Open Forum. Nationaal Actieplan. Commissiezaal M, Senaat 27 november h30 12h

Open Forum Nationaal Actieplan

Commissiezaal M, Senaat 27 november 2003 9h30 – 12h Kinderrechtencoalitie Vlaanderen Eekhout 4 9000 Gent 09/225.90.25 [email protected] www.kinderrechtencoalitie.be

Code Rue Marché aux Poulets, 30 1000 Brussel Tel : 02/209.61.68 Fax : 02/209.61.60 [email protected] www.lacode.be

A. Aanleiding

Voor de erkenning van de rechten van het kind: voor alle kinderen, van alle nationaliteiten, ongeacht hun sociale afkomst, ras, etnische groep, geslacht, seksuele voorkeur, handicap, leeftijd, religieuze overtuiging of cultuur …. In mei 2002 vond in New York de Speciale Zitting van de Algemene Vergadering van de V.N. over kinderen plaats. Delegaties uit meer dan 190 landen, zowel staats- en regeringsleiders als NGO’s én kinderen en jongeren namen deel aan deze uitzonderlijke bijeenkomst. Dit mondde uit in de aanname van een slotdocument, dat een wereldactieplan is om het leven van kinderen en jongeren te verbeteren. Dit document, A world fit for children, stelt duidelijke doelstellingen met een timing waarbinnen deze dienen te worden gerealiseerd. De nadruk ligt op de promotie van een betere gezondheid, het verschaffen van kwaliteitsvol onderwijs, bescherming tegen misbruik, uitbuiting en geweld en de strijd tegen HIV/AIDS. Ook de Belgische regering engageerde zich tot het realiseren van dit Wereldactieplan. Daartoe dient zij de doelstellingen vervat in dit actieplan te vertalen naar Belgische context in een Nationaal Actieplan. Dit Nationaal Actieplan moet worden gerealiseerd tegen eind 2003. Gelijktijdig met de aanname van A World Fit for Children diende de Belgische overheid zich te verantwoorden voor het Comité voor de Rechten van het Kind m.b.t. de toepassing van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind. De Slotbeschouwingen van het Comité die hieruit voorvloeiden tonen aan dat er in België op een aantal vlakken dringend werk dient te worden gemaakt van een kinderrechtenbeleid. Het uitwerken van een Nationaal Actieplan biedt de ideale gelegenheid om naast de doelstellingen die liggen vervat in het Wereldactieplan ook de knelpunten op te nemen uit het Belgische kinderrechtenbeleid zoals die bleken uit de Slotbeschouwingen van het Comité. Het uitwerken van een Nationaal Actieplan binnen het kader van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind is niet onbelangrijk. De doelstellingen uit het Wereldactieplan bevatten maar weinig linken naar het Kinderrechtenverdrag. Het is echter belangrijk aandacht te besteden aan zowel economische, sociale als culturele rechten van minderjarigen en dit binnen een kader dat duidelijke juridische gronden bevat. De Belgische overheden zetten reeds een aantal stappen in de uitwerking van een Nationaal Actieplan. Niet alleen konden beide Kinderrechtenkoepels (de Kinderrechtencoalitie Vlaanderen en de Coordination des ONG pour les droits de l’enfant, CODE) deelnamen aan het overleg ter voorbereiding van het Nationaal Actieplan. Ook kinderen en jongeren zelf kregen de kans om hun wensen kenbaar te maken aan de bevoegde overheden.

2

Het Open Forum “Nationaal Actieplan” wil een stand van zaken bieden m.b.t. de realisatie van het Nationaal Actieplan voor België, en wil hierbij de betrokken overheden aanzetten hun inspanningen verder te zetten. Tegelijk willen de beide kinderrechtenkoepels op een constructieve manier bijdragen aan dit Nationaal Actieplan en aanzetten geven voor thema’s die prioritair in dit actieplan dienen te worden opgenomen.

3

B. Programma 9h30:

Onthaal

9h45:

Welkomstwoord door Jef Geboers (Kinderrechtencoalitie Vlaanderen) en Frédérique Van Houcke (CODE)

9h50:

Inleiding door Claire Kirschen (moderator en voormalig ambassadrice en vertegenwoordigster van België tijdens de Speciale Zitting van de V.N. voor kinderen)

10h:

Voor een coherente en globale politiek m.b.t. de rechten van het kind door Jef Geboers (Kinderrechtencoalitie Vlaanderen)

10h10:

10 prioriteiten van de Belgische NGO-kinderrechtenkoepels door Benoît Van Keirsbilck (CODE)

10h20:

Hoe zijn de kinderen betrokken in het proces? door Sam Van de Putte (What do you think?-project)

10h30:

Stand van zaken en prioriteiten van de federale overheid door Philippe Wery (FOD justitie)

10h40:

Stand van zaken en prioriteiten van de Franse Gemeenschap door Marc Bertholomé (Observatoire de l’enfance, de la jeunesse et de l’aide à la jeunesse de la Communauté française)

10h50:

Stand van zaken en prioriteiten van de Vlaamse Gemeenschap door Joost Van Haelst (Coördinator Aanspreekpunten Kinderrechten Vlaamse Gemeenschap)

11h:

Debat, gemodereerd door Claire Kirschen

11h50:

Conclusies door Claire Kirschen

12h:

Dankwoord door Jef Geboers (Kinderrechtencoalitie Vlaanderen) en Frédérique Van Houcke (CODE)

4

C. Inleiding 1. Voorstelling Kinderrechtencoalitie Vlaanderen De Kinderrechtencoalitie Vlaanderen vzw -een netwerk van nietgouvernementele kinderrechtenorganisaties- is een relatief jonge organisatie. Ze werd opgericht in 1996 op initiatief van Defence for Children Vlaanderen (DCI). Oorspronkelijk stond de Coalitie open voor iedereen die begaan is met kinderrechten, maar gaandeweg is geopteerd voor een louter NGO-karakter in de vorm van een vzw-structuur. In de algemene vergadering van de vzw zetelen nu organisaties die actief zijn op zeer verschillende terreinen, maar allen het belang van het kind en het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) centraal stellen in hun werking. Het is de missie van de Kinderrechtencoalitie Vlaanderen om deze NGO’s samen te brengen voor overleg, informatie-uitwisseling en gezamenlijke actie. De creatie van een bindmiddel of een forum kan de impact en de slagkracht in het streven naar een bredere toepassing van het IVRK bevorderen. Een sterk netwerk geeft immers een structuur om als gezamenlijke gesprekspartner naar buiten te treden, wat op zijn beurt de emancipatie van kinderen ten goede moet komen. Globaal gesteld wil de Coalitie bijdragen tot de toepassing van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind. In de statuten werd dit vertaald in de volgende 3 doelstellingen: De Kinderrechtencoalitie Vlaanderen wil een daadwerkelijk en efficiënt toezicht uitoefenen op de toepassing/naleving van het IVRK, en dit vanuit de NGO-wereld bekeken; De Kinderrechtencoalitie wil actief bijdragen tot de promotie van de rechten van het kind; De Kinderrechtencoalitie Vlaanderen wil actief en constructief bijdragen tot het rapportageproces inzake de naleving van het IVRK.

