onder ZIP. Het programma werkt het handigst vanuit het contextmenu (klik op bestand met rechtermuisknop) van de verkenner. http://www.7-zip.org/

70

Wanneer we de beschikking hebben over leereenheden is het mogelijk deze in een elektronische leeromgeving te plaatsen en met behulp van de functionaliteiten van de ELO de lessen verder vorm te geven. Daarbij speelt natuurlijk niet alleen de informatie uit de leereen heden een rol, maar ook de volgorde ervan, de communicatiemogelijkheden die de ELO biedt, de interactie in de klas, de rol van de leraar, etc. Omdat het zo vormgeven van een les een tijdrovende bezigheid kan zijn, zou het fijn zijn als een dergelijk leerscenario ook uitwisselbaar zou zijn. In de geschetste opzet, waarbij een ELO als het ware wordt ingericht met lessen, is de uitwisselbaarheid beperkt tot die specifieke ELO. Gelukkig zijn ook hiervoor open standaarden ontwikkeld. Deze zullen niet alleen een rol spelen in de toekomstige uitwisselbaarheid, maar ook een belangrijke bijdrage leveren aan het praktisch toepassen van leerpedagogische modellen in de digitale omgeving. Zo kunnen sjablonen worden gemaakt voor probleemgebaseerd leren, de leercirkel van Kolb, Cognitive scaffolding (Piaget), Casegebaseerd leren, etc.

De belangrijkste specificatie op dit gebied is IMS-Learning Design (LD). Door de overlap met de in ELO’s aangeboden functionaliteit is de implementatie van IMS-Learning Design niet eenvoudig. Op dit moment zien we dan ook nog geen ELO’s die IMS-LD compatible zijn. Wel zijn er enkele afspeelapplicaties ontwikkeld, vooral om de principes te demonstreren. De verwachting is dat voor 2007 ELO’s beschikbaar zullen komen die IMSLD compatible zijn.

open standaarden

71

5 van leereenheden naar leerervaringen

IMS Simple sequencing De IMS Simple Sequencing Specificatie beschrijft een methode voor het opslaan van de gewenste volgorde van leeractiviteiten binnen een leerervaring of module voor gebruik in elek tronische leeromgevingen. Simple Sequencing is beperkt tot het gebruik

voor individuele leertrajecten waarin de leerling zelf het tempo bepaalt. Simple Sequencing gebruikt de IMS Content Packaging structuur. Op het moment gaat de meeste aandacht uit naar IMS Learning Design, een specificatie die hieronder wordt beschreven.

IMS Learning Design IMS Learning Design is een specificatie die leerscenario’s beschrijft. De specificatie is breed genoeg om verschillende didactische modellen uit te werken. Bijvoorbeeld groepswerk of samen werkend leren. In IMS LD is de structuur gescheiden van de inhoud, waardoor voor verschillende vakken een leerscenario in te vullen is. Enkele basisbegrippen in de LD specificatie: • rollen: wie doet wat, wie mag wat; • activiteiten: wat wordt er gedaan; • omgevingen: – ‘waar’ en met welke voorzieningen (bijv. met een chat, forum of e-mail); – waarmee (met welke inhoud, leereenheden); methode: beschrijft het scenario als • in een toneelstuk: – het toneelstuk, een serie scènes; – de aktes, scènes waarin de deel

72

nemers hun activiteiten uitvoeren. Activiteiten kunnen een vaste volgorde hebben (sequence) of in willekeurige volgorde worden doorlopen (selection); – rollen die in deze handelingen worden gespeeld. Iedere rol kan aan zijn eigen leereenheden worden gekoppeld.

Er worden drie niveau’s onderscheiden in IMS LD: a Mensen, activiteiten en bronnen in volgorde in de methode, b laat meer controle toe door het gebruiken van eigenschappen en voorwaarden. De eigenschappen kunnen alleen tijdens de sessie bewaard blijven (interne) of bewaard blijven tussen meerdere sessies (externe eigenschappen). Voorwaarden kunnen het leerpad bepalen afhankelijk van de omstandigheden of prestaties. c laat het inschakelen van activiteiten toe door gebeurtenissen in het leerproces. Bijvoorbeeld notificatie (e-mail berichten als het huiswerk is gedaan) of automatische schakelaars die afhankelijk van een bepaalde uitkomst een nieuwe activiteit starten.

IMS-LD wordt gezien als een belang rijke standaard die E-learning naar een hoger vlak zal brengen. De standaard maakt het namelijk mogelijk leertheorieën te vertalen naar een volgorde van activiteiten in de digitale leeromgeving.

