Onze Taal. WOORDENBOEKJE DOOR
C. H. DEN HERTOG EN
J.
LO H R.
AMSTERDAM -
VI. VERSLUYS.
ONZE TAAL. WOORDEN BOEKJE DOOR
C, H. DEN. HERTOG en J. LOHR. Woordenlijst. - Spellingvoorbeelden. Buigingstabellen.
TWAALFDE DRUK.
"Wat men niet "e~t, moet men opzoeken."
A.MSTERDAM -
1907 -
W. VERSLtJyS.
lORT. Dit handboekje is besterrul dc Iccl'lill!Jcn Cl' aan te gewennen, bij het sclll'ijvcn de hulp t'aft een WOO'I'denboek niet te versmaden in al die gevallen, waaj'in afluistm'en en nadenken onvoldoende zijn en de steun van het geheugen noodig wm'dt. Bij de zesl'ien geslachtsregels, de lijst van ni a n nel ij k e woorden, de lijsten van wom'den met ee. 00 of ei; en dil spell'ingleel' in voorbeelden, komen ook nog enkele tabellen, die de hoofdzaken der buiging door een gemakkelijk geordend ovm'zieht in herinnering houden. Slechts bij enkele wom't;len 'is, om de '/JI'eemdheid wat weg te nemen, eene kleinigheid tm' verklaring toegevoegd. 10ch zijn deze aanteekeningen zeldzaam en beknopt gehouden, want het hoofddoel van het boekje blijft: de gelegenheid te geven om v I ft g een of ander op te zoeken. Ofsehoon het boekje als een deel van «ONZE TAAL') verschijnt, past het natuurlijk even goed bij andm'e methoden, en wordt het blijkbaar ook bruikbaaj' gevonden dom' velen, die een handig en betrouwbaar vademeeum bij het schrijven niet overbodig vinden. AMSTERDAM,
December 1883. October 1901.
D.
H. en L.
Op blz. 63 zijn een paar noten bijgevoegd; overigens is de twaalfde druk gelijk aan den elfden. J. L. AMSTERDAM, Januari 1907. H. J. D. H.
HET GESLACHT DER LELFSTANDIGE NAAMWOORDEN. I. De zelfstandige naam woorden worden iu onze taal, gelijk in vele andere talen, in drie rubrieken ingedeeld: mannelij ke, v I'OU welijke en onz ijdige, cl. i. in namen van bij:s of zij's en van wezens of dingen, waarbij niet aan mannelijk of vrouwelijk gedacht wordt en die met bet worden aangeduid. 2. De onderscheiding van hij's en zij's is het duidelijkst bij de persoonsnamen. Daal' worilt het uitgedrukt door verschil in naam: man-v'rouw, bl'oel'-zuster, hem'-dame, enz., of dool' een uitgang voor het vrouwelijk geslacht: boe)'-boerin, lezB1'-leze)'es, selwijver-schrijfster, dief-dievegge, Ilollande)'-Ilollandsehe, teley'rafist-telegmfiste. 0 n z ij d i g zijn: het kind en het wicht, benevens enkele persoonsnamen, die geringschattend gebruikt worden: het menseh, het wijf, dit v1'Ouwspersoon, dat heel', e. a. OPMJi:RKING. Er zijn enkele persoonsnamen, die zonder verschil in vorm (behalve soms eene e voor het V.l, of M. or v. gebruikt worden, al naarmate men er een man of eene vrouw mee bedoelt. Hiertoe behooren de persoonsnamen op -ling en -genoot (jo'(lgeliny en ouderling zijn alleen M.l en verder: bloedverwant, erfgenaam, gade, gast, getuige, gidS, kameraad, lidmaat, peet, wees, en de zelfst. gebruikte bijv. nwdn. als: de zieke, de bUnde, enz. Vgl. b.v.: de dOod Van den erfgenaam, de verlclar'Ï'(I{] der getuige enz.
3. De onderscheiding wordt ook uitgedrukt bij namen van dieren, die nauw met den mensch in betrekking staan j vooreerst door verschil in naam, (waar-
4 naast gewoonlijk een onzijdige algemeene naam staat): hengst-me)'de (het paarel), stiel'-hoe (het rl/nd), beel'-zeug (het zwijn), mm-ooi (het schaap), haa.n-hen (het !toen), )'ammelaar-voedstm' (het konijn), reu-teef(dehond, bij uitz,
M,); vervolgens ook dOOI' een uitgang voor het VI', dier: aap-apin, 11auw-pauwin, enz" or in een paar gevallen ook omgekeerd: kat-ha.ter, duif-doffer, g[~ns-aan.ze,.ih,
Bij de ovel'ige diel'en wordt het ondel'scheid niet gemaakt, or het moet uitdl'llkkelijk noodig wezen, en dan spreekt men van een 'lnetnnetjesvink, een wijfjestll'end, enz, Ander's rekent men ze bI' altijrl M" bf altijd V,; in een gl'oot dier' ziet men meestal een hij: De olitiwt ver:OI'at zij 11 e jOl/f/en, en in een klein diel' eene zij: De bij liel'at hanl' honillg in ('eUclI, Onzijrlig zijn de nam/lil van jongen van rliel'en: het I,,~!tlell, Iwl half, het lam, het ku ihell, !tet wet1), maat' de Ilig is y, OPMJ>RKING, Bij uitzondering worden de groote dieren eend, Gal1s, zwaan, ,'allr, H/lIllrJ tot de zij's, en de kleine: kolibj'ie, 'vink, nachtegaal, 'kikvol'sclt, "OI'e/l, bfl
3, Ten slotte is de ondCl'scheiding M, en V, ook overgegaan op een aantal namen van zaken, Hoe dat gekomen is, ligt VOOI' een groot deel in het duister en het ondel'scheid wOI'dt in vele gevallen ook niet gevoeld, De macht der gewoonte houdt het echter in wezen, Meest leert men dit onderscheid dOOI' lectuUl', Ver(ler' zijn de volgende I'egels te onthouden, 1. Tot het
MANNELIJK GESLACHT
behooren:
1°, de namen van bergen: Etna, Drachenfels, 29, de namen van boomon: eik, beuk, wilg, kastanje,
5 esch, iep, populier, enz. (Linde en tamarinde zijn V.). 3°. de namen van munten: gulden, daalde)', stuiver, cent, schelling, duhaat, enz. CA'IUl'h, mijt, pistool, guinje zijn V.). 4°. de namen van steenen als voorwerpsnamen; als :; tofnamen zijn zij 0.: de diamant en het dinmnnt. • 5°. de namen van zaken op -aar, -aard, -erd, -em en -sem: lessenaar, standaUl-cI, lommerd, adem, bloesem enz. 6°. de namen van zaken op -Im en -rm: walm, darm, lJC)'m, halm, arm, vorm, stm'm, enz. (Palm lhandvlak, maat of kruid], helm [plant] en unifm'm zijn V.). • 7°. de namen van vaartuigen op -er: IJoele)', logge)', kotte,', schoenet', dr'iemaster, enz. 8°. de namen van vruchten op -oen en -el: citroen • •neloen, ctP1Jel, mispel, amandel, eik.el, enz. go. de namen van werktuigen op -el en -er, die van ww. zijn afgeleiu: hevel, prikkel, be'itel, giete,', snllite)', stoffet', enz. (Griffel en schoffel zijn V.). -I()O. de woorden op -dom, die niet Onz. zijn: adeldom, )'ijkdom, wasdom, enz. Ook eiaendom(recht van bezit) is M.
II. Tot het
VROUWELIJK GESLACHT
behooren:
'1°. namen van stoft'en, die niet O. zijn: wol, suike,', enz. Ook zijn er eenige M. stofnamen lIit te zonderen : room, honig, nectm', wijn, inkt, most, mo,~terd, azijn, en enkele andere. 20. de namen van vaartuigen, uitgezonderd die op -er. Ook de eiflennamen van schepen zijn V. 3°. de namen van letters, cijfers, noten en intervallen. 4Q• de namen van muziekinstrumenten: hal'p, citcr,
6
tl'ompet, viool, enz. (HOI'en, doedelzak en t1'iangel zijn M.). 5°. de woorden op oe, -de (VI'ede is M.) -te, -held, -nis, de van ww. afgeleide op -ing en -st (dienst en last zijn M.) en de niet onzijdige op -schap. (Terwijl gaat'de, groete, stonde, schrede en tl'eûll V. zijn, zijn gaal'tl, gl'oet, stond, schred en tred NI.). 6°. de woorden op -age, -ij, -ei, -ie, -iek, -teit en -uw. OPMERKINGEN. 1. Sommige voorwerpsnamen worden als stofnamen V. Vgl.: de p'iis van den paling (voorwerpsnaam) en de plij.. van de paling (stofnaam). 2. Sommige stofnamen worden als voorwerpsnamen M. Vgl. de prijs van de turf (stofnaam) eo de vorm Van den tU/'f (voorwerpsnaam).