5

Huidige samenstelling Kinderrechtencoalitie Kernleden: 1. CREFI 2. DCI België 3. Ecpat 4 .Gezinsbond 5. Jeugd en Vrede 6. KJT 7. Kinderrechtenhuis 8. Kinderrechtswinkels 9. Liga voor Mensenrechten 10. Plan België 11. Unicef België 12. VSK Ondersteunende leden: 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

DAS & V Medisch Steunpunt Mensen Zonder Papieren ODOK Onderzoekscentrum Kind en Samenleving Steunpunt Algemeen Welzijnswerk ’t Huis Vlaams Welzijnsverbond Welzijnszorg VCOV Vlaams Internationaal Centrum (VIC) GRIP vzw (Gelijke Rechten voor Iedere Persoon met een Handicap)

Jef Geboers en Didier Reynaert Kinderrechtencoalitie Vlaanderen Eekhout nr. 4 9000 Gent 09/225.90.25 E-mail: [email protected]

6

2. Voorstelling Coordination des ONG pour les Droits de l’Enfant (CODE) door Frédérique Van Houcke De Coordination des ONG pour les droits de l’enfant (CODE) is opgericht op initiatief van de Belgische afdeling van Défense de l’enfant international (DEI) in het kader van het eerste officiële Belgische verslag in 1994. Momenteel telt CODE negen leden: • • • • • • • • •

Amnesty International ATD Quart Monde DEI International ECPAT Justice et Paix Ligue des droits de l'Homme Ligue des famille l'Organisation Mondiale de l'Education Préscolaire (OMEP) UNICEF Belgique

Deze verschillende organisaties hebben met elkaar gelijk dat ze actie ondernemen specifiek in het kader van de promotie of het verdedigen van de rechten van het kind in België en in de wereld. Gezamenlijk stellen ze zich tot doel: • •

toe te zien op de toepassing van de rechten van het kind in België; actie te ondernemen op het vlak van de informatie, sensibilisering en opleiding inzake de kinderrechten.

In haar actie wil CODE waakzaam en constructief zijn. Om haar doelstellingen te realiseren, staat CODE open voor andere NGO’s die actie ondernemen in het kader van de rechten van het kind. In het bijzonder werkt CODE nauw samen met de Kinderrechtencoalitie Vlaanderen met het oog op de coördinatie van hun respectievelijke activiteiten en het houden van gezamenlijke acties. Hiertoe stelt CODE zich tot doel een rapport op te stellen als alternatief voor het officieel verslag dat de Belgische Staat om de vijf jaar aan het Comité voor de Rechten van het Kind moet voorleggen overeenkomstig artikel 44 van het Verdrag.

Frédérique Van Houcke CODE Coordination des ONG pour les droits de l'enfant Rue Marché aux Poulets 30 1000 Bruxelles Tel. : (00-32) 2/209.61.68 Fax. : (00-32) 2/209.61.60 E-Mail : [email protected]

7

3. Inleiding door Claire Kirschen De Belgische regering heeft zich geëngageerd om tegen het einde van 2003 een nationaal actieplan op te stellen. De Belgische regering was aanwezig op de Bijzondere Zitting van de VN over de Rechten van het Kind te New York in 2002. Ze heeft er het mondiaal actieplan voor een wereld geschikt voor kinderen geadopteerd en heeft zich dus verbonden om een nationaal actieplan op stellen. De NGO’s zoals CODE en de Kinderrechtencoalitie vragen dat de Belgische regering haar beloftes die ze heeft gemaakt tijdens de Bijzondere Zitting nakomt, in het bijzonder wat het opstellen van een Nationaal Actieplan betreft. De NGO’s, die actief hebben deelgenomen aan de voorbereiding van de Bijzondere Zitting en aan de opvolging die hieraan werd gegeven, pleiten voor het betrekken van minderjarigen bij de uitwerking van de plannen, vermits zij direct betrokken partij zijn. Dit kan de kwaliteit van het werk verhogen. De NGO’s vinden dat een samenwerking tussen het beleid en het middenveld, een coördinatie tussen de beleidsactoren en de actoren uit de NGO wereld, informatieverstrekking naar het brede publiek alsook het opstellen van evaluatierapporten noodzakelijk zijn.

8

D. Bijdrage aan het Nationaal Actieplan “Een België geschikt voor kinderen”: 10 prioriteiten van de Belgische NGO-kinderrechtenkoepels, door Benoît Van Keirsbilck (CODE) en Jef Geboers (Kinderrechtencoalitie)

1. Voor een coherente en globale politiek m.b.t. de rechten van het kind:

We pleiten voor de oprichting van een Nationale Commissie inzake de Rechten van het Kind, dat de opmaak van de vijfjaarlijkse rapporten voor het Comité voor de Rechten van het Kind voorbereid, een coördinerende rol vervult tussen alle beleidsinstanties en zorgt voor de uitbouw van een coherent en kwaliteitsvol kinderrechtenbeleid. Deze Nationale Commissie dient tevens het Nationaal Actieplan op te maken en uit te voeren. Het

is noodzakelijk dat data van verschillende domeinen m.b.t. de rechten van het kind verzameld worden (bevoegdheid van de Nationale Commissie?)

Het

is aangewezen om bij de opmaak van wetgeving, die aan de belangen of rechten van minderjarigen raakt, vooraf na te gaan wat de impact ervan zou kunnen zijn op minderjarigen en wat de mogelijke alternatieven zouden kunnen zijn in geval van negatieve effecten. Hierdoor wordt de kwaliteit van de besluitvorming ontegensprekelijk verhoogd. We zijn dan ook voorstander om naar analogie met de Kindeffectrapportage in Vlaanderen, deze verplichting uit te breiden naar alle bevoegdheidsniveaus.