Een toneelstuk is afgelopen als alle scènes zijn gespeeld. Een scène is afgelopen als alle activiteiten zijn afgerond of na een vastgestelde tijd. Een ‘Learning Design’ kan gebaseerd zijn op leerdoelen en bepaalde voorwaarden vragen. Ook IMS LD maakt gebruik van IMS Content Packaging. IMS/IEEE LOM metadata of SCORMobjecten kunnen worden opgenomen in het LD, net als testen volgens de IMS QTI standaard.

open standaarden

73

5 van leereenheden naar leerervaringen

Open Source programma’s voor IMS Learning Design programmanaam LAMS

licentie

platform

GPL

Windows, Linux, Mac OS X (vanaf versie 1.1)

LAMS is een programma voor het ontwerpen, beheren en distribueren van online leeractiviteiten. De eerstvolgende release

(1.1) zal IMS-LD level A compatible zijn. LAMS biedt een grafische omgeving voor rangschikken en aanmaken van leeractiviteiten. De activiteiten kunnen bestaan uit individuele taken, werk in kleine groepen of klassikale activiteiten. In de beschrijving van de activiteiten is zowel de leerinhoud als de samenwerking vastgelegd. Door de ‘afspeel’-functie in LAMS begeeft dit systeem zich op het gebied van de elektronische leeromgevingen. http://www.lamsinternational.com/

programmanaam

licentie

platform

Pachyderm Apache license nog niet beschikbaar

Het Pachyderm 2.0 project is gericht op het ontwikkelen van een systeem voor het maken en uitwisselen van leermate-

riaal. De software zal onder een Open Source licentie beschikbaar komen en een reeks pedagogische sjablonen bevatten. Het leermateriaal dat met het systeem wordt gemaakt zal zijn afgestemd op gebruik via internet en gemakkelijk te hergebruiken zijn. Het project belooft zich aan de belangrijkste zoek-, archief- en catalogusstandaarden te conformeren. Een project om in de gaten te houden.

http://www.nmc.org/pachyderm/ about.shtml

IMS LD editor (UNFOLD) MIT license Windows, Linux, Mac OS X

De Learning Design Editor is ontwikkeld aan de Universiteit van Bolton. De editor ondersteunt de LD niveaus A, B en C en maakt het gemakkelijk leermateriaal te organiseren tot Learning Designs en de aangemaakte leerervaringen te beheren. De editor kan IMS LD Zip-pakketjes im- en exporteren. http://www.reload.ac.uk/ldeditor.html

IMS LD player (UNFOLD) MIT license Windows, Linux, Mac OS X

De Learning Design Player is ook ontwikkeld aan de Universiteit van Bolton en is gebaseerd op de Coppercore Learning Design Engine van de Open Universiteit. 74

De LD player heeft een ingebouwde server. In essentie is het een afspeel omgeving voor IMS LD-pakketten. http://www.reload.ac.uk/ldplayer.html Open standaarden

75

6 Leereenheden uitwisselen Een van de grote voordelen van het opslaan in de SCORM-standaard is de uitwisselbaarheid. Voor het uitwisselen kunnen een aantal modellen worden gehanteerd, maar een centrale opslag op een internetsite biedt een eenvoudige oplossing. Hiervoor zijn verschillende Open Source systemen beschikbaar die op een webserver worden geïnstalleerd.

De ondersteuning van open standaarden voor metadata en de zoekmogelijkheden zijn belangrijke elementen. Er zijn ook afspraken rond het uitwisselen van metadata tussen bibliotheken van leereenheden, deze afspraken moeten het bundelen van metadata over alle bibliotheken heen mogelijk maken.

Open Source Programma’s voor het uitwisselen van leereenheden programmanaam Multimedia Catalogue CampusSource

Multimedia Catalogue is een webgebaseerd systeem voor het beheer van leereenheden. Het systeem ondersteunt de IEEE LOM-standaard voor metadata. Andere metadata

SCORM en IEEE-LOM De meest ideale situatie ontstaat als een bibliotheeksysteem direct kan werken met de metadata die in de leereenheden is opgeslagen. In Nederland worden onder andere in het programma Educatieve Contentketen van Kennisnet en ROC-I partners afspraken gemaakt over uitwisselbaar-

heid. Deze afspraken baseren zich op de hiervoor genoemde SCORM en IEEELOM. De in het project vastgelegde afspraken worden in beheer gegeven aan de vereniging Edustandaard. http://www.edustandaard.nl/ http://contentketen.kennisnet.nl/

GPL

Linux (server)

schema’s kunnen echter worden ingevoerd. Het systeem gaat uit van een specifieke workflow. Een auteur maakt nieuwe leereenheden en stuurt deze naar de catalogusbeheerder voor kwaliteitscontrole, opname in de catalogus en autorisaties. De catalogusbeheerder publiceert het materiaal en stelt autorisaties in. De leraar die een les of cursus wil samenstellen vindt het materiaal, downloadt het en combineert het tot een nieuwe les. http://www.campussource.de/org/ software/mmc/ Linux, Windows (server)

Een repository systeem dat ook voor leer eenheden kan worden gebruikt. Het wordt op veel plaatsen gebruikt als digitaal archief. DSpace ondersteunt echter alleen Dublin Core metadata. Er wordt gewerkt aan een compatibiliteit met een subset van de SCORM metadata. http://www.dspace.org/

theken van leereenheden. Via deze uitwisseling is het mogelijk via één ingang te zoeken in verschillende bibliotheken. Scout Portal Toolkit

De Scout Portal Toolkit is een repository systeem dat is gebaseerd op de Dublin Core Metadata set, maar dat aan andere metadata specificaties kan worden aangepast. Het bevat veel slimmigheden om de leereenheden sneller te vinden. Zo kunnen 76

platform

DSpace BSD licence

OAI/PMH Het Open Archives Initiative / Protocol for Metadata Harvesting is een afspraak over het uitwisselen van metadata tussen verschillende biblio-

licentie

GPL

Linux (server)

gebruikers zelf annotaties en beoordelingen toevoegen, kan over meerdere velden tegelijk worden gezocht, kunnen gebruikers worden gewaarschuwd als er nieuw materiaal is dat bij hun profiel past etc. http://scout.wisc.edu/Projects/SPT/ Open standaarden