Met behulp van bovenstaande regels kan men slechts van een betrekkelijk klein getal zelfst. nwdn. het geslacht onthouden. Van de overige moet men zich bij het schrijven herinneren, hoe men ze heeft zien ot' hooren gebruiken en, als men twijfelt, eene woordenlijst opslaan. In de yolgendé lijst komen alleen mannelijke zelfst • .nwdn. voor. Weet men, dat een woord niet~I. is, dan kan men verder gemakkelijk beslissen, of het V. of O. is. Bij deze lijst merke men echter het volgende op: 1°. Mannelijke woorden, die ondel' een van bovenstaande regels vallen, zijn in den regel ni e topgenomen. 2°. Als achter een WOOl'rl de heteekenis in cllI'siefstaat, dan wordt bedoeld, dat het woord in die beteekenis ?tL is. 3°. Als een woord eene soort noemt van hetgeen het laatste deel beteekent, dan zoeke men in de lijst (lat laatste deel op. Bijv.: voor intocht, hel'h'deUl', !taat'bos, zoeke men naar locht, deut', bos, enz. Alleen postzegel is M., ofschoon zCfJel Q. is.
A aai. aal (als stofnaam V.). aalgeer [vork om aal te ,teken). aalscholver. aanblik. aanbouw. aandrang. aangreep. aangroei. aanhang. aanhef. aankap. aankleef. aankoop. aanleg. aanloop. aanmaak. aanpeil. aanplant. aanrit. aanschouw.
aanslag. aanstoot. aanval. aanvoer. aanvang. aanwas. aanzeg. aap [teekenwerktuig). aard (als aarde V.) aars. absint. accijns. accusatief. achterklap. achterstal. achterstand. adel. adelaar. advent f:i~ i~ed:Kk:t~~~O:r~~~st. afdoener. afdruk.
8 afgang. afgrond. afkeer. afkoop. aflaat. aflegger. afleider (ook intiamemt.). afloop. afrit (het afrijden). afroep. afschrik. afséhuw. afslag. afstand. aftocht. aftrek. afval. afvoer. afzet. ai of aai (dier). ajuin (als stofna.am V). aker. akker. albatros. alcohol. IlImanak.
amber. ammoniak. Amstel. angel. angst. anijs. appel. April. arbeid. archipel. arend. areometer. Areopagus. argwaan. arm borst [handboog]. Arno. aronskelk. aronsvoet. atlas (als z·ijde V). atol [koraaleiland]. AugustuS. automaat. avegaar [llroote boor]. avond. azijn.
9
B. baard. baars (als stoln. V.). bacil. bak. bal (i'ond lichaam). balg ~r~~~r:]. b'8~k b~:aj!1!nM.zool· balk. ballast. ballon. bamboes (stok). ban. band (als stoln. 0.). bandelier. bandjir [otortvloed in O. 1.]. barbeel [riviervi.eh]. barometer. bas. barst. basilisk [dier uit d& fabelleer]. bast (als stoln. V.). baviaan. bazaar. beemd. beeneter. beer (in aUe bet.).
beet (als lJlant l.). beitel. bek. beker. bengel. berg (houi-, habery V.). berst. beugel. beuk (slag, stoot.). beuling. bever (als stuln. 0.). biefstuk. Biesbosch (de). bietebauw [bullebak, spook] bijbel. bijloop. bijstand. bijval. bijzet. bikkel. bizon. blaasbalg. blaker. bleekm'd (roode RljnwlJnJ. bles (witte riek V.).
10 blik (der oogen). bloei. blos. bluf. blunder. bobbel. bochel. boedel. boeg. boekel (haarkrul]. boel. boender. boezel of boezelaar. bof. bok (wmoktuig). bokking. bol. bolster. bolus. bombast. hommel [prOl' van een ••tJ. bon. hond. bondel. hoog. boom. lJoord (oever, i'and),
borg. borgtocht. borrel. borstel. bos (btmdel). Bosforus, bouillon. bouquet. bout. bouw (gebouw, het bouwen). bouwval. bowl. bracelet. brak. brand. brandewijn. breidel. breker (in samenst.). brief. bril. brink (plein, gra..eld]. broeder (gebak). brok. brui [den - er van Kevenl. bruin.
bufTel (dier),
11 bundel. bunzing. burcht. burg. bussel- [bundel, 'eboot']. butoor froerdoml']'
bufter. buidel. buik. buil (buidel;alsaezwel V.l buit. bult.
c. clerus. cocon. code ot codex coëfficient. cognac. condor. conductor. conjunctief. corridor. cotillon [dan.]. coupé. cultus. cursus. cycloon. cyclus.
cachenez. caleidoscoop. cánon [recel]. catálogus. catechismus. census. champignon. chaos. cherub. chimpansé. cider. cijns. cilinder. circus. cirkel. P.;t,·()pn.
rwetboekl
u. dag. dageraatl.
I
dam (aw·dheucet). damp.
12 dank. dans. das (dieI'; kleec1ingsttl kV.). uatief. datum. dauw. December. deeIel" ('1'ekeIlJoH/UII'). deemoed. degen. degel [deel van eene handpers]. deuk (wel'king). deun. deutel [wig, klink]. deuvekater. deuvik [kuiperoterm]. diadeem. dialoog. diameter. diapason. diefstal. dienst. dijk. disch. discus [werporbijf]. dissel. divan.
Dnieper. Dniester. dobbel. dobber. doedel. doek «(tls I3lvfn. U.). doelen [s.hutters-]. doezel, doezelaar. dof (slag, stoot). dog. dol (1-oeipen). dolfijn. dolk. Dollard. dolman [onderkleed]. dom (to'l'en, ke/·k). domino(maskl'lYtdekleed).
dommel. Dommel. domper. Don. Donau. donder. dood. dooi. dooier. dool (het dolen).
13 doop. doorgang (wel·king). doorlaat [bij wateren]. doorn. dool'rooker. dool'slag. doorsteek. doorvoer. doorwas (wel·king). dop. dopper. dorpel. dorseh. dorst. dos. Domo. uouw. draad (als stofn.O.). draai. draak. dl'af. dl'aget· (in salnenst.). dl'ang. drank. drek. drempel. dreun.
drevel [drijfijzer]. driehoek. drieling (zaaknattm). driesprong. driestal. drievoet. drijyer. dril (bOOI', klap). dl'OCS
(paMdenûekte).
drom. dromedaris. drommel. dl'onk. dl·oom. dl'op (dmp). dl'oppel. druil [sluimering]. druip. druk. drup. .druppel. drukker (in samenst. ). duffel (overjas). duiker. duim. duimeling. duizendbeen.
14 duur. duw. dwang. dwal'l'cl.
duizendpoot. dukdalf. dunk. dut.
E. Ebro. echel [blo.~llIi~el·J. echt. edik. eed. eek (edik). eekhoorn. eenhoorn. eenvoud. eerbied. eest [drOOiplaat!J voor mout, enz]. egel. egelantier. eiber. eigendomVeeltt van bezit). eikel. eiseh.
elallli. elft. elger [zie .alg.... 1. elleboog. Elzas. emmer. enkel. equator. ernst. estl'ik [gebakken vloe,,'ee"). ether. etter. etui. Eufraat. ever. exponent. ezel (zaaknacun).
F. factor. fauteuil.
\ fazant. \ Februari.
15 feniks. fidibus. fiscus. Jlacon. flamingo. flap. flatel'. flenter.
fleur (bloei). flikker (sprong). flits. foliant. fop. fourgon. foyer. frommel [krellkt.~
G. gaai (houten vogel). gaard (gaarde V.). galop. gang (als con'ida;' V.). Ganges. ganzevoet (plant). geef [zle AN). geesel. geest (als zandgl'ond V.). geeuw. geinster (.onk). geiser. gek (op een schoorsteen). genitief. gesp.
geur. gevel. gezichteinder. gibbon. gier (vogel, zWalti, }Jlaai). gieteling [Dleerie). gieter. gil. glans. gletscher. glimp. glinster. glip [spleet). gloed. gloei.
16
glooi. gloor. gluur. goedendag (wapen). gondel (grendel). gons. gordel. gorgel. goteling [klein stuk ,e.ehut). goudenregen. graad. gt'aal. grauw (sna'uw).
greep (werking). grendel. griet (vogel). griffioen. grijp [vo,el). groei. groet. grog. grond. grondel, grondeling. gl'Uwel. Guadalquivir. guldeling [al.pel).