Inspanningen

vanwege de overheid om informatie en kennis over kinderrechten op grote schaal bekend te maken moeten worden opgedreven. Er moet bijgevolg een duidelijker kader worden gecreëerd dat de aandacht voor deze materie in de dagelijkse praktijk van het onderwijs, de jeugdhulpverlening, het jeugdwerk, enz. verzekert. Ook ten aanzien van specifieke groepen van volwassen die (zullen) werken met kinderen en jongeren, is er nood aan sensibilisering, dit zowel in het curriculum van het hoger onderwijs als tijdens de latere loopbaan.

Er dienen meer middelen ter beschikking te worden gesteld voor de kinderrechtensector in zijn geheel. Daarnaast dienen ook de beide bestaande NGO-koepels, de Kinderrechtencoalitie Vlaanderen en de Coordination des ONG pour les Droits de l’ Enfant, structureel ondersteund te worden. Ondersteuning op langere termijn dient tevens mogelijk te zijn voor initiatieven die op doordachte en doorgedreven wijze kinderen en jongeren zelf aan het woord laten over materies die hen aanbelangen. We

pleiten voor een coherente rechtspositie voor de minderjarige. De minderjarige mag dan al rechtsbekwaam zijn, op het vlak van handelingsbekwaamheid en zelfstandige rechtsuitoefening dient nog veel te gebeuren. Slechts in enkele afgebakende materies en steeds onder welbepaalde voorwaarden is de minderjarige in staat zelf ook iets met zijn/haar rechten te

9

doen. Een fundamentele hertekening van de rechtspositie van de minderjarige dringt zich op om een eind te maken aan de fragmentarische invulling van de handelingsbekwaamheid en de daaruit voortvloeiende ongelijkheden. Recht op informatie en participatie moeten hier zeker in opgenomen worden.

De

wetsvoorstellen inzake jeugdadvocaten, de wijziging van het spreekrecht en de zelfstandige toegang van de minderjarige tot de rechter moeten zo snel mogelijk worden goedgekeurd, waarbij voldoende budgetten worden voorzien om ze in de praktijk ook waar te maken. 2. Voor een meer solidaire samenleving:

Het

budget voor ontwikkelingssamenwerking moet opgetrokken worden tot 0,7% van het BNP

België

zou in zijn contacten met andere landen (bij het afsluiten van samenwerkingsakkoorden, verdragen enz.) moeten aandringen op de volledige realisatie van het IVRK binnen deze landen

Bij

de ontwikkelingshulp dienen de rechten van het kind een prioritair criterium te zijn bij de keuze voor de hulpprogramma’s; in het bijzonder wat de prioritaire thema’s betreft uit het mondiaal actieplan (gezondheid, educatie, Aids, uitbuiting), maar ook op het vlak van kinderhandel en participatie.

Een

voorafgaande analyse dient gemaakt te worden van de impact die de ontwikkelingsprojecten zullen hebben op kinderen.

Binnen

de Europese grondwet moet er een duidelijke verwijzing komen naar de bescherming van rechten van kinderen. Dit moet de basis vormen voor een volwaardig kinderrechtenbeleid binnen de Europese Unie.

3. Voor een kwaliteitsvol onderwijs dat open staat voor iedereen en kansen geeft aan iedereen:

Het

gelijke onderwijskansenbeleid moet verder worden uitgewerkt, met bijzondere aandacht voor bepaalde kwetsbare groepen (lagere sociale klassen, migrantenkinderen, kinderen met een handicap, kinderen met leerproblemen,...).

Het onderwijs dient effectief gratis te worden verstrekt. Wij

pleiten voor onderwijs dat de participatie van kinderen aanmoedigt, dat werkelijk rekening houdt met de mening van kinderen en hun beslissingsbevoegdheid geeft. Hier zijn voornamelijk de participatierechten een belangrijk element, naast bijvoorbeeld het recht op informatie (onder meer over kinderrechten zelf ), de vrijheid van religieuze of filosofische overtuiging en de

10

beleving daarvan, de bescherming tegen bepaalde vormen van disciplinering en dergelijke meer. Het invoeren van een leerlingenstatuut is in deze onontbeerlijk.

Het onderwijs moet aandacht hebben voor mensenrechten – en kinderrechteneducatie en moet uitgebreide mogelijkheden bieden voor sport en vrijetijdsbesteding. Vorming

en educatie inzake kinderrechten bij professionelen (opleiding en nascholing) dient voorzien te worden.

Wij ijveren voor de implementatie van een inclusief onderwijsbeleid waarbij de gewone school toegankelijk is voor iedereen, en waarbij kinderen met een handicap beroep kunnen doen op extra ondersteuning.

4. Voor opvoedingsondersteuning door:

Wij pleiten voor de verdere uitbouw van een breed, divers, overzichtelijk en laagdrempelig aanbod van opvoedingsondersteuning. Dergelijk kader is noodzakelijk om een grote groep ouders doeltreffend te ondersteunen zodat opvoedingsondersteuning haar belangrijke (preventieve) rol kan vervullen. Er dient te worden voorzien in meer kinderopvang. Kinderopvang dient steeds meer beschouwd te worden als een basisvoorziening voor het kind, ongeacht de (werk)situatie van de ouders. Kinderopvang dient voor alle kinderen toegankelijk te zijn en de kwaliteitseisen dienen ingevuld te worden vanuit de behoeften en het perspectief van het kind. Er

dienen meer buitenschoolse activiteiten georganiseerd te worden die aangepast zijn aan de behoeften van het kind en zijn familie.

Plaatsen

dienen gecreëerd te worden waar families tot rust kunnen komen en ondersteund worden in hun familiale taken.

Wij vragen dat er een meer evenwichtige verdeling tussen werk en familie wordt tot stand gebracht, met meer flexibiliteit voor de ouders (langer ouderschapsverlof dat beter wordt vergoed) Er

zou een betere peri- en postnatale ondersteuning moeten voorzien worden, in het bijzonder voor zeer jonge ouders, ouders wiens kinderen kort na elkaar zijn geboren en voor ouders van meerlingen.

De wet betreffende het Alimentatiefonds dient onmiddellijk uitgevoerd te worden.