77

7 Leereenheden gebruiken Elektronische leeromgevingen (ELO’s) Op zoek naar een eenvoudige beschrijving van elektronisch leren of e-Learning komen we uit bij de volgende definitie: ‘Het interactief leren met gebruikmaking van computer en communicatietechno logie.’ Meestal vindt dit ‘leren met de computer’ plaats naast het persoonlijke contact met een leraar. Het kan op school, maar ook vanuit huis of tussen verschillende schoollocaties plaatsvinden. Om E-learning mogelijk te maken wordt een combinatie van functionaliteiten ingezet. We kunnen daarbij denken aan het online beschikbaar stellen van leermateriaal, het bieden van mogelijkheden om samen te werken, kennis uit te wisselen, te ontdekken of te experimenteren. Ook online toetsen of de leerstof is begrepen, is mogelijk. In de praktijk worden systemen die dergelijke functionaliteiten geïntegreerd aanbieden elektronische leeromgevingen genoemd. Het is van belang in te zien dat via een ELO ook heel goed eenvoudige oefeningen, lessen of testjes kunnen worden aangeboden. De ELO is dan alleen de schil die de educatieve inhoud presenteert via het schoolnetwerk. Dit alleen al biedt voordelen: voor het centraal volgen van de voortgang van leerlingen, het uitwisselen van leerstof, etc.

78

Functionaliteit van ELO’s De ELO vormt de gereedschapskist voor de (digitale) implementatie van de onderwijsvisie van de school. Het ene systeem biedt daarin meer mogelijk heden dan het andere. Dit wordt bepaald door de aanwezige functiona liteiten, maar ook door de manier waarop deze zijn uitgevoerd. Zo zijn er ELO’s waarbij leerlingen zelf leerstof mogen aanmaken of groepen mogen vormen, en ELO’s waarbij dat niet is toegestaan. In de Ict op school-publicatie ‘Virtueel leren in de digitale leeromgeving’ wordt een model gebruikt uit het Amerikaanse OKI-initiatief (4). Dit model beschrijft de basismodules van een ELO: • Registratie: wie heeft er toegang, welke rechten. • Presentatie: het presenteren van leermateriaal. • Samenwerking en communicatie: het mogelijk maken van samenwerking in het leerproces via discussiefora, bestandsuitwisseling, interne e-mail, logboek, notities, chat, whiteboard of videoservices. • Administratie: inloggen, cursusautorisatie, hosted service, geïntegreerde registratie. • Content management: het aanpassen, uploaden, toegankelijk maken en delen van het leermateriaal. • Toetsing: toetsing, voortgangs bewaking.

• Groepsvorming: leerlingen indelen in groepen, gekoppeld aan leertrajecten en rechten. • Content ontwikkeling: het maken van content (leermateriaal), het combineren tot een leereenheid, het voorzien van extra gegevens voor het terug vinden. • Onderhoud: onderhouden van leer materiaal en faciliteiten.

De meeste ELO’s bieden functionaliteit in alle basismodules, maar het ene systeem gaat daarin verder dan het andere.

Open standaarden

79

7 leereenheden gebruiken

Gebruik van leereenheden in ELO’s Praktisch gezien biedt het voldoen aan de eerder genoemde SCORM- of de IMS-specificaties voor metadata een redelijke garantie voor uitwisselbaarheid en hergebruik in de toekomst. Daarnaast moeten ook de in de leer eenheden ingesloten stukjes tekst en media zoveel mogelijk in open stan-

daarden worden opgeslagen. Deze maatregelen vermijden onnodige kosten in de toekomst en maken uit wisseling van zelfgemaakte leereen heden met andere scholen mogelijk. Ook uitgevers van educatief materiaal zullen zich steeds meer gaan houden aan deze afspraken.

Open Source programma’s voor het arrangeren en afspelen van SCORM- en IMS-leereenheden programmanaam Dokeos/Claroline

Dokeos is een afsplitsing van het aan de KU Leuven ontwikkelde Claroline platform. Dokeos is ook Open Source, maar wordt professioneel ondersteund op commerciële

SCORM of IMS metadata, packaging en SCORM Runtime Lezen of importeren van volgens deze afspraken opgeslagen leereenheden is een minimale vereiste.

Afspraak ‘Afspelen van Educatieve content’ Het project ‘Open content standaarden’ richt zich op SCORM Runtime en maakt een selectie van onderdelen die voor het Nederlandse onderwijs van belang zijn.