11. haai. haak. haal (t I'ek ). haalder (in samenst.). haam (zakvOI'mig net). haander (korf J. haard. haas (in jagej'staltl 0.). haat. hacht I brok). hagel.
hak (ho1tw). hals. halm. halster. halter. hamer. handel. handschoen. hang. hanger (in samenst.). hanekam (plant).
17 hanepoot(plant,k1'abbel). hanevoet (plant). hanssop. hansworst. hap. harem. haring (als storno V.). harpoen. harst (1'tmdm·lende). hartstocht. hartsvanger. haspel. havik. hazenwind. hazesprong (beentje). heb ~:~e:;::3e~j~ heb dan van den heester. hekel. Hellespont. hemel. hengel (vischtuig). hennep. herfst. hermelijn (dier). heUgelrdeel van eene dommekracht). heul (slcutpbol). heuvel.
heyeI. hiaat. hiel. hijsch. hik. hinder. hippocras. hippopotamus. hit. Hoangho. hobbel. hoed (als maat 0.). hoef. hoek (ook driehoek, enz.). hoep. hoepel. hoest. hof (tuin). hol (aan den - raken). holster. hommer. hond. honger. honig, honing. hooiberg (stapel hooi; als bergplaats Y.). hoon.
2
18 houting (visch). houw (slag). houwer. houwits8l·. hulst. humol', humus.
hoop (menigte, stapel). hoorn. hop (vogel). horizon. hort. hortus. houder (in samenst.).
I. ibis. ijk. ijsbreker. IJsel. ijver. ijzel. Ilias. imperatief. impost. inbreng. index. indicatief. indruk. Indus. ingang. inham. inhoud.
inkeer. inkijk. inkoop. inkt, inleg. inloop. inrit. inslag. instal. interest. intrek. inval. inventaris. invloed. invoer. inzet. Islam.
19
J. jaap (snede). jaargang. jagual'. jakhals. jambus (jambe 17.). Jang-tse-Kiang. Januari. jas (troefboer).
jatagan. jekker. jeuk. jok (schm'ts). jouw (/Ö/lo(). jubel. Juli. Juni.
K. kaaiman. kaapstander. kabel. kabeljauw. kaftan. kakkerlak. kalender. kalfsvoet, [aron,kelk]. kalkoen. kam. kameel (diel'). kamp (st/'ijd, stuk land). kampong. kanarie.
kanastel'. kanker. kansel. kant (zijde). kanteel. kapoen. karbeel [steunla.J. karbouw. kardoes (hond). karkant [hals,noer]. karkiet [volI"eIJ. karper. karrel [vhrbl. kartel.
20 kastoor (hoed). katheder. kavel [onderdeel]. kazuaris. keer. keest [pit. merg' Poener lIlant]. kegel. kei. keil [wig]. keizei ikei.teen]. kelder. kelk. kemel. kerker. ketel. ketting. kevel [tandvlee,r.h]. kever. kiel (klepdingstuk). kier. kievit. kijk. kijker. kik. kikker. kikvorseh. klak (weI'king).
klamaai [.cheep,term). klamp. klank. klap (slag, gesnap). klappei'. klauw. klauwier. klepel. kleppel. klepper. klik [scheepBterm]. klim (werking). klimop (boom; als loof 0.) klink (slag, oorveeg). klinker. kloet [Bcbippmboom]. klok (slok). kloker [pijpuithaler]. klommer [uitvlucht]. klomp. klonter. kloot. klop (slag). klopper. klos. kluif (weI·king). kluit (vogel, munt).
21 kluppel. knaap (zaaknaam). knak. knal. knap (geluid). knapper [knapkoek, knapkers'. knaster. knauw. knekel. kneppel. kneukel. knevel. knijper (werktuig). knik. knikker. knip (wm'king). knobbel. knoedel [meelbanetje]. knoei. knoest. knoet. knok. knokkel. knol. knook. knoop. knop.
knol'. knorf [verharding, knOOtl}. knubbel. knuist. knuppel. koek. koekoek (venster, vuyel). koepel. koers. koevoet. koffer. kogel. koker. kol (slag). kolbak. kolder. kolibrie. kolikwint [vrucbt). kolos. komijn. komkommer. kommer (ZO'I'(}). konkel (slag). koop. kop. koppel (band). koran.
22
korbeel [in de bouwk.'. korf. kornuit ('vink). korteling [kort .tuk hout). kost. kout. kraag. kraak. kraan (vogel). krabbel'. kl'ak (geluid). krakeling. haker (ook in saillemt.). krans. krasser. krater. kraton. krauwel. kreeft. kreet. kreits. krekel. krijg. krijseh. kl'ing.
krinkel (bocht). krits [kring, tOl')' kroes. kl'Okodil. krokus. krommer [kromhout). kronkel. krop (vool"maag, gezwel). kruiling [avpe!]. kruisbek. [vogel]. kubus. kuiel'. kuil. kus. kwak (vogel). kwakkel. kwalster. kwallsel. k,valTel [ineengegroeide vrucht]. kwartel. kwartijn. kwast (nIs dmnk V.). kweek (wel'ki.ng). kwispel.
23
L. lach. lader (in samenst.) lak (laste)', bcdrog). lamfer. lap. last (als maat 0.). laster. laurier. lauwer. leeuwenbek (plant). leeuwerik. leg (wcl'king). legger. leider (in Sctl/UJIlst.). lek (w~l'king). lep ( » ). lepel. Leviathall [zeemonster). lichter. ligger.
liguster (heestel'). lijftocht. lik. likdoorll. limoen. liter. lof (ec!', 1·oem). lomp (visch). lonk. loop (kippenloop V.). loopel' (ook in s(tmc/lst.). los [lynx), luchter. lucifer. luiaard (dicr). luipaard. luister. lurk. lust. lynx.
M. Maart. magneet.
I Main. makreel.
24
mal (model). mallejan. Mammon. mandril. mangel (wuktnig). manometer. mantel. Marannon. marmel (knikkCl-). marmer ( » ). marsch. marter (dieJ'). mast. mastik [hars]. matador. meerkol. meerval. Mei. mei (tak). Memel. mensch. mep. meridiaan. merinos (schapensoOJ't). mest. meteoor. meter (ook in samenst.).
microscoop (ook 0.). middag. mierik. mijter. mik (weJ'king). mirt. mismas [mengelmoes]. Mississippi. Missouri. mist. mistel [marentakj. moderator. moed. moesson. Moezel. moftel (oven). moker. mol (die)', buskrnitbak). molen. molik [vogelschrik]. mond. monoloog. moord. mop (hond). morgen( deel van den dag) mortier. morzel [brok].
25 most. nlOts [paard) •• muil (bek).
muskaat (wijn). \ muur (metselwel'k).
N. naad. naam. naamval. nabloeier. nacht. lIachtegaal. nagel. nap. narwal [walvi.eh.oort). nautilus [weekdier). navel. nazaat. nebbeling [aal.oort). Neckar. nectar. nek. nestel. nesteling [visehjej. neus.
nevel. Niemen. Niger. nijd. Nijl. nijper. nik. nikker. nimbus [.traleokransl. noemer. noen. noest [knoest in hout!. nok (snik). nominatief. nonius. nonsens. nood. November.
26
o. obelisk. oceaan. ochtend. October. octogoon [achthoek]. Oeral. oest [zie tJ. oever. oksel. oleander. oleaster. olifant. omber (in het kam'tspel). omgang. omhaal. omhang. omleg. omnibus. omslag. (van een boek 0.). omstand. omtrek. omvang. omzet. ondergang. onderstand. N•••
ontvang. ontvanger oogst. ooievaar. oorlog. oorveeg. ootmoed. opgang. ophaal. ophef. oploop. opper
[v.e.luclltpuu.p. enz.]
[hooistapel, scbnill'la,ats].
opschik. opslag. opsmuk. opstal. opstand. opsteker [groot me'l. opstopper. optrek. opzeg. opzet (het opgezette). orang-oetang. Orinoco. orkaan.
27 ortolaan [VOlelj. otter. ouwel. oven. overhaal. overla1J,t [bij rivieren].
overloop. overslag. overtoom. overval (ovel'l'ompeliny). overvloed. overzeiler [zeekaart].