11

5. Voor het bevorderen van het welzijn en de gezondheid van elk kind

De

lichamelijke en mentale gezondheid van elke minderjarige dient gepromoot te worden (promotie seksuele gezondheid bij minderjarigen, bestendiging vaccinatieprogramma’s, promotie van borstvoeding, onderzoek naar effecten milieu op gezondheid minderjarigen, preventiebeleid tav drugs, tabak en alcohol) en de eerstelijnsgezondheidszorg dient toegankelijk te worden voor alle kinderen (in het bijzonder de NBM)

Ouders

van jonge kinderen (in het bijzonder ouders uit achtergestelde maatschappelijke groepen) dienen toegang te krijgen tot volwaardige voedingsinformatie – en advies. Hiervoor dienen de nodige sensibilisatie-acties op touw te worden gezet.

De

kans om te overlijden als gevolg van een verkeersongeval is in België beduidend hoger dan in de buurlanden. Hiervan zijn vooral de zwakke weggebruikers, veelal kinderen, het slachtoffer. Wij eisen dan ook dat er dringend werk wordt gemaakt van een coherent en overkoepelend beleid, waarbij de veiligheid van fietsers en voetgangers wordt gegarandeerd en waarin meer ruimte wordt vrijgemaakt voor de jonge deelnemers in het verkeer. Inbreuken op de verkeerswetgeving dienen streng bestraft te worden en er dienen striktere controles te worden ingevoerd.

Het

kind heeft recht op speelruimten. De gemeenten moeten aangemoedigd worden werk te maken van groene, niet-commerciële speelruimtes. Kinderen dienen hierbij inspraakmogelijkheden te krijgen. 6. Voor een beleid inzake jeugddelinquentie dat gericht is op de integratie en reïntegratie van de minderjarigen, waardoor de opsluiting een ultimum remedium wordt overeenkomstig de aanbevelingen van het Comité voor de Rechten van het Kind door:

De wet op

de Jeugdbescherming van april 1965 is aan herziening toe. Niet enkel dient de spanning tussen bestraffen en beschermen opgehelderd te worden, er dient eveneens voorzien te worden in wettelijke garanties en rechtswaarborgen voor de minderjarige. Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (art. 37, 39, 40) alsook relevante VN-Richtlijnen (Beijing Rules, Riyadh Guidelines, UN Rules for the Protection of juveniles Deprived of their Liberty, Guidelines for Action on Children in the Criminal Justice System) bevatten de belangrijkste principes voor de uitwerking van een eigensoortig recht voor minderjarigen. Elementair zijn daarbij: -

het belang van preventieve maatregelen, het respect voor de fundamentele rechtswaarborgen minderjarigen en voor de basisprincipes van onze rechtsstaat de doelstelling van reïntegratie,

12

van

alle

-

het principe van detentie als ultimum remedium, het verbod om minderjarigen op een zelfde wijze als volwassenen te been veroordelen of te bestraffen. De aandacht voor alternatieve afhandelingwijzen, naast en in de plaats van louter repressie en detentie. Samen met het Comité herhalen we hier ook de tegenstand tegen de Everbergwet en eisen de afschaffing ervan.

7. Voor een bescherming tegen mishandeling, uitbuiting en geweld

Nog

teveel minderjarigen zijn slachtoffer van de meest uiteenlopende vormen van geweld: kindermishandeling binnen het gezin, verwaarlozing, het moordende verkeer, seksuele uitbuiting e.d.

Er

dienen preventieve maatregelen genomen te worden, waardoor het welzijn van kinderen en ouders gegarandeerd wordt, zodat ze hun leven kunnen uitbouwen in menselijke waardigheid, met bijzonder aandacht voor kwetsbare families.

Interventies

dienen geïnspireerd te zijn door hulp en niet door controle, waarbij in deze tussenkomsten een dynamiek wordt geïntroduceerd tussen de kinderen, de familie en de sociale actoren.

Slachtoffers en daders moeten adequaat opgevangen worden. Er dient bijzondere aandacht te worden geschonken aan de meest kwetsbare kinderen, wiens afwezigheid van enig statuut ertoe leidt dat ze gemakkelijke ten prooi vallen aan netwerken. De

internationale samenwerking dient verbeterd kinderhandelnetwerken kunnen ontmanteld worden.

te

worden,

zodat

In

samenwerking met de Gemeenschappen dienen maatregelen van Welzijn enerzijds en Justitie anderzijds verder op elkaar afgestemd te worden, onder meer inzake kindersekstoerisme.

Kinderen

met een handicap dienen beschermd te worden tegen misbruik en

geweld.

Een

wettelijk verbod op lijfstraffen moet ingevoerd worden, zoals eerder al gebeurde in Zweden, Denemarken, Finland, Cyprus, Duitsland, Kroatië en IJsland. Dit wordt bovendien ook gevraagd door de Raad van Europa.

We dringen aan op een snelle ratificatie van het Additioneel Protocol bij het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind inzake Kinderhandel, Kinderprostitutie en Kinderpornografie. 13

8. Voor meer respect voor de rechten van gehandicapte kinderen:

Er

dient een gelijke kansenbeleid t.a.v. kinderen met een handicap gevoerd te worden.

Om

de zelfredzaamheid van het kind te bevorderen moet het gestimuleerd worden tot autonomie en participatie.

Een

optimale toegang tot het onderwijs moet verzekerd worden (inclusief onderwijs).

We

pleiten voor een stijging van het aantal opvangplaatsen voor jonge kinderen, ook buiten de schoolverlofdagen.

Een

optimale sociale integratie van het gehandicapte kind moet bevorderd worden door sensibilisering van het publiek en een optimale toegang te verzekeren tot openbare infrastructuren

De

toegang tot de gezondheidszorgen dienen verbeterd te worden door een geïndividualiseerde benadering die voldoet aan de behoeften van het kind, wat ook zijn of haar handicap is en wat ook zijn statuut is (NBM en illegalen)

9. Voor meer respect voor de rechten van niet-begeleide minderjarigen (NBM)

Er

dient een statuut uitgewerkt te worden voor niet-begeleide minderjarigen, zowel binnen als buiten de asielprocedure. Daarnaast dient de plaatsing van deze jongeren in gesloten instellingen volkomen uitgesloten te worden.