80

Ook worden er afspraken gemaakt over de toepassing van de verschillende onderdelen. http://openstandaarden.kennisnet.nl/

Moodle

Moodle is oorspronkelijk ontwikkeld in Australië. Inmiddels heeft het pakket een grote gebruikerscommunity en wordt het

licentie

platform

GPL

basis. Dokeos blinkt niet uit in de administratieve functionaliteiten, maar ondersteunt wel live audio en videoconferencing. De Universiteit van Gent gebruikt het Dokeos-systeem. Een Nederlandse vertaling is beschikbaar, de mogelijkheden voor een eigen vormgeving zijn (nog) beperkt. De technische eisen zijn laag, de standaard webservercombinatie Apache, PHP, MySQL volstaat. Versie 1.6.1 van Dokeos ondersteunt SCORM im- en export en bevat een auteursomgeving. http://www.dokeos.com/ http://www.claroline.net/

GPL

ook in het Nederlandse onderwijs toe gepast. Er is een Nederlandse vertaling beschikbaar en eigen vormgeving is mogelijk via sjablonen. Er is veel aandacht voor communicatie, waaronder chat. Het systeem oogt vriendelijk en heeft een portaalgedachte als basis. De technische eisen zijn laag. In de roadmap van Moodle is het exporteren van Moodle-activiteiten als Learning Design Units opgenomen (versie 1.6) en versie 2.0 zou IMS-LD moeten kunnen importeren. http://moodle.org/

Open standaarden

81


programmanaam Atutor

Atutor is ontwikkeld op de Universiteit van Toronto. Het is een systeem met veel mogelijkheden en uitgebreide groupware

licentie

platform

GPL

programmanaam .LRN

(samenwerkings) functionaliteiten. Een Nederlandse vertaling is nog niet beschikbaar maar in ontwikkeling. Via sjablonen is de vormgeving aan te passen. De 1.5 beta versie kan in het systeem (online) aangemaakte leerstof opslaan als SCORM compatible leereenheden. De technische eisen zijn laag. De road map voor Atutor bevat onder andere het voldoen aan SCORM 2004 en de integratie van de TILE repository software voor leereenheden. http://www.atutor.ca/

Didactor is een systeem van Nederlandse bodem. Het systeem wordt door verschillende grotere instellingen gebruikt en is

82

sterk modulair opgebouwd. De vormgevingsvrijheid en functionaliteitomvang zijn groot. Didactor richt zich op IEEELOM- en IMS-LD-specificaties. Door de hoge technische eisen is het voor het po en vo wellicht interessant als ASPoplossing (waarbij het systeem extern wordt gehost en het gebruik ervan als dienst wordt aangeboden). Didactor wordt commercieel ondersteund door The Mediator Group. http://www.didactor.nl/

platform

GPL

.LRN (dotlearn) heeft zijn roots in de Sloan School of Management van het Massachusetts Institute of Technology. De communicatiefunctionaliteiten van .LRN zijn minder uitgebreid dan de andere hier besproken pakketten. De functionaliteiten voor het online tonen van leerstof zijn echter uitgebreid. Zo is er een speciaal pakket voor online PowerPoint-achtige presentaties. Een Nederlandse vertaling is beschikbaar. De technische eisen zijn hoog. http://dotlrn.org/ ILIAS

Didactor MPL, Apache software license

licentie

ILIAS heeft zijn oorsprong aan de Universiteit Keulen en is een project van negen universiteiten in Duitsland, Frankrijk en Zwitserland. Het is beschikbaar in het

GPL

Nederlands en kan in vormgeving worden aangepast. ILIAS gaat uit van een persoonlijke desktop van de gebruiker, waar een overzicht van alle elementen en berichten uit de verschillende cursussen van de gebruiker wordt geboden. ILIAS ondersteunt het online aanmaken van leer materiaal. Er is ook een offline tool voor het maken van leermodules, de op Open Office.Org gebaseerde iLEX. ILIAS stelt iets hogere eisen dan bijvoorbeeld Moodle. In Duitsland wordt ILIAS als ASP-dienst aangeboden. http://achill.ilias.uni-koeln.de/ios/

Open standaarden

83


programmanaam LON-CAPA

licentie

platform

GPL

LON-CAPA is ontwikkeld aan de Michigan State University. Bijzonder aan dit systeem is de verbinding met het Learning Online Network, een gedeelde ‘pool’ van (inmiddels 21.000 pagina’s) onderwijsmateriaal, voornamelijk gericht op het hoger onderwijs. Het systeem is nog niet beschikbaar in het Nederlands. http://lon-capa.org/

OLAT

licentie

platform

SAKAI

Het SAKAI-project is ontstaan aan de universiteiten van Michigan en Indiana, waarna MIT, Stanford University, het OKI en het uPortal consortium aanhaakten.

OLAT Software License

OLAT (Online Learning And Training) is ontwikkeld in Zwitserland. Het is SCORM Runtime en IMS Content Packaging compatible. OLAT ondersteunt daarnaast IMS-QTI voor vragen en testen. Het systeem laat het implementeren van verschillende didactische modellen toe. Ook veel communicatietools zijn geïntegreerd, tot en met instant messaging. Het systeem is nog niet vertaald in het Nederlands. De technische eisen zijn hoog, maar er is ook een ‘alles in een’ installer. http://www.olat.org/

84

programmanaam

TinyLmS

Hiermee werd het miljoenenproject SAKAI opgestart. De software is nog sterk in ontwikkeling en is gericht op het hoger onderwijs. Versie 1.5 bevat uitgebreide functionaliteit voor online testen, SCORM is gepland. Recent is ook LAMS (IMS-LD level A, zie H5) opgenomen in SAKAI. De technische eisen zijn hoog, de schaalbaarheid ook. De Universiteit van Amsterdam neemt namens Stichting SURF deel aan het project. Een Nederlandse vertaling is nog niet beschikbaar. http://www.sakaiproject.org/cms

GPL


Zie H4 ‘Van basisbestanden naar Leereenheden’.