P. paal. paddestoel. paf (slag). pal. palankijn. paling (v001'we1'psnaam). pallas (sabel). palm (palmtak). palster [I,elgrimsstaf]. panter. papegaai. papyrus. parasiet (als dim'). pardel. parkiet. pas (stap, doortocht, m'ijpassaat. In'iet). passer.
patrijs. pegel. peiler (in samenst.). pelikaan. pels. penning. pentagoon [vijfhoek]. persoon (spraakk.). pestel [as van een molenrad]. peuter. phaëton. phonograaf. phonometer [klankmeter]. phosphorus. pieper. pieterman(vo01'werpsn. ). pijjakker. pijl.
28 pijler. pik (wei'king, hnnt). pilaster. pimpel [,ogel]. pink (vingel'). pinker [springstokje. ooglid]. pion. pippeling [al.pel]. piston [zuiger]. pitoor [vogel]. plakker (vlindej·,vugel). plas. plicht. ploeg (wel'ktuig). plof (slag). plok. plomp. plons. plots. pluk. Po. pochel. podding. poedel. poel. poespas. poester [blaasbalg).
pof (slag). poffer. polder. pols. pompernikkel. pompon. ponder (in sarnemt.). pook. poon (zeehanu). poot. port (wijn). porter. post (stijl, standplaats, betrekking, onde1'deel eener rekening).
postzegel. pot. poter. praam (beklemming). praat. pranger. Pregel. prestant (Ol'gelpijp). priegel. priem. prijs (lof, eaeblijk). prik.
29 prikkel. pronk. provialld. psalm. pseudOlI iel 11.
pudding. puit [vi,eh, kikkerJ. put. putter. python [,lang].
R. raad. raam (raming). radius. ragout. rakel. ram. rammel. rand. rang. ransel. rarekiek. raster. ratel. ratel iel' [geweerrek]. rebus. reep. reflector. regel. regen.
regulator. rei. reiger. rek (werkinfl). rekel. rekker. rel. ren. repel. respieator. reuk. reutel (geluid). reuter [zeef]. reuzel (a{~ statn. 1'.). rhinoceros. rhythmus. riem. rijm (I) ('1.'1'0: el! dauw). nijn.
30 rijp (rijm). ril (wel'king). rimpel. riInram [....rt••IJ. ring. rinkel. rit. ritus. rob (zeedier). robber [gereed.eh.p, spelterm). roei. roek. roem. roemer. roep: roeper. roer (in '/'ep en -). roerdomp. roes. roest (het 1'01'8tl' n ). l'offel. rog (viseh). rok.
Sabbat. sahel (dim').
rol (werking). roller (golf). roman. rommel. romp. I'Ompslomp. roof (wedûnf/. Imil). rook (daml')'
room. rooster. ros (slaag). rosmarijn. rotting (stol., 1·iet). rouw. Rozinant. rug. rui (wel'king). ruiker. ruil. ruiter (vogel, IJalk). ruk.' run (wm'king). rusch (biezeri).
s. salamander. I salto [.pr()n~].
31 samenhang. samoem. satelliet. scalp. scaphander. schakal [jakhals]. schal. schalk [timmermanswerktuig]. schallebijter. schamel [di..eltang]. schamp. schanslooper. scharrelaar (vogel). schat. schaveling [••haarkrul]. schedel. schemel [voetbank]. schemer. schenkel. schep. schepter. scheut. schicht. schieter. schijn. schik. schimmel (paal'd).
schimp. schink. schinkel. schoen. schoer
[schouder, onweersbui)
schok (slool). schollevaar o{ scholvül'. schommel. schoor. schoot. schop (trap). schorpioen. schotel. schouder. schrabber. schraper. schrapper. schred. schreeuw. schrik. schrobber. schrok. schrooier [breede, korte bei 'el] • schroom. schubber [werktuir]. schuier. schuÏ\'uit [uil].
32 schulper [boor]. schurk [paal]. secretaris (vugel). sector. senaat. September. Senegal (I'i v.). seraf. serafijn. serpeling [viseh]. Shannon. sherry (wijn). sijs. singel. sintel. sinus. si ph on [heveIOeseh]. Sirocco. sisser. sjor. slaag. slaap. slag. slagel (houten moker]. slaper [binnendijk]. sleep. slegel [zie slag.I.J.
slemp (brasserij). slender. slendl'iaan. slenter. sleter. sleutel. slier. slijper (in samenst.). slik (werking). slinger. slipper. slok. slommer. slornp [warklomp]. sluier. sluimer. sluiper. slurp. smaad. smaak. smak (geluid, val). smoel. smook. smuk. snak. snap (weddng). snaps.
33
snater. snauw (g/'auw). snavel. sni.jder (mes). snik (werking, beitel). snit (kerf bijl). snoeier. snoek. snoep. snoet. snor (geluid, roes). snork. snotolf [viseh]. snuit (muil). snuiter. snuiver (luchtgat). soes (dommel). sokkel [voetstuk]. solo. souspied. spaander. spadeling [late vrueht]. spalling [varken beneden het jaar]. spanner rwerktuig]. spargel [wilde .,perre]. specht. spencer rkleedinptukJ.
sperwer. spiegel. spiering. spijker. spikkel. spion. spiritus. splinter. spoed. spot. spreeuw. sprenkel (rattenval). spriet. spring. sprinkhaan. sprokkel (takje). sprong. staak. staart. staat. stat. stal. stam. stamp. stamper. stand. stander (in samenst.). 3
34 stank. stap. stapel. steek. steel. steen. steg. stegel. steiger. stekel. stekeling [vi'Qh]. steker. stel (stand). stempel. stengel. stereoscoop. stethoscoop. steun. steur. stevel. steven. stijg (wmoking). stijl. stoel. stoet (gevolg). stoffer. stok.
stommel. stomp (stoot, mast). stond. stoom. stoot. stoppel. stopper. storm. straal. streek (list). strekel [hout om de ze~sCh~~l'en]. strengel. strepel. strijd. strijk. strijkel. strijker. strik. stronk. stroom. stroop (roof). strop. strot. struik. struis (vogel). stuik. stuit (werking, poos).
35
I Styx. sukkel (wmokiny).
stuiter. stut.
T. Taag. tabernakel. tact. tak. takel. takkeling [junie vogel]. taks (hond). taling. talisman. talmud. talon. tand. tap. tapir. tapuit [voIIel]. Tartarus. tas. tast. taster [bij insekten]. taxis (heestm teem. teen (toon). teerling. o).
tegel. tegenspoed. tegenstand. tekst. tel (wel"king). telescoop. telganger. teller. tempel. tender. tengel. tenor. tepel. termiet. termijn. thermometer. teugel. Theerns. thyt's (,taf]. Tibet". tichel. Tiger. tijd.
36 tijrrl.
tik. tikker. til (wel·king). timber [top van een helm]. tingel (lat).
toog (in de bouwknnde). tooi. toom. toon. tOO1'l1.
toost.
tint (wijn).
top.
tip. titel. tittel. tocht. toegang. toelast [wijnvat]. toeloop. toeleg. toer. toestand. toestel (ook 0.). toeter. toets. toeverlaat. toevoer. toezeg.
topper [eend]. toren. torn. touter [.chomnlel]. traan (der oogen) .. trans. transporteur. trant. trap (trede, werking). travaat [kurte, hevige \\indviAag]. trechter. tred. treek. tref. treffer. trein. trek. trekker (ook insamenst.). trepaan [heelmeesterswerktuigJ. triangel.
tol.
tolk (wel'ktuig). tongval. tonijn.
37 tuberkel [knobbel, uit....]. tuil. tuimel. tuin. tuk. tulband. tumulus [grafheuvel I. tunnel. turf (voorwe1'psnaarn). tweern [gedubbeld garen' twijfel. twist. typhon [wi.d]. typhus.
trijs [.oheOI'.term]. tril. triller. triomf. troebel. troep. troetel. troffe1. trog. tronk. troon. troop. troost. tros. trots.
u. uchtend. ui. uier. uil. uitbrander. uitgang. uithaal. uithaler. uitham. uitkijk.
uitkoop. uitleg. uitloop. uitloopel' uitroep. uitslag. uitval. uitvoer. ultimo. urinoir.
[van planten}.
38
v. vaak. vaam, vadem. val (werking)'. valk. vampier. van (familienaam). vang. vanger. vat (gl'eep). vauxhall. veeg. veelarm. veelvraat (die!} veger. ventilator. verklikker (wel'ktuig). veter. viersprong. vijver. vijzel (stampvat). vinger. vingerling [ring]. vink. visch (als stofn. V). vlegel.
vleugel. vlieger. vliet. vlinder. vloed. vloek. vloer. vlonder. vlotter. vocatief. voeler. voet. vogel. volant. vond. vondel ot vonder. voorhang. voorlooper [schaaf]. voorslag. voorn ot voren. voorraad. vorsch. vos. vrede. vulkaan.