Concreet

handelt dit ook over het recht op opvang, huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs… alsook de praktische regelingen die vereist zijn voor de effectieve beleving van die rechten. We denken hierbij specifiek aan de regeling van voogdij (ook voor niet-asielzoekers) en de verplichting om ook deze kinderen bij de geboorte te registreren.

We dringen er ook op aan dat budgettaire maatregelen terzake getroffen worden. De

federale overheid dient het voorbehoud dat zij maakte bij de ratificatie van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind omtrent art 2 in te trekken, zodat elke minderjarige, ongeacht zijn status of verblijfstitel, aanspraak kan maken op zijn/haar rechten zoals bepaald in het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind.

14

In geval van terugkeer dient het kind begeleid te worden en dienen garanties te worden gegeven mbt passend onthaal en opvang in het land van herkomst

10. Voor meer participatie van kinderen en jongeren op alle niveaus: gemeenschap, school, familie, media, justitie, politiek,….

Er dient verder werk gemaakt te worden van effectieve participatiekanalen voor minderjarigen op alle beleidsniveaus. Wij vragen meer ondersteuning, versterking en bestaande initiatieven mbt participatie.

en

efficiënte

bewustmaking van de

Nieuwe initiatieven mbt participatie dienen ontwikkeld te worden. Participatie van de meest kwetsbare groepen moet versterkt worden. Kinderen moeten mbt participatie geïnformeerd en gevormd worden. Het

consultatieproces, waarbij kinderen worden betrokken bij wetsvoorstellen die gevolgen kunnen hebben voor hun leefwereld, moet versterkt worden.

Er

moet op toegezien worden dat wanneer het kind om zijn mening wordt gevraagd, dat hier ook effectief rekening wordt mee gehouden

De

media moeten gestimuleerd worden tot het aanbieden van programma’s en bijdragen, gericht op kinderen en minderjarigen (informatie, ontspanning en educatie) met mogelijkheden tot interactie. Bijzondere aandacht dient hierbij geschonken te worden aan de bescherming van minderjarigen op het internet, via filtersoftware, privacybescherming, een kwaliteitsvol aanbod, controle op misbruiken enz.

15

E. Hoe zijn kinderen betrokken in het proces? door Sam van de Putte (WDYT) Sam van de Putte maakte deel uit van de Belgische delegatie tijdens de Bijzonder Zitting van de Verenigde Naties in 2002. In het Wereldactieplan dat werd aangenomen naar aanleiding van de Speciale Zitting van de Verenigde Naties staat geschreven dat het plan enkel kan slagen voor zover kinderen en jongeren betrokken worden bij de uitwerking van het plan. De overheid wordt geacht samen te werken met kinderen en hen aan te moedigen om zich vrij uit te drukken en inspraak te hebben bij beslissingen die hen aanbelangen. Ook in België willen kinderen en jongeren betrokken worden bij het uitwerken van een Nationaal Actieplan. Hieronder volgen enkele van hun prioriteiten: -

Een actieve participatie van kinderen en jongeren Informatie die is aangepast aan kinderen en jongeren beter onderwijs: lessen in burgerlijke verantwoordelijkheid; het wegwerken van ongelijkheden op school Er dienen programma’s op school te worden ontwikkeld rond seksuele opvoeding en de preventie van AIDS Er dient meer aandacht te komen voor zieke kinderen en kinderen met een handicap Er dient meer aandacht te komen voor de strijd tegen de armoede en voor de internationale solidariteit Er moet een statuut komen voor niet begeleide minderjarige vluchtelingen De jongeren pleiten voor een veilige en gezonde omgeving Er moet een nationaal actieplan worden opgesteld ten gunste van kinderen De jongeren moeten bij het opstellen van dit NAP betrokken worden

16

F. Stand van zaken en prioriteiten van de federale overheid door Philippe Wery (FOD justitie) De rechten van het kind staan in de belangstelling. Dit Open Forum over het Nationaal Actieplan bewijst dit nog maar eens. Hierdoor worden we in staat gesteld de verschillende visies en opmerkingen van de NGO’s en het middenveld te beluisteren. Er werd me gevraagd vandaag te spreken over de methode die we gebruiken voor de uitwerking van een nationaal actieplan en de stand van zaken in deze. Vooraleer ik zal ingaan op de methode en de stand van zaken, zou ik graag uw aandacht willen vestigen op 4 vaststellingen mbt dit dossier: I. Vaststellingen Eerste vaststelling : Het jaar 2002 was een belangrijk jaar voor de rechten van het kind. Datzelfde jaar werd er ons vanuit verschillende hoeken gevraagd nationale actieplannen uit te werken: twee op het niveau van de VN en een op Belgisch niveau. In chronologische volgorde : 1. Op niveau van de VN vond in mei 2002 een Bijzondere Zitting plaats rond de rechten van het kind. Het document dat werd aangenomen door de Algemene Vergadering, ‘Een wereld geschikt voor kinderen’, is een algemeen document, gericht aan alle lidstaten en vraagt in punt 59 het dringend op punt stellen of het versterken van nationale actieplannen ‘indien mogelijk voor eind 2003’ 2. In juni 2002, nog steeds op het niveau van de VN, maar in een ander kader, werden de slotbeschouwingen van het Comité voor de Rechten van het Kind bekend gemaakt. Deze beschouwingen, die gericht werden aan de Belgische overheid, volgden op het indienen van het tweede Belgische rapport mbt tot het IVRK van mei 2002. In punt 9 vraagt het Comité de Belgische overheid in het licht van de toepassing van het IVRK een nationaal actieplan op te stellen. 3. Tenslotte, op Belgisch niveau, heeft het federale parlement de wet van 4 september 2002 aangenomen, hiermee de verplichting in het leven roepend van een jaarlijkse verslaggeving over de toepassing van het IVRK in België. Deze wet vraagt een rapport op te stellen in de vorm van een opvolgingsnota, die een specifiek actieplan bevat en een evaluatie van de maatregelen die werden genomen. In 2002 wordt er dus op 3 verschillende niveau’s op aangedrongen dat België een nationaal actieplan opstelt met elk een verschillende timing en verschillende bestemmingen.

17

Tweede vaststelling : De tweede vaststelling is dat er geen model bestaat. Zijn de verwachtingen gestoeld op politieke doelstellingen of op concrete projecten? We beschikken niet over guidelines wat de redactie van een nationaal actieplan betreft. We beschikken niet over een model waarop we ons kunnen beroepen om ons werk te vergemakkelijken.