Open standaarden

85

8 Volgen van leerprestaties IMS-LIP

e-Portfolio’s, dossiers en volgsystemen Wat is een e-Portfolio? Wanneer het onderwijs verschuift naar taken en opdrachten die een groot deel van de basiskennis integreren, wordt het belangrijk om de competenties die door de leerling worden ontwikkeld en aan getoond in kaart te brengen en te bewaren. Met andere woorden: het e-Portfolio is een opslagplaats voor de afgeronde opdrachten, beoordelingen, werkstukken, etc. Hiermee kan de leerling in vraaggestuurd onderwijs beter worden begeleid. Tevens zou het een student de overstap van de ene naar de andere onderwijsinstelling gemakkelijker moeten maken. De invulling van een e-Portfolio verschilt nogal. De modellen lopen nogal uiteen: met het accent op presentatie, beoordeling, het leerproces, persoonlijke ontwikkeling, beheer (door wie?), of meer als werkmap.

86

Voor po en vo valt te denken aan een uitwerking die vooral is gericht op een optimale begeleiding van de leerling met zaken als: • persoonsgegevens • studiegegevens • competenties • bewijsstukken • leeractiviteiten • werkstukken • reacties, commentaren en feedback • reflectie op eigen ontwikkeling Er kan een scheiding tussen portfolio en een volgsysteem worden aangebracht, waarbij het portfolio door de leerling wordt beheerd en het volgsysteem door de school. De belangrijkste standaarden op portfolio gebied zijn IMS-LIP, IMS-RCDEO, IMS ePortfolio en in Nederland de projecten E-portfolio en ELDvo. ELDvo gaat uit van beheer door de school.

Het IMS Learner Information Profile bestaat al een paar jaar en bevat informatie als Identificatienummer, doe-

len en kwalificaties van een leerling. http://www.imsglobal.org/profiles/ index.html

IMS-RCDEO RDCEO staat voor Re-useable Definition of Competency or Educational Objective. De specificatie is bedoeld als een soort kapstok voor beschrijvingen van competenties.

IMS-RCDEO zal worden toegepast in een toekomstige IEEE standaard voor definitie van competenties. http://www.imsproject.org/ competencies/

IMS ePortfolio Specification De IMS ePortfolio specificatie maakt het uitwisselen van portfolio’s tussen verschillende (onderwijs)instellingen mogelijk. In de specificatie is zelfs

gedacht aan het meenemen van het portfolio na de schooltijd. http://www.imsglobal.org/ep/index. html

ELDvo Het project ‘Ontwikkeling Standaard Elektronisch Leerdossier voortgezet onderwijs’ (ELDvo) is een ontwikkeling waarbij goed wordt gekeken naar de IMS LIP- en IMS RCDEO-specificaties. Daarnaast zullen Europese implemen taties van deze specificaties en het DOD (digitaal overdrachtsdossier) van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs een rol spelen. Voor de

basisgegevens wordt aangesloten bij BRON, een standaard voor overdracht van basisgegevens over een leerling naar de overheid. Ook zullen meer op leerlingzorg georiënteerde gegevens worden opgenomen. In het schooljaar 2005-2006 zal een aantal scholen een proef doen met de ELDvo-specificatie. http://www.eldvo.nl/

Open standaarden

87

8 volgen van leerprestaties

e-Portfolio In Nederland wordt door Stichting Kennisnet Ict op school gewerkt aan afspraken over de te gebruiken velden voor een e-portfolio. Bij het maken van deze afspraken zijn onderwijs instellingen, vertegenwoordigers uit de arbeidsmarkt (zoals CWI) en uit geverijen betrokken. Het doel is om

tot een breed gedragen afspraak te komen over de mogelijke inhoud van het e-portfolio en de manier waarop deze informatie kan worden uitgewisseld. De basis voor de afspraken wordt gevormd door de IMS e-Portfolio specificatie. http://e-portfolio.kennisnet.nl/

Open Source programma’s voor portfolio’s – niet gestandaardiseerd programmanaam Elgg

Elgg volgt een andere benadering en ziet een portfolio vooral als een middel voor

Open Source programma’s voor portfolio’s – IMS ePortfolio programmanaam OSPI

De OSP ePortfolio software maakt het mogelijk een verzameling aan te leggen van documenten en multimedia die een beeld geven van de leerervaringen in iemands leven. Het biedt een platform voor reflecties over binnen en buitenschoolse ervaringen en prestaties. De eigenaar van een portfolio kan subsets

88

licentie

platform

GPL?


selecteren voor presentatie voor specifieke gelegenheden en kan via het platform contacten leggen voor communicatie, delen van ervaringen en terugkoppeling. Docenten kunnen het platform gebruiken om de leerprocessen te leiden door reflectieve activiteiten in te bouwen. Ook kunnen beoordelingsinstrumenten worden ontwikkeld. De software conformeert zich aan de IMS ePortfolio specificatie en is verbonden met het Sakai project. http://www.osportfolio.org/

Klahowya

Klahowya richt zich op portfolio’s voor po en vo (K12).