39
w. waaier. waan (meeninu). waarborg. wachtel (kwartel]. wagen. waggon. waker (windwijzel',lont). wal. walrus. wand. wandel. \vapper [wil' van een ophaalbrug]. warmer (in setmenst.). warrel. wartel [scheepsterm]. was (groei). waterfilter. weg (baan). weger. Weichsel. wekker. wenk. wensch. wervel.
wieier [veloeipèdeJ. wielewaal. wierook. wijn. wijting [vi,eh]. wijzer. wil. wimpel. wimper. wind. windvang. windel [luier, katrol]. winder. winkel. winter. wip (werking, oogenblik). wipper. wisschel'. wissel. woeker. wolt. Wolga. work. worm.
40 worp. wortel. wouw (vogel). wraddel ~::'~.:':i~
wrevel. wrijver. wrok. wulp (vuyel).
den hals "an
z. zaailing (zaaiplant). zadel (ook 0.). zak. ,zandlooper. zang. zebra. zefier of zefir. zegen (voorspoed). zet. zetel. zigzag. zin.
zit. zodiak. zoeker (in sameltst.). zoen. zolder. zomer.
zoom.
zucht (admnhaling). zuiger. zwaai. zwaan. zwabber (dweil). zwachtel. zwadder [.lanll'en'l>og]. zwang. zweem. zwendel. zwengel. zwenk. zwermer (vultl'pijl). zwezerik ~~r:::::j: van o,sen. zwier. zwijmel. zwik. zwindel. zwingel.
E OF EE, 0 OF 00, IJ OF EI. De e- of o-klank wordt in open lettergrepen soms met e of 0, soms met ee of 00 afgebeeld. Verder moet men onderscheid maken tusschen woorden, die met ij of met ei gespeld worden.
Het aantal woorden, waarvan de open lettergrepen met ee, met 00 of met ei geschreven worden, zijn maar gering in aantal, als men de afleidingen en samenstellingen weglaat. Zij zijn vervat in de volgende lijsten. Als een woord in een dezer lijsten niet voorkomt, wordt het in open lettergrepen met e, met 0, of met ij gespeld. OPMERKING. Bij het gebruik dezer lijsten is het volgende in acht te nemen: a. Sterke ww. behoeft men hier niet te zoeken, daar deze in open lettergrepen steeds met e, 0 of ij gespeld worden; met uit· zondering van heeten, - loopen, stooten - en scheiden. Evenmin weke men- naal" afleidin gen van sterke ww., behalve wanneer het afleidingen zijn van ww. als bijten, liegen, of buigen, waarvan enkele met ee of 00 gespeld worden. b. Bij afleidingen of samenstellingen zoeke men naar het deel, waarin-de quaestieuze klinker voorkomt; b.v. voor kweelceliny. llaar kweeken, voor t'er'ee'niginf)en naar een, voor alr.;mneen naar genleen, voor noodeloos naar nood, voor ontblooten nuar bloot. c. Wanneer achter een woord in eene der lijsten eelle aanw\izing van de beteekenis staat, dan geldt de aangegeven spelling allee"n voor die beteeKenis. Daarnaast staan dan spellingen als delen (planken), gene (aanw. vnwd.), helen (verbergen), lenen (leunen), meren, slepen (onovérg. ww.), stegen (smalle straten), enz.
42
EE. been, beer (mannetjesvarken en waterkeering), begeeren, beheeren, beleedigen, bleek, bl'eed, ceel, deeg, deel (gedeelte), deemoed, deesem, eed, eega, een, eer, fleemen, fleerecijn, gedwee, geen (niet een), geer, geesel, gemeen, gereed, heel, heelen (genezen), heer, heeseh, heet, heeten, keer, kleed, klemi, kwee, kweelen (zingen), kweeken, leedm' (ladder), leede (met - oogen), leeg, leek, leelijk, leem, leen, lemwn (in pand nemen of geven), lem' (ladder), leeren (ww.), leewater, mee, meekl'ap, meenen, meel' (telw.), mees, onwem'en, preek, l'eede, ~'eeder, l'eep, 8cheede, scheef, slee, sleep, sleepen (doen slepen), smeeken, snees, stee, steeg (stug), steen, st'l'eelen, teedm', teeken, teen, teel', thee, twee, vee, veeg (bvnw.), veem, veel' (veder), veete, vleesch, vleeûg, m'eezen, wee, weede, week (bvnw.), weegbree, weenen, wees, wreed, zee, zeem, zeep, zeel', zweemen, zweep, zweeten. Vel'der ook in de uitgangen -eel, -ees, -eesch,
eu
-CC1'CU.
43
00. betoog, bloode, bloot, boom, boom (bodem), boon, boos, boot, brood, dood, doof, doopen, dom' (dojer), doos, droom, dl'oopen (bedruipen),gedoogen, gelooven, genoot (znw.), -goo (in plaatsnamen), goochelen, (voot, hoog, hoonen, hoop (stapel), hOMen, hout; (water- of windhoos), hoovaal'dij, hoozen (ww.), kleinood, klooven (doen splijten), knoop, kool (groente), koomenij; koon, koopen, koozen (praten), loochenen, Loo, lood, loog, look, loom, loon, loop, loos (bvnw.), loozen (ww.), mededoogen, Moor (volksnaam), moot, nood, /loode, noodig, onnoozel, oog, ooiijk, oom, om', poos, poot (been), poover, I'ood, rooken (ww.), l'oom, l'ooven (ww.), schoof (znwd.), schoon, schoot (v. e. kleed of zeil), sloof (voorschoot), sloop (znw.), sloopen (ww.), sloot, snood, stoomen, stoop, stooten, 8troo, stl'ook, sh'oom, IMoopen (ww.), toom, toon (teen), tOO1wn (ww.), toovm'en, tl'oonen (lokken), vel'waarloozen, 'vloo, voos, Vl'oolijk, zoo, zoogen (doen zuigen)~ zoom, zoor, Vel'uet' ook in den uitgang .loos.
44
EI. arbeid, balein, bei (bes), beide, beierd, beitel, bet'eiden, blei (visch), blein, breien, brein, cichm'ei, deinzen, dweil, eigen, eik (boom), eiland, einde, eischen, feil, feit (daad), feitel, fontein, galei, geheim, geit, gm'ei (naaigerei, enz.), g1'ein, hei!, heide, heiden, heien, heil, heilbot, heimelijk, heimwee, heinde, heining, kapitein, ka1'wei (werk), kastelein, keizer, kei, keil, klappei, klei, klein, kleinzen, kreits, lakei, lamp1'ei, lei, lei (legde), leiden (voeten), leisel, lim'ei, majesteit, marsepein, Mei, mei (tak), meid, meim', meineed, meisje, neigen (gezind zijn of iemand gezind doen zijn tot iets), paleis, pastei, peil (hoogtemerk, maat), peinzen, pla-veien, pleister, pleisteren, porselein, postelein, p1'ei (ui),1'ammeien, refrein,- i'ei (koor), 1'eiger, reiken, i'eilen, i'ein, reis (tocht), Romein, sacristein, schalmei, scheiden, sein, seizoen, spelemeien, spreiden, steige1', steigeren, stei~ (bvnw.), -Btein (in plaatsnamen), teil, teisteren, trein, uitbreiden, uitweiden, -vallei, veil (te koop), veil (klimop), veilig, veinzen, vei'bi'eiden, vleien (mooi praten), wei (van melk), weide, weiden (ook: de oogen laten -), weidsch, weifelen, weigei'e'll, weinig, weit (tarwe); weitasch, zei (zegde), zeil, zeis. Verder ook in de uitgangen -beid, -lei en ·telt.
45 SPE L L I N GVO 0 R BE E L 0 E N.
Gebrnik van medeklinkers. b, p.
hehept. d, t, dt, tt.
laatje. sleetje. bint. betlltenis. verbintenis. ontsteltenis. rit. gezindte. flits. knots. mits. gutsen. gids. ginds. loods. reeds. sinds. steeds. kerstmis.
kerstboom. kruit (buskruit). metgezel. te mijnent. mijnenthalve. mijnentwege. kieviten. lemmeten. litteeken. t, th.
althans. Drente. Margareta. nochtans. thans. thee. thuis. f, tf, v.
dievegge. juft'rouw. fonkelen (schittel'en).