Derde vaststelling : De Belgische overheidsstructuur is niet eenvoudig. Wat de rechten van het kind betreft valt deze materie niet onder de bevoegdheid van één minister, maar onder de bevoegdheid van bijna alle ministers. Er zijn dus verschillende bevoegdheidsdomeinen en verschillende instanties die bevoegd zijn. Het identificeren van alle betrokken is niet gemakkelijk. Vierde vaststelling : In 2003 vonden federale verkiezingen plaats en in 2004 zullen er regionale verkiezingen zijn. Deze vier vaststellingen (verschillende actieplannen, afwezigheid van een model, verscheidene betrokken instanties en de verkiezingen ) zijn elementen waar men rekening moet mee houden indien we kijken naar onze manier van werken. II. Stand van zaken Wat hebben we gedaan in 2003, wat is de stand van zaken? Ik doe u eraan herinneren dan ons werk niet ten einde is. Het Actieplan is nog niet af. 1. We hebben een werkgroep geïnstalleerd De Interministeriële Conferentie over Kinderen en Jongeren (25 november 2002) heeft de Minister van Justitie de opdracht gegeven een werkgroep samen te stellen die zich moet bezighouden met het opstellen van actieplannen. De FOD justitie heeft zich ingespannen om verschillende documenten te verspreiden en om een werkgroep op te starten.

18

Gezien de federale verkiezingen is deze werkgroep pas voor een eerste keer kunnen samenkomen op 25 september. De tweede bijeenkomst heeft plaatsgevonden op 17 november. Op de tweede bijeenkomst werd beslist, om de werkzaamheden te doen vorderen, twee subgroepen in het leven te roepen: eentje samengesteld uit federale leden en een andere met federale en regionale en gemeenschapsleden. De eerste subgroep, samengesteld uit leden van federale departementen is samengekomen op 25 november en de bijeenkomst van de tweede werkgroep is gepland op 4 december. Bij het beëindigen van de werkzaamheden kan er dus een actieplan ingediend worden bij de verschillende overheden . B. De werkgroep discussieert over twee punten 1. De werkgroep over de structuur van het Actieplan Ter herinnering, op drie niveau’s wordt België verzocht een actieplan op te stellen. Om alle problemen en tegenstrijdigheden te vermijden werd beslist geen drie verschillende plannen uit te werken, maar om ons te oriënteren op de uitwerking van één actieplan. De werkgroep richt zich dus op de samenstelling van één document op basis van thema’s en strategische doelstellingen die bereikt moeten worden, deze thema’s werden vermeld in het document dat werd verspreid na de Speciale Zitting (bvb. voorrang geven aan kinderen en de bescherming van families, geen enkel kind vergeten, de bescherming van het kind tegen uitbuiting). Om tot een duidelijk document te komen, proberen we een document uit te werken dat door iedereen kan goedgekeurd worden. 2. De werkgroep beschikt over de prioriteiten van verschillende ministers. Na de eerste bijeenkomst werd de ministers gevraagd hun prioriteiten over te maken. Wat justitie betreft kan ik u reeds laten weten dat het installeren van een Voogdijdienst voor de NBM, de installatie van een Nationale Commissie voor de Rechten van het Kind, het installeren van een centrale autoriteit voor wat het uitvoeren van de nieuwe wet betreffende de nationale en internationale adoptie deel uitmaken van onze prioriteiten. Tenslotte heeft de werkgroep ook de intentie om het slotdocument van haar werkzaamheden voor advies voor te leggen aan het middenveld.

19

G. Stand van zaken en prioriteiten van de Franse Gemeenschap door Marc Bertholomé (Observatoire de l’enfance, de la jeunesse et de l’aide à la jeunesse de la Communauté française) L’ observatoire de l’enfance, de la jeunesse et de l’aide à la jeunesse coördineert een opvolgingswerkgroep mbt het IVRK. In deze groep zijn vertegenwoordigd: het beleid (Franse Gemeenschap, Waalse Gewest , Brusselse Gewest ), Office de la Naissance et de L’enfance (ONE) en de NGO’s (Code). De kinderen zijn nog niet bij de opvolging van het rapport betrokken. De NGO’s zijn geassocieerd bij de werking maar zijn niet op een structurele manier betrokken. Een beperkte werkgroep voor de uitwerking van een nationaal actieplan werd opgericht. Maken hier deel van uit: Benoît Parmentier (Kabinet Minster Nollet, bevoegd voor kinderen), Marien Faure (CGRI) et Marc Bertholomé (coördinator Observatoire). Het is moeilijk om samen met de verschillende overheden tot één tekst te komen. Het is nochtans belangrijk dat iedereen erbij betrokken wordt. De gemeenschappen spelen hierin een belangrijke rol, aangezien de meeste materies mbt kinderen gemeenschapmateries zijn. De tekst die werd opgesteld is kort en efficiënt en zou moeten ingediend worden bij het parlement. Belangrijk is ook dat de nodige financiële middelen ter beschikking worden gesteld (denken we maar aan de NBM, de opsluiting van minderjarigen,…). De prioriteiten van de NGO’s moeten zich direct tot de federale regering richten. De Franse gemeenschap heeft de federale overheid aangezet tot het installeren van werkgroepen. Verder beschikt de Fr. Gemeenschap over een tekst (werkstuk) die men kan raadplegen op hun site (tekst met institutionele aspecten enz.) en op de site van CODE. Deze tekst bevat drie belangrijke aspecten: -

-

institutioneel, in het bijzonder de oprichting van een Nationale Commissie kinderrechten, via een systeem van continue rapportage en een evaluatie van de gevoerde politiek, onafhankelijk van de periodes waarin er verkiezingen vallen een goede behandeling van kinderen de informatie en participatie van kinderen

Enkele ‘hete aardappels’ worden doorgeschoven naar het federale niveau: Voogdijregeling NBM, het alimentatiefonds, de ontwikkelingssamenwerking.

20

Verder is er nagedacht over het ouderschap. Marc Bertholomé refereert naar de staten-generaal over de familie die werden gecoördineerd door Mevr. Simonis. Dhr. Bertholomé eindigt met de nadruk te leggen op een open dialoog tussen de verschillende instanties om contradicties te vermijden.