licentie

platform

GPL

Windows, Linux, Mac OS X (php)

individuele ontwikkeling. De software geeft een leerling zelf de gereedschappen voor het beïnvloeden van zijn ontwikkeling. Leerlingen kunnen zelf leerkringen inrichten, verbindingen maken naar andere leerlingen en leermiddelen, reflectie organiseren en informatie verzamelen en delen. Daarvoor biedt het systeem weblogs, wiki, bestandsopslag, community tools en middelen voor het maken van sociale netwerken. Leerlingen kunnen ook zelf RSS feeds genereren. http://elgg.net/

GPL

Windows, Linux, BSD, Mac OS X

http://sourceforge.net/projects/ klahowya2/

Open standaarden

89

8 volgen van leerprestaties

9 Administratie programmanaam dotFOLIO

Elgg volgt een andere benadering en ziet een portfolio vooral als een middel voor individuele ontwikkeling. De software

MILK

licentie

platform

GPL

Windows, Linux, BSD, Mac OS X

geeft een leerling zelf de gereedschappen voor het beïnvloeden van zijn ontwikkeling. Leerlingen kunnen zelf leerkringen inrichten, verbindingen maken naar andere leerlingen en leermiddelen, reflectie organiseren en informatie verzamelen en delen. Daarvoor biedt het systeem weblogs, wiki, bestandsopslag, community tools en middelen voor het maken van sociale netwerken. Leerlingen kunnen ook zelf RSS feeds genereren. http://elgg.net/

GPL/LGPL

Windows, Linux, Mac OS X (php)

MILK (Meer Informatie uit Lerende Kinderen) is een volgsysteem dat de resultaten uit verschillende educatieve programma’s opvraagt en in één interface presenteert. Het programma gebruikt de Open Source MySQL-database om de gegevens op te slaan. Export naar XML is mogelijk naast een koppeling naar EDEXml (zie hierna). http://www.milksoftware.nl/

90

Op het gebied van ‘Administratie’ is nog veel winst te behalen. Helaas kunnen we er in dit boekje slechts kort op ingaan. We kunnen hier twee standaarden noemen, EDEXml en SIF.

EDEXml EDEX (Educatieve Export) beschrijft de opslag van gegevens over leerlingen, groepen en leerkrachten. In principe gaat het om eenvoudige gegevens als naam, adres, geslacht, groep, leerkracht, etniciteit en land van herkomst. Deze afspraak kan worden gebruikt voor de uitwisseling van gegevens tussen de schooladministratie en educatieve software of een leerlingvolgsysteem en voor gegevensuitwisseling tussen scholen en andere onderwijsinstanties.

EDEX is een Nederlandse Technische Afspraak (NTA 2032) van het Normalisatie instituut NEN. Vanwege beperkingen van de EDEX-standaard is op voorspraak van het ministerie van OCW in april 2004 een werkgroep gevormd om EDEX te beschrijven in een moderner XML-formaat. Dit resulteerde in EDEXml. De NEN heeft de technische uitwerking van EDEXml beschreven in NTA 2032:2005. http://www2.nen.nl/nen/servlet/dispatcher.Dispatcher?id=194564

SIF SIF staat voor School’s Interoperability Framework. Doel van dit Amerikaanse systeem is om via een soort makelaar (Zone Integration Server, ZIS) letterlijk alle systemen in scholen met elkaar gegevens te laten uitwisselen. Hierbij gaat het om bibliotheekdata, leerlinginformatie, (leerlingvoortgang is nog niet gerealiseerd) , de personeels administratie , toegangsrechten, energie en telefoondiensten tot en met de kantine. Het systeem baseert zich op

‘events’. Iedere applicatie publiceert of rapporteert gebeurtenissen die worden ontvangen door de applicaties die hiervoor een abonnement hebben. Tussen vraag en aanbod zit een makelaar (de ZIS) waarbij applicaties zich kunnen melden als leverancier van een bepaald datatype. De basis voor de SIF-specificatie is het XML-formaat. Berichten worden beveiligd verstuurd. http://www.sifinfo.org/

Open standaarden

91

10 Hoe werkt de dvd-rom? Linux/Ubuntu live dvd Om uw pc op te starten met Linux, moet uw pc bij het opstarten de dvd-rom inlezen, waarna Ubuntu wordt gestart. Gebeurt dit niet, dan zijn er twee mogelijkheden: 1 U maakt een bootfloppy vanuit het Windows menu van de dvd-rom. U heeft hiervoor een floppy nodig (de gegevens hierop gaan verloren). Als u nu zowel de floppy als de dvd in de pc plaatst, zal de pc eerst van de floppy starten en vervolgens de gegevens van de dvd halen. De meeste oudere computers proberen eerst van de floppy drive te starten. 2 U doet een kleine aanpassing in uw BIOS6 , waarbij u instelt dat uw pc eerst naar de dvd-rom drive moet kijken voordat de harde schijf wordt gebruikt om te starten. Hoe gaat dit? Meestal ziet u bij het aanzetten van de pc een melding als ‘Press DEL to enter setup’, waarbij in plaats van ‘DEL’ ook wel ‘ESC’, ‘F10’ of iets dergelijks wordt gebruikt. Door tijdens deze melding op deze toets te drukken komt u in de BIOS instellingen van de pc. Deze bepalen het gedrag van de pc tijdens het opstarten. Zoek nu in de verschillende schermen naar de ‘Boot Sequence’. Deze kunt u zo instellen dat de pc eerst naar de

dvd-rom kijkt bij het starten. Kies een optie waarbij de dvd-rom voor de C: schijf staat dus bijvoorbeeld: ‘A:,cd-rom, C:..’ of ‘cd-rom, C:,..’. Gebruik in de BIOS-schermen de pijltjestoetsen om naar de Boot Sequence te gaan, verander de waarde erachter met PgUp en PgDn en sla daarna de verandering op. Verander in de BIOS geen andere instellingen! Ubuntu herkent de meeste hardware automatisch, maar het kan zijn dat bepaalde delen helaas niet (goed) worden herkend. In dat geval werkt het betreffende hardwareapparaat niet.