46 vonkelen (vonken geuen). fonkelnieuw. onh'onken. lieveling, -felijk. sterveling, -felijk. begraven, -lenis. g, gel, g), cll. nog (bijwoord). noch (voegwoOl·d). nochtans. loochenen. bijvoeglijk. dagelijks. draaglijk. degelijk. hachelijk. hertogelijk. heugenis. heuglijk. iegelijk. mogelijk. ontzaglijk. cllt, gt. acht. draoht. echt.
plecht. dicbt. licht. plicht, en;;. bracht. daclJt. docht. kocht. mocht. legt (gij). ligt (gij). moogt (g'ij). zegt (gij), enz.
k. aanvankelijk. gevankelijk. jonkheid. jonkman. jonkvrouw. kettinkje. koninkje. koninklijk. koninkrijk. lankmoedig. leeuweriken. monniken.
47 1, 11, n.
adellijk. edeling. hemeling. middeleeuwen. middellijn. onmiddellijk. middendoor. middenin. m, n, mm, e, en. aambeeld en aanbeeld. achterwege. allerwegen. halverwege(n). bezijden. ten aanhoor'en van. honderden. duizenden. noordenwind. zuidenwind. gezamenlijk. openlijk. wezenlijk. Dokkumer. Gorkumer.
Arnhemmer. Haarlemmer. s, sch, z,
8S,
sz.
as (spil). asch (van bmndstoffen). Asschepoester. bos (bnndel). bosch. diseh. dos. eiseh. esch. kindsheid (jeugd). kindscbheid(toestand van sommige ottdernenschen).
inlasschen. lis (lus). lisch (plant). mos (plant). mosch (vogel). mars (ntand). marscb (loop). ras (bijw.). rasch (bijv. mvd.). verrassen. tas (hoop, schntlJ').
48
tasch (zak). trots (znwd. en VOO'l'z.). tl'otseh (bvnwd. en bijw.). wis. stroowisch. uitwisschen. vonnissen, notarissen. Pruisen. IJseL verglaasseL brieschen. bruisen. dorschen. wegdrossen. uitdossen. druischen. eischen. hijschen. krijschen. ruischen. suizen. torsen. glansen (znwd.). glanzen (ww.). glanzig. schepter.
vleeseh. vleezen. ontvleesd. vreezen. vreeselijk. te zamen. gezamenlijk. verzamelen. samen. samenstellen. ijzen. ijselijk. grijsaard. grijnzaard. veinzaard. alleszins. eenigszins. geenszins. bruidssuiker. dorpsschooL hanssop. var kensziekte. stationschef. Bijv. n,,·dn. op os, niet op
-sch. bits. spits.
los. ros.
49 flets. paars. wis. gewis.
deas. kras. dwars. wars.
Als bijv. nwd. ·seh, als bijwoord ·s. fikseeh). ·ginds(eh). links(eh). onverhoeds(eh). ouderwets(eh). ras(eh). rechts(eb). rechtstreekseeh). schaars(ch). schuins(eh). vergeefseeh). -lings(eh). -lijks(eh). -waarts(ch). f, ph.
photograaf of fotograaf. photographeeren of
fotogmfeel'en. pbotographie.. photographisch. telegraaf. telegrafist. telegrafeeren. telegrapbie. telegrapllisch. telephoon of telefoon. atmosfeer. phosphorus. C,
k.
dokter (geneeshem'). doctor (titel). komedie (schouwbul'g). eomedie (blijspel). kommies (bId belastn.). commies (rang). eritiek (beoordeeling). kl~itiek (hachelijk).
krediet (vertrouwen). credit (term bij het boekhouden).
lokaal (vertrek). Iocaal (plaatselijk). 4
50 I of IE.
knie, knieën. drie, drieën. melodie, melodieën. olie, oliën. tralie, traliën. provincie, provinciën. pl'oletariër. Januari. Juni, Juli. afgodisch. historisch. antiek. mozaïek.
motief, motieven. fabriek, -ieken. naïef. republiek. Israëliet. Israëlletisch. motiveeren. fabrikant. fabrikaat. republikein. secretarie. secretariaat.
De -n als l'erbindingsleUer. Voor de welluidendheid.
Als teeken T. d. 2en nT.
beukenhout. duivenei. eikenhout. galgenaas. hondenhok. pennenhouder. slakkenhuis. dennenappel.
's-Gravenhage. 's-Hertogenbosch. PrinseBhage. 's-Heereoberg. Geertruidenberg. Lieve-Vrouweoparochie. Mijnsheerenland. Mariënwaard.
51 Als teeken van Cl hoerenzooll. S ti heerendieust. ë' ,,=soldaten pak. " 0 e~ > 'vorstenzoon. o " " 0 ~ El gra vinnenkroon. &~ slavenwerk. :g3 guitenstreek. ...." "
het meervoud.
~
-
dierentemmer. drakenbloed. duiventil. eendenkooi. hertenkamp. hondenscheerder. leeuwenhok. paardenmarkt.
r.:
"""e ...
"
.
El-:;
"s
~ "
."
UI
Q's
f~
.!
'
b
"0 "
\ !~
0_
~ ~
"O.s;l
::: g},
~-a>
..... .s;l
:="
CD:~
~~ El 11
:log c 0 .. c
;ä! :ge ...."
,," ~" ;~
-
apenkuur. apengrimassen. hazenlip. katte(n)kwaad. kattenmuziek. kreeftengang. slangen list.
r "'0
duivünboonülI. eE'ndenkroos. geitenblad. hazendistel. insectenpoeder. muizentarwe. paddenstoel. mttenkruid. slangenkruid.
UI
.,""e" "
" .=
:=:ê'~
el ..:-,g
~ ~ ..
.
-'è~
.~ ë §"0 "
~~~
-~
" ....., .c
bessensap. boekenrek. druivensap. eikenlaan. lippenpomade. pennendoosje. pijpenlade. speldenkussen. sterre(n)kunde . volkenkunde. zede(n)leer.
\-ó
( .
""El
-'è
:~
\ I
i
~ .;
.,C
\~! "Ol
j~
52 1"erbindings~n.
bullepees (ook als' enkelvoud.
1 e lid duidelijk
1
Geen
boekelegger. druivepit. kurketrekker. ganz4'pen. pijpedop. speldeknop. denneboom. eikeboom. noteboom. pereboom. seringebloesem. rozestruik. wilgetak. dennenaald.
'2
zweep). \ ~
bereklauw (ookaJs pla.nt).
ganze Iever. hnnekam (ook als plant).
.~
"E:
~~ !~ 'ê~ ~ 1:l
~
I
hallepoot (ook als
.... :::>
letter).
kattestaart(ookals
...Ollil "~
plant).
:?:::>
paardekop. paardestaart (ook als plant).
>~ "Cl
.:til:
~:ë
~ ~ ~
Koppelteeken. Moezel-wijn. dolle-hondsbeet. ijzeren-spoorweg. Berlijnsch-blauw. 's-Gravenhage. Engelsch-zout. 's-Heerenberg: Engelsch -Russisch. Mijns-Heerenland. Indo-Germaansch. De Vier-Heerenlanden. luitenant-kolonel. Staten-Generaal. !:'t.-Nicolaasfeest. Java-koffie. adjunct-commies. 1) Wanneer het twijfelachtig blijft, of het eerste lid al:; een enkv. of een meerv. moet beschouwd worden, doet men naar believen.
53
Beneden-Rijn. Noord-Holland. Oost~Friesland.
Benedenl'ijnsch. \ Noordhollandseh. Oostfriesch.
Aaneellschrijven of niet. in beslág nemen. inbeslagneming. te kort komen. tekortkoming. driehonderd. drie duizend. btlÏtendijks. terdege. terloops. tevergeefs. te recht (met 'I'eden). terecht (in andere bet.). ondershands. blootshoofds. gelukkigerwijze. gewapenderhand. onverrichter zake. ouder gewoonte. aloud. welzalig. Mijnheer. Mijne Heeren.
MijnHeer. Weledel. vVeledelgestrenge. Hoogedelmogend. boven op den zolder. bovenop. midden in den tuin. middenin. mettertijd. metterwoon. dezelfde. een zeUCle. terzelfder tijd. mijnsgelijke. uwsgelijke. er aan, el' op, enz. ergens aan. nergens aan. overal aan. daaraan. hieraan. waaraan.
54 naarmate. naar gelang. vanouds. vanzelf. opnieuw. goed keuren (naai' eisch ketwen). goedkeuren (goedvinden). los laten (niet vastmnken). loslaten(det))'#hl'idget~en).
"amlaar (komt het). vanhier (" " ).