21

H. Stand van zaken en prioriteiten van de Vlaamse Gemeenschap door Joost van Haelst (Coördinator aanspreekpunten Kinderrechten) Joost Van Haelst vindt het zeer goed dat de Code en de Coalitie zo kort op de balspelen. De Code en de Coalitie dienen bij het opstellen van het NAP betrokken te worden. Hij wijst erop dat de opmaak van het NAP niet in het ijle mag gebeuren: er moet een sterkte/zwakte analyse gebeuren. Vandaar dat hij, in akkoord met de moderator, een korte schets geeft van de situatie op Vlaams niveau. Sinds de goedkeuring van het IVRK steunt het kinderrechtenbeleid in Vlaanderen op 3 peilers: 1. De goedkeuring van het verdrag: De Vlaamse Gemeenschap was de eerste overheid in dit land die het verdrag goedkeurde (in 1991). Ook werd het facultatief protocol inzake kinderprostitutie reeds op 7 februari 2003 goedgekeurd. 2. In 1997 heeft het Vlaams Parlement duidelijk gemaakt dat ze het meent met kinderrechten door de oprichting van het Kinderrechtencommissariaat en dit op een wettelijke basis (= bij decreet). Het KRC krijgt haar budget niet van de regering, wel van het parlement! 3. Ook in 1997 heeft het Vlaams Parlement de regering bij decreet het mandaat gegeven werk te maken van kinderrechten. Dit is gebeurd door de invoering van kindeffectrapportage (KER) en de toetsing van het regeringsbeleid aan de naleving van de rechten van het kind. Deze toetsing behelst een jaarlijkse verslaggeving door de Vlaamse regering aan het Vlaams Parlement en de Kinderrechtencommissaris over de implementatie van de rechten van het kind. Verder is er ook nog een jaarlijkse verslaggeving over die landen en regio’s waarmee Vlaanderen internationaal samenwerkt. Sinds 2001 is in het begrotingsdecreet een budget voorzien om initiatieven over kinderrechten te ondersteunen (o.a.: WDYT?, Centrum voor de Rechten van het Kind en de Kinderrechtencoalitie). Sinds 1997 heeft Vlaanderen een coördinerend Minister kinderrechten. Verder werden er 25 aanspreekpunten kinderrechten aangeduid binnen de verschillende administraties en instellingen van de Vlaamse overheid in domeinen zoals Kind en Gezin, leefmilieu, cultuur, mobiliteit, welzijn, gezondheidszorg, …). Verder wordt veel belang gehecht aan de international aspecten van het kinderrechtenbeleid: bijzondere zitting VN, slotbeschouwingen Comité voor de Rechten van het Kind, facultatief protocol Kinderhandel en andere verdragen, …

Wat betreft de eigenlijke voorbereiding van het NAP hield de Vlaamse Gemeenschap een eerste voorbereidende vergadering op 18 maart 2003.

22

In uitvoering van de beslissing van de Interministeriële Conferentie Kind en Jeugd d.d. november 2002 heeft Justitie de verschillende Belgische overheden bijeengeroepen op 25 september en 17 november 2003. Vervolgens heeft de Vlaamse Gemeenschap haar werkgroep op 24 november 2003 bijeengeroepen. De Vlaamse Werkgroep Kinderrechten is als volgt samengesteld: de 25 aanspreekpunten kinderrechten en de vertegenwoordiger van de Vlaamse Gemeenschap voor de verdediging op 23 mei 2002 van het tweede Belgisch rapport bij het Comité voor de Rechten van het Kind, de kabinetten van minister Byttebier (Welzijn-coördinatie kinderrechten)) en Van Grembergen (jeugd), de commissie welzijn van het Vlaams Parlement, de Kinderrechtencoalitie, het Centrum voor de Rechten van het Kind, WDYT?, de Vlaamse jeugdraad en het Kinderrechtencommissariaat. De werkgroep heeft de opdracht om een voorstel van Vlaams Actieplan Kinderrechten op te maken. Het Vlaams Actieplan zal tevens de bijdrage van Vlaanderen zijn aan het NAP. De minister zal vervolgens aan de Vlaamse regering voorstellen een beslissing terzake te nemen. Binnen deze werkgroep werden 10 prioriteiten voor een Vlaams Actieplan Kinderrechten besproken zoals die zijn voorgesteld door de coördinatie en aanspreekpunten kinderrechten en overgemaakt werden aan de federale overheid/ Justitie. In de maanden januari en februari 2004 zal de werkgroep de prioriteiten verder verfijnen in concrete acties en, waar nodig, wellicht ook moeten afstemmen op die van de andere overheden (federaal en Franse en Duitse Gemeenschap). De voorgestelde 10 prioriteiten zijn de volgende : 1. Afstemming van de wet-, decreet- en regelgeving op de internationale mensenrechteninstrumenten die betrekking hebben op de rechtspositie van kinderen 2. Het voeren van een beleid dat de non-discriminatie, inclusie en gelijke kansen voor alle kinderen vooropstelt 3. Het recht van elk kind op participatie m.b.t. de zaken die voor hem van belang zijn, waarborgen 4. Het recht van elk kind op informatie m.b.t. de zaken die voor hem van belang zijn, waarborgen (in samenhang met 3. te lezen) 5. Het bevorderen van het welzijn en de gezondheid van elk kind 6. Het waarborgen van de rechten van kinderen op, in en door onderwijs 7. Het ontwikkelen van een vernieuwend jeugdrecht overeenkomstig de aanbevelingen van het Comité voor de Rechten van het Kind m.n. §29-30 8. Bescherming tegen mishandeling, uitbuiting en geweld 9. Internationale samenwerking 10. Nationale samenwerking