Windows-software Start uw computer onder Windows. Plaats de dvd-rom in de dvd-lezer. Op het scherm verschijnt een menu met diverse keuzemogelijkheden voor de op de dvd-rom aanwezige pakketten. U kunt nu de gewenste pakketten installeren. Wanneer autostart is uitgeschakeld is het menu te bereiken via de ‘verkenner’. Zoek naar de dvd-rom drive en klik op ‘go.exe’.

Mac OS-X software Voor het installeren van software op Apple computers onder Mac OS-X dient u naar de map ‘mac’ te bladeren. Hierin zijn de softwarepakketten geplaatst.

Dubbelklik nu op het installatiebestand. U herkent de installatiebestanden aan de .dmg extensie (in veel gevallen kunt u deze programma’s direct vande dvd starten) of het voorkomen van ‘mac’ in de bestandsnaam. Een enkele keer is het installatiebestand ingepakt als tar of bzip bestand. Deze kunt u uitpakken door erop te dubbelklikken. Het uitgepakte bestand ziet u dan op de desktop. Door hierop te dubbelklikken wordt het bestand geïnstalleerd, en verschijnt het programma in een mapje op de desktop. Het uitgepakte installatiebestand kunt u hierna wissen.

Systeemeisen Voor het booten met Ubuntu is minimaal 128 MB RAM vereist. De pc moet een dvd-rom speler hebben.

Wat kunt u doen als het niet lukt? Helaas is Kennisnet Ict op school niet in staat om support te verzorgen voor de op deze dvd-rom opgenomen software. Het is gratis software die wordt geleverd zonder garantie, zoals omschreven in de licentievoorwaarden van de programma’s. Wat kunt u nu doen wanneer een pakket niet installeert of niet werkt zoals verwacht? 1 Lees het ‘Readme’, ‘Leesmij’ of het ‘Install’-bestand. 2 Kijk op de website van het betreffende project: begin bij de FAQ (veelgestelde

vragenlijst). Komt hier geen oplossing uit voort, dan kunt u het Forum proberen. De meeste fora hebben een zoekfunctie en hanteren een indeling op onderwerp. Zoek altijd eerst of uw vraag niet eerder in het forum is gesteld, voordat u een vraag instuurt. Let er bovendien op dat uw vraag bij het juiste onderwerp terecht komt. 3 Projecten hebben vaak twee websites: een site op Sourceforge en een ‘eigen’ projectsite. De Sourceforge site is de plaats voor ‘downloads’ van de nieuwste versies, de projectsite heeft meestal de meeste informatie en support te bieden. Soms is ook op de Sourceforge site een forumfunctie te vinden. 4 Probeer in uw omgeving ondersteuning te krijgen bij ervaringsdeskundigen of professionals. Heel vaak is het met professionele hulp ook mogelijk een programma naar uw eigen wensen aan te passen.

U wilt liever niets installeren? Kijk dan op de volgende bladzijde!

6 BIOS staat voor ‘basic input/output system’, dat het gedrag van de pc bepaalt in de eerste fase van het opstarten.

92

Open standaarden

93

10 Hoe werkt de dvd-rom?

Bijlage 1 U wilt liever niets installeren? Download het Startpakket OSS Portable Office OSS Portable Office is een compilatie van Open Source programma’s, waar een handig menu aan toegevoegd is. De filosofie achter het pakket is dat veel mensen behoefte hebben aan specifieke programma’s, maar dat vaak gewerkt moet worden op pc’s waar deze programma’s niet op geïnstalleerd zijn, of waar het niet toegestaan is zelf software te installeren. Door een complete set applicaties aan te bieden voor gebruik vanaf een USB stick, staan deze programma’s voortaan altijd gereed voor gebruik. De enige vereisten zijn een werkende USB poort

94

en een WindowsXP computer. Voor alle programma’s zijn handleidingen toegevoegd, waar mogelijk in het Nederlands. Het pakket bevat: Firefox, RSS reader Sage, FireFTP – Thunderbird – Miranda – OpenOffice.org – NVU – Inkscape – Gimp – Foobar2000 – Audacity – VLC – Passbook – Portableapps backup – Clamwin AV – Winfilecrypt – Scribus (DTP) Het Startpakket OSS Portable Office is te downloaden van http://www.ossinhetonderwijs.nl

Het Content zoekprofiel PO-VO http://www.edustandaard.nl/ Het Content-zoekprofiel PO-VO specificeert de minimaal benodigde metadata voor de vindbaarheid en uitwisselbaarheid van leermateriaal. Het vereen voudigt het zoeken. Het profiel bestaat uit 18 velden die moeten worden ingevuld:

Schemanaam (bijv. ISBN, URI) Identificatiecodes (bijv. ISBN-nummer of internetadres)

Bestandsformaat (bijv. HTML, JPEG, MP3, etc.)