Afbreken aard-appel. al-om. eenden-ei. elk-ander. malk-ander. mein-eed. toon-aard, uit-een. la1~aal"û.
grijs-aard. vein-zaard. grijn-zaard.
van daar (vertrekken). van hier (gaan). voorgoed (VOOI' altyd). VOOI" goed (eene somhouden). \vel eens (wel eenmaal). weleens (n'u en dcw). veel eer (veel 'lJ'i·oegel·). veeleer (lieve}'). zoo lang (bleef hij). zoolallg (hij bleef).
VIlIl
woorden.
l·eus-achtig. kijt~achtig.
on-eer. wan-OI'de. ont-eeren. liet~e.
hoog-te kie-sche ver-glaas-sel, hoog-ste. gedwee-ste. mee-ste.
55 naas-te. hes-te. Baai -ste l'. boon-tje. boom-pje. koe-tje. penning-ske. lllaagde-lij Il. Daat-je. pa-paat-jp. slee-tje. buur-tje. buurt~ie.
ree-tje. reet-je. oor-tje. oort-je. loo-peu. van-gen. lee-raar. Lira-gel'. lie-verd. kei-del". man-gel. kon in-gin.
lJal'O-nes. flui-tist. tui-nier. mis-tig. JIlonni-ken. la1'-1'erc1. bo-chel. e-eho. Jo-chem. ka-chel. ku-ehen. ri-ehel. amb-ten. ang-stig. art-seu. em-stig. erw-ten. ven-ster. herf-stig. we-reld. Ie-proos [mel•• t,eh]. Asse hepoes-ter. arti-sjokken.
d
Ol .!< Ol
...
.0
';ö
·a"... "'" Ol
;:ï
56
Verkortingen. AO, = c,nno. Mr.=meeslm' in de rechten. b. v. ot'bijv. = bij'l!ool'beeld. N. B. = Notct bene, let wel. c.a. = cum annexis, met N. T. = Nieuw Testament. hetgeen er bij behoort. o. a. = ondel' (mdel'en. c. s. = cum suis, met de o. m. = ondel' meel'. zijnen. O. T. = Oucl 1'eslnm.eut. DI'. = doctO/,. p. a. = pm' ami (am ie), dool' vriend of vriendin. Ds. = domimts (heer), predikant. p. a. = per ct(l'I'es. d.d.=dedctto, van den dag af. p. c. = pour condoléance, d. i. = c1atis. tot rouwbeklag, of lJW' COU'l!el't, onder omslag. d. w. z. = dat wil zeggen. p. f. = potW féliciter, om e. a. = en anderen. e. k. = eerstkomende. geluk te wenschen. fec. = fecit, heeft gemaakt. p. r. = pom' l'eme'I'ciel', fol. = folio, op de bladzijde. om te bedanken. iel. = idem, hetzelfde. p.o.=pel'order, op last van. jl. = jongstleden. p. p. c. = pOtwpl'erul1'e conjr. = junior, ele jongere. gé, om afscheid te nemen. n. = lctC,tstleden. P.S.=postscl'iptwn, naschrift m. a. w. = met andel'e q. q.= qualitate qua, in hoewoorden. danigheid van. m. i. = mijns inziens. s. s. t. t.=sal'l!umtitulol'um, m. d. - m. g. - m.I'. = met met weglating van titels. dank, met gelukwensch, t. a. p. = te aangehaalder met l'ouwbeklag. plaatse. L. S. = lectO'l'i salutem, den U.=totustuus,geheel de uwe. lezer heil. z. o. = zie ommezijde. ----
57 OVERZICHT DER BUIGING.
Beteekenis der naamvallen. I. De eerste naamval is een vorm voor: 1°. het onde I' werp: De in Ct n komt. De lIHt n 'is ziek. 2°. het naamw. deel v. h. gezegde: HU is de cl a cl el'. Hij WOI'Clt, blijft, schijnt, lijkt, heet mij nv 'ri end.
Il. De tweede naamval is een vorm voor: "1°. eene bijv. bepaling(van lJezitot"afkoJllst): De woo1'Clen cl e s kei z ers. De zOl'yen cl e)' tv e cl tt tv e. iJe behoeften des volks. lIet lot der soldaten. Velen tt'We1'. 2°. eene bij w. be pa 1i n g (tijd): Hij kom t's Zon da ys. 3°. eenige (zeldzame) 0 orz a k e lij ke voorwerpen: Ontferm tt mijne1'. Hij is des levens moede. 111. De derde naam val is de vorm voor: het meewerken!l voorwerp: Hijgafden bel/ctlt a l' eene aalmoes. De hond -is den 'bed e I aa1' tl'OltW. IV, De vierde naamval is een vorm voor: '1°. het lijdend voorwerp: Jk zie den 'i'iwn. 2°. voor alle voorwerpen en bepalingen met e en voor ze tsel: 1k geef het (wn de n ma n, 110 reken op elen man. Henc VI'OUW wit cl en omt1'ek. Hij zat naast den predikant. 3°. voor eenige IJ ij w. IJ e p a li n geil (van plaats, tijd, hoeveelheid of omstandigheid): Hij gaat cl ent 1t i n in. Hij komt den lenMei, Andc-l'llalven metI)}' lrtlly, Hij kwam lrinnen, den hoed in de hand.
58
Model nO. 1.
Zelfstandige naamwoorden. (-s-klasse). V.E. a.E. M.E. i\IeervolHl. .1. de man de vrouw het kiwi de mannen, Vl'., k. 2. des --s del' - - - des ' - 8 del' - - - - - --3. den-·4. den--·---
Ile(j') - - - /tet -
tie
- - - Iwt -
de(n)------··de
-l0. Vooropgeplaatste vrou weJijke verwantschapsHamen, eigennamen of personificaties hebben ook een 2en nvI. op -8: l'l1.oedersvel·jaa/Y1ct!f. ]'lal'ia's bezoek. Lcntcs komst. Maal' niet: Ncw istel's j'ckenill!f.
Plecg::ustcrs be!oeh.
2°. Een genitief op -es hebber!: yeestes, hu izes, Iwu-ises, vleesches.
3°. Bijzondere vormen ziju: Mm.tt'its' /Jelcid. Marnix' psalmen. Al'va's, Mimi's, Otto's, l'cl'wey's, Nassau's, J'Ioshou's, l'en Kale's; daarentegen: Jltnsjes, Mietjes. 4°. Familienamen in den 2en nvl. schrijft men liefst ook met 's, vooral wanneer' zij uit twee of meer woorden bestaan: Mulder's, l'en Bl'ink's, Van den Bery's. 5°. De 3e uvl. M. en O. enkelv. ging in de middeleeuwen uit op eene toonlooze e; de voorzetsels werden toen ook nog door een 3en nvl. gevolgd. Herinneringen daaraan zijn uitdrukkingen als: ten dllye, ten dienste, onder eede, bij monde, ten deele, in ycmoede, ten yeJl;ctle, te velde, enz.
59
Model nO, 2,
Zelfstandige naamwoorden M, E. '1. cle heer 2, des ------en
0, E. het hart des -----en
:t /.len- -
ltet
I.-
hf'/ ----
-~.
tiel! -- - -
----,
tIe
(-en-klasse). Meervoud, heeren hartelI
del' ti/!( 11) - - de
'1°, TIet lltlutal zelfst. Ilwlln., tIat deze Imigiug volgt, is gel'Ïng eH !Jepaalt zich tot eenige persoonsnamen nIs 'mel/selt, lJctt/s, prins en VO"I'st: 's Mellsclwn IJcstemll1ill!), '8 Pauscl! toestemminy, enz. G-I'actf, hertou, lJ1'ofeet eu kl't(tctp hebben zoowel een 2eD nvl. op -M als op -en, VgI, ook: 's-Gro,ve'nhaue, 's-Her-toucnboseh, 's-Hccr'cnbej'U, e. d. Hetf't is het eenige onz. woord in deze vel'buiging. 20. Ook pel'soonsnamen op eene toonlooze oe, b. v. uetniye, betlientle, volgen dit model, maal' zulke allet1aagsche woorden bl'engt mellliefst niet in den 2en I1vl. Wel komt deze nu en dan !Jij zelfstandig gebruikte bijv. nwdn. voor: De wemeh des 8ten'enden. Bijtle -wieu van het kind des a l"ln e n. :'10. lJe mijnen, de uwen, de zijnen, tle onzen, enz., iu het meet'v. van niet vooraf of daarna genoemde pel'sonell gebruikt, behooren ook tot dit model. 4°, Gene, in deuene en dieuene, en in het meervoud dezulken volgen ook deze vel'lmiging,
60 Model nO. 3.
Bijvoeglijke verbuiging. L 2. 3. 4.