23

I. Debat gemodereerd door Claire Kirschen Senator ’ t Serclaes heeft omtrent het NAP contact gehad met de minister en ze heeft enkele belangrijke opmerkingen: 1. Het is belangrijk van de kinderen en de NGO’s erbij te betrekken 2. De drie wetsvoorstellen (inzake jeugdadvocaten, de wijziging van het spreekrecht en de zelfstandige toegang van de minderjarige tot de rechter) zijn gestemd door de Senaat en liggen klaar sinds de vorige regering: de bal ligt nu in het kamp van de Kamer. 3. Er werd een wetsvoorstel ingediend op de bestraffing van diegenen die het bedelen uitbuiten en wordt momenteel behandeld in de Kamer. 4. Een voorstel tot wijziging van art. 22 bis van de grondwet wordt eveneens behandeld in de Senaat. Senator De Bethune bedankt Code en de Coalitie voor het initiatief. De mobilisatie was nodig. De uitvoerende macht moet erover waken dat het NAP er komt. Het is belangrijk dat er over een ‘drafttekst’ kan samengekomen worden die vervolgens in de senaat kan worden besproken en kan worden geamendeerd. Op Federaal niveau is er nood aan een beleidsinstumentarium. Hoe kunnen we elkaar aanvullen zonder te overlappen? Er is duidelijk nood aan een kindeffectenrapportage op federaal niveau waarbij ook de begroting aan zijn effecten op kinderen wordt getoetst. Daarnaast dienen er aanspreekpunten te komen binnen de federale administraties. Er is nood aan een Federaal Kinderrechtencommissariaat dat ondersteunend kan werken naar elke wetgeving toe (dus zonder ombudsfunctie). Op die manier kan gewaakt worden over de kwaliteit van de wetgeving, wat één van de belangrijkste doelen van de Senaat is. De kinderrechtenwerkgroep binnen de Senaat moet verdergezet en gepreciseerd worden. Tegen december wordt hierover een beslissing verwacht Senator Guilbert vindt de werkgroep justitie de meest geschikte plaats voor het opstellen van een NAP. In de Franstalige gemeenschap is er veel contact met mensen uit de derde wereld (via open fora, bvb. l’ Assemblée Parlementaire de la Francophonie, APF). Het is belangrijk deze ervaringen te verwerken in een NAP. Ook een vergelijking tussen de verschillende landen en hoe zij een NAP hebben opgesteld dringt zich op. Trees-Merckx – Van Goey (lid Vlaams parlement) vindt dat we ons moeten houden aan de structuren die door het beleid werden opgericht (zie Vlaamse Gemeenschap). Tal van maatregelen zijn pas effectief als andere beleidsniveau’s dezelfde maatregelen nemen.

24

Er moet plaats zijn voor een federale kinderrechtencommissaris. Er moet een Nationale Commissie worden geïnstalleerd. Het werk dient in deze Nationale Commissie te gebeuren (het kan niet dat dit in informele werkgroepen gebeurd). Bij de uitwerking van een NAP dient er niet alleen rekening gehouden te worden met het mondiale NAP, maar ook met de aanbevelingen van het Comité. Ankie Vandekerckhove (Kinderrechtencommissaris) stelt vast dat er al 5 jaar gepraat wordt, maar dat er weinig gebeurt. Men mag de minderjarigen niet te lang laten wachten of ze haken af. De minderjarigen snappen niet waarom het allemaal zo lang moet duren. Het wordt blijkbaar door de parlementairen niet als prioritair beschouwd. Ankie vindt ook dat er werk moet gemaakt worden een Manifest en een Memorandum. Yves Willemot (Unicef): in de beleidsnota van Verwilghen werden kinderrechten opgenomen als een prioriteit. Een methodiek voor het uitwerken van een NAP bestaat inderdaad niet. Dit was nochtans aangekondigd door UNICEF, maar is er tot op heden nog niet. Een aantal landen hebben reeds een NAP opgesteld (vb. Nederland, Italië). Deze NAP’s zouden als inspiratie kunnen dienen voor het opstellen van een Belgisch NAP. Dhr. Willemot stelt vast dat er een consensus bestaat over de oprichting van een Nationale Commissie. Waar wachten we nog op?? Hij vraagt zich af of ontwikkelingssamenwerking erbij betrokken is. Liliane Baudart (kabinet justitie): Op het federale niveau bestaat er op dit ogenblik inderdaad geen coördinerend orgaan m.b.t. kinderrechten, en de opvolging van het NAP. Vandaar dat het moeilijk is en er reeds enige tijd is overgegaan alvorens de werkzaamheden m.b.t. de opstelling van een NAP zijn gestart. Dit toont duidelijk de nood aan voor de oprichting van een Nationale Commissie Rechten van het Kind. Deze commissie dient een coördinerende rol te spelen tussen de verschillende federale bevoegdheden, en tussen de gemeenschapsoverheden. De nationale commissie is een prioriteit voor het kabinet en zal behandeld worden op de ministerraad van januari. Tot op heden was dit dossier geblokkeerd wegens budgettaire redenen en deze zullen weldra opgelost worden. Er zijn weinig parlementairen die zich bezig houden met kinderrechten, maar toch laten ze zeker niet na de bevoegde ministers te interpelleren en erop toe te zien dat ze hun werk goed doen. De minister en het kabinet hebben de jongeren ontvangen op 19 november (werelddag kinderrechten – WDYT) om hen te beluisteren en het is de verantwoordelijkheid van de minister en het kabinet om zich aan de gemaakte afspraken te houden. Wat het Optioneel Protocol inzake kinderhandel, kinderprostitutie, (…) betreft: dit ligt in handen van de verschillende parlementen. Het proces tot ratificatie van dit

25

protocol is dus aan de gang. Elkeen wordt uitgenodigd om het nodige lobbywerk te verrichten. Ook de voogdijregeling voor NBM komt op de ministerraad tegen eind december of januari 2004. Op 27 november vindt er een interkabinetoverleg plaats en de recrutering van de persoon die zich hiermee zal bezig houden vordert. Dhr. Wéry antwoord op de vraag van Dhr. ontwikkelingssamenwerking is bij het overleg betrokken.

26

Willemot:

Ja,

J. Conclusies debat door Claire Kirschen:

Claire Kirschen bedankt alle deelnemers voor het zeer interessante debat. Zij hoopt dat deze bijeenkomst zijn nut zal bewijzen in het totstandkomen van een NAP. Zij benadrukt het belang van info-uitwisseling en coördinatie tussen de verschillende beleidsniveau’s Zij herinnert eraan dat het belangrijk is kinderen te (blijven ) betrekken in dit proces Ook de NGO’s spelen een belangrijke rol en moeten betrokken blijven bij de werkzaamheden rond het NAP. Er is een duidelijk signaal gekomen van de Kamer en Senaat, en het Open Forum heeft nog eens gewezen op de rol die weggelegd is voor beide kamers. Tenslotte is er vanuit verschillende hoeken op gewezen dat men de kalender moet respecteren; het opstellen van een NAP zou voor de regionale verkiezingen moeten klaar zijn.

27