Titel

Soort leerbron (bijv. oefening, leestekst, experiment, etc.)

Taal

Beoogde eindgebruiker (bijv. docent, deelnemer, etc.)

Omschrijving (algemeen)

Context (po, vo, bve)

Sleutelwoord (trefwoord)

Beoogde leeftijdsgroep Kosten

Aggregatieniveau (bijv. fragment, les of cursus)

Auteursrechten en andere beperkingen

Versie

Omschrijving (rechten)

Status

Doel (bijv. aanduiden van competentie of leerdoel)

Open standaarden

95

Bijlage 2

Disclaimer

Licenties De licentie bindt het gebruik en de verspreiding van software aan voorwaarden. De in dit boekje beschreven software wordt onder verschillende Open Source licenties aangeboden. Iedere licentie kent zijn eigen voorwaarden, maar alle licenties laten vrije verspreiding toe. Voor details over de licenties verwijzen we u naar de web sites van de programma’s, of naar de website van het Open Source Initiative (OSI). De onderstaande licenties zijn ‘goedgekeurd’ door het OSI: • BSD license: Afkomstig van de University of California, Berkeley • GPL: GNU Public license • LGPL: Lesser GNU Public License • MIT license: Afkomstig van het Massachusetts Institute of Technology, MIT • MPL: Mozilla Public License http://www.opensource.org/licenses/

96

Daarnaast zijn er verschillende programma’s opgenomen met andere of aangepaste Open Source licenties. Lees deze eerst goed voordat u er serieus mee aan de slag gaat.

Disclaimer open standaarden infopakket (boekje, inclusief dvd-rom) Indien U gebruik maakt van het Ict op school Open Source Infopakket (boekje, incl. dvd-rom), wordt U geacht van het hiernavolgende kennis te hebben genomen en zijn de volgende bepalingen van toepassing. Het Infopakket van Ict op school is uitsluitend bedoeld als naslagwerk en als informatievoorziening voor de doelgroep van Ict op school. Indien er sprake is van enige uitleg of enig advies in dit Infopakket, heeft dit een algemeen karakter en is de uitleg of advies niet gericht op een specifieke situatie of probleem. Hoewel de informatie in dit Infopakket met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld, kan Ict op school geen garantie geven dat deze informatie juist- en/of volkomen is en/of blijft. Ict op school aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade als gevolg van het gebruik van het Infopakket en het bezoeken van de op de dvd-rom genoemde sites of schade ontstaan door het vertrouwen op of acties ondernomen naar aanleiding van informatie in dit Infopakket.

Indien U via de dvd-rom of op basis van informatie in dit Infopakket naar web sites of bronnen van andere organisaties of bedrijven gaat, wijst Ict op school U erop dat deze zijn samengesteld door andere zelfstandig opererende organisaties en dat Ict op school niet verantwoordelijk is voor de juistheid en volledigheid van informatie te vinden op deze websites en bronnen. Ict op school geeft geen garantie noch aanvaardt zij enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, software, producten of ander materiaal op dergelijke sites of bronnen.

Open standaarden

97


Deze publicatie is tot stand gekomen in 2005 in het kader van het programma OSS in het Onderwijs. Sinds 2007 is OSS in het Onderwijs onderdeel van Stichting Kennisnet Ict op school.

Tekst Jeroen Meij

OPEN SOURCE EN STANDAARDEN IN HET ONDERWIJS

Deze publicatie wordt uitgegeven onder de creative commons licentie

Redactie Raoul Teeuwen, Matilde Meerts, Margreet Zeilmaker, Mariska van der Starre Opmaak heleen van haaren, Den Haag Druk OBT BV, Den Haag Live DVD Open Office, Amsterdam Windows Installer Gert Jan Timmer De publicatie is mede tot stand gekomen dankzij het constructieve commentaar van: Frans-Willem Duijnhouwer, Kennisnet Pierre Gorissen, Fontys Hogescholen Niels Maes, Citowoz Breda Nico Verbeij, Kennisnet 1e druk – 4000 ex. 2e gewijzigde druk – 3000 ex. Januari 2007 © Ict op school 2005 © Kennisnet Ict op school 2007 98

Naamsvermelding Nietcommercieel Gelijkdelen 1.0 Nederland Open standaarden

99

Live Linux desktop – Windows software – Mac OS X software Let op: Deze dvd heeft voor het afspelen een dvd-rom speler nodig.


Titel Ict op school is niet in staat support te verzorgen voor de op deze dvd-rom opgenomen software. Het is gratis software die wordt geleverd zonder garantie, zoals omschreven in de licentievoorwaarden van de programma’s. Wat u kunt doen wanneer een pakket niet installeert of niet werkt zoals verwacht, staat beschreven in Hoofdstuk 10.

Stichting Kennisnet Ict op school

POSTADRES

Postbus 778 2700 AT Zoetermeer BEZOEKADRES

Paletsingel 32 2718 NT Zoetermeer

01.2007

T (079) 323 09 96 F (079) 321 23 22 E [email protected] www.ictopschool.net

www.ossinhetonderwijs.nl

Open standaarden Infopakket

Recommend Documents