V.E. O. E. de blind e 'V/'ouw het blind e kind clel' .- .. e V/'ouw des---· en kinds de(I')-- e VI'OUW het - - e kind de -.- .. e V/'Ol/W het·.. e kiwt Meervoud. de blind 0 menschen del' --- e menschen de(n i _ .... e(n).menschen de - - e menschen
M.E. de blind e inWit des .-- en mans den --- en m(m (Ien -_. en man
'1°. Naar dit model wOl'llell ook verbogen: de bijv. rangtelwoorden: dm'de,viel'!!e, euz. /J. de z elfst. iJez it te lij k e vnwdn. de mijne, de ome, enz., wanneel' zij van vooraf genoemde personen ot' zaken gebruikt worden: De benoeming van zijn' 40011 en (Ic rt mijne n. De '1'aJifJ01·ten OIJe/' zijne leel'linyen en de 'lil ijne. c. het aan wijzende vnwd. dezelfde: Op denzelf,zen d(ty. In dezelfde mcwnd. 2°. Onverbogen blijven de stoffelijke lJijv.nwdn. op -en: zilvel'en, houten, enz.; de van plaatsnamen afgeleide op -er: Deventer' koek, en meestal oók de deelwoorden op -on: de gebroken ·V/UtS. (!.
61
Model nO. 4.
Voornaamwoordelijke 1. mijn 2. -- _os
verbui~ing.
Y. E.
1'1. E. vnde'l'
mijne
l)(!dc)'~
~-er
:1. ----en lmdcl' 1-. --en N1I1"j' '1. 2.
--~e ~-e
O. E. mijn
hinrl
~-s
l;illd~
kind hind
Meervoud. mijne oudl')'~ ~-er
3. -een) 4,
moede/' moedf,)" llwL'dl'-)' moede)'
~-e
oudel'S oudel's oudel's
1°. Evenzoo worden verbogen: a. de bezi t telij ke vnwdn.: uw, zijn, haal', hun en (alleen in het enkv.) het lidw. een. b. de voornwdn., die op een klinker eindigen: onze, deze, die (2 e uvI. 1\1. E. diens), het vragende wie (2e nvI. M. E. wiens), het vragende welhe (zonder 2en nvI.), gene (zonder 2en nvI.), en het li d w. de. In al deze gevallen vervalt -natuurlijk de -6 der uitgangen. c. de tel woordenelke,ir.del'e, menige (alleen in het enkv. en zonder 2en nv.), en verder: alle, beide, velr, sommige, eenige, enkele en andere (alleen in het meet·v.). 2°. De vormen mijnen, uwen, zijnen, hal'en en hunnen worden alleen in hoogeren stijl gebruikt. In gewoon taalgebruik volstaat men met mijn, uw, zijn, haal' en hun. Ook de vormen mijlw, uwe, zijne, hal'e, hunne in het V. E. en in het meervond worden dikwijls afgekapt tot mijn, uw, enz.
62
Bijzonderheden. T. Do persoonlijke vllwdn. hehhen eOI1 goheolafzOllderlijke verbuiging; Enkelv. : 'Ie nv.: Lh, gij of jij, hij, zij, het, en Meet'v.: wd, gij of jullie, zij. Als 3e of 4e nv.: mij, u, jou, hem, ha.w', het, en ons, 11, jullie, hun of hen. Zij hehben verder een duhbelen vorm voor den 2en nv.; een ouderen: mijns, uws, jOltS, zijl/S, haal'~, en onzes, 1IWS, hu liS, in de verbimlingen mijns-, iOllsfJelijke, om Ult'S zelfs wil, enz.; daarnaast een jongeren: mijner, uwer, enz. Met vóór- of nageplaatste woorden verhonden komen VOOI' de toonlooze vOl'men: '10, !Ie, je, i, .w, 't, we, !Ie, ie, ze; als 3e of 4e nv.: me, je, 'm, "I' of d'r, 't en mv, je en ze. II. De vel'lmiging van de betrekkelijke vnwnn. die en dat is de volgende (vg!. monel nO. 4:): M. E. V. E. O. O. Meervoud 1. die, wie die, wie dat, wat die, wie 2. wiens wier wiel' 3. wien wie wie(n) 4. dien, wien die, wie dat, wat die, wie OPMERKING, In den 1'" en ~ell nvl. is de w-vorm meestal in gebruik. als het betr. vnwd. aan het hoofd van een onderwerps- of voorwerpszin staat. Wi e waagt, die wint. Hij kastijdt, wie n hij liefheeft. Ook na voorzetsels gebruikt men w-vormen: metwien, dOOI' wien, enz.
lIl. Om sterker te doen uitkomen, dat er personen bedoeld worden, wordt dikwijls de meervouds-B der zeU:"t, n wdn. toegevoegd aan: a. den 1en en 4eo nv!. van zelfstandig deze en gene; b. den 1en en 4en " "beide en alle, wat ook geldt voor: Wij beiden, met u allen, zij zijn allen uit; evenals voor: zij tweeën, met ons drieën, enz.
63 c. den ion en 4en nvl. van zelfst. Imhell', eeuige, sO'Inmige, vele, h.v.: Velen zijn Cl' tegeH. Echter niet, als et· een persoollsnaam in dpll 2en llVI. of met eCII
voorz. op volgt: sllInmiyl! mijl/l'l' 1J/'iewJr'./l, cnhcle 1J1fj/ de 1I,Hn1.t'eZ'igell, enz. IV. Vool'heen haddende hijv. Ilwdn. óókde VOOl'Ilaamwoordelijke verbuiging(no. 4). Hiervan zijn nog over: n. 2e naamvallen als: f/o,'dsmoed.~, blootshoofds, oud,'j' gewoonte, ol/verrichtel' ;w!;,., e. a. /J. 3" naamvallen als: //let vool'lwdctchtell l'ndl', vnn yoeden ItlÛ'W, 'in koelen Uocde, 0ll heefel' dctctd, met luidel' stem, te YOCIZcI' .tl'UI/ I{', e. a. V. Schrijf niet 'tondel'de, dniwnde H'wnschel1, mnal': hondC'l'dl.!n, duizenden,
1)1
illioenen menschen.
Vervoeging der werkwoorden. I. Hier is hoofdzaak de vorming van den onvoltooirl tegenwoordigen en dnn onv. verleden tijd. E. 1. leer baad bind leerde, haadde, bond 2.-t ---t ---t1)----t - - t - t 2) 3.-t - t - t !\U.-en baden -------en - - - n ------n --eu -- ---oot -- ------t --t 2.-t baadt - t 3.-en haden --en - - - n - - - n --eu De stam van den teg. tij rl is te vinden 11001' van het w\\'o en weg te laten; enkele veranltel'ingen zijn soms noodig. Voor zwakke werkwoorden wordt rI ie stam in den Yf'rl. tijd verlengd met -de; na eene k, f, s, dl, sch, poft met -te. 1)
D)
Met je: je leel·t, je baadt, maar: leer je? baad je? Met je: je leerde, je liep, je bond.
64 Dat bepaalt ook den vorm van het zwakke volt. cteelwoord: geleel'd, yebaud, maar: gehakt, ueblaft, gepast, f/elmcht, gebl'Ïescht, gestuJlf, UCpl'Cwf. Na eene onechte f of s staat d: geloofd, !/l'vl'eeM. Sterke deelwoorden IIchben en: gebonden, lied l'Of/C n, 1)cl'lwvlm, enz. II. Een deelwoord wordt geheel op dezelfde wijw yerlengd als een iJijv. Jl wd.; dns: geschilde, gepunt", gl'lw.tc, flesmede, flepote, enz. en niet: gr~sch ildde, gepu affe, flehaatte, gesmerdde of flepootte, evenmin als men rooddp" I'ondde, viel'kanfte schrijft.
IN HOU D. Blz.
Het geslacht der zelfst. nwdn ....... Geslachtsregels ... , .......... , ..... , ... , . . . Lijst van mannelijke woorden ......... , . .. . Des peil i n g met e 0 fee, 0 0 f 00, ij 0 f ei Spe 11 i n gvo 0 r b e e 1den .... , . • . . . . . . . . . . .. Gebruik van medeklinkers........ . . . . . . . . . . N. als vel'bindingsletter .................. " Koppelteeken ............................ " Aaneenschrijven of niet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afbreken van woorden.. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Verkortingen. . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . o ver z i c h t der b u i gin g.. .. . . .. ... ..... .. De beleekenis der .naamvallen ......... " . .. Oyerzicht der buigingsvormen.. . . . . . . . . . . . . Bijzonderheden.. . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . .. Vervoeging der wel'kwool'(len ........... '"
3. 4. 7. 4'l.
45. 45. 50. 52. 53. 54.
ti6.
57. 57. 58. 62. 63